InfoHub Logo

قازاق ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قارلىعاشى بولعان ايقاپ جۋرنالىنىڭ جارىق كورگەنىنە بيىلعى 2021 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا 110 جىل تولماق. «ءاي قاپ» دەگەن سوزدەن باستالعان بۇل جۋرنال بار-جوعى ءتورت جىلعا سوزىلعان قىسقا عۇمىرىندا قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزەكتى دەگەن ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، حالىقتىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولا ءبىلدى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ العاشقى سانى ترويسك قالاسىندا 1911 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ جارىققا شىقتى. جۋرنالدى ەلى دەسە ەمەشەگى ەزىلىپ، جۇرتى دەسە جۇرەگىن جۇلىپ بەرۋدەن تايمايتىن ۇلتجاندى ازامات، قوعام قايراتكەرى، اقىن، اۋدارماشى مۇحامەدجان سەرالين باسقاردى. سونداي قيىن-قىستاۋ زاماندا قازاق تىلىندە جۋرنال شىعارۋ وڭايعا سوقپاعانى حاق. مۇحامەدجان سەرالين جۋرنالدى العاش جۇرتتان قارىزعا اقشا الىپ، پاي جيناپ ءجۇرىپ شىعارعان. جۋرنالدىڭ شىعۋىنا قولداۋ كورسەتىپ، جاردەم بەرۋشىلەر قاتارى كوبەيگەن 1912 جىلدان باستاپ جۋرنال ايىنا ەكى رەتتەن 12-24 بەت كولەمىندە جاريالانىپ وتىردى. باس اياعى 500 تارالىممەن شىققان «ايقاپ» جۋرنالى قارجىنىڭ تاپشىلىعىنان 4 جىلدان كەيىن، ياعني 1915 جىلى جابىلدى. م.سەرالين باسقارمادان (1915) دەپ اتالعان ماقالاسىندا بۇل جۋرنالدى اشۋداعى باستى ماقساتىن بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: ...ماقساتىمىز دۇنيە جيىپ، بايىماق، پايدالانباق ەمەس، تەك قانا جۇرتتىڭ كوزى، قۇلاعى بولماق ەدى... جۋرنال شىعارعانداعى ماقساتىمىز - حالىققا جول كورسەتپەك ەدى...». ودان بولەك قايراتكەر اشتىق حاھقىندا، كەلەشەك زامانىمىزدىڭ قامى، قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعى، قازاق جاستارى، وتىرىقشى بولعان قازاقتار تۋرالى، ءشاھار ترويسكى، مارت، 1912 جىل، جەر اڭگىمەسى سەكىلدى ت.ب. ماقالالارىندا قازاق حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ، جەر، وقۋ-اعارتۋ سەكىلدى باستى ماسەلەلەر اياسىندا كەلەلى وي-تولعامدارىن تالقىعا سالعان. ءشاھار ترويسكى، مارت، 1912 جىل اتتى ماقالاسىندا الاشتىڭ ارداقتى ازاماتى م.سەرالين: «...ءبىزدىڭ ىلگەرى كەلەشەك كۇنىمىز دە، بۇل دۇنيەدە كۇن كورىپ، جۇرت قاتارلى تۇرۋىمىز دا جالعىز-اق نارسەگە تىرەلگەن. ول - وقۋ. مۇنان بىلايعى زاماندا وقىپ، ونەر بىلمەسەك، ونەرلى جۇرتقا جالشى بولۋدان باسقا بىزگە ەشبىر دە ورىن قالمايدى. ءبىز جۇرتشىلىق قىلىپ، وقۋشى تالاپكەرلەرىمىزگە جاردەم بەرمەسەك، وقىعاندارىمىز كوبەيە المايدى»، - دەپ جازدى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءسابيت دونەنتايەۆ، سپانديار كوبەيەۆ جانە احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار قالامگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇراقتى جاريالانىپ وتىرعان. ال وسى ورايدا جۋرنالدىڭ «ايقاپ» دەپ اتالۋى جايىندا ءسوز قوزعايىق. جۋرنالدىڭ وسىلاي اتالۋىنىڭ سەبەبى ونىڭ ءبىرىنشى سانىندا ايقىن جازىلدى. «ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ءاي قاپ» دەمەيتۇعىن قاي ءىسى بار؟! گازەت شىعارماقشى بولدىق، قولىمىزدان كەلمەدى. پ ۇلى بارلارىمىز ىنتىماقتاسا المادىق.پ ۇلى بارلارىمىز ىنتىماقتاسا المادىق. پ ۇلى بارلارىمىز ىنتىماقتاسساق تا، اقشاسىز ءىستىڭ ءجونى تابىلمادى. «قاپ، پۇلدىڭ جوقتىعى، قولدىڭ قىسقالىعى» دەدىك. جاقسى جەرلەرىمىزدى قولدا ساقتاۋ ءۇشىن قالا سالماق بولدىق. قولدان كەلمەدى. قولايلى جەرلەر قولدان كەتتى. «قاپ» ىنتىماقسىزدىعىمىز-اي دەدىك. بولىس، بي، اۋىلناي بولامىز دەپ تالاستىق، قىرىلىستىق. جەڭىلگەنىمىز جەڭگەن جاعىمىزعا «ەندىگى سايلاۋدا كورەمىز، «قاپ»، بالەم-اي» دەدىك. وسىنداي ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بىرنەشە جەردە «قاپ» دەپ قاپى قالعان ىستەرى كوپ. «قاپ» دەگىزگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنالىمىز وكىنىشىمىزگە لايىق «ايقاپ» بولدى» - دەپ كورسەتىلگەن. بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ «ايقاپ» جۋرنالىنا قازاقتىڭ العاشقى باسپا كورگەن، رەسمي ءارى كاسىبي جۋرنالى بولدى دەپ باعا بەرگەن. جازۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا، ايقاپ جۋرنالى ارقىلى قازاق حالقى العاش رەت باسپا بەتىندە ءوز ويىن اشىق ەش قايمىقپاستان ايتا ءبىلدى. ال اقىن مىرزان كەنجەبايدىڭ ايتۋىنشا اتالمىش جۋرنالدىڭ قازاق حالقىنىڭ ەسىندە قالۋىنا ونىڭ العاشقى بولىپ جارىق كورۋى ەمەس، قازاقتىڭ جوعىن جوقتاعان جۋرنال بولۋى جانە قازاققا رۋحاني ازىق بولا ءبىلۋى سەبەپ بولعانىن كورىنەدى. تۇڭعىش جۋرنالدى قازاق قاۋىمى ۇلكەن قۋانىشپەن، شاتتىقپەن قارسى الدى. ءوزى شىعىپ وتىرعان 1911-1915 جىلدار ارالىعىندا جۋرنال قوعامدا ورىن الىپ جاتقان وزگەرىستەردى وقىرماندارىنا جاڭاشا ناقىشتا جەتكىزۋگە تىرىستى. كۇن تارتىبىنە شىققان ءدىن، جەر، وقۋ-اعارتۋ، قالا، مەشىت، مەكتەپ، مەدرەسەلەر سالۋ، كوشپەلى ءومىر سالتىنان وتىرىقشىلىققا كوشۋ، ءتىل ماسەلەسى، تەڭدىك، قوعامداعى ايەلدىڭ ورنى، عىلىم ۇيرەنۋ سەكىلدى تاقىرىپتاردى قوزعادى. قورىتىندىلاپ ايتار بولساق «ايقاپ» قالىڭ بۇقارانىڭ قوعامدىق ساناسىن وياتىپ، قازاق جاستارىن وقۋ-بىلىمگە، ونەر-عىلىمعا جەتەلەگەن، ومىرگە جاڭاشا تىڭ كوزبەن قاراۋعا جول اشقان باسىلىم بولدى.

 ءال – فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتى ت.ع.د.،پروفەسسور قاراجان ق.س.

ءال – فارابي اتىنداعى قازۇۋ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى نۇراحيموۆا ج. ف. 

---