ايتىس ولەڭدەر
قازاق ەسكىلىگىنىڭ ءبىر ۇلكەن سالاسى – ايتىس ولەڭدەر. اۋىزشا ادەبيەت ىشىندە ايتىستان كوپ كەزدەسەتىن ولەڭ جوق. باياعى ەسكى زاماننان باستاپ سوڭعى كۇندەرگە شەيىن قاي رۋ بولسا دا ورتاسىندا ايتىس ولەڭ ايتىلماعان ەل بولمايدى. بۇرىنعى ۇلكەن ايتىستىڭ ارتى بۇل كۇندە قۇدا مەن قۇداعيدىڭ بىرىن-بىرىنە نە جاقسىلاپ، نە جامانداپ ايتقان ايتىسى سياقتى بولسا دا، وسى كۇنگە شەيىن كوپ جەردە ايتىسى بار. بولاتىن سەبەبى قازاقتىڭ ۇعىمىنشا: جاتتاما ولەڭدەردى ايتىسسا دا، انگە قوسىپ ءسوز تالاسىپ جاساماسا، بارلىق ويىن، ايت پەن توي قىزىقسىز، كوڭىلسىز بولاتىن. سوندىقتان اقىندىق قۋاتى بولماعان جاس جىگىت "ءاري ايداي بويداي تالاي" دەپ ايتىسسا دا، ايتىستىڭ ىرىمىن ىستەپ، جول الىپ، جولدى الۋدى ۇمىتقان جوق.
بۇل ولەڭدەر تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا، ازىرشە ايتىستىڭ قانداي تۇرگە بولىنەتىنىن ايتپاساق، بارلىق ايتىس سوزدەردى تۇگەل جيىپ، بارلىعىن تۇگەلىمەن مىسالعا كەلتىرۋىمىزگە بولمايدى. سەبەبى، كۇندە باسپاعا باسىلىپ، ول جازبا كۇيىندە جينالىپ جۇرگەن ايتىستاردان باسقا تالاي-تالاي جاقسى ايتىستاردىڭ ءالى كۇنگە جاتقا بىلگەن، بىرەن-ساراننىڭ اۋزىدا جازىلماي، جينالماي جۇرگەنى دە تولىپ جاتىر. وسى ايتىلعان سوزدەرگە قاراعاندا، ايتىس ءسوز قازاق ەسكىلىگىندە وتە جاندى، وتە قىزۋلى، باعالى ءسوز بولعانىندا داۋ جوق.
ايتىس سوزدەرىنىڭ مولدىعى مەن كوپ جايىلعاندىعىنا قاراساق، قازاق ەلى اقىندىق تەڭىزى سياقتى كورىنەدى. وزگە جۇرتتىڭ ادەبيەت تاريحىن ولەڭ تۇرىنە بولگەندە، ايتىس ولەڭى دەگەن ءبولىم، نە جوق بولادى، نە بولماسا وتە از كەزدەسەدى. قازاقتىڭ وزگە تۇردەگى ەسكىلىگىنىڭ بارلىعىندا وزگە ەلدىكىنە ۇقساستىق بولسا دا، ايتىس ولەڭدەرى بارلىعىنان دا جات، جاڭا ءتۇر. قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىنە عانا مەنشىكتى سانالادى. باسقا جۇرتتا ولەڭ بولسا، مۇنشالىقتى مول بولىپ ەتەك الىپ جايىلعان ەمەس. اندا-ساندا كەزدەسەتىن شاشىراعان ولەڭدەر سياقتى كورىنەدى. مىسالى: ەسكى فرانسۋز ادەبيەتىندەگى تەنسوندار، بۇلاردىڭ ءتۇرى قازاق ايتىسىنا ۇقسايدى. وندا دا ەكى اقىن كوپ جيىننىڭ الدىندا ءسوز جارىس جاسايدى. ايتىستىڭ وزگە ولەڭنەن ايىرماسى: سۋىرىپ سالما ولەڭدەرمەن ايتىساتىن بولسا، تەنسونداردا سونداي، جانىنان شۇعىلدان شىعارىلعان اۋىزشا ولەڭدەر. ايتىساتىن سوزدەرى دە كەيدە قازاق ايتىسىندا كەزدەسەتىن ءبىلىم تالاس سياقتى، جۇمباق پەن وي تارتىسى بولادى. ماسەلەن، كەيبىر تەنسوندار "ادام قاۋىمىندا ايەلدىڭ قانداي باعاسى بار" دەگەن جايعا ارنالعان. فرانسۋز ادەبيەتىنەن باسقا، ەسكى اراب ادەبيەتىندە "مۇعاللا حات" دەگەن ولەڭدەر بولعان، ءبىراق بۇل ناعىز ايتىس ەمەس، كوبىنەسە ولەڭ جارىسى سياقتى. بۇرىنعى زامانداعى جارمەڭكەدەي ۇلى جيىندا كوپ اقىننىڭ ءبىر تاقىرىپقا ايتقان جارىسى، ولەڭدەرى كوپتىڭ سىنىنا ءتۇسىپ، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسى جارمەڭكەنىڭ ەڭ جيىن، ەڭ قىزۋلى جەرىنە جىبەككە جازىلىپ، ءىلىنىپ قويىلاتىن. سوندىقتان "مۇعاللا حات" دەپ – ءىلۋلى ولەڭدەر اتالعان.
مىنە، وزگە جۇرتتىڭ ادەبيەتىندە ايتىس ولەڭدەردىڭ وسى سياقتى تۇرلەرى بولعانى راس. ءبىراق مۇنىڭ بىردە-بىرى قازاق ايتىسىنداي كوپكە تاراپ، كوپ جۇرتتىڭ بارلىعىن بىردەي ەرمەك قىلاتىنداي بولعان جوق. قازاقتىكى سياقتى ادەبيەت تاريحىنىڭ ءبولىمى بولۋعا جارايتىنداي بولىپ ەتەك الىپ تاراعان ەمەس. قازاقتىڭ كارى، جاسىنداي ايتىستى قىزىق كورىپ قىزۋلانىپ، تەگىس ونەر قىلىپ، جالپاق ەل ۇستانعان ەمەس. قازاقتاعى ايتىس ادەبيەت ءبولىمى بولۋدان باسقا ەل تارتىسىنىڭ بۇرىنعىدان كەلە جاتقان تەاترى سياقتى كوپكە بىردەي قىزىق بەرەتىن جيىن ساۋىعى بولعان.
سوندىقتان، ايتىسقىش اقىندار جۇرگەن جەر ەل ورتاسىندا كوشپەلى ساۋىقشىلار جۇرگەندەي قالىڭ دۋمان، جيىن بولاتىن. ەلدىڭ ايتىس ولەڭدى قاتتى قادىرلەگەندىگىنەن ايتىس اقىندارى: شوجە، كەمپىرباي، جاناق، سابىرباي، مۇرات، توعجان، ءبىرجان، سارا1 سياقتىلاردىڭ اتاعى قازاق ىشىنە تەگىس جايىلعان. بارعان ەلىنىڭ بارلىعىندا باعالى، ءقادىرلى بولىپ، قايدا بارسا دا سىي، قۇرمەت، قىزىق، ساۋىق بولاتىندىقتان، ايتىس اقىندارى سول ءجۇرىسىن ءبىرجولاتا سالت قىلىپ اكەتكەن. كوبىنىڭ كاسىبى: سان-سالتاناتپەن، قوبىز، دومبىرامەن نوكەر الىپ، ەل قىدىرىپ ءجۇرىپ ايتىسقا شىعاتىن اقىنداردى ىزدەۋمەن وتكەن. بۇرىنعى زاماننىڭ وسى سياقتى جيىنى بولسا دا ايتىسسىز وتپەيتىن. تالاي اقىن ءوز ەلىنەن شىعىپ، جات ەلدى ارالاپ، كەكتەنىپ، كەز كەلگەن اقىنمەن ايتىسىپ، نە جول الىپ، نە جول بەرىپ، جەڭىپ، جەڭىلىپ جۇرگەن. باياعى زاماندا جاۋىنگەر باتىر الىستا تويات ىزدەپ، بىلەگىنىڭ قايراتىنا سەنىپ، سوعىس مايدانىندا جاۋ ىزدەسە، ايتىس اقىندارى ءتىل-جاعىنىڭ قايراتىنا سەنىپ، سوعىس مايدانىنىڭ جەكپە-جەگىن ىزدەيدى. قازاق ەلىنىڭ بۇرىنعى جورتۋىلشىل باتىردان كەيىن تاپقان، ەكىنشى الۋانداس باتىرى، قىزىل ءتىلدىڭ يەسى – اقىندار. ەل تىرشىلىگىنىڭ جاۋىنگەرلىك داۋىرىنەن شىعىپ، تىنىشتىققا بەت العان كەزىندە، سارىارقانى سايقالداپ، وندى-سولدى شارلاپ جۇرگەن ءبىر الۋان ادامدارى، وسىنداي ءسوز باتىرلارى كەشەگى جاناق، كەمپىرباي، شوجە، سول اقىنداردىڭ ۇلگىسى ەل ورتاسىندا سولارعا ۇقساماق بولعان جىگىتتەر كوبەيگەن.
اقىندىق، انشىلىك ونەرى جاقسى جىگىتتىڭ بەلگىسى سياقتى سانالعان. سوندىقتان ەل ءىشىنىڭ قىزىق ساۋىعى ءۇشىن ءسان تۇزەپ، قىدىرۋمەن جۇرەتىن سالدار شىققان. اتاقتى اقىندارعا ەلىكتەۋدەن سەرىلىك مولايىپ بەرى كەلگەن زاماندا ءبىرجانداي سال، اقانداي اقىن سەرىنى شىعارعان. بۇلاردىڭ جايى قاي ەلدىڭ ورتاسىندا بولسا دا، كەيىنگىگە ۇلكەن اڭگىمە بولىپ قالعان.
سونىڭ بارلىعى بۇرىنعى ايتىس اقىندارىنىڭ سارقىتى. ونان سوڭ بۇرىنعى ەل، اقىن ايتىسىن قىزىق ساۋىقتىڭ ەرمەگى سياقتى كورسە دە، ەكى رۋدىڭ اقىنى ايتىساتىن كەزدە قۇر عانا كولدەنەڭ تىڭداۋشى بولىپ وتىرا المايتىن. بىرەۋىنىڭ تىلەۋىندە بولىپ، ۇرانىنا قىزىپ، ءوزى جەكپە-جەككە شىققانداي بولىپ تىڭداعان. ايتىسقا شىعاراتىن اقىنىن، قاندى مايدانعا باراتىن باتىرىن شىعارعانداي قىلىپ، ىشتەن تىلەۋ تىلەپ شىعاراتىن. سوندىقتان، قاپتاعايدىڭ قىزى سارا ايتىسقا شىعاردا: "نايمان شال ارۋاعىڭ جەبەي گور دەپ، اق ۇيدەن شىعا كەلدىم مەن دە ايقايلاپ" دەيدى. سارا ايتىسقا شىعاردا نايماننىڭ يگى جاقسىسى بولىپ كەلىپ، باتا بەرىپ، تىلەك ەتىپ شىعارادى. نايماندا تاعى ءبىر اقىن ءوز تۇسىنداعى ءىرى اقىننىڭ بىرىمەن ايتىسقالى بارا جاتىپ: "دۇنيە سالدىر-گۇلدىر وتەر دەدىم، سونىمەن از سويلەسەم نە ەتەر دەدىم. قوي ايتىپ، دۇيسەنبى كۇن اتقا ءمىندىم، نايمان شال ارۋاعىڭ كوتەر دەدىم" دەيدى. ەسكى قازاققا ايتىس ولەڭ ەڭ ءقادىرلى ءسوز بولعان. سوندىقتان "ءسوز تاپقانعا قولقا جوق" دەپ، ولەڭ ءسوزدى كىم كەستەلى قىلىپ، سۇلۋ ايتا الاتىن بولسا، ونىڭ كارى-جاسىنا، كەلىن-كەپشىكتىگىنە قاراماي ۇلى جيىن، يگى جاقسىنىڭ بارلىعى دا ءىلتيفات قىلىپ تىڭداپ، ىقىلاس قۇرمەت كورسەتەتىن. سول سەبەپتى توعجان ورمانشىعا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، بەتىنە شىمىلدىق تۇتىپ اكەلە جاتقان جەردە الدىنان شىعىپ، باياعىشا ايتىسىپ جەڭە الماي جۇرگەن ادام ادەيى الدىنان توسىپ تۇرىپ:
جاماعات شىمىلدىقتان سەرپىلىڭىز،
اقىنسىعان نەمەنى كەلتىرىڭىز.
ۇيىنەن بۋاز كەلگەن مۇندار قاردى
جۇرت كوزىنە كورسەتپەي ءولتىرىڭىز، – دەگەندە.
توعجان:
ورمانشى جيىلىپتى جاماعاتىڭ،
ءالى سانعا تولعان جوق ازاماتىڭ
ۇل تۋسا، تاياق سوعار قولعاناتىڭ،
قىز تۋسا، كەرەك قىلار قاناعاتىڭ
ونىڭ نەسىن بەتىمە سالىق قىلدىڭ
ءىنىڭنىڭ ساقتاپ كەلدىم اماناتىن، – دەگەن.
سوندا توعجاندى سول زاماننىڭ ەلى ابىرويسىز دەپ سوككەن ەمەس. سەبەبى، ونىڭ ايتىپ تۇرعانى ولەڭ ءسوز، جۇيەلى، كەستەلى ءسوز. بۇل مىسالدارعا قاراعاندا، ايتىس ولەڭ قۇر عانا قىزۋ ساۋىقتىڭ ءسوزى ەمەس، قاندى قىزدىرىپ، ارۋاقتى شاقىراتىن جاندى ءسوز ەكەنى كورىنەدى.
اۋىزشا ادەبيەتتە ولەڭ تاقپاق پەن ايتىس رەتىندە ايتىلاتىن سوزدەر ەكى جىككە بولىنەدى. بىرەۋى اقىندار ايتىسى، ەكىنشىسى بيلەردىڭ بيلىك ۇستىندە، رۋ تارتىسىنىڭ تۇسىندا ايتىساتىن سوزدەرى – بيلەر ايتىسى. سىرت كورىنىسىنە قاراعاندا، اقىندار ايتىسى مەن بيلەر ايتىسى قازاق ەسكىلىگىندەگى ەكى الۋان ءسوز سياقتى. ءبىراق، كەيبىر ماعىنالارىمەن، ەل تۇرمىسىمەن بايلانىسىنا قاراعاندا، ەكەۋى ءبىر تۇرگە قوسىلادى.
بۇلاردى ءبىر تۇرگە قوساتىن سەبەپ: ەسكى قازاق ىشىندە وتە كۇشتى بولعان رۋ جىگى. بۇرىن قازاق ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن ولەڭ تۇرلەرى ءار كەزدە ءارتۇرلى بولىپ ەل كەزەگى ءۇشىن قىزمەت ەتكەنىن ايتقانبىز. مىسالى: سىرشىلدىق ولەڭدەرى كوزدەگى جاس، كوڭىلدەگى قايعىنى ۋاتىپ، سۇيەۋ بەرەتىن سوزدەر بولسا، كەيبىر جەردە جىلاتۋ ءۇشىن، كوزدەن جاس شىعارۋ ءۇشىن كوڭىلدىڭ زار-مۇڭىن شىعاراتىن ءسوز بولعان. بۇل تۇردەگى ولەڭدەر كوڭىلدىڭ قايعىلى، كۇڭگىرت سىرىمەن بايلانىسقان ولەڭدەرى. بۇدان سوڭعى ءبىر الۋان ولەڭ – بۇرىنعى وتكەن باتىر، بي سياقتى، سۇيىسكەن جاستار سياقتى جاقسىلاردىڭ جايىن جىر قىلعان، سولاردىڭ جۇرىسىنە ءسۇيسىنىپ، قوشامەتتەپ كەلىپ، كەيىنگىگە ۇلگى بەرگەندەي، وي سالعانداي، شىنىمەن ەل قيال قىلعان جاقسىلاردىڭ ءتۇر سىپاتىن، نەشە الۋانىن كورسەتپەك بولعان اڭگىمەلەر ەدى. بۇلاردا جاقسىلىق ۇلگىسى كورىنىپ، اقىل مەن وي سەزىمگە ازىق بەرىپ، كەيىنگىگە ۇلگى ايتىپ، بەت نۇسقاماق بولعان تالاپ بار. ول ولەڭدەگى ماعىنا وسى سياقتى ماقساتتارعا ارنالعان.
قازاق ەسكىلىگىنىڭ بۇلاردان سوڭعى ءبىر الۋانى سوڭعى زامانداردا ەل جاقسىلارىنىڭ زامان جايىنا قايعىرىپ، مۇڭايىپ ايتقان ءسوزى. ولار ەسكىرگەن اقىنداردىڭ ەل ءمىنىن ايتىپ، الدىندا كەلە جاتقان ءقاۋىپتى، قايعىلى كۇندى ەسكەرتىپ، ەلدىككە-بىرلىككە شاقىرىپ ايتقان ولەڭدەرى. بۇل سوزدەر ەل تىرشىلىگىنىڭ دەرتىن ەمدەۋگە ارنالعان.
ەل قايعىسىنىڭ ەمىن ىزدەگەنى ەسكى اقىنداردىڭ ولەڭدەرى. بۇلارداي ولەڭ ايتقان اقىنداردى زار زامان ولەڭشىسى دەگەن جىكپەنەن وزگە بارلىق ەسكىلىك ولەڭدەرىنەن ءبىر بولەك شىعارامىز. ەندى قازىرگى قاراستىراتىن ايتىس ولەڭدەردى الىپ، سونى جاڭاعى سانالىپ وتكەن ەسكىلىك تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا قانداي ايىرمانى، قانداي ەرەكشەلىكتى كورەمىز؟ سوعان كەلەيىك.
ايتىس ولەڭدەردىڭ ىشىندە مۇڭ مەنەن زار ايتىلمايدى. مۇنىڭ ىشىندە ەلگە بۇگىنگى ءمىنىن ايتىپ، پالەندەي جولعا ءتۇسىپ، تۇزەل دەگەن وسيەت سوزدەر جوق. مۇنداعى سوزدەردىڭ بارلىعى ەكى كىسىنىڭ تارتىس-تالاسى. بۇل ولەڭ تۇرىمەن ايتىلعان ءسوز كۇرەسى، ءسوز جەكپە-جەگى. ىشكى ماعىناسىنا قاراعاندا، مۇنداي ايتىستار بۇرىنعى ەلدىڭ ساۋىعى، جەلىگى ءۇشىن ايتىلاتىن ايت پەن توي، ويىن، جيىننىڭ ولەڭدەرى. ايتىس ولەڭدەرىنىڭ تۇسىندا قازاق ەلىنە بۇرىن الدە نەشە كۇيلەردىڭ ۇستىندە بىردە ۋاتىپ، بىردە جىلاتۋعا جاراعان ولەڭ، ەندى كۇلدىرىپ، قۋانتىپ، جەلىكتىرۋگە قىزمەت ەتكەندەي بولادى. سول كۇلدىرىپ، قىزىق پەن ساۋىق ءۇشىن قىزمەت ەتكەن ۋاقىتتا، ايتىس ولەڭدەر قازاقتىڭ جوعارىدا ايتىلعان رۋ جىگى سياقتى ەرەكشە ءبىر تىرشىلىك سالتىمەن بايلانىسقان ولەڭ بولادى. رۋ جىگىنە بولىنگەن ەل كەي كەزدە ۇرانىمەن باس قۇرالىپ، ۇران اتىمەن تىرشىلىك ەتكەندە رۋدىڭ بايگەگە قوسقان اتىن قىزىقتاسا، كۇرەسكە تۇسكەن پالۋانىن قىزىقتاپ، نامىسپەن سۇيسە، مىناۋ ولەڭدەردىڭ تۇسىندا سول سياقتى رۋ تالاس، رۋ نامىسى، رۋ بايگەسىنە ءسوز جۇيرىگىن قوسقانداي بولىپ، جىك-جىككە ءبولىنىپ، سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەسىپ، قىزىعىن قىزىقتاسادى. ايتىستىڭ اقىنى بايگەگە قوسقان ات، كۇرەسكە تۇسىرگەن پالۋان ەسەپتى قىزىق، ساۋىقتىڭ قىزمەتشىسى بولعان. بۇل ايتىلعان سوزدەردىڭ بارلىعى – كوبىنەسە اقىندار ايتىسىنا ارنالاتىن سوزدەر. اقىن ايتىسىنىڭ بيلەر ايتىسىمەن ءبىر تۇرگە قوسىلاتىن سەبەبى جوعارىدا ايتقان رۋ جىگىمەن بايلانىسقان بۇرىنعى قازاق جاقسىسىنىڭ بارلىعى دا ءوزىنىڭ رۋىمەن، تۋىسىمەن جاقسىسى دەپ سانالاتىن. سوندىقتان ءوزى شىققان رۋىنىڭ وزگە رۋلاردان ارتىق بولۋى ءاربىر ادامعا ماقتان، جۇبانىش بولاتىن. بي بولسا جاقسى، مىقتى، باستى دەگەن ات العاندا ءوز رۋىنىڭ ىرگەسىن كورمەگەنى ءۇشىن، ءوز رۋىنىڭ تەلىسى مەن تەنتەگىن بولسا دا، جاتقا جەم قىلماعانى ءۇشىن، ءوز رۋىنا وزگەدەن ارتىق جۋاندىق، ىرىلىك ولجا اپەرگەنى ءۇشىن جاقسى دەپ اتالاتىن، سول سياقتى باتىر دا، پالۋان دا، تورە مەن اقىن دا ءوز رۋىنا جاقسى ات اپەرگەندىگى ءۇشىن جاقسى دەپ باعالانادى. قازاق تۇرمىسىنىڭ وسى سياقتى ەرەكشەلىگىنەن ايتىس ولەڭىنىڭ اقىنى مەن بيلىك جولىنداعى بيلەر ءسوز سويلەسە، سول جوعارى رۋ جىگىن تەرەڭدەتۋگە، رۋ نامىسىن ايقىنداپ شىعارۋعا قىزمەت قىلعان. بۇل جاعىنان قاراعاندا ەشبىر رۋ جىگىنە بولىنگەن ەلدە سول رۋ تىرشىلىگىن ونەر جۇزىنە شەيىن ءتۇسىرىپ، مۇنشالىق ۇلعايتىپ اكەتكەن ەل جوق.
قازاقتىڭ اقىنى مەن ءبيىنىڭ بىرىنە-بىرى ۇقسايتىن جەرى وسى ارادا. ءارقايسىسى ءار الۋان جولدا، ءور الۋان ءسوز سويلەيتىن بولسا دا، سول وزدەرى شىققان رۋلاردىڭ كۇرەسكە تۇسكەن پالۋانى ەسەپتى بولعاندىقتان، ەكەۋىنىڭ ايتىسىندا جالپى ادەبيەتتە ءبىر-اق ءتۇرلى ونەر ەسەبىندە بولۋعا لايىق.
ەندى ايتىس اقىندارىنىڭ ولەڭى ماگىنا جاعىنان قانداي تۇرگە بولىنەدى؟ سوعان كەلەيىك. اقىندار ايتىستارى ىشكى ماعىناسىنا قاراعاندا، كوبىنەسە رۋ كۇندەستىگى، رۋ جارىسىنىڭ، رۋ ماقتانىنىڭ ولەڭدەرى. مىسالى ءبىرجان مەن سارا ولەڭدەرى:
ب ءى ر ج ا ن:
ارعىننىڭ كوز جەتكىسىز ايماعى بار،
دوڭگەلەك جەتى رۋدان ويناعى بار،
كىم جەتەر جانايدارعا التايداعى
التى ءجۇز بوتاسى مەن تايلاعى بار.
شالقىعان جانىبەك پەن تۇرسىن،
جاناي ايت، ءجۇسىپ، نۇرمۇحامبەت، دوسان، قاناي،
سولاردىڭ قىسابىنا كوز جەتپەيدى،
ول تۇگىل، ءبىر شاقامداي بولساڭ قالاي.
قارجاستا ءبىر قۇتىم بار مۇسا. شورمان
ۇزىلمەي كەلە جاتىر ەسكى قوردان.
قازىنىڭ بەل بالاسى ءسادۋاقاس
قۇتقارعان سان قىراندى تۇسكەن توردان.
ۇل تۋماس قازانقاپتاي اتا ۇلىنان،
تۇقىمى دەگدار شىققان جاقىنىنان.
شىنىباي اسىپ پا ەدى ءبىر شاعىندا
جان جەتپەس ەر قازەكەم ارۋاعىنا.
جامانتاي، قۇسپەك، شىڭعىس، سارتاي تورەم2
ىلىنگەن تالاي نايمان قارماعىنا،
تاتتىمبەت اردا كەرىم ارعىن اسقان
قىرىق ءتۇرلى كۇي ىلىنگەن بارماعىنا
ەجەلدەن ءارى بايمىن، ءارى مولمىن،
شىن قىزسام، شىدامايسىڭ زاردابىما.
ادامنىڭ اق يىعى قاجى قۇنانباي،
سان جۇيرىك ساۋ كەتكەن جوق ءبىر سىنالماي.
نايماننىڭ اۋليەسى باتىر باراق
شىن قۇسا بولىپ كەتكەن تۇك قىلا الماي.
ىبىراي جاس جولبارىس بىلەكتەنگەن،
دۇشپانعا ارىستانداي جۇرەكتەنگەن.
ءوزىنىڭ زامانىنىڭ بوزبالاسى،
پەرىنىڭ جىگىتىندەي ىرىكتەلگەن.
ەي، سارا، قايسىسىڭ بار وعان جەتەر،
ونەرىن كورگەن جاننىڭ ەسى كەتەر.
ادامنىڭ جالعىز باستى ءبىلىمدىسى،
ونى دا جامانداماس نايمان بەكەر.
ورتا ءجۇز اباي قويدى اتىن باتپاي،
ۇيىنە ۇيەز كىرمەس جاۋاپ قاتپاي،
ارعىننىڭ اسىلدىعى مىنە وسىنداي
نايمانداي اعايىنىڭ جۇرگەن ساتپاي.
بار بولسا، بۇعان وراي بولماي سويلە،
ايتپەسە ءسوزىڭدى قوي بوسقا شاتپاي.
س ا ر ا:
ەي، ءبىرجان، ءسوز سويلەيىن انىقتاتىپ،
كوڭىلىڭ اۋىرماسىن قاباق قاتىپ،
كوكشەتاۋ، قىزىلجاردا تالاي ارعىن
كۇن كورگەن قىزىن جالداپ، جاتاق جاتىپ.
بارماعان سوڭ جايىمدى بىلمەيدى دەپ،
قۇر بوسقا ماقتاناسىڭ ءتاڭىر اتىپ.
نايماندا قارا كەرەي، سىبان، مۇرىن،
جەتى اعا جولىمبەتكە قۇيعان نۇرىن.
شەرۋباي، تانا مىرزا، ەر تاۋكەباي،
قاي قازاق ءسوز باستاعان ودان بۇرىن.
بالاسى قوزىبايدىڭ تىلەۋبەردى،
التىباي ونىڭ ۇلىن اركىم كوردى.
قۇدايدان قورىققان ارعىن وسال دا ەمەس،
قارادان حان بوپ شىققان قيسىق ەدى.
جان جەتپەس باباتايعا، جالبى، جاناق،
اققوجا بي، اقتايلاق اسقان ماناپ.
اقتامبەردى، التىباي، ەر ايىمبەت،
قالماقتى قولمەن ساتقان قويداي تالاپ.
كەنجەعۇل، قازاق جەتپەس باباسىنا،
ءتورت ارىس بيلىك ايتقان بالاسىنا.
بايتوقا، كەڭەسباي مەن قۇت دانيار
تايماعان سويلەر ءسوزدىڭ شاماسىنا.
ارعىن جوق ماقتاعانمەن، تويعۇلىداي
قۇت قۇيعان قىدىر كەلىپ ساباسىنا.
ءبىرىن-بىرى اڭدىعان قۋ ارعىنسىڭ،
ماقتانعان مىنسەڭ ورىس شاناسىنا.
ەكى جىل ب ا ق اينالسا بىرەۋىڭە،
قايداعى جاۋلىق قىلعان داناسىنا.
ارعىندا كىسىلىك جوق مەن بىلمەيتىن،
قارنى اشتا قاستىق ەتەر اناسىنا.
ءوزىڭدى ات تا قىلدىڭ، قۇس تا قىلدىڭ.
جايىمدى ادام كۇيمەن ايتايىن مەن.
ونەرگە ەكى جاعىم ءبارى بىردەي،
قۇر بوسقا بوگەلەمىن كەلىسپەي نەم.
سايراعان بۇكىل نايمان بۇلبۇلىمىن،
ۇرعاشى عوي دەمەسەڭ قاي جەرىم كەم.
ءوز باسىم ۇرعاشىنىڭ قارا ءتىلى
يران باعى، ءبىتىسىم، قىزىل گ ۇلى.
ايتىستىڭ بۇدان سوڭعى ءبىر الۋانى باس مىنەسۋگە ارنالعان ولەڭدەر. مىسالى، مۇرات پەن جانتولى:
مۇرات:
جانتولى، اسىراندى قازىڭ قاشتى،
جۇرگەندە ءوزىمسىنىپ جازىم قاشتى.
اسەتتىڭ تۋىسىنا قارسى بولدى،
بايعۇس-اۋ قانداي قوي تازىڭ قاشتى؟
جانتولى:
قۇداەكە-اۋ، اجەپتاۋىر ءسوزىڭ سەنىڭ،
قۋدالاۋ سىن ەمەس پە ەردىڭ كەمىن،
ەلبىرەپ ءىشى باۋىرىڭ تۇسە بەرسە،
ايتىپ كەت، قۇداەكە تازدىڭ ەمىن.
مۇرات:
تامىرىن تازىڭىزدىڭ قيعان بولار،
قۇل سەۋىپ اققان قانىن تىيعان بولار،
ءبىر شەرىك ىسكەمەتار، كۇكىرت، سىناپ،
قايناتىپ، كوك ءدارىنى قۇيعان بولار.
ءبىر جۇما كوك شۇبەرەكپەن وراپ تاستاپ،
قان-جىنىن ىستىق سۋمەن جۋعان بولار.
جانتولى:
از ەكەن ەل قىدىرىپ كورمەگەنىڭ،
ويىندا تاعى بار ما كوزدەگەنىڭ.
ءدارۋدىڭ جەتى ءتۇرلى ءبارىن ءبىلىپ،
تاز با ەدى ون جاسىڭنان ەمدەگەنىڭ.
مۇرات:
از ەدى ەل قىدىرىپ كورمەگەنىم،
ويىمدا تاعى دا بار كوزدەگەنىم.
تاز بەنەن اق باس قوتىر ءبىر ءناسىلدى،
اق باستى كورمەيمىن بە ەمدەگەنىن.
جانتولى (بايىنا):
ءبىر قاقتىڭ اق ەتىمە اشۋمەنەن،
جىگىتكە اشۋ ۇيات، اسىل دەگەن.
ۇرىنعان ءوزى كەلىپ بەرىشكە تيمەي،
مەن بە ەدىم اق قارا باس قوتىر باسىڭ جەگەن.
مۇرات:
ءبىر قاقتى اق ەتىڭە اشۋمەنەن،
جىگىتكە اشۋ ۇيات، اسىل دەگەن.
ءبىر تۇگىل، ەكى سوقسا جانىڭ شىقسىن،
وسىنىڭ كىسى كەلەر مە باسىن كورگەن.
بۇدان كەيىنگى اقىندار ايتىسى كەمپىرباي مەن شوجە. بۇدا جاڭاعى ۇلگى سياقتى باس مىنەسۋ.
كەمپىرباي:
بەس ناماز، ون ەكى يمان جانعا پايدا،
قالايىن ءبىر سويلەسىن وسىندايدا.
بىرەۋگە مال، بىرەۋگە باس قايعى عوي.
باراسىڭ، سوقىر ازبان، جاياۋ قايدا؟
شوجە:
ۇستارانىڭ جۇزىندەي اۋعان دۇنيە،
مەنى كورىپ جابىقتىڭ مۇنشا نەگە.
اي مەن كۇن، جەر مەن كوكتى كورگەنىم جوق
كەمپىرباي اقىلىڭ بولسا، ماعان تيمە.
بالاسى جانىس مارقۇم ءساتباي مىرزا
قۇران وقي بارامىن قارالى ۇيگە.
كەمپىرباي:
اسىما شاقىرماعان كەلدىڭ جەتىپ،
بۇعىلى، تۇعىلىدان جاياۋ ءوتىپ.
بۇل ەلدە قوجا، مولدا جوق دەپ پە ەدىڭ،
سوقىر يت، كىم شاقىردى جەكەلەتىپ.
شوجە:
سالماعى ەكى كوزدىڭ ءدال كەۋدەمدە،
الدانىڭ ءار نە قىلسا، ەركى وزىڭشە،
بار بولسا قاسيەتىڭ، كوزىمدى جاز،
ۇرايىن جازا الماساڭ قۋ ءسوزىڭدى.
كەمپىرباي:
ىشىندە مەن شانشاردىڭ دەگدارى ەدىم،
ىشىندە اۋعان قىرعىز سەن جارلى ەدىڭ.
كوزىڭدى كورىنگەنگە تەلە دەيسىڭ،
كوزىڭ شىققان جەرىندە مەن بار ما ەدىم؟
شوجە:
قازاقتىڭ ءدىن مۇسىلمان جەدىم قامىن،
سويلەيمىن موينىما الا كوزدىڭ اعىن.
جيىلىپ ون ەكى اقىن تۇك قىلعان جوق،
سەن قىلارمىن دەيمىسىڭ ەنەڭ...
مۇقتاسار ءسوزىم مايدا قاق تاسىنداي،
ومىراۋىم بۇحاردىڭ قاقپاسىنداي.
ەكى ارۋاق ورناعان جەر بوس قالمايدى.
قىرعىزدىڭ التىنىمىن ات باسىنداي.
كەمپىرباي:
بۇل ەلگە اقىن بولدى شوجە قايدان.
ءجۇر ەكەن شوجە داندەپ شورتانبايدان.
جاس ءوسىپ، جارلى بايىپ جەتكەن زامان،
جۇرمەسىن جانىڭ شوشىپ كەمپىربايدان
جولىقپاي ءدۇر اقىنعا ءجۇر ەكەنسىڭ
بەرەيىن سىباعاڭدى سوقىر حايۋان.
شوجە:
كەمپىرباي، كوڭىلىڭدى تىندىرايىن،
ارۋاققا، اسسا قۇدايعا ۇردىرايىن.
ورالدان تۇلەپ ۇشقان مەن اق يىق،
توپشىڭدى قاناتىممەن سىندىرايىن.
ايتىستىڭ بۇلاردان سوڭعى ءبىر الۋانى رۋلاردىڭ اراسىنداعى جۋاندىق، زورلىق ولەڭى. ءبىر رۋعا ەكىنشى رۋدىڭ ىستەگەن استامدىق ارتىقتىعىن ايتاتىن ولەڭدەر. مىسالى: سابىرباي مەن تاسىباي:
سابىرباي:
اقتايلاقتىڭ بالاسى سابىر ەرمىن،
بايگەدەن كۇندە كەلگەن قاراگەرمىن،
قاناي توبەت ەلىمدى ەكى شاپتى،
بالەم، ارعىن، ەتىندى ءتىرى جەرمىن.
تاسىباي:
مەنى ولتىرسەڭ پىشاق ال، ماعان تايان،
مەنىڭ قىلعان قىلىعىم الداعا ايان.
مەن ولمەستەن ەلىڭدى ەكى شاپسا،
مەن ولگەن سوڭ بولارسىڭ باقا-شايان.
سابىرباي:
جىلقىنى سەن العاندا مەن دە العانمىن.
قايدا مەن كەزەگىمنەن قۇر قالعانمىن.
مىقتى جىگىت جىلقىنى الاتۇعىن
كىسىڭدى ورىنىنان مەن سالعانمىن.
تاسىباي:
باسە، جىلقىنى سەن العاندا مەن دە العانمىن،
قايدان مەن كەزەگىمدە قۇر قالعانمىن.
اجالدى ادام ءار جەردە-اق ولەتۇعىن.
مەن شاڭىراق پەن تۇڭلىككە كوز سالعانمىن.
سەن قوتان بۇلاق، قىزىل كون قۇلدى شاپتىڭ،
قىدىرباي ەلدەن شىققان تۇلدى شاپتىڭ
مەن اقتايلاق، بالپانداي ءبيدى شاتىم،
كانەكەي، سوعان وراي كىمدى شاپتىڭ.
ءتورتىنشى ءتۇرى سيرەك كەز كەلسە دە، جەكە ءبىر ءتۇر بولاتىن ءبىلىم تالاسى. ول كۇندەگى ءبىلىم – ءدىن ءبىلىمى. سوندىقتان قۇراننىڭ اياتىن ايتىسادى. ءدىن جۇزىنەن جۇمباقتار ايتىپ، سونى شەشىسەدى. مۇنىڭ مىسالى، كەمپىرباي مەن شوجە ولەڭدەرىنىڭ اياعىنداعى ايتىس:
شوجە:
كەمپىرباي، كوكتە نە بار، جەردە نە بار.
جاراتقان نەشە ماقلۇق ءقادىر جاپپار.
الدانىڭ دوستىسى كىم، دۇشپانى كىم؟
وزىڭنەن سۇرايتۇعىن ءار ءسوزىم بار.
قاي كۇنى قاراساق تا مايدان بولىپ،
قاي كۇنى ءولىم قوشقار باۋىزدالار.
كۇناسىن پەندەلەردىڭ كەشىرگىن دەپ،
كۇناڭدى، ەي لاعىنات، موينىڭا ال دەپ،
شايتانعا قانداي ادام قازى بولار.
نەشە ادام پەندەلەرگە جاردەم قىلار.
قولىنا قاندى تون مەن كەسەنى الىپ،
كىمنىڭ كىم ماقشار كۇنى قۇنىن داۋلار.
الدانىڭ امىرىنەن جاردەم بولىپ،
كىممەن كىم ماقشار كۇنى كۇرەس سالار.
ارتىلىپ ب ا ق دارەجە باعى اسىپ،
ماقشاردا قانداي ادام مانساپ الار.
بۇل سوزگە اقىن بولساڭ، اقىلىڭ جەتەر.
ويلانىپ باتا الماساڭ ەسىڭ كەتەر.
بىرەۋىن قايتا ايتساڭ كاپىر بولدىڭ
ويلانىپ شەشە الماساڭ، شەشپە بەكەر.
كەمپىرباي:
بولعاندا جەردە ءمادي، كوكتە ايسا،
التى كۇندە جارالدى ەكى دۇنيە"
جۇيتىلىك، ءتابىلت، ءجابىلت ەكى جىلان
مۇنزالدا كورىپ ەدىم وسىلايشا.
جەتى قات جەر استىندا كوك وگىز بار،
دۇنيە بۇزىلعانشا ولمەي تۇرار،
قاي كۇنى قاراساتقا مايدان بولسا،
سول كۇنى ءولىم قوشقار باۋىزدالار.
كۇناسىن پەندەلەردىڭ كەشىرگەي دەپ،
ءتورت شاديار پەندەگە جاردەم قىلار.
كۇناڭدى، ەي لاعىنەت، موينىدا ال دەپ،
شايتانعا يمام اعزام قازى بولار.
قولىنا قاندى تون مەن كەسەنى الىپ،
بي-فاتيما، قاسەن، قۇسايىن قۇنى داۋلار.
الدانىڭ ومىرىمەن جاردەم بولىپ،
مۇحامبەت ءماريامعا نەكاقتانار.
بۇلاردىڭ تويلارىنىڭ قىزىعى ءۇشىن.
ەر عالي، قاھارمانمەن كۇرەس سالار.
ارتىلىپ ب ا ق دارەجە، باقىتى اسىپ،
ارىسلان ءسۇرىندىرىپ، جولىن الار.
قاھارمان تىلەنسە دە جىبەرمەيدى،
الدادان ۇلىقسات جوق دەپ پەرىشتەلەر.
اكەڭ قارجاۋ جايىقتىڭ باسى بار ما،
يت سوقىر مۇنشا نەڭ بار قۇمارلانار.
شوجە:
بۇل ءسوزىم ورتا ءجۇزدى ارالاسىن،
سوزىمە اقىن بولساڭ تابىلاسىڭ.
تۋعالى اعا سىيلاپ كورمەگەن يت،
اعاڭمەن توپ ىشىندە جاعالاستىڭ.
"ۋاتتوري مينالباتتى مىن ءبيلاي"
تاۋىپ بەر وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن.
كەمپىرباي:
ەي شوجە، سەنىڭ ءوزىڭ كاپىر بولدىڭ،
ايرىلىپ تازا مالدان تاقىر بولدىڭ،
ولەڭگە قۇران ءسوزىن قوسامىن دەپ
قاعىنىڭ تالاق، ءوزىڭ جانە كاپىر بولدىڭ.
شوجە:
كەمپىرباي، جاي ءجۇر دەسەم، جاي جۇرمەيسىڭ،
انتۇرعان، جاس جانىڭنان تۇڭىلمەيسىڭ
قۇراننىڭ حاديسىنەن ايات ايتسام،
وسىنداي جاقسى سوزدەن تۇك بىلمەيسىڭ.
"ۋاتتورى" تور تاۋىنا مۇسا بارعان،
اللادان ءتورت-اق اۋىز جاۋاپ العان،
ديدارىن بۇل جالعاننىڭ كورسەتەم دەپ،
ءبىر اللا مۇسانى اياپ تاستى سالعان.
مۇسانىڭ بويى بالقىپ، تاستى ەرىتىپ،
تاياعى ەرىپ كەتىپ، تاستا قالعان.
اللانىڭ ءتورت سوزىنەن تۇك بىلمەيسىڭ،
قاسىمنان بىلشىلداماي تۇر، كەت، ارمان.
كەيدە وسى ولەڭدەردىڭ بارلىعى ارالاس كەلەتىن ولەڭ دە بولادى. ايتىس ولەڭدەرىنىڭ سىرتقى تۇرىنە كەلسەك، بارلىق اقىن ايتىسى ەكى تۇرگە بولىنەدى. بىرەۋى قايىم ولەڭ، ەكىنشىسى قارا ولەڭ. قايىم ولەڭنىڭ مىسالى مۇرات پەن جانتولىنىڭ قايىمداسقانى.
مۇرات:
جانتولى، جاس كۇنىڭنەن بولدىڭ تەلى،
قىدىرتقان جىگىتتىكتى تەنتەك جەلى.
كوپ ايدىڭ كورمەگەلى بولدى ءجۇزى
جانتولى، ۇيىڭنەن شىق كورىسكەلى.
جانتولى:
قۇداەكە، جاس كۇنىڭنەن بولدىڭ تەلى،
قىدىرتقان جىگىتتىكتى تەنتەك جەلى.
كوپ ايدىڭ كورمەگەلى بولدى ءجۇزى
اسىقپاي اتىڭنان ءتۇس سويلەسەلى.
مۇرات:
جانتولى، جاس كۇنىڭنەن بولدىڭ تەلى،
قىدىرتقان جىگىتتىكتى تەنتەك جەلى.
اقىرىپ، ات ۇستاماي اتتان ءتۇس دەپ
قاراعىم، ماعان ايتشى، نەنىڭ جەلى.
جانتولى:
بولعاندا سارى جۇلدىز قاز كەلەدى،
قىس وتسە، وعان جالعاس جاز كەلەدى.
اسىعىپ، ات ۇستامادى دەپ ايىپ ەتپە،
كوڭىلىمىز وياۋ، كوزىمىز ۇيقىدا ەدى.
مۇرات:
بولعاندا سارى جۇلدىز قاز كەلەدى،
قىس وتسە، وعان جالعاس جاز كەلەدى،
بولعانشا تاپا تال ءتۇس ۇيقىڭ قانباي،
دەپ پە ەدىڭ قاس اۋليە تاز نەمەنى، –
دەگەن سياقتى...
قايىم ولەڭنىڭ بەلگىسى: ءبىر اۋىز ولەڭنىڭ العاشقى ەكى جولى ەكى اقىنعا ورتاق ءسوز بولادى. قارا ولەڭنىڭ مىسالى وسىدان بۇرىنعى ايتىستار. ايتىس رەتىندە قوسىلاتىن تاعى ءبىر ءتۇرلى ولەڭدەر – ماقتاۋ مەن جامانداۋ ولەڭدەرى. ونان سوڭ ارىز ايتۋ، اقى سۇراۋ ولەڭدەرى، بۇلار دا ايتىستاعى سياقتى شۇعىلدان شىعارىلعان، سۋىرىپ سالما ولەڭدەر.
ايتىس اقىندارىنىڭ كوبىندە، ۇلى ءدۇبىر ايتىستاردان باسقا كوپ ۋاقىتتا ەل ءىشىنىڭ باستى ادامدارى مەن باي-بايبىشەلەرىنە كەيدە ماقتاپ، كەيدە جامانداپ ايتاتىن ولەڭدەر بولعان. كەيبىر اقىندار ەل ورتاسىندا از اتادان شىققاندىقتان، كەدەي-كەپشىك بولعاندىقتان، اقىندىق ءسوزدى كاسىپ قىلىپ جۇرگەن.
ونان سوڭ ەل ءىشىنىڭ تىرشىلىگى دە تەڭدىك قارا قايراتقا، رۋ جۋاندىعىنا بايلانعاندىقتان، ناشاردىڭ كوبى ەسەسىز بولىپ، تەڭدىگىنە ىلىنە الماي، قاقپاي كورەتىن جەرى كوپ.
سوندايدا بىرەۋدەن كورگەن زورلىق، قيانات بولسا، بۇرىنعى تورەمەن باستاس سياقتى ورتانىڭ ۇلىقتارىنا ولەڭمەن ارىز ايتىپ، ەسە، تەڭدىك الۋ دا كوپ جايىلعان داعدى بولعان.
ەسكى قازاققا ءسوز باعاسى زور بولعان. سوندىقتان جاقسى ءسوزدى بالا بولسىن، قاتىن-قالاش، كەلىن-كەپشىك بولسىن بارلىعى دا ەلەۋسىز، ەسكەرۋسىز قالمايتىن.
سونداي ولەڭدەردىڭ مىسالى، قازاق ەسكىلىگىندە ايتىستار سياقتى كوپ كەزدەسەدى. بۇلاردى ايتىس ولەڭىنە قوسقىزاتىن سەبەپ، ءبىرىنشى سۋىرىپ سالما ولەڭدەرى بولسا، ەكىنشى اركىمنىڭ كوز الدىندا ايتىلاتىن ارناۋ ءسوز بولعاندىعى. كىسىگە ارناپ ايتقان ماقتاۋ، جامانداۋ، يا ارىز ايتۋ سياقتى سوزدەر بولسا، ءبارى دە ەكى اقىننىڭ ايتىسىندا كەزدەسەتىن نە قوشەمەت، نە داۋ سوزدەرگە ۇقسايتىن. مۇنداي ولەڭنىڭ مىسالى بيجاننىڭ قوجاعا ايتقانى، شەرنيازدىڭ بايماعامبەت تورەگە ايتقان ولەڭدەرى.
قارقارالى ۇيەزىندە بولعان ءبىر جيىلىستا بيجاننىڭ ەلگە قۇرمەتتى ءبىر قوجانىڭ ۇستىنەن شاعىمى بولىپ، ارىزىن ايتقالى كەلەدى. سوندا جيىلىستىڭ ىشىنەن اقاي بيجانعا ارىزىڭدى ولەڭمەن ايت دەگەندە:
بيجان:
تىيۋ سال، اقاي-ەكە، قوجاڭىزعا،
قوي قويمايتىن بولدى عوي قورامىزعا.
قوجادان نەسيەگە اقشا العان جان،
ولگەندە باتا قىلماس مولاڭىزعا.
قاباعىن قاتتى شىتسا، قوي بەرەمىز،
از قويدى بۇعان بەرىپ تۇرامىز با.
مىنا سارت قىرادى ما موينى جۋان،
قۇتىردى بايىعان سوڭ بۇرىنعىدان.
كارىپتەر سوندا كوزىن اشار ەدى،
حات سالسا قارا تاۋعا ءبىزدىڭ دۋان.
كەلگەلى قىلعانىڭنىڭ ءبارى زورلىق،
قۇتىلدىق، اقاي-ەكە، قايتسەك مۇنان.
كوپ قۋساڭ جاماندىقتى بولماي ما ءمارت.
اقتى ويلاساڭ ارامنان بويىڭدى تارت،
قاتىنىڭدى ارقاباي، ەرمەك ۇرعان،
مۇنشا نەگە ەلەردىڭ، اق تامىر سارت.
بۇعان قوجا اشۋلانىپ، اقاي وتىرعان سەز ۇيدەن شىعىپ، ءوز ۇيىنە بارىپ، بيجاندى شاقىرىپ الىپ، بوساعاسىنا بايلاپ قويادى. جاس شىبىقتى سۋعا سالىپ ۇرايىن دەپ جاتىر دەگەن ءسوزدى اقاي ەسىتىپ، قوجانىڭ ۇيىنە كەلىپ، بيجانعا قوجانى ماقتاپ ولەڭ ايت دەگەندە:
بيجان:
جاتپايدى قيسىق اعاش تەز الدىندا،
بەرمەيدى جاقسى جاۋعا كوز الدىندا.
جاقسىنىڭ ارتى زىندان، الدى داريا،
سويلەيىن قوجاەكەمنىڭ ءوز الدىندا.
كول داريا كوپىر سالعان وتكەلمەن تەڭ،
توقتالماي ءتىلىم سويلە كوپ الدىندا.
سەن تۇرعان زامانىندا ءبىر بايتەرەك،
كۇنەلتكەن كولەڭكەڭدە مەن كوبەلەك.
كوتەرمەي كوبەلەكتى سىنىپ كەتسەڭ،
بايتەرەك بولىپ-بولماي نەگە كەرەك.
كەز كەلسەم قارسى الدىڭا اجالدى انداي،
اتقاندا تاۋ بۇزاتىن سەن زەڭبىرەك.
ەش ادام بايلىعىڭا شاق كەلمەيدى،
ءتورت جاعىڭ، ءتورت قۇبىلاڭ دوپ-دوڭگەلەك.
نەسىبە جەردەن ءونىپ، كوكتەن جاۋىپ،
قور قىلما بوتەن جاۋعا قويداي باعىپ.
جاز ساۋىن، كۇزگى ەگىندەي مولشىلىعىڭ،
مەن پاقىر قول ۇزەيىن سىزدەن نەعىپ.
كارىپ، مىسكىن كۇنەلتكەن پانايىڭدا،
قىسقا كۇندە كۇنەلتكەن قىرىق ساۋىپ.
قىزىلجار، ومبى، سەمەي التى ايشىلىق
ون كۇندە وعان باردىڭ پوشتا شاۋىپ
اسپان مەن كۇن جارقىراپ جاي تۇسكەندەي،
قالماي ما قاتتى اقىرساڭ ەسىم اۋىپ.
تورعاي جەپ توياتتاماس قارا بۇركىت،
نە شابىتىڭ قانادى ماعان شاۋىپ.
شانشاردا اقىل تابار جالعىز جىگىت
دوس بولدىڭ اقايمەنەن اقىل تاۋىپ.
ءبىرى وزار ەكى جۇيرىك جارىسقاندا،
ەكى ەردىڭ ءبىرى ولمەيدى الىسقاندا
بارلىقتىڭ بار پايداسىن كورمەپ پە ەدىڭ،
كەشەگى قازانقاپپەن جارىسقاندا.
جارىلعاپتىڭ ۇلى ەدى اقتامبەردى،
ءۇش ەسە مالىڭ استى جانىستان دا.
ءبىر كورسەت كوپتىگىڭدى كوپ الدىندا
ىزدەپ كەپ پاقىر مۇرتىڭ تابىسقاندا.
سىن بولماس ەر جىگىتتىڭ جوقتىعىنان،
بارشىلىق ءۇمىت قىلدىم توقتىعىڭنان.
اسىلدىم الدىڭ بيىك ارعىماق دەپ،
تۋلادىڭ ءبىر العاندا شوقتىعىڭنان.
قويىم تۇگىل، اتىمدى ال، نە قىلايىن،
جالعاننىڭ كىم كەتپەيدى بوقتىعىنان.
قوجا-ەكەم ۇلىق بولعان تىم جاسىنان،
جاقسىلار ءسوز جاسىرماس سىرلاسىنان.
بىلتىر ماعان بەس تەڭگە بەر دەپ ەدىڭ،
تاقسىر-اۋ نەكە قيار تۋراسىنان.
بالاسىنا اتاسى نە ايتپايدى،
اتاڭ جۇرتقا ءپىر بولعان تۋ باسىنان.
بەتىڭە تۋرا قاراپ، سەن دەپ پە ەدىم،
سوزىڭە اقىل ايتقان ەرمەپ پە ەدىم.
سۇلەيمەن ۇزاقپەنەن مال جيعاندا،
ءبىر ىسەك، ءبىر سەركەشتى بەرمەپ پە ەدىم.
قاراسۋ لاق باعا وزەنىندە
وزىڭە جايىن ايتا كەلمەپ پە ەدىم.
قوجا-ەكە، جىردىڭ كىلتى كوك اسپاندا
جول كورسەت اقىلىڭمەن اداسقاندا.
زەيىنىڭ سۇلەيمەننىڭ بايعىزىنداي
قالمايدى ىشتە نازىم سىرلاسقاندا.
اتان تۇيە سەن بولساڭ، مەن كوبەلەك،
نەم قالار تابانىڭمەن ءبىر باسقاندا.
جەپ-جەڭىل توپىراعىم، بيشارامىن،
توپانشا اعىزاسىڭ شىن تاسقاندا،
قوجا-ەكە، ءىشىم تولعان قايعى، قۇسا،
تەنتەكتى تەگىس تىيىپ، باسا ۇستا،
بارىنەن وزگە جاننىڭ اسىپ تۇرسىڭ
الدىڭدا وسى كۇنى جالعىز مۇسا.
بىزگە قيىن بولعانمەن، تاڭىرگە وڭاي،
ونىمەن ءبىر ساعاتتا بىردەي قىلسا.
قوجا-ەكە، اقىل – سەرىك، داۋلەت – قورعان،
تۇسكەن سۇڭقار قۇتىلماس جىبەك توردان.
بۇرىنعى اكىم اتاڭ اۋليە ءوتىپ
جەتى اتاڭ تۋعاننان سوڭ سورىم سورعان.
كەشەگى قوياندىنىڭ بازارىندا
باي كەلدى قىزىلجار مەن پەتەربوردان.
شانشاردىڭ مىرزالارى شاما قىلدى،
سوندا دا جان بولمادى سىزدەن وزعان.
بۇدان كەيىن ماقتاۋ ولەڭىنىڭ ءبىر مىسالى شەرنياز ولەڭدەرى. بايماعامبەت حان "قىزىمدى ماقتا" دەگەندە، شەرنياز بىلاي دەگەن:
بايەكە، ءسىزدىڭ قىزدا جامان بار ما؟
جاماندار ءبىز بايعۇستا زامان بار ما؟
ەركەك بولسا، ءار جۇرتقا حان بولعانداي،
ايەل قىلعان الداعا امال بار ما.
ورىنبور سىر سالدىرعان قالالارى
اقىلعا ءبارى بىردەي دانالارى.
وڭشەڭ ابزال بالانى تابا بەرگەن،
بۇلاردىڭ قانداي ەكەن انالارى.
جۇماقتىڭ قور قىزىنداي تەگىس تۋعان،
اي، الداي، قالاي ءمىنسىز بالالارى.
سوندا حان: "ەندى جامانداشى"، –
دەيدى. شەرنياز:
بايەكە-اۋ، ءسىزدىڭ قىزدا جامان بار ما؟
جاماندار ءبىز بايعۇستا زامان بار ما،
شوت جەلكە، شولاق ايدار كۇڭ دەر ەدىم،
بارمايدى اۋىز شىركىن جاماندارعا،
بەس تيىندىق قىزىڭنىڭ بىرەۋى جوق،
قىلعان سوڭ قۇداي حانشا امال بار ما.
حان:
"حانىمدى ماقتاشى" دەگەندە:
شەرىڭنىڭ سويلەر سوزگە جەلگەنىن-اي.
شۇكىر قىلدىم الدانىڭ بەرگەنىن-اي.
جۇماقتىڭ سيپاتىنداي ءدال ايباتى،
حانىمنىڭ كەلبەتىنىڭ كەلگەنىن-اي.
سودان كەيىن حان: "حانىمدى جامانداشى"، – دەيدى:
شەرىڭنىڭ سويلەر سوزگە باسۋىن-اي.
ارۋاعى الدياردىڭ اسۋىن-اي.
حانىمنىڭ مۇرنى كەيكى، بويى الاسا،
كەلبەتى مەگەجىننىڭ قاشىرىنداي.
كوك يتتەي كۇشىكتەگەن قۇرجىڭ قاعىپ،
جاتاتىن شىعار تىر-تىر قاسىنىپ-اي.
تۇرپاتى يت، شوشقادان بىلاي ەمەس،
باي-ەكە، كورگەنىمدى جاسىردىم با-اي.
You Might Also Like
-
بال اشتىرام دەپ كەمپىردى ءولتىرىپ العان باياعى حان، نە ىستەرىن بىلمەي، قازى-بيلەرى بولىپ جينالىپ، اقىل تابا الماي، سول كۇنگە دەيىن داعدارىپ وتىر ەكەن دەسەدى. اقىرىندا ءبىر قازىسى:
-
پەيزاجدارى مەن ناتيۋرمورتتارى تالاي جىلدار بويى شۋلى تابىسقا جەتىپ جۇرگەندىكتەن ءالى "سكۋدامورلىق مانەردە" سالىنا قويماعان سۋرەتتەرى كورمەلەردە كوزدەن جىراق، توبەگە تاياۋ تۇستارعا ىلىنەتىن ك...
