قۇتاندار
ءبىر شاعىن قالاداعى شەتكى ءۇيدىڭ توبەسىندە قۇتاننىڭ ۇياسى بولدى. ۇيادا ءتورت بالاپانمەن انا قۇتان وتىراتىن، بالاپاندارى ءالى قىزارىپ ۇلگەرمەگەن كىپ-كىشكەنتاي قارا تۇمسىقتارىن ۇيادان قايتا-قايتا قىلتيتىپ قويادى. ۇيادان ۇزاماي، شاتىردىڭ قىرىندا ءبىر اياعىن باۋىرىنا قىسىپ، سىمداي تارتىلىپ اكە قۇتان وتىر؛ ءبىر اياعىن كوتەرىپ تۇرعان سەبەبى باسقا ىستەيتىن تۇك شارۋاسى جوق ەدى. ءوزى اعاشتان جاساپ قاداپ قويعان نارسە سەكىلدى قوزعالمايدى.
«بۇدان ارتىق قانداي قۇرمەت كەرەك! – دەپ ويلادى ول. ايەلىم ۇياسىندا وتىر، جانىندا ساقشىسى. ال مەن ونىڭ كۇيەۋى ەكەنىمدى كىم ءبىلىپ جاتىر؟ كۇزەتشى ەكەن – دەپ ويلايدى عوي. مىنەكي، قۇرمەت!» ول ءبىر اياعىن بۇككەن كۇيىندە تۇرا بەردى.
كوشەدە بالالار ويناپ جۇرگەن؛ تەنتەكتەۋ بىرەۋى مۇنى كورىپ، قۇتاندار جايلى ەسكى ءبىر ءاندى ءسوزىن شاتاستىرىپ، باستاي بەرىپ ەدى، قالعاندارى قوستاپ الا جونەلدى:
قۇتان، قۇتان، اق قۇتان!
كۇزەتشىدەي ساق قۇتان!
قوزعالمايسىڭ تۇرىپ aپ،
اياعىڭدى بۇگىپ aپ.
ۇرپاعىڭدى قورعايسىڭ،
ايتقان سوزگە بولمايسىڭ،
ۇستاپ بالاپاندارىڭدى،
شىڭعىرتامىز جانىڭدى!
بىرەۋىن دارعا اسامىز،
قانىن سۋداي شاشامىز!
سۋعا بارعان اتامىز،
ەڭ كىشىڭدى دە الامىز،
تىرىدەي وتقا سالامىز!
— تىڭداشى، بالالار نە – دەپ جاتىر؟ – دەپ قىڭقىلدادى بالاپاندار. ءبىزدى اسىپ، سۋعا باتىرىپ ولتىرەمىز – دەپ جاتىر عوي!
— سەندەرگە نە كەرەگى بار ولاردىڭ! – دەدى شەشەسى. – قاراماڭدار دا، تىڭداماڭدار، ەشتەڭە دە بولمايدى!
ءبىراق بالالار قويار بولمادى، ءان ايتىپ قۇتانداردى ىزالاندىرا ءتۇستى؛ تەك پەتەر دەگەن بىرەۋى عانا حايۋانداردى زابىرلەۋگە بولمايدى – دەپ، جولداستارىنا قوسىلماي قويدى.
شەشە قۇتان بالاپاندارىن جۇباتۋمەن بولدى.
— كوڭىل اۋدارماڭدار – دەدىم عوي، – دەدى ول. قاراشى، انە، اكەلەرىڭ جايباراقات تۇر، ءبىر اياقپەن-اق!
— قورقىپ تۇرمىز! – دەيدى بالاپاندار ۇيانىڭ تۇبىنە تىعىلا ءتۇسىپ.
كەلەسى كۇنى بالالار تاعى دا دالاعا شىعىپ، قۇتانداردى كورىپ، باياعى اندەرىنە باستى:
بىرەۋىن دارعا اسامىز...
سۋعا ءبىرىن اتامىز...
— ءبىزدى دارعا اسىپ، سۋعا لاقتىرا ما؟ – دەپ سۇرادى بالاپاندار تاعى دا.
— جوق – دەدىم عوي، جوق! – دەدى شەشەسى. – ال ەندى ءبىز جاقىندا جاتتىعۋ باستايمىز! سەندەرگە ۇشۋدى ۇيرەنۋ كەرەك. سەندەر ۇشۋدى ۇيرەنگەننەن كەيىن، باقالارعا قوناققا بارامىز. ولار: «باق-باق-باق»، – دەپ ولەڭ ايتۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەلىپ ءيىلىپ تۇرا قالادى. ال ءبىز ولاردى جەپ قويامىز، كوردىڭ بە، قانداي قىزىق!
— ال سوسىن، – دەيدى بالاپاندار.
— سوسىن بارلىق قۇتاندار كۇزگى شەرۋگە جينالامىز. ال وندا دۇرىستاپ ۇشۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل وتە قاجەت! ايتپەسە جامان ۇشاتىنداردى گەنەرال وتكىر تۇمسىعىمەن تۇيرەپ تاستايدى. سەندەر دايىندىق كەزىندە جاندارىڭدى سالىپ، تىرىسىڭدار.
— سوندا ءبارىبىر ءبىزدى بالالار ايتقانداي، تۇيرەپ تاستايتىن بولدى عوي! تىڭداشى، ولار تاعى دا اندەتىپ جاتىر!
— سەندەر ولاردى ەمەس، مەنى تىڭداڭدار! – دەدى شەشەسى. – دايىندىق بىتكەننەن كەيىن، ءبىز سوناۋ الىسقا، بيىك تاۋلار مەن نۋ ورمانداردىڭ ار جاعىنداعى ىستىق ولكە ەگيپەتكە ۇشامىز. سوندا ءۇش بۇرىشتى تاس ۇيلەر بار؛ توبەسى تۋرا بۇلتقا جەتەدى، ولاردى پيراميدا – دەپ اتايدى. ولار تىم ەرتەدە سالىنعان، ەرتەدە ەكەنى سونشالىق، ونىڭ قاي كەزدە سالىنعانىن ەشبىر قۇتان بىلمەيدى. تاعى دا وزەن بار، تاسىعان كەزدە جاعاسىن سۋ باسىپ كەتەدى. سول سۋدى كەشىپ ءجۇرىپ، باقالاردى قىلعىتا بەرەسىڭ!
— و! – دەپ قۋاندى بالاپاندار.
— ءيا! قانداي راقات! وندا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى تاماق ىشكەننەن باسقا كاسىبىڭ جوق. ال ءبىز ول جاقتا ءوستىپ راقاتقا باتىپ جۇرگەندە، مۇنداعى اعاشتاردىڭ باسىندا بىردە-بىر جاپىراق قالمايدى، وتە قاتتى سۋىق بولادى، سۋىقتىعى سونشا بۇلتتار قاتىپ، جەرگە اپپاق-اپپاق بولىپ تۇسەدى.
شەشەسى بالاپاندارىنا كار تۋرالى ايتقىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق دۇرىستاپ ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى.
— مىناۋ بۇزىق بالالار دا قاتىپ قالا ما؟ – دەپ سۇرادى بالاپاندار.
— جوق، مۇلدە قاتىپ قالمايدى، ءبىراق جاۋرايدى. قاراڭعى بولمەدە قامالىپ، ءبۇرىسىپ، سىرتقا تۇمسىعىن دا شىعارا الماي وتىرادى. ال سەندەر گۇلگە مالىنعان كۇن ساۋلەلى باسقا مەكەندە ەركىن سامعاپ ۇشىپ جۇرەسىڭدەر.
كۇن ارتىنان كۇن ءوتتى، بالاپاندار ەر جەتىپ، ۇيانىڭ ىشىندە ەمىن-ەركىن تۇرەگەلىپ، ماڭايعا كوز تاستاۋعا شامالارى كەلىپ قالدى. اكە قۇتان تىرنەكتەپ ءجۇرىپ كۇن سايىن نە ءبىر عاجاپ باقالار مەن كىشكەنتاي قوڭىزداردى، تاعى سول سياقتى ءتاتتى-تاتتى تاعامداردى الىپ كەلەدى. نەشە ءتۇرلىنى كورسەتىپ بالاپانداردى الداندىرادى. باسىن قۇيرىعىنا جەتكىزىپ، تۇمسىعىن ساقىلداتىپ، باتپاق تاريحىنان نە قيلى حيكايالار ايتىپ، قىزىققا باتىرادى.
ءبىر كۇنى شەشەسى:
— ال ەندى دايىندىققا كىرىسەتىن كەز جەتتى، – دەپ حابارلادى.
ەندى ءتورت بالاپان تۇپ-تۇگەل ۇيادان شىعىپ، ءۇيدىڭ توبەسىنە كوتەرىلۋگە ءماجبۇر بولدى. تالتىرەكتەپ، قاناتتارىن دارمەن قىلىپ، ايتەۋىر، ارەڭ-ارەڭ قۇلاماي، امان قالدى.
— ەندى ماعان قاراڭدار! – دەدى شەشەسى. – باستارىڭدى بىلاي، اياقتارىڭدى بىلاي ۇستاڭدار! ءبىر، ەكى! مىنەكي، سەندەردىڭ تىرشىلىكتە وزدەرىڭە جول سالاتىن قارۋلارىڭ، –– دەپ شەشەسى كاناتتارىن بىرنەشە رەت قاعىپ-قاعىپ قالدى. بالاپاندار قالت-قۇلت ەتىپ قوسا سەكىرىپ ەدى، جالپ ەتىپ، قۋلاپ تۇسكەن بويى تىريىپ تۇرا الماي قالدى. ولار ءالى سالماقتارىن كوتەرىپ ۇشۋعا جارامايتىن ەدى.
— ۇيرەنگىم كەلمەيدى ۇشۋدى! – دەپ بالاپانداردىڭ ءبىرى قايتادان ۇياعا كىرىپ، جاتىپ الدى. – ىستىق جاق بولماق تۇگىلى، تاعى نە بولسا دا، بارعىم كەلمەيدى!
— سوندا سەن قىستا وسىندا قاتىپ قالعىڭ كەلە مە؟ بالالار سەنى دارعا اسىپ، سۋعا باتىرىپ، وتقا ورتەگەنى كەرەك پە؟ ەندەشە، مەن ولاردى شاقىرا قويايىن!
— وي، جوق، جوق! – دەپ بالاپان، جۇگىرىپ توبەگە شىقتى.
ءۇشىنشى كۇنى ولار ەپتەپ ۇشقان سەكىلدى بولدى، ءتىپتى وزدەرىنشە قاناتتارىن كەرىپ تاستاپ، اۋادا قالقىپ جۇرەتىندەي كوردى وزدەرىن. «قاناتتى قۇر قاعا بەرگەننەن (ەشتەڭە شىقپايدى، دەدى ولار. تۇك قوزعالماي، تىنىعىپ الۋعا دا بولادى». ءبىراق ولار سولاي «تىنىقپاق» بولىپ ەدى، سول ساتتە-اق توبەگە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. قايتادان كاناتتارىن قوزعاۋعا تۋرا كەلدى.
وسى كەزدە بالالار كوشەگە شىعىپ:
— قۇتان، قۇتان، اق قۇتان!.. – دەپ اندەتتى.
— ۇشىپ بارىپ، انالاردىڭ كوزىن شۇقىپ، ويىپ الۋعا بولا ما؟ – دەپ سۇرادى بالاپاندار.
— جوق، بولمايدى! – دەدى شەشەسى. – ونان دا مەنى تىڭداڭدار، مەنىڭ ايتاتىنىم ودان گورى پايدالىراق. ءبىر، ەكى، ءۇش! ەندى وڭعا قاراي ۇشامىز: ءبىر، ەكى، ءۇش! ەندى قۇبىردى اينالا سولعا قاراي! وتە جاقسى! سوڭعى كانات قاعىستارىڭ تاماشا، سول ءۇشىن ەرتەڭ وزىممەن بىرگە باتپاققا بارۋعا رۇقسات ەتەمىن. وندا نە ءبىر ءتاۋىر سەميالار بالالارىمەن بارادى، سەندەر دە وزدەرىڭدى كورسەتە بىلىڭدەر. سەندەردىڭ وندا بارعاندا جۇرتتىڭ بارىنەن دە سۇيكىمدى بولعاندارىڭدى قالار ەدىم. باستارىڭدى كوتەرىپ ۇستاڭدار، سوندا سىمباتتى دا ايباتتى كورىنەسىڭدەر!
— ال جارايدى، ءبىراق نەگە ءبىز وڭباعان بالالاردان كەك المايمىز؟ – دەپ سۇرادى بالاپاندار.
— مەيلى وزدەرىنە جاقسى بولسا، ايتا بەرسىن! سەندەر بۇلتتىڭ اراسىمەن ۇشاسىڭدار، پيراميدا ەلىن كورەسىڭدەر، ال ولار بولسا قىستا ءتاتتى الما مەن جاسىل جاپىراقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەي، وسىندا بۇرسەڭ قاعىپ توڭىپ وتىرادى.
— ءبارىبىر كەك الامىز! دەستى بالاپاندار ءبىر-بىرىنىڭ قۇلاقتارىنا سىبىرلاپ، سوسىن دايىندىقتارىن جالعاستىرا بەردى.
بالالاردىڭ ىشىندە قۇتاندار جايلى ءاندى باستاعان ەڭ كىشىسى بارىنەن دە تەنتەك ەدى. جاسى، كوپ بولسا، التىلاردا، ال بالاپاندارعا ول جۇزگە كەلگەندەي كورىنەتىن. شىنىندا دا، ول بالاپانداردىڭ اكە-شەشەسىنەن دە ۇلكەن عوي، ءبىراق ولار ادامداردىڭ جاس شاماسىن قايدان ايىرسىن! بالاپاندار وزدەرىن مازاق قىلعان سول ەڭ تىنىمسىز، ەن تەنتەك بالادان كەك الاتىن بولىپ كەلىستى. شىنىندا دا، وعان دەگەن اشۋلارى وتە قاتتى ەدى جانە وزدەرى كۇن ساناپ وسكەن سايىن جاڭاعى اشۋ دا وزدەرىمەن بىرگە وسە ءتۇستى. اقىرى شەشەسى دە بالادان ءوش الۋعا كەلىسىمىن بەردى، ءبىراق ءقازىر ەمەس، ىستىق جاققا ۇشاردىڭ الدىندا.
— الدىمەن سەندەردىڭ ۇلكەن ساپار الدىنداعى دايىندىقتارىڭدى كورىپ الايىق! ەگەر دايىندىقتارىڭ ناشار بولىپ، گەنەرال تۇمسىعىمەن كەۋدەلەرىڭنەن تۇيرەپ تاستايتىن بولسا، بالالاردىڭ ايتقانى دۇرىس بولىپ شىققانى. ال كورەيىك، كانە!
— كورسەك كورەيىك! – دەپ بالاپاندار دايىندىققا قۇلشىنا كىرىستى. كۇن سايىن ەرىنبەي، جالىقپاي دايىندالعاندارى سونشالىق، ولار كوپ ۇزاماي-اق كورگەن جاننىڭ كوڭىلى سۇيىنگەندەي، ەمىن-ەركىن سامعاپ ۇشاتىن دارەجەگە جەتتى.
كۇز كەلدى؛ قۇتاندار قىستىڭ الدىندا ىستىق ولكەگە ۇشۋعا دايىندالدى. ناعىز ۇشۋ ءتاسىلىن مەڭگەرۋ ەندى باستالدى. ولار وزەندەر مەن ورمانداردىڭ ۇستىنەن ارلى-بەرلى ۇشۋمەن بولدى: الدا ۇلكەن ساپار تۇرعاندىقتان وزدەرىن تەكسەرىپ بايقاۋ كەرەك ەدى. ال ءبىزدىڭ بالاپاندار ۇشۋدان بولعان سىناقتا قايسىبىرەۋلەر سەكىلدى قۇيرىقتى نول دەگەن باعا العان جوق، ون ەكى باقا مەن ۋسىز جىلاننان تۇراتىن ۇلكەن جۇلدەگە يە بولدى. ولار ءۇشىن بۇدان قولايلى سىيلىق جوق، ويتكەنى الگىلەردىڭ ءبارىن ءقازىر دە جەپ قويۋعا بولاتىن ەدى جانە وزدەرى دە سولاي ىستەدى.
— ەندى ءوش الامىز! – دەدى ولار.
— جارايدى! – دەدى شەشەسى. – مەن بىردەڭە ويلاپ تاپتىم ەڭ دۇرىسى سول بولار. وسىندا ءبىر كولشىك بار، وندا قاشان ءبىزدى قۇتاندار اكە-شەشەمىزگە اپارىپ تاپسىرار ەكەن – دەپ كىشكەنتاي بوپەلەر كۇتىپ وتىرادى. وزدەرى اپ-ادەمى، قۇرتاقانداي بوپ ۇيىقتاپ جاتادى دا، نە ءبىر تاماشا تۇستەر كورەدى، راس كەيىن ونداي تۇستەر كورمەيتىن بولادى. بارلىق اتا-انالار، ءتىپتى كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن وسىنداي قۇرتاقانداي بوپەمىز بولسا ەكەن – دەپ ارماندايدى. ال ءبىز جاڭاعى كولشىككە ۇشىپ بارامىز دا، قۇتانداردى مازاق قىلمايتىن بالالارعا سونداي بوپە بەرەمىز: ال مازاق قىلعاندارىنا تۇك تە بەرمەيمىز.
— ءبىز ەڭ ءبىرىنشى مازاق قىلعان تەنتەك بالاعا نە ىستەيمىز؟
— وندا بىلاي، كولشىكتە ويانباعان كۇيى ءولىپ قالعان ءبىر نارەستە بار، ءبىز ونى جاڭاعى وڭباعان بالاعا اپارامىز. ءولىپ قالعان بوپەسىن كورىپ، كوز جاسى كول بولسىن. ال انە ءبىر جاقسى بالا، ەستەرىڭدە مە، حايۋانداردى زابىرلەۋگە بولمايدى، وبال بولادى دەگەن، وعان قاتارىنان ەكى بوپە ءبىر ۇل، ءبىر قىز اپارىپ بەرەيىك. ونىڭ اتى پەتەر، ءبىز دە سونىڭ اتىمەن پەتەر اتالاتىن بولامىز.
ايتىلعان ءسوز ورىندالدى، سودان بەرى بارلىق قۇتاندار پەتەر اتانىپ كەتتى.
اۋدارعان ت. ابدىكوۆ
You Might Also Like
-
وگىزدەردى ايداپ كەلە جاتسا، قوي باققان ءبىر تازشاعا جولىعادى. امانداسىپ، ول-پۇل دەپ وتىرىپ، تورسىعىنداعى ايرانىنان ءىشىپ، ءشولىن قاندىرادى.
-
ماي ايى بولاتىن. اۋا رايى ءالى دە ءبىرشاما سالقىن. الايدا، تابيعات شىركىن بۇتالار دا، اعاشتار دا، دالا دا، كوگالدار دا كوكتەمنىڭ كەلگەنىن سەزدىرىپ-اق تۇر. كوگالدار گۇلدەرگە تولى. گۇلدەر قولدان جاسالع...
