InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر وزبەك اليحان دەگەن بولعان ەكەن. ونىڭ ايەلى، جالعىز قىزى بار ەكەن. بالاسى دا قولىنداعى سول بىرەۋ-اق، بارلىعى ۇشەۋ ەكەن.  ءوزى كەدەي، جالعىز اتىمەن قوس ايداپ جۇرەدى ەكەن. جاز بولسا، قىس بولسا سول جالعىز تورى شولاق اتىنىڭ كۇشىمەن ەڭبەك ەتىپ، كۇن كورىپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇنى قوس ايداپ جۇرگەن اليحاننىڭ قارنى اشىپ، ۇيىنە كەلەيىن دەسە، الىس. ونان سوڭ سول كۇنى كەش تۇسىسىمەن ۇيىنە كەلىپ، ايەلىنە مىنانى ايتادى:

         — قاتىن، سەن ەرتەڭگىسىن مەن قوسقا جۇرەردە ءبىر قاپ ناندى، ءبىر شاناش كوجە دايىنداپ ماعان بەرىپ جۇرمەسەڭ، مەنىڭ كۇندىز قوستا ءجۇرىپ قارنىم اشتى. ۇيگە كەلەيىن دەسەم، ءۇي الىس بولدى، اتتى شىعارىپ، اتپەن شاۋىپ كەلىپ تاماقتانۋعا اتىمنىڭ ءوزى شارشاپ تۇر عوي دەپ ايادىم. وزىمە قاراپ، اتىمدى ايادىم، – دەپ ايەلىنە وسىنى ايتادى. تۇندە ايەلى كۇيەۋىنىڭ ايتقانىن ۇمىتىپ كەتكەن ەكەن، ەرتەسىنە باياعى ەركەگى كەشەگى مەنىڭ تاماقتارىمدى بەر دەپ سۇراعاندا، ايەلىنىڭ ەسىنە سوندا تۇسەدى دە: «ماقۇل، مەن پىسىرەيىن دە قىزدان بەرىپ جىبەرەيىن»، – دەيدى ايەلى. «وندا مەيلى، قىزدان كوتەرتىپ جىبەرسەڭ جىبەر»، – دەيدى كۇيەۋى.

         سونان سوڭ: «قىزىڭ مەنى قايدان تابادى، مەن ودان دا ءبىر ەتەك جوڭقانى الىپ، جەتكەنشە بىردەن ءار جەرگە تاستاپ وتىرارمىن، سول جوڭقانىڭ تۇسكەن جەرىنەن ءجۇرىپ، مەنى تاۋىپ السىن»، – دەپ كەتەدى قىزدىڭ اكەسى. سونىمەن اكەسى جۇمىسىنا كەتەدى. ايەلى نانىن، كوجەسىن دايىنداپ پىسىرە بەرەدى. ارتىنان كوجەنى ءپىسىرىپ، نانىن جاپقان سوڭ، قىزدىڭ شەشەسى قىزىنا نانىن سالىپ، مەسكە كوجە قۇيىپ، باياعى جوڭقا تۇسكەن جەردى كورسەتىپ جىبەرەدى اكەسىنە. سونىمەن قىز جولدا كەلە جاتسا، ءبىر ۇلكەن ايۋدىڭ ىنىنە كەلىپ جولىعادى. قىز ەڭ العاشتا نەنىڭ ءىنى ەكەنىن بىلمەيدى. دەمالىپ وتىرىپ ۇڭىرەيگەن ءىننىڭ اۋزىنا كەلىپ قاراسا، ار جاعى قاپ-قاراڭعى ادام قورقاتىن، ونان سوڭ قاشىپ كەتپەك بولىپ، جىلدامىراق قاشا جونەلەيىن دەپ ۇمتىلعاندا، ىننەن ءبىر ايۋ شىعا كەلىپ، قىزدى ۇستاي الىپ، ىنىنە الىپ كىرىپ كەتەدى.

         ايۋەكەڭ وزىنە ايەل ەتىپ، قىزدى مەنشىكتەپ الادى. قىز كۇندىز دالاعا شىعا المايدى. شىعا الماسىن دەپ ءىننىڭ اۋزىن تاسپەن باستىرىپ كەتەدى دە تۇندە ءوزى كەلىپ جاتادى. قىزعا قايعى تۋدى، ۇستالعاننان ەكى-ۇش كۇندەي جىلاپ وتىرىپ، ءبىر جاپىراق ناندى زورعا جەيتىن بولىپ ءجۇردى. سونىمەن اكە-شەشەسى قىزىن سول كۇنى قاراپ تابا الماعان. قىزدى ايۋ ۇستاپ العانىن اكە-شەشەسى بىلمەيدى. قىز ايۋدىڭ قولىنا بارعالى كوپ جىلدار وتەدى. قورلىقتى كورىپ، ايۋدىڭ ىنىندە جارىق كورمەي جاتا بەرگەن. ءبىر جىلداردا قىز جۇكتى بولىپ، ءبىر بالا تابادى. بالا كۇندىز، ايۋ ىنىندە جوق كەزدە تۋادى، قىزدىڭ باقىتىنا. قىز ول بالانىڭ قاسىنا بىرگە توسەككە جاتپايدى. ارتىنان بالانىڭ اتىن «ايۋالپاڭ» قويادى. مۇنىڭ اكەسى ايۋ، سوعان سايكەس اتى الپاڭ بولسىن دەگەن ويى تۋرا بولىپ شىقتى. بالا تۋعان سوڭ كوپ ۇزاماي بالاعا ءتىل ءبىتتى. بالانىڭ جاسى بىرگە كەلگەن كەز ەدى.

         — شەشە، مەنىڭ كوزىم قانداي، ۇيلەرىڭ قاراڭعى، مەن تۇك كورمەيمىن، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز وسىنداي قاراڭعى بولاتىن با ەدى ؟ – دەپ شەشەسىنەن سۇرادى ايۋالپاڭ. شەشەسى مىنانداي جاۋاپ بەردى:

         — ءبىزدىڭ ءۇي مۇنداي بولمايدى، بۇل ايۋدىڭ ءۇيى، مەن اليحان وزبەكتىڭ قىزى ەدىم. جيىرمادان اسقان كەزدە اكەمە تاماق اكەتىپ بارا جاتىپ، وسى ايۋدىڭ ىنىنە كەز كەلدىم، ودان سوڭ مەنى ءىنىنىڭ اۋزىنا كەلە بەرگەندە ۇستاپ الدى. سونىمەن ايۋعا ءمۇساپىر بولىپ وتىرمىن، قاراعىم. ەندى مەنىڭ باقىتىما، جارىعىم، سەن تۋدىڭ. ەندى سەن ۇلكەيىپ ەر جەتسەڭ، وسى ايۋدان قۇتىلساق، اكە-شەشەمە بارار ەدىم. مىنە، مەن ۇيدەن شىققالى ءۇش جىلدان اسىپ بارا جاتىر، – دەدى بالاسى ايۋالپاڭنىڭ سۇراۋىنا جاۋاپ قايتارعان شەشەسى. شەشەسىنىڭ ءسوزىن ەستىگەننەن كەيىن ايۋالپاڭ:

         — ەندەشە، شىعايىق، ەسىكتى مەن اشايىن، – دەپ ۇلكەن قازانداي تاستى، ءىننىڭ اۋزىنداعى تاستى، تەۋىپ جىبەرگەندە، تاس بۇرىنعى جاتقان ورنىنان قوزعالىپ، ەسىك اشىلعان ەكەن دەيدى. ارتىنان شەشەسىنە:

         — قانە، جۇرەيىك ءوز ۇيىمىزگە! – دەپ شەشەسىن جەتەكتەي باستايدى. شەشەسى بالاسى كىشكەنتاي بولعان سوڭ سەنبەي، ايۋ ءولتىرىپ قويادى دەپ شىقپايدى. بالاعا «دالاعا شىقپا» دەپ ايتقان ەكەن، وعان دا بولماي بالا شەشەسىن دالاعا جەتەكتەپ شىعادى. ەكەۋى دالاعا شىقسا، دالادا ەشتەمە جوق، جاتقان قۋ دالا، جەردە ءبىر توبە شوشايىپ تۇرعان. باسقا ىزىڭداپ ۇشقان شىبىن ەستىلمەيدى. جان جوق، دالادا ءبىر جولمەن قول ۇستاسىپ ءبىر سايعا كەلگەن جەردە ايۋ الدىنان قارسى شىعىپتى. بالا شەشەسىن قالقاسىنا ۇستاپ، ايۋعا قاراپ تۇرا قالعان ەكەن، ايۋ بالاعا تۇرا جۇگىرىپ كەلىپ ۇستاسا تۇسەدى. كۇرەسىپ، بالا سوندا كۇشتى، دوپ-دومالاق، سول كىشكەنتاي ءبىر جاستاعى ۋاقتىسىندا جيىرما بەستەگى جىگىتتەي ەدى. ايۋعا قارسى تۇرىپ، شەشەسىن قويىپ، ءوزى الىسىپ، جاعالاسىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. كوپتەن سوڭ بالانىڭ بەلى مايىسىپ، جىعىلماق بولعاندا، دالادا ءبىر تىشقان قازعان ءىننىڭ ءۇستىن ايۋ باسىپ كەتكەن ەكەن. كۇشپەن الىسىپ جۇرگەندە، السىرەپ، بالادان بۇرىن اياعىن تىعىپ الىپ، جالپ ەتىپ جىعىلىپتى. «ءاۋ، ءداۋ پەرىم، جىعىلدىڭ عوي»، – دەپتى دە بالا ايۋدىڭ باسىن قولىمەن بۇراپ جۇلىپ الىپ، تەرىسىن سىپىرىپ الىپ، شەشەسىمەن ەكەۋى ۇيگە قايتىپتى. جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، اكە-شەشەسىن قىزدىڭ ءوزى ءبىر جاققا كوشكەن شىعار دەپ ويلادى. دالادا كەلە جاتقان ءبىر ادامنان سۇرادى، بۇرىنعى اكەسى اليحاننىڭ ءۇيىن، ءۇيىنىڭ ءجونىن سۇراپ الدى. ول كىسى كوشەلەرىن، ۇيىنە دەيىن ايتىپ بەردى. سونىمەن ەكەۋى بۇرىنعى قىزدىڭ ءوز ۇيىنە كەلەدى. توركىنىنە كەلسە، اكە-شەشەسى تانىماي قالادى. وتىرىپ ءجون سۇراسا كەتكەندە، باياعى جوعالعان قىزى بولادى. قىز ۇيىنە كەلگەننەن شەشەسى تانىعان بولاتىن. اكەسى مەن شەشەسى ءجونىن ايتقان سوڭ، تانىپ، قۇشاق جايىپ كورىسىپ ابدەن ساعىنعان قىزىن كوردى. ونىڭ بالاسى ايۋالپاڭمەن تانىسىپ، بەتتەرىنەن سۇيەدى. كوپكە شەيىن اۋىلى ۋ-شۋ بولىپ جاتقان سوڭ، ەل جينالعان. ارتىنان توي جاساعان. سونىمەن ءبىر بالاسىن ەكى بالا عىپ تاۋىپ العان. بالا بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ، كۇش كورسەتىپ ولتىرە بەرسە كەرەك قارسى تۇرعاندارىن. ول ءۇشىن اكەسى كۇن تارتاتىن بولىپ ءجۇرىپتى. الدەن اكەسىنەن ۇيات بولىپ جۇرگەنىن بىلەدى ايۋالپاڭ. سونان سوڭ ءبىر كۇنى اكەسىنەن سۇرايدى:

         — اكە، مەنىڭ سىزگە كوپ پايدام جوق. مەن ولمەسەم، سىزدەرمەن كورىسەرمىن، ماعان وسىنداي كەزدە باتاڭدى بەرگىن، مەن ءوزىم سياقتى ءداۋدى تاۋىپ الايىن، سونان سوڭ تەڭىممەن بىرگە كۇن كورەيىن، – دەپ سۇرايدى. سونان سوڭ اكەسى باتاسىن بەرەدى. بالاسى اكە-شەشەسىنە، ءوز شەشەسىنە قوشتاسىپ كەتەدى. بەت الباتى ءبىر دالانى كەزىپ كەتەدى. بالا جالعىز ءوزى ءبىر تاۋدىڭ قۋىسىنا كەلىپ قاراسا، ءبىر تاۋلار بىر-بىرىمەن سوعىسىپ جاتىر دەيدى. الگى تاۋدىڭ ءدال قاسىنا كەلىپ:

         — اۋ، دوستىم، مۇندا كىم بار؟ – دەپ ايعايلادى ايۋالپاڭ. سوندا ءبىر تاۋدىڭ ىشىنەن ءوزى سياقتى ءبىر ءداۋ شىعا كەلگەندە:

         — ەندى سىزگە كۇرەسۋ كەرەك پە؟ جوق، بولماسا، سوعىسۋ كەرەك پە؟ – دەگەن ءسوزدى ايتادى ايۋالپاڭ.

         انا ءداۋ ايتادى:

         — مەن كۇرەسەم، – دەيدى. سونان سوڭ ەكەۋى كۇرەسە كەتە، اقىرى ايۋالپاڭ جىعادى. سونان سوڭ: «ەندى ەكەۋىمىز قۇداي قوسقان دوس بولالىق» – دەپ، ەكەۋى بىرگە دوس بولادى. سونىمەن ايۋالپاڭ، تاۋدىتالپاڭ بوپ ەكەۋى ەرمەكتەسىپ كەلە جاتسا، الدارىنان ءبىر ۇلكەن ءداۋ كەزدەسەدى. وندا قاراسا، ءبىر تەڭىزدىڭ سۋى ەكىنشى تەڭىزگە اتىلىپ، بىرىمەن ءبىرى سوعىسىپ جاتقانداي بولىپ جاتىر ەكەن. ونى ەكەۋى كورىپ:

         «مۇندا كىم بار؟» – دەپ ايقايلادى. ونان: «سۋدىسالپاڭ!» – دەپ، ۇلكەن دارياداعى سۋدىڭ استىنان شىعا كەلدى دەيدى. «ال، ەندەشە، كۇرەسەيىك»، – دەيدى. «ماقۇل، كۇرەسسەك، كۇرەسەيىك!» – دەپ، ايۋالپاڭمەن كۇرەسە كەتكەندە، سونىمەن تاۋدىتالپاڭ قۇساتىپ ونى دا جىقتى. ايۋالپاڭ: «ال، ەندەشە، ۇشەۋىمىز قۇداي قوسقان دوس بولايىق»، – دەيدى. «ماقۇل، بولساق بولايىق»، – دەپ، ۇشەۋى جولمەن ءجۇرىپ، ءبىر ۇلكەن وزەنگە كەلەدى.

         سويتسە، وندا ءبىر ءۇستىن تەمىرمەن جاپقان اعاش ءۇي تۇر ەكەن دەيدى. ول ۇيدە ءبىر ادام جوق دەيدى. قورادا ءبىر ءجۇز وگىز بايلاۋلى تۇر ەكەن دەيدى. ول وگىزدىڭ الدىندا وتقا جەم-شوپ سالاتىن ات اقىرى بار ەكەن دەيدى. ونىڭ ىشىندە وگىزدەرگە سالعان ءشوبى، جەمى بار ەكەن. ءبىرىن جەپ بولسا، استىنان وپيىپ شىعادى دەيدى، قويشى، بارلىق ۇيدەن ءبىر ادام تابا المايدى. ءبىراق ءجۇز وگىزدەن باسقا قىبىر ەتكەن جان تابىلمايدى، سونان سوڭ ۇشەۋىمىز وسى ءۇيدى مەكەن ەتىپ تۇرالىق، اقىرى بىزدەن باسقا ءبىر دە قاراۋشى بۇل ۇيگە تابىلمادى عوي دەپ، ۇشەۋى سول ءۇيدى مەكەن ەتىپ تۇرادى. بىرەۋى ۇيدە قالادى، كۇندىز ەكى جولداستارى تاۋدان اڭ اۋلاپ، كۇنەلتەدى. ەڭ الدىمەن سۋدىسالپاڭ ءبىرىنشى كۇنى ۇيدە تاماق دايىنداۋعا قالدى. سۋدىسالپاڭ ءبىر وگىزدى سويىپ، ءۇش قازانعا سونداي ءۇش وگىزدى سويىپ، تاماق ءپىسىرىپ العان كەزدە، تاماق ءپىسىرىپ وتىرعان سۋدىسالپاڭنىڭ ۇيىنە ءبىر ادام كەلىپ، سىرتتان: «ەسىگىڭدى اش!» –دەيدى. سۋدىسالپاڭ:

         «جوق، اشپايمىن، كەرەك بولسا ءوزىڭ اشىپ العىن، مەن اشپايمىن، – دەيدى. — ۇيگە كەلگەن كىسىگە ەسىك اشىپ بەرمەيدى»، – دەپ جاۋاپ قايتارادى.       سوندا سىرتتا تۇرعان ادام: «اشپايسىڭ با؟» – دەدى. سوندا ۇيدەگى سۋدىسالپاڭ: «جوق!» – دەيدى.

         «ال بولماسا، ءوزىم كىرەيىن»، – دەپ، ەسىكتىڭ بوساعاسىنىڭ استىنداعى تابالدىرىقتى كوتەرىپ قويىپ استىنان كىرىپ كەلەدى. سۋدىسالپاڭ ۇشىپ تۇرەگەلىپ قاراسا، ساقالى بەس قارىس، بويى ءبىر تۇتام ءبىر ادام ەكەنىن كورەدى. ىشىنەن: «ويپىرىم-اي، بۇل قانداي ادام؟» – دەپ ويلايدى. سونىڭ اراسىندا: «ءاي، ماعان انا ساكىنىڭ بىرەۋىن استىما قوي دا ۇستىنە مەنى وتىرعىزشى»، – دەيدى. ونان سوڭ سۋدىسالپاڭ:

         «جوق بايەكە، مەن وتىرعىزبايمىن، ءوزىڭ وتىر كەرەك ەتسەڭ»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ونان سوڭ، بوي بەرمەگەن سوڭ، باياعى كەلگەن ادام ءوزى ءبىر ساكىگە بويى زورعا جەتكەن-دى. تىرمىسىپ شىعا ساكىگە وتىرىپ: «سەن باعانادان بەرى ءتىلىمدى الماپ ەدىڭ، ەندى ماعان قازانداعى ەتتەن اپەرشى»، – دەيدى. ونان سوڭ سۋدىسالپاڭ: «الىپ جە، كەرەك بولسا ءوزىڭ»، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. جەرمىستان ەكەن دەيدى سول جەردەگى ادام، جان بىتكەننىڭ بارلىعىن بىر-بىرلەپ جەپ بىتكەن، ەندى ادامداردى بىتىرگەن سوڭ، وگىزدى جەۋگە كەلىپ جۇرگەن ەكەن دەيدى باياعى. سۋدىسالپاڭ اپەرمەيمىن دەگەندە ول: «اپەرمەسەڭ!» – دەپ، ءبىر رەت «ءسۇف!» دەپ سالىپ ۇرلەگەندە، سۋدىسالپاڭ جىعىلادى. انا جەرمىستان قازانداعى ەتتىڭ ءبارىن جيىپ-تەرىپ جەپ، سورپاسىن ءىشىپ، دالاعا شىعىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.

         سۋدىسالپاڭ ورنىنان تۇرىپ قاراسا، قازاندا ەت تە جوق، سورپا دا جوق، قۇر قازاننىڭ ۇشەۋى دە بوس تۇرعانىن كورەدى. ىلە-شالا ارتىنان ءۇش وگىزدى سويىپ، ءۇش قازانعا ەتىن سالىپ، اسىپ، قايناعان كەزدە باياعى ەكى جولداسى كەلەدى.

         «كانە، ءالى كۇنگە ەتىڭ پىسپەپتى عوي؟» – دەگەندە، باياعى كەلگەن ادامىن سۋدىسالپاڭ ايتپاپتى جولداستارىنا. نەگە دەسەڭ، ءبىر جەردەن ەستىپ تۇرعان بولسا، كەيىن مەنى وڭدىرماس دەپ، الگىنى ايتپايدى. ەكى جولداسىنا: «مەنىڭ جالعىز ءوزىمنىڭ ءالىمنىڭ كەلگەنى - وسى» – دەپتى دە قويىپتى سۋدىسالپاڭ. ونان سوڭ، ەتتى جەپ بولعان سوڭ، سول ۇيدە جاتقان ۇشەۋى سول كۇنى تۇنەدى. ەشتەمە ۇشەۋىنە كەزدەسكەن جوق. ەندى ەكىنشى كۇنى تاۋدىتالپاڭ قالادى تاماق پىسىرۋگە. سول كۇنى تاماعىن ءپىسىرىپ وتىرعاندا، انا ەكى جولداسى كەتىپ قالعاندا اڭعا تاۋدىتالپاڭعا تاعى بىرەۋ كەلىپ:

         «اش، ەسىگىڭدى!» – دەپ، سىرتتان ەسىكتى ۇرىپ ايقايلايدى. تاۋدىتالپاڭ تۇرىپ ەسىكتى اشپايدى، «اشىپ ال كەرەك بولسا»، – دەپ وتىرا بەرەدى. ازدان سوڭ بۇرىنعىداي ەسىكتى كوتەرىپ قويىپ، ساقالى بەس قارىس، بويى ءبىر تۇتام ءبىر ادام سۋرەتتى بىرەۋ كىرىپ كەلەدى. «ءاي، قالقام، بالام، ساكىگە شىعارشى»، –دەيدى تاۋدىتالپاڭعا. «قوي، ءسىز كىشكەنە بالا ەمەسسىز عوي، شىعىڭىز»، – دەپ قويدى. ونان سوڭ ءوزى تىرمىسىپ، ساكىگە شىعىپ الىپ: «ەندى قازانداعى ەتتى اپەرشى»، – دەيدى. ونان سوڭ: «الىپ جەڭىز، كەرەك بولسا»، – دەيدى تاۋدىتالپاڭ.

         — اپەرمەيسىڭ بە؟

         — اپەرمەگەندە نە ىستەر ەدىڭ؟ – دەيدى.

         — ەندەشە، «ءسۇفف!» – دەپ، تاۋدىتالپاڭدى ۇرلەگەن بەتىندە دەم سالىپ ەدى، ول سۋدىسالپاڭ قۇساپ جىعىلمادى.

         — ءا، شالىم، مەنىمەن ويناعىڭ كەپ ءجۇر ەكەن، – دەپ، ساقالىنان ۇستاپ الىپ جەرگە ءبىر ۇرىپ، بەلاعاشقا سالبىراتىپ بايلاپ قويدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن جوق، باياعى اڭعا كەتكەندەر كەلدى.

         — كەشە سۋدىسالپاڭنىڭ ەتىن بىرەۋ تارتىپ جەپ كەتكەن ەكەن. مىنە، بۇگىن ەت تەز ءپىستى. بۇل قالاي، تابىڭدارشى، كىم جەگەن؟ – دەپ سۋدىسالپاڭنان سۇرادى.

         — ەشكىم كەلگەن جوق، – دەدى سۋدىسالپاڭ.

         — ال، ەندەشە، ماعان بىرەۋ كەلىپ، ەتىمدى تارتىپ جەگەلى اۋىرەلەدى. مەن ونىڭ اۋىرەسىنە كونگەنىم جوق. ءوزىن ۇستاپ الىپ، ساقالىنان بايلاپ قويدىم، – دەدى جولداستارىنا تاۋدىتالپاڭ. سوندا:

         — ءاي، كانە، ول كىسى قايدا؟ – دەپ، جولداسى ايۋالپاڭ سۇراعاندا:

         — انە، انا توبەڭدەگى بەلاعاشتا سالاقتاپ تۇرعان نە ەكەن، بايقاشى، – دەپ قاراي بەرگەندە، بايلاۋلى تۇرعان مىستان ساپ ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ، قاشتى دا كەتتى. وتىرعان ءۇش باتىر ونى قايدا بارسا دا ۇستايمىز دەپ، تاماعىن جەپ بولۋعا وتىرا بەردى. ازدان سوڭ ۇشەۋى تاماعىن جەپ بولدى دا دالاعا شىعىپ قاراسا، قان تامعان جەرلەرگە، سول قاننىڭ تامعان جەرىنەن ءۇيدىڭ ارتىندا ءبىر سۋى جوق قۇدىق بار ەكەن دەيدى، سول قۇدىققا كەپ ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن باياعى جەرمىستان. ارتىنان ءۇش ءداۋ «سەن ءتۇس، مەن ءتۇس» دەپ تۇرادى دا، اقىرىندا، ۇشەۋىنىڭ ىشىندە ەڭ باتىرى، ەڭ مىقتىسى قۇدىققا قىرىق قۇلاش ارقان بايلاپ، انا ەكەۋىنە ۇستاتىپ، قارا اعاشتان شوقپار كەسىپ العان، سول شوقپاردى بەلىنە قىستىرىپ ايۋالپاڭ ءتۇستى. ءتۇسىپ كەلە جاتىپ قاراسا، ءبىر ءۇيدىڭ توبەسى كورىنىپ تۇر دەيدى. ءتۇسىپ بارىپ، سول ءۇيدىڭ توبەسىنەن باسىپ، استىنا قاراسا، ءبىر ەسىك كوزىنە كورىنىپتى. الگى ەسىكتى اشىپ كەپ جىبەرسە، ار جاعىندا التى قىز وتىر ەكەن دەيدى. سول قىزداردىڭ قاسىنا بارىپ:

         — قالقام، نەعىپ وتىرعان ادامسىڭدار؟ – دەپ سۇرادى. سوندا ولار:

         — وي، ادامزات كەلدى، – دەپ قۋانىپ قالعان ەكەن. ارتىنان قىزداردان ءجون سۇراعاندا، بىلاي دەپتى:

         «وسى قۇدىقتىڭ ۇستىندەگى جەردىڭ بارلىعى بولعان ءبىر ەل ەدىك – دەپتى. — سول ەلدىڭ بارلىعىن وسى جاڭاعى ءسىز قۋىپ كەلگەن جەرمىستان جەپ ءبىتىردى، ال ەندى بىر-ەكى كۇننەن سوڭ ءبىزدى دە جەپ بىتىرەدى. سول نەشە مىڭداعان ەلدەن التاۋىمىز عانا قالدىق، ءبىزدى دە بىتىرەدى، – دەپتى. «ال، ول جەرمىستاننىڭ كەۋدەسى بولەك تۇرادى. جانى بولەك، اياق-قولى بولەك تۇرادى» – دەپ ءتۇسىندىردى دەيدى قىزدار ايۋالپاڭعا. ونان سوڭ ەندى بۇل جەرمىستاننىڭ جانى قاي جەردە تۇرادى دەگەندە، مىنا ۇيدە ءۇش پەش بار، سول پەشتىڭ بىرىنشىسىندە جانى بار، ەكىنشىسىندە كەۋدەسى، ۇشىنشىسىندە قول-اياعى بار دەپ، سولاي سويلەيدى قىزدار ايۋالپاڭعا. سونان سوڭ ايۋالپاڭ ەكى شوقپارىن قولىنا الىپ، ءبىرىنشى پەشىن ءبىر قويعاندا، كۇل-تالقانى شىعادى جانە ءبىر قويعاندا پەشتىڭ ىشىندە قوڭىر قاز، ۇيرەك ەكەن، سونى ولتىرەدى. ەندى ولمەگەن نەسى قالدى دەپ، پەشتىڭ ەكىنشى بىرەۋىن اشىپ قاراسا، كەۋدەسى قيمىلداپ جاتىر ەكەن. ونى تاعى شوقپارمەن ءبىر مىجعىلاپ، اياق-قولىن سىندىرىپ، ءبارىن دە كوڭىلدەگىدەي ەتىپ ءولتىرىپ، التى قىزدى قۇدىقتان شىعارادى بەلىنە ارقان بايلاپ، شىعارىپ بولعان سوڭ، ەندى ىشىندەگى ەڭ سۇلۋىن مەن ءوزىم الامىن، انا قالعان بەسەۋىن سەندەرگە ءبولىپ بەرەمىن دەگەندە، انا ەكى جولداسى قۇدىقتان ايۋالپاڭدى: «نەگە سەن قىزدىڭ جاقسىسىن وزىڭە تاڭداپ الاسىڭ دا بىزگە جامانىن بەرەسىڭ» دەپ شىعارماي قويىپتى. سوندا ايۋالپاڭ قۇدىقتان شىعا الماي جىلاعان ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن. ەرتەڭگىسىن قۇدىقتىڭ اۋزىنا ءبىر قىز كەلىپ:

         — ءاي، اعاي ءسىز نەگە جىلايسىز؟ ولار قۇدىقتان شىعارمادى دەپ قۇر جاسىما. ارتىڭىزداعى ءۇيدىڭ ىشىندە، ءبىر بۇرىشىندا، وڭ جاق بۇرىشتا جەرمىستاننىڭ جەردىڭ استىنا ءتۇسىپ جۇرەتىن جولى بار. سول جولمەن ءبىر يىعىڭمەن سىرعاناي بەرسەڭ، جەردىڭ استىنا تۇسەسىڭ. كوزىڭدى جۇمداعى سىرعاناي بەرگىن، – دەپ، قىز اقىلىن ايتادى. سوندا ايۋالپاڭ قىزدىڭ ايتقانىن ىستەپ، جولدى تاۋىپ الىپ، قۇمىرسقانىڭ جولىنداي ىزبەن جورعالاي بەرەدى. ءبىر كوپتەن سوڭ جەردىڭ استىنا توپ ەتىپ تۇسكەنىن بىلمەي قالادى ءوزى. قاراسا، كوپ اۋىلدار وتىر ەكەن دەيدى. سول اۋىلدارعا ايۋالپاڭ بارادى. ءبىر ۇيگە كىرىپ بارسا، ءبىر ايەل ۇرشىق ءيىرىپ وتىر ەكەن، ءبىر ايەل تۇكىرىگىنە نان يلەپ وتىر ەكەن دەيدى. سونان سوڭ:

         — سىزدەردىڭ سۋلارىڭىز قايدا، بۇلارىڭىز نە؟ – دەپ سۇرايدى. سوندا ايەل تۇرىپ مىنانى ايتادى:

         — قۇدىعىمىزدان ءبىر ايداھار شىعىپ، ەندى سول قۇدىقتان سۋ ىشە الماي وتىرمىز، – دەيدى. ونان سوڭ كۇنىنە ءبىر قوشقار، ءبىر قىز، ءبىر ەركەكتەن جەپ تۇرادى. سودان قورىققانىمىزدان، سۋعا بارمايمىز، – دەيدى ايەل.

         — ماعان مويىن اعاشتى بەرىڭىز، مەن سۋ اكەلەيىن، – دەيدى ايۋالپاڭ. مويىن اعاش پەن باقىردى ۇستاتا بەردى ايۋالپاڭعا. ايۋالپاڭ قۇدىقتان بارىپ ەكى شەلەك سۋدى اكەپ، ناندى يلەپ، تاماقتانىپ الىپتى. ەرتەڭىنە ەسىكتىڭ الدىندا پاتشا ءبىر ادام، ءبىر قوشقاردى ۇستاپ تۇر دەيدى. «مۇنىڭىز نە؟» – دەگەندە: « بۇل قوشقاردى مىنا قۇدىقتان ايداھار شىعادى. سوعان بەرگەلى تۇرمىن»، – دەيدى.

         ول:

         — پاتشەكە، مەن ودان قۇتقارايىن. مەنى ارمانىما جەتكىزەسىز بە؟ – دەيدى. — ءيا، قاراعىم، جەتكىزەيىن، مەنى وسى پالەدەن قۇتقار! – دەيدى.

         — ماقۇل، ماعان ءبىر قىلىش تاۋىپ بەر. ءوزىڭ ەلدى دالاعا شىعارماي تۇرعىن. ايداھار قۇدىقتان شىققاندا، قاق ايىرىپ جىعايىن، – دەيدى. سونىمەن ايۋالپاڭ قىلىشتى قاقيتىپ قولىنا مىقتى ۇستاپ الىپ تۇردى. ۇزىن اق سىرىقتاي بولىپ شىعا سالىسىمەن ايۋالپاڭدى جۇتتى دا جىبەردى. ەسىنەن تانىپ ايۋالپاڭ اۋزىنان ءتىلىپ وتىرىپ، قۇيرىعىنان ءتىلىپ شىعادى قولىنداعى قىلىشپەنەن. ايداھار ءولدى، ونى ايۋالپاڭ كومدى. پاتشا وعان وتە ريزا بولدى. پاتشا:

         — مەن قىرىق، كەز ساتى جاساتىپ، سونىمەن سەنى جەردىڭ ۇستىنە شىعارايىن، ەگەر ارمانىڭ سول بولعان بولسا، – دەدى. — ايتپەسە، مەنىڭ ورنىما پاتشا بول، مەن اكەڭ بولايىن، ءبىر قىزىمدى بەرەيىن. ماعان پاتشا بول جانە بالا بول، ەلدى بيلەپ تۇر، – دەدى. وعان ايۋالپاڭ كونبەدى.

         — مەنى جەر ۇستىنە شىعارساڭىز، سول بولىسقانىڭىز بولادى، – دەپ سۇرادى ايۋالپاڭ پاتشادان. ونان سوڭ: «جارايدى» – دەپ، پاتشا جاردەم بەردى. ايۋالپاڭ: «ءسىز قىرىق كەز ساتىنى جاساپ بولعانشا، مەن ءبىر جەرگە بارايىن، مۇمكىن ماعان وزدىگىنەن بىردەمە كەزدەسەر، وعان ءمىنىپ شىعاتىن بولسام، بەكەر اۋىرەلەنبەڭىز دەپ ايتايىن ارتىنان كەلىپ»، – دەپ، ءبىر جەرگە قاراپ ءجۇرىپ كەتتى.

         سودان ايۋالپاڭ ءبىر جولمەن كەلە جاتقاندا: «جەيدى-اۋ، جەيدى-اۋ!» – دەپ ايعاي سالعان ادام داۋسى سياقتى ءبىر داۋىس كەز بولىپ شىقتى دەيدى. قاراسا، ءبىر اعاشتىڭ باسىندا سامۇرىق دەگەن قۇستىڭ بالاپاندارى، شەشەسى جەردىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتكەندە، ءبىر قۇس پا، بىردەمەلەر كەلىپ جەپ كەتە بەرەدى ەكەن. ايۋالپاڭ بالاپان جەيتىن قۇستى شوقپارىمەن ۇرىپ ولتىرەدى. اعاشتىڭ باسىنا قاراسا، ءۇش بالاپان:

         — كەلىڭىز، جاقسىلىققا جاقسىلىق، ءبىزدى اجالدان الىپ قالدىڭىز. ەندى قانداي ارمانىڭ بار؟ ءبىزدىن اپامىز كەلەدى، سوعان ءبىز ايتامىز. ءبىزدىڭ شەشەمىز قايدا بارساڭ دا ءبىر ساتتە جەتكىزەدى. ول كەلگەنشە، مەنىڭ قاناتىمنىڭ استىنا جاتا تۇرعىن، ءبىراق شەشەم كەلگەندە، اسپاننان جەل تۇرادى، قار، بۇرشاق، جاڭبىر جاۋادى، قاتتى داۋىل بولادى، سودان قورىقپاعىن، – دەپ ايتادى ۇلكەنى. بالاپانىنىڭ بىرىنەن كەيىن بىرەۋى: «بۇرشاق بولىپ جاۋعان – قۇمالاعى، قانى – كوزىنىڭ جاسى، بالاپانىمدى جەپ قويدى ما دەپ كەلە جاتقاندا جىلاعان جەل – ەكپىنى، قار - قاقىرىعى، –دەپ سولاي ايتادى. ءۇشىنشى بىرەۋى بىلاي دەيدى:

— شەشەم كەلگەندە، ادامزاتتىڭ ءيىسى شىعادى عوي دەپ ايتادى. وندا سەن قورىقپا، – دەيدى. سونىڭ اراسىندا سول ايتقاننىڭ ءبارى بولدى. ءبىر تۇيەدەي قۇس اعاشقا كەلىپ قونا كەتتى دەيدى. سونىڭ اراسىندا ايۋالپاڭدى جۇتىپ جىبەرىپ ەدى:

بالاپاندارى:

— تاستا، قاقباس، تاستا! – دەپ، كەيىن تاستا دەگەندە، اۋزىنان جۇتىپ، ارتىنان تۋدى دەيدى. سوندا:

— سەن نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟ – دەپ سۇرايدى ايۋالپاڭنان. سوندا ايۋالپاڭ:

— مەن جەردىڭ ۇستىنە شىعاتىن ادام ەدىم. مەن كەلە جاتسام، ءسىزدىڭ بالاپاندارىڭىزدى بىردەمە جەمەك بولعان ەكەن، مەن كورىپ، ول نارسەنى ۇرىپ ءولتىردىم، ەندى مەنى جەر بەتىنە شىعارساڭىز ەكەن، – دەپ سۇرايدى.

بالاپاندارىنان:

— كىم الپاڭنىڭ ىستەگەن پايداسىن ايتادى؟ – دەگەندە، ءبارى شۋلاپ جاقسىلىعىن ايتىستى.

ونان سوڭ سامۇرىق كۇس:

— كوككە الىپ ۇشۋعا قىرىق قۇلىننىڭ ەتىن، قىرىق بۇزاۋدىڭ مەسىنە سۋ الىپ كەلىپ، مەن سەنى جەر ۇستىنە شىعارايىن، – دەيدى. سونان سوڭ ايۋالپاڭ پاتشاعا بارىپ جاڭاعى ايتقان قىرىق قۇلىننىڭ ەتىن، قىرىق بۇزاۋدىڭ مەسىمەن سۋ الىپ كەلەدى. سونىمەن سامۇرىق قۇس جەر استىنداعى پاتشاعا ايۋالپاڭدى الىپ كەلەدى. پاتشاعا قوش ايتىسادى. سونىمەن قۇستىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ۇستىنە ءمىنىپ، اسپانعا كوتەرىلىپ ۇشادى. ازىقتارى تاۋسىلادى. سامۇرىق قۇس ءداۋدى الداماقشى بولادى. قۇس: «ەندى ەكەۋىمىز دە قۇلايمىز-اۋ» دەپ ايتادى كوككە بەس-التى قۇلاش قالعاندا. ايۋالپاڭ: «نەگە ولەمىز، قۇلامايمىز دا ولمەيمىز، سىزگە نە كەرەك؟» – دەگەندە: «ءبىر جاپىراق ەت كەرەك»، – دەپ ايتتى دەيدى. سوندا ايۋالپاڭ ءوزىنىڭ سان ەتىنەن قول باسىنداي ەت كەسىپ بەرەدى. سونان سوڭ قۇس كوككە شىعارىپ، جەردىڭ بەتىنە اپارىپ تاستايدى دەيدى. قۇس ايۋالپاڭنان:

— سەنىڭ جاڭا كەيىنگى بەرگەن ەتىڭ نەنىڭ ەتى ەدى، سونى ماعان ايتشى؟ – دەيدى.

ايۋالپاڭ:

— ول ەت مەنىڭ سان ەتىم ەدى، – دەيدى.

— ءاي، دوستىم-اي، جانىڭدى جولداسىڭنان ايامايدى ەكەنسىڭ، – دەپ، ايۋالپاڭنىڭ ەت كەسىپ العان جەرىن، سانىنىڭ كەسىلگەن ورنىن، ءبىر جالاپ العان ەكەن سامۇرىق قۇس، سوندا جەگەن ەتى ورنىنا تۇسكەندەي بولىپ قالىپتى دەيدى.

— ءا، مەن سەنى جولداستىققا قانداي ەكەن دەپ الداعان ەدىم، – دەپ قۇس شىنىن ايتقان ەكەن دەيدى.

ايۋالپاڭ باياعى ەكى جولداسىن تاۋىپ الىپ، ولاردى قوساقتاپ قويىپ ساباپ، بەس قىزدى سولارعا بەرىپ، بۇرىنعى الام دەگەن سۇلۋ قىزىن ءوزى الىپ، مال مالدانىپ، جان جاندانىپ، باياعى ۇيدە ءجۇز وگىزدىڭ بىرەۋى دە قالماعان ەكەن، سونان سىرتتان اڭ اۋلاپ، ايەلىمەن كۇن كورىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.

---