بالا دەنساۋلىعىن نىعايتۋدىڭ ءداستۇرلى ەمەس تۇرلەرى
سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان - 2030» باعدارلاماسىندا، قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مىقتى بولىپ، شىنىعىپ وسكەنى ابزال» دەگەن. ونىڭ نەگىزگى وسى كەزدەن قالاناتىن بولسا، ومىرگە «وسكەلەڭ ۇرپاق كەلەر ەدى» دەپ اتاپ ءوتتى. ءبىراق بىزگە ءاردايىم قالىڭ بۇقارا ءۇشىن ادامداردى ەمدەيتىن دارىگەرلەردەن گورى، ولاردى ۇيرەتەتىن ادامدارعا باعىتتايتىن، ولاردى ۇلگى ونەگەلەرىمەن ەلىكتىرىپ، ىلەستىرىپ جۇرەتىن تاربيەشىلەر. بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن نىعايتۋ، بۇگىنگى بالا - باقشالاردىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
«ساۋلىق - بايلىق نەگىزگى» دەپ ايتقانداي، ءاربىر ادام سالاۋاتتى ءومىر سالتىمەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اۋرۋدىڭ الدىن الۋ جانە بولدىرماۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ، دەنە تاربيەسىمەن اينالىسۋى كەرەك. دەنساۋلىق الەۋمەتتىك بايلىقتىڭ نەگىزى، سوندىقتان ونى ساقتاپ، نىعايتۋعا بارلىق جاعدايلار جاسالۋى قاجەت. دەنى ساۋ بالا اقىلدى، ءوز - وزىنە سەنىمدى، جان - جاعىنا قۋانىشىمەن شاتتانا قارايتىنى ايقىن. بالا دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولىپ، قوزعالىستى دەنە قۇرلىسىنىڭ دۇرىس جەتىلۋى مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاسادى. اعزانىڭ قورعانىس قابىلەتىن ناشار قالىپتاسقان كىشكەنتاي بالالار سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز اسەرلەرىنە تەز ۇشىرايدى. سوندىقتان دا سۇيەكتىڭ، بۋىننىڭ، بەل ومىرتقانىڭ دۇرىس ءارى مەرزىمىندە جەتىلۋىنە ايرىقشا ءمان بەرۋ كەرەك. بۇلشىق ەتتەردى قاتايتۋ، جۇرەك قان تامىر جۇيەسىنىڭ جەتىلۋىنە، تىنىس الۋدىڭ تەرەڭدىگى مەن ىرعاقتىلىعىنا، تىنىس الۋدى قوزعالىسپەن ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك جاساپ، بۇعان ۇنەمى ىقپال ەتىپ وتىرۋ كەرەك.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دەنە تاربيەسىن ساپالى دارەجەگە كەلتىرۋ قازىرگى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وسى ماڭىزدى جۇمىسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا تاريحي ەل اراسىندا قالىپتاسقان ويىن تۇرلەرى بالانىڭ دەنەسىن شىنىقتىرۋ بارىسىندا ۇتىمدى پايدالانۋدى زەرتتەۋ ماڭىزدى سالا بولىپ تابىلادى، سەبەبى حالىق اراسىندا تارالعان ويىندار بالانىڭ ءسۇيىپ وينايتىن جانە ونىڭ كۇش - جىگەرىن جەتىلدىرەتىن اسەرىمەن ەرەكشەلىنەدى. سوڭعى جىلداردا زەرتتەلگەن كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى تۇجىرىمداماسى بويىنشا وسى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دەنە شىنىقتىرۋدىڭ ناقتى ءبىر ماقساتتى باعىتپەن دامىتقاندا عانا دەنساۋلىعى نىعايىپ، جۇمىس جاساۋ قابىلەتى دامىپ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەرى بار ەكەندىگى دالەلدەنۋدە.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ارنالعان دەنە شىنىقتىرۋ ءىس - ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي وقۋ ءىس - ارەكەتىنە دايىنداۋ كىرىسپە بولىمىنە ونىڭ ماقساتى بالالاردى ۇيىمداستىرۋ ولاردىڭ نازارىن جيناقتاۋ، ەموسيالىق قالىپقا كەلتىرۋ، بالانى كۇردەلى جاتتىعۋلار جاساۋعا ازىرلەۋ بولىپ تابىلادى.
جاتتىعۋ بارىسىندا بالالاردىڭ دەنە بىتىمىنە، دەنەسىن، باسىن ۇستاۋى مەن قول، اياقتارىنىڭ قيمىل كوورديناسياسىنا، اياق الىسىنا، جۇگىرۋ جەڭىلدىگىنە ءمان بەرىلۋى كەرەك.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ نەگىزگى دەنە قيمىلدارىنا ءجۇرۋ، جۇگىرۋ، سەكىرۋ، لاقتىرۋ، ەڭبەكتەۋ، ورمەلەۋ، اسىپ ءتۇسۋ، شىعۋ، تەپە - تەڭدىكتى ساقتاۋ تۇرلەرىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ كەزىندە بالالاردان ىنتالى بولۋدى، دۇرىس ورىنداۋعا تالپىنۋدى، ولارعا ناقتى نۇسقاۋلار بەرۋدى، ورىندالۋلارىنا كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى.
دەنە شىنىقتىرۋدىڭ قيمىل قوزعالىس ويىندارى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ بالالاردىڭ دەنە مۇشەلەرى مەن كوڭىل - كۇيلەرىنە قاتتى اسەرىن تيگىزەدى. قيمىل - ارەكەتكە تولىق جاعداي جاساۋدىڭ، بارلىق بالا ويىننان قۋانىش تابۋعا مۇمكىندىك جاساۋدىڭ ماڭىزى زور.
«نۇربوبەك» ياسلي - باقشاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا ساي، «دەنساۋلىق» ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بازالىق مازمۇنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىندە:
- دەنە شىنىقتىرۋ وقۋ ءىس - ارەكەتى
- ۆالەولوگيادا جۇزەگە اسىرىلادى.
سونىمەن قاتار بالاباقشادا كۇندەلىكتى شىنىقتىرۋ شارالارىن وتكىزۋگە جاعداي جاسالۋدا.
- سەرۋەن جانە كۇندىزگى ۇيقىدان كەيىن بەتى - قولىن، موينىن سالقىن سۋمەن جۋادى؛
- كۇن تارتىبىنە سايكەس بالالاردى تازا اۋاعا شىعارۋ، ەرتەڭگىلىك جاتتىعۋلار جاساۋ، وقۋ ءىس - ارەكەت كەزىندە سەرگىتۋ ساتتەرىن جاساۋ، قيمىلدى ويىندار وتكىزۋ ت. ب جۇرگىزىلەدى؛
- ءوزىن - ءوزى كۇتۋ داعدىلارىن دامىتۋعا جاعداي جاسالعان (اۋا رايىنا بايلانىستى كيىنۋگە، مۇمكىندىگىنشە كيىمدەرىن تازالاۋعا، جۋىنۋعا، تارانۋعا، كيىمىن جيناۋعا، بەت ورامالدى قولدانۋعا جانە ت. ب ۇيرەتەمىز).
بالامەن شىنىقتىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ الدىندا بىرنەشە ەرەجەلەردى ساقتاي وتىرىپ:
دەنى ساۋ بالامەن شىنىقتىرۋدى جۇيەلى دە ونىڭ تەرىس ەموسياسىن (ۇرەي، جىلاۋ، مازاسىزدىق) تۋدىرمايتىنداي ەتىپ جانە بىرتىندەپ ۇدەتىپ بالالاردى مەدبيكە م. قابدىعالييەۆامەن بىرگە قاداعالاپ وتىرامىن.
وسى ءبىلىم سالاسى بويىنشا دەنە تاربيەسىنەن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتتەرى دە جاڭا تەحنولوگيامەن تۇرلەندىرىلىپ، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، دەنە بۇلشىق ەتتەرىن شىنىقتىرىپ جەتىلدىرۋگە، سونداي اق جىلدامدىققا، ەپتىلىككە، شىدامدىلىققا تاربيەلەۋگە ىقپالىن تيگىزىپ كەلەدى.
جىل بويى بالالارعا ساۋىقتىرۋ مەن شىنىقتىرۋ جۇرگىزىلىپ وتىر. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ كوبى سۋىق تيگەن اۋرۋلارمەن ءجيى اۋىرادى. بۇل بالا اعزاسىنا تەرىس ىقپالىن تيگىزىپ، كەيدە سوزىلمالى سىرقاتقا اينالۋى دا مۇمكىن. وسىنداي اۋرۋدى بولدىرماۋدىڭ، ودان ساقتانۋدىڭ نەگىزگى جولى تابيعي ساۋىقتىرۋ فاكتورلارى اۋا، سۋ، كۇننىڭ كوزىن ماقساتتى تۇردە پايدالانۋ، بالا بويىنداعى وزگەرىستەردى جاعدايلارعا توسەلگەن رەاكسيالاردىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى، ياعني ونىڭ اعزاسىن شىنىقتىرادى.
«ساۋلىق - بايلىق نەگىزگى» دەپ ايتقانداي، ءاربىر ادام سالاۋاتتى ءومىر سالتىمەن ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن اۋرۋدىڭ الدىن الۋ جانە بولدىرماۋ، دۇرىس تاماقتانۋ، قورشاعان ورتانى جاقسارتۋ، دەنە تاربيەسىمەن اينالىسۋى كەرەك. دەنساۋلىق الەۋمەتتىك بايلىقتىڭ نەگىزى، سوندىقتان ونى ساقتاپ، نىعايتۋعا بارلىق جاعدايلار جاسالۋى قاجەت. دەنى ساۋ بالا اقىلدى، ءوز - وزىنە سەنىمدى، جان - جاعىنا قۋانىشىمەن شاتتانا قارايتىنى ايقىن. بالا دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولىپ، قوزعالىستى دەنە قۇرلىسىنىڭ دۇرىس جەتىلۋى مەكتەپكە دەيىنگى كەزەڭدە قالىپتاسادى. اعزانىڭ قورعانىس قابىلەتىن ناشار قالىپتاسقان كىشكەنتاي بالالار سىرتقى ورتانىڭ قولايسىز اسەرلەرىنە تەز ۇشىرايدى. سوندىقتان دا سۇيەكتىڭ، بۋىننىڭ، بەل ومىرتقانىڭ دۇرىس ءارى مەرزىمىندە جەتىلۋىنە ايرىقشا ءمان بەرۋ كەرەك. بۇلشىق ەتتەردى قاتايتۋ، جۇرەك قان تامىر جۇيەسىنىڭ جەتىلۋىنە، تىنىس الۋدىڭ تەرەڭدىگى مەن ىرعاقتىلىعىنا، تىنىس الۋدى قوزعالىسپەن ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك جاساپ، بۇعان ۇنەمى ىقپال ەتىپ وتىرۋ كەرەك.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دەنە تاربيەسىن ساپالى دارەجەگە كەلتىرۋ قازىرگى قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وسى ماڭىزدى جۇمىسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا تاريحي ەل اراسىندا قالىپتاسقان ويىن تۇرلەرى بالانىڭ دەنەسىن شىنىقتىرۋ بارىسىندا ۇتىمدى پايدالانۋدى زەرتتەۋ ماڭىزدى سالا بولىپ تابىلادى، سەبەبى حالىق اراسىندا تارالعان ويىندار بالانىڭ ءسۇيىپ وينايتىن جانە ونىڭ كۇش - جىگەرىن جەتىلدىرەتىن اسەرىمەن ەرەكشەلىنەدى. سوڭعى جىلداردا زەرتتەلگەن كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ نەگىزگى تۇجىرىمداماسى بويىنشا وسى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دەنە شىنىقتىرۋدىڭ ناقتى ءبىر ماقساتتى باعىتپەن دامىتقاندا عانا دەنساۋلىعى نىعايىپ، جۇمىس جاساۋ قابىلەتى دامىپ جەكە تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەرى بار ەكەندىگى دالەلدەنۋدە.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ارنالعان دەنە شىنىقتىرۋ ءىس - ارەكەتىن ۇيىمداستىرۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي وقۋ ءىس - ارەكەتىنە دايىنداۋ كىرىسپە بولىمىنە ونىڭ ماقساتى بالالاردى ۇيىمداستىرۋ ولاردىڭ نازارىن جيناقتاۋ، ەموسيالىق قالىپقا كەلتىرۋ، بالانى كۇردەلى جاتتىعۋلار جاساۋعا ازىرلەۋ بولىپ تابىلادى.
جاتتىعۋ بارىسىندا بالالاردىڭ دەنە بىتىمىنە، دەنەسىن، باسىن ۇستاۋى مەن قول، اياقتارىنىڭ قيمىل كوورديناسياسىنا، اياق الىسىنا، جۇگىرۋ جەڭىلدىگىنە ءمان بەرىلۋى كەرەك.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ نەگىزگى دەنە قيمىلدارىنا ءجۇرۋ، جۇگىرۋ، سەكىرۋ، لاقتىرۋ، ەڭبەكتەۋ، ورمەلەۋ، اسىپ ءتۇسۋ، شىعۋ، تەپە - تەڭدىكتى ساقتاۋ تۇرلەرىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ كەزىندە بالالاردان ىنتالى بولۋدى، دۇرىس ورىنداۋعا تالپىنۋدى، ولارعا ناقتى نۇسقاۋلار بەرۋدى، ورىندالۋلارىنا كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى.
دەنە شىنىقتىرۋدىڭ قيمىل قوزعالىس ويىندارى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ بالالاردىڭ دەنە مۇشەلەرى مەن كوڭىل - كۇيلەرىنە قاتتى اسەرىن تيگىزەدى. قيمىل - ارەكەتكە تولىق جاعداي جاساۋدىڭ، بارلىق بالا ويىننان قۋانىش تابۋعا مۇمكىندىك جاساۋدىڭ ماڭىزى زور.
«نۇربوبەك» ياسلي - باقشاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا ساي، «دەنساۋلىق» ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بازالىق مازمۇنى ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس - ارەكەتىندە:
- دەنە شىنىقتىرۋ وقۋ ءىس - ارەكەتى
- ۆالەولوگيادا جۇزەگە اسىرىلادى.
سونىمەن قاتار بالاباقشادا كۇندەلىكتى شىنىقتىرۋ شارالارىن وتكىزۋگە جاعداي جاسالۋدا.
- سەرۋەن جانە كۇندىزگى ۇيقىدان كەيىن بەتى - قولىن، موينىن سالقىن سۋمەن جۋادى؛
- كۇن تارتىبىنە سايكەس بالالاردى تازا اۋاعا شىعارۋ، ەرتەڭگىلىك جاتتىعۋلار جاساۋ، وقۋ ءىس - ارەكەت كەزىندە سەرگىتۋ ساتتەرىن جاساۋ، قيمىلدى ويىندار وتكىزۋ ت. ب جۇرگىزىلەدى؛
- ءوزىن - ءوزى كۇتۋ داعدىلارىن دامىتۋعا جاعداي جاسالعان (اۋا رايىنا بايلانىستى كيىنۋگە، مۇمكىندىگىنشە كيىمدەرىن تازالاۋعا، جۋىنۋعا، تارانۋعا، كيىمىن جيناۋعا، بەت ورامالدى قولدانۋعا جانە ت. ب ۇيرەتەمىز).
بالامەن شىنىقتىرۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋ الدىندا بىرنەشە ەرەجەلەردى ساقتاي وتىرىپ:
دەنى ساۋ بالامەن شىنىقتىرۋدى جۇيەلى دە ونىڭ تەرىس ەموسياسىن (ۇرەي، جىلاۋ، مازاسىزدىق) تۋدىرمايتىنداي ەتىپ جانە بىرتىندەپ ۇدەتىپ بالالاردى مەدبيكە م. قابدىعالييەۆامەن بىرگە قاداعالاپ وتىرامىن.
وسى ءبىلىم سالاسى بويىنشا دەنە تاربيەسىنەن ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتتەرى دە جاڭا تەحنولوگيامەن تۇرلەندىرىلىپ، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتىپ، دەنە بۇلشىق ەتتەرىن شىنىقتىرىپ جەتىلدىرۋگە، سونداي اق جىلدامدىققا، ەپتىلىككە، شىدامدىلىققا تاربيەلەۋگە ىقپالىن تيگىزىپ كەلەدى.
جىل بويى بالالارعا ساۋىقتىرۋ مەن شىنىقتىرۋ جۇرگىزىلىپ وتىر. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ كوبى سۋىق تيگەن اۋرۋلارمەن ءجيى اۋىرادى. بۇل بالا اعزاسىنا تەرىس ىقپالىن تيگىزىپ، كەيدە سوزىلمالى سىرقاتقا اينالۋى دا مۇمكىن. وسىنداي اۋرۋدى بولدىرماۋدىڭ، ودان ساقتانۋدىڭ نەگىزگى جولى تابيعي ساۋىقتىرۋ فاكتورلارى اۋا، سۋ، كۇننىڭ كوزىن ماقساتتى تۇردە پايدالانۋ، بالا بويىنداعى وزگەرىستەردى جاعدايلارعا توسەلگەن رەاكسيالاردىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسەدى، ياعني ونىڭ اعزاسىن شىنىقتىرادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءو. اقىپبەك ۇلى. مەن تاڭدايتىن ماماندىق...
