بالاباقشالاردا ۇلتتىق ويىنداردى پايدالانۋ
«ءنۇرسات» مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەسى
مۋزىكا جەتەكشىسى: جامانوۆا سانيا ورازعالي قىزى
ج و س پ ا ر ى
ءى. كىرىسپە
بالالار فولكلورىن دامىتۋشى نەگىزگى ءبىر سالا – ويىن.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
1. ويىن – بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىراتىن ءىس- ارەكەت.
2. ۇلتتىق مۇرانىڭ باي قازىناسى – حالىقتىق ۇلتتىق ويىندار.
ءىىى. قورىتىندى.
ويىن – بالانىڭ بىلىم-بىلىك داعدىسىن قالىپتاستىراتىن تاربيە قۇرالى.
بالاباقشا بالالارى بولاشاق يەسى بولعاندىقتان دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتى تانيتىن، ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتىن بىلەتىن، سىيلايتىن، رۋحاني دۇنيەسى باي، سانالى ويلايتىن دەڭگەيى جوعارى بىلىكتى بولۋى مىندەتتى. اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان تاجىريبەسىن، مادەنيەتىن جاسوسپىرىمدەر بويىندا سانالى ءسىڭىرىپ، قورشاعان ورتاداعى قارىم-قاتىناسىن، مىنەز-قۇلقىن، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن، باعىتىن دۇرىس قالىپتاستىرۋ تاربيەگە بايلانىستى.
مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە ادامگەرشىلىك تاربيەسى تاربيەلەۋ جانە ءبىلىم بەرۋ ۇردىسىندە ءار ءتۇرلى ىس-ارەكەتتەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ولارمەن ويىننىڭ ءار ءتۇرىن ۇيىمداستىرا وتىرىپ، بىر-بىرىنە دەگەن قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، جاناشىرلىق، دوستىق، جولداستىق سەزىمدەردى تاربيەلەۋگە بولادى. ال بالالاردى قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋ، ءتىل دامىتۋ، تابيعاتپەن تانىستىرۋ، بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا ءولى-تىرى تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ۇلكەندەردىڭ ەڭبەگىنە قىزىعۋ مەن سىيلاستىق سياقتى ادامگەرشىلىك ساپالارى قالىپتاستىرىلادى.
قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى، اسىرەسە، بالالار فولكلورىن دامىتۋشى نەگىزگى ءبىر سالا – بالالار ويىنى. ويىن – بالالار ءومىرىنىڭ ءنارى، ياعني ونىڭ رۋحاني جەتىلۋى مەن تابيعي ءوسۋىنىڭ قاجەتتى العى شارتى جانە حالىقتىڭ سالتىن ۇيرەنۋدە، تابيعات قۇبىلىسىن تانۋدا ولاردىڭ كورۋ، ەستۋ، سەزۋ قابىلەتتەرىن، زەيىندىلىك پەن تاپقىرلىقتارىن دامىتادى. «ادام وركەنيەتكە بەيىم بولۋى ءۇشىن بالالىق شاقتى باستان كەشۋى مىندەتتى، ەگەر ويىن مەن قىزىققا تولى بالالىق شاق بولماسا، ول ماڭگىلىك جابايى بولىپ قالعان بولار ەدى» دەپ ك.چۋكوۆسكيي بالا دەنەسىنىڭ دامۋى مەن وي-دۇنيەسىنىڭ وركەن جايۋى ويىنعا تىكەلەي تاۋەلدى ەكەندىگىن اتاپ كورسەتكەن.
قازاق حالقىنىڭ جىلدار بويى اتادان بالاعا جالعاسىپ، قالىپتاسقان ۇلتتىق ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، تاربيە مەكتەبى بار. بارشامىزعا بەلگىلى، ويىن ارقىلى بالانىڭ دەنە قۇرىلىسى جەتىلىپ، ءوزى جاساعان قيمىلىنا سەنىمى ارتادى. بالانىڭ بويىندا ويلاۋ، تاپقىرلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، شىدامدىلىق، بەلسەندىلىك قاسيەتتەر قالىپتاسادى. ويىن دەگەنىمىز – جاتتىعۋ، ول ارقىلى بالا ومىرگە ازىرلەنەدى.
ويىن – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ نەگىزگى ىس-ارەكەتى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «بالالىقتىڭ قانىنا ويىن ازىق» دەپ بەكەر ايتپاعان. ويتكەنى، ويىن ۇستىندە بالانىڭ ءبىر زاتقا بەيىمدىلىگى، مۇمكىندىگى جانە قىزىعۋى انىق بايقالادى. ويىن مازمۇنى مەن تۇرىنە قاراي: مازمۇندى-بەينەلى، قيمىل-قوزعالىس، ديداكتيكالىق، قۇرىلىس، كەيىپتەندىرۋ ويىندارى بولىپ بولىنەدى. مازمۇندى-بەينەلى ويىندا بالالار ويىن مازمۇنىن تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋگە تىرىسادى، وعان قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردى تابۋعا تالپىنادى، ولاردى دايىنداۋ ءۇشىن ەڭبەكتەنەدى، ال ەڭبەك ۇجىمدىق ىس-ارەكەتكە بىرىكتىرەدى جانە شىعارماشىلىق ىس-ارەكەتكە باعدارلايدى، بالالاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن رەتتەپ، ولاردىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك ساپالاردى قالىپتاستىرادى. بالا العان رولدەرىنە ساي كەيىپكەردىڭ كيىمىن كيىپ، قيمىلىن، داۋىس ىرعاعىن مانەرلى جەتكىزۋگە تىرىسادى، كوركەمدىك ساباقتاردان (ءان-ساز، بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارى) العان بىلىمدەرىن پايدالانادى، قۋىرشاقتى ۇيىقتاتۋ ءۇشىن بەسىك جىرىن ايتىپ الديلەيدى، بەينەلەۋ ونەرى ساباقتارىندا جاساعان ىدىس، ءۇي جيھازدارىن، قاعازدان قۇراستىرعان زاتتاردى ويىن قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. مازمۇندى-بەينەلى ويىننىڭ ەرەكشەلىگى: ونى بالالاردىڭ وزدەرى جاساۋىندا، ال ويىن قىزمەتى ايقىن ونەرپازدىق جانە شىعارماشىلىق سيپاتتا بولادى. بۇل ويىندار قىسقا دا، ۇزاق تا بولۋى مۇمكىن.
قۇرىلىس ويىنىندا بالا سىزىق بويىنا ادەمى ءۇي قۇرىلىسىن جاساپ، ونىڭ بوياۋلارىنىڭ بىر-بىرىمەن كەلىسىمدى بولۋىن قاداعالايدى. قۇرىلىس ماتەريالدارىن ءپىشىنى، ءتۇسى بويىنشا سيممەتريالى ورنالاستىرىپ، ولاردى كولەمى (كەڭ، تار)، بيىكتىگى (بيىك، الاسا) بويىنشا سالىستىرادى. ويىن بارىسىندا شىعارماشىلىق تانىتىپ، جاڭا مازمۇن ويلاستىرىپ، بەلسەندىلىك كورسەتەدى. ءوزىنىڭ جانە جولداستارىنىڭ تۇرعىزعان قۇرىلىستارىنىڭ ساپاسىنا باعا بەرەدى. ديداكتيكالىق ويىن بارىسىندا ەستۋ، كورۋ، سەزىنۋ، قابىلداۋ سياقتى ۇردىستەرى دامىپ، بالالار مۋزىكالىق ويىنشىقتار مەن ءار ءتۇرلى سازدىق اسپاپتاردىڭ دىبىس شىعارۋ ەرەكشەلىگىن اجىراتۋعا، زاتتاردى پىشىنىنە، تۇسىنە، كولەمىنە قاراي ىرىكتەۋگە، ءار ءتۇرلى قيمىلداردى ورىنداۋعا ۇيرەنەدى. اۋىزشا وينالاتىن ديداكتيكالىق ويىنداردا سۇراق، ءوتىنىش، كەلىسىمدى بىلدىرەتىن داۋىس ىرعاقتارىنا ەلىكتەۋ قابىلەتتەرى جەتىلەدى. ەرتەگى نەمەسە اڭگىمەنىڭ مازمۇنى بويىنشا بولەك-بولەك سۋرەتتەردى پايدالانعاندا ولاردى بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن جيناۋ ءۇشىن بايقاعىشتىق پەن تاپقىرلىق كورسەتەدى. قيمىل-قوزعالىس ويىنىندا بالالار ساناماقتار، ولەڭدەر، تاقپاقتار قولدانادى. بۇنداي ويىنداردا بالالاردىڭ ەپتىلىگى، قيمىلدىڭ ادەمىلىگى دامىپ قالىپتاسادى، كەڭىستىكتى، ۋاقىتتى باعدارلاۋعا ۇيرەنەدى، باتىلدىق، تاپقىرلىق، قايراتتىلىق، دوستىق، جولداستىق كومەك، تارتىپتىلىك، ويىن ەرەجەسىنە باعىنا ءبىلۋ سياقتى ادامگەرشىلىك ساپالار تاربيەلەنەدى. بالا ءومىر قۇبىلىستارىنا، ادامدارعا، جانۋارلارعا دەگەن ىنتاسىن، قوعامدىق ءمانى بار ىس-ارەكەتكە دەگەن قۇشتارلىعىن ويىن ارقىلى قاناعاتتاندىراتىندىقتان، ويىننىڭ قاي ءتۇرى بولسىن بالالاردىڭ ادامگەرشىلىك تاربيەسىنىڭ دامۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
بالانىڭ ومىرگە قادام باسارداعى العاشقى قيمىل-ارەكەتى – ويىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءمانى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ ۇلى ويشىلى اباي قۇنانبايەۆ: «ويىن ويناپ، ءان سالماي، وسەر بالا بولا ما؟» دەپ ايتقانداي بالانىڭ ومىرىندە ويىن ەرەكشە ورىن الادى. جاس بالانىڭ ءومىردى تانۋى، ەڭبەككە قاتىناسى، پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى وسى ويىن ۇستىندە قالىپتاسادى. ويىندى زەرتتەۋ ماسەلەسىمەن تەك پسيحولوگتار مەن پەداگوگتار عانا ەمەس، فيلوسوفتار، تاريحشىلار، ەتنوگرافتار جانە ونەر قايراتكەرلەرى مەن بالا تاربيەسىن زەرتتەيتىن عالىمدار دا شۇعىلداندى. كوپتەگەن بالالار جازۋشىلارى بالا ويىنىنىڭ پسيحولوگيالىق ءمانىن جانە ويىنعا ءتان ەرەكشەلىكتەردى كوركەم بەينەلەر ارقىلى سۋرەتتەگەنى دە ءمالىم.
ادام ىس-ارەكەتىنىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى – ويىننىڭ پايدا بولۋىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى ءوز ەڭبەكتەرىندە ونەر جانە ويىن كوركەمدىك ىس-ارەكەتتىڭ العاشقى قادامى دەپ تۇسىندىرەدى. ويىندا شىندىقتىڭ كورىنىسى، ونىڭ بەينەلى ساۋلەسى قىلاڭ بەرەدى. جالپى ويىنعا ءتان نارسە ءومىردىڭ ءارتۇرلى قۇبىلىستارى مەن ۇلكەندەردىڭ ءتۇرلى ىس-ارەكەتتەرىنە ەلىكتەۋ ەكەنى بەلگىلى. ويىننىڭ شارتتى تۇردەگى ماقساتتارى بار، ال سول ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى ىس-ارەكەتتەر بالا ءۇشىن قىزىقتى. بالالارعا اقىل-وي، ادامگەرشىلىك، دەنە شىنىقتىرۋ جانە ەستەتيكالىق تاربيە بەرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى ويىندا جاتىر. ويىن بارىسىندا بالالار ءوزىن ەركىن سەزىنەدى، ىزدەنىمپازدىق، تاپقىرلىق ارەكەت بايقاتادى. سەزىنۋ، قابىلداۋ، ويلاۋ، قيالداۋ، زەيىن قويۋ، ەرىك ارقىلى ءتۇرلى پسيحيكالىق تۇيسىك پەن سەزىم الەمىنە سۇڭگيدى.
سوندىقتان دا پەداگوگيكادا بالا ويىنىنا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى، ويتكەنى ويىن ۇستىندە قالىپتاساتىن بالالىق شاقتىڭ تۇيسىگى مەن اسەرى ادامنىڭ كوڭىلىنە ءومىرباقي وشپەستەي ءىز قالدىرادى. بالا ويىن ارقىلى ءوزىن تولقىتقان قۋانىشىن نەمەسە رەنىشىن، اسقاق ارمانىن، مۇرات-مۇددەسىن بەينەلەسە، كۇنى ەرتەڭ سول ارمان قيالىن ومىردە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك الادى. ءسويتىپ بۇگىنگى ويىن، بەينەلى ارەكەت ەرتەڭگى شىندىق اقيقاتقا اينالاتىن كەزى از ەمەس.
ويىن مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالانىڭ جەكە باسىنىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتەتىن جەتەكشى، باستى ءقۇبىلىستىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. بالا ويىن ارقىلى ءوزىنىڭ كۇش-جىگەرىن جاتتىقتىرادى، قورشاعان ورتا مەن قۇبىلىستاردى اقيقات سىرىن ۇعىنىپ، ەڭبەك داعدىسىنا ۇيرەنە باستايدى. بىلايشا ايتقاندا بولاشاق قايراتكەردىڭ تاربيە جولى، تالىمدىك ونەگەسى ويىننان باستاپ ءوربيدى.
ويىن مەن ەڭبەكتىڭ بىر-بىرىنە ۇقساس سيپاتتارى كوپ، سوندىقتان كەيبىر پەداگوگ-عالىمدار «جاقسى ويىن - جاقسى جۇمىس سياقتى دا، جامان ويىن- جامان جۇمىس سياقتى» دەپ قاراپ، بۇلاردىڭ اراسىندا ايىرما شامالى دەگەن ءتۇيىن جاسايدى. ويتكەنى، ءاربىر جاس كەزىندە ويىن ءتيىستى دارەجەدە اقىل مەن قاجىر-قايرات جۇمساۋدى كەرەك ەتەدى.بەلسەندى ىس-ارەكەت پەن كۇش-جىگەر جۇمسالماعان ويىن، جاقسى ويىن بولىپ تابىلمايدى. جاقسى ويىن دا جاقسى جۇمىس تا كوڭىلدى قۋانىشقا تولتىرىپ، راحاتقا بولەيدى. دەمەك، وسى جاعىنان ويىن مەن جۇمىستىڭ ۇقساستىعى بايقالادى. بالانىڭ ويىنىڭدا دا بەلگىلى دارەجەدە ءتيىستى جۇمىستاعىداي جاۋاپكەرشىلىك بولۋعا ءتيىس. ولاردىڭ نەگىزگى ايىرماشىلىعى تەك مىنادا: بالانىڭ ويىنى ناقتى ماتەريالدىق رۋحاني بايلىقتى كوزدەمەيدى، ال جۇمىس ونداي يگىلىكتى ءوندىرۋدىڭ نەگىزگى جولى ەكەنى ايقىن.
بالانىڭ قۋانىشى مەن رەنىشى ويىڭدا ايقىن كورىنەدى. ويىن كەزىندەگى بالانىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى مىنادا: ولار ويلانادى، ەموسيالىق اسەرى ۇشقىندايدى، بەلسەندىلىگى ارتادى، ەرلىك قاسيەتى، قيال ەلەستەرى داميدى، مۇنىڭ ءبارى بالانىڭ شىعارىمپازدىق قابىلەتى مەن دارىنىن ۇشتايدى.
ويىن ۇستىندە بالا بەينە ءومىردىڭ وزىندەگىدەي قۋانىش، رەنىش سەزىمىنە بولەنەدى. ءبىراق بالا ودان ويىن ەكەنىن بىلمەيدى دەگەن تۇسىنىك تۋمايدى. سوندىقتان شىندىقتاعىداي «سويتەيىك، ءبۇيتىپ كورەيىك» دەۋى، ولاردىڭ «ويىندى ويىن» دەپ تۇسىنۋىندە جاتىر.
وسىدان كەلىپ ويىن تۋرالى مىنانداي ت ۇ ج ى ر ى م ج ا س ا ل ا د ى :
ا) ويىن - تاربيە قۇرالى، اقىل-ويدى، ءتىلدى ۇستارتادى، سوزدىك قوردى بايىتادى، ءومىردى تانىتىپ، سەزىمدى كەڭەيتەدى ت ءا ر ب ي ە ل ە ي د ءى.
ءا) ە ر ءى ك ج ءا ن ە م ءى ن ە ز قاسيەتتەرىن بەكىتەدى، ادامگەرشىلىك ساپانى جەتىلدىرەدى.
ب) ۇ ج ى م د ى ق س ە ز ءى م ارەكەتتەرى وسە تۇسەدى.
ۆ) ە س ت ە ت ي ك ا ل ى ق ت ءا ر ب ي ە ب ە ر ۋ - ونەردى، كوركەمدىكتى ءتۇسىندىرۋ قۇرالىنا اينالادى.
گ) ە ڭ ب ە ك ت ءا ر ب ي ە س ءى ن ب ە ر ۋ ماقساتتارىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
د) د ە ن ە ك ءۇ ش ءى ن ءى ڭ ج ە ت ءى ل ۋ ءى ن ە ك ءو م ە ك ت ە س ە د ءى - ويىن بالانى جان-جاقتى جاراسىمدى تاربيەلەۋدىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق نەگىزدەرى بولىپ تابىلادى.
حالىق جاساعان مۇرالار سان الۋان. اعا ۇرپاق ءوز بىلگەنىن، ءوز كوكەيىنە توقىعانىن كەيىنگى بۋىنعا ميراس ەتىپ، ىس-ارەكەت ۇستىندە كوزىن قانىقتىرا بەرۋدەن باستاعان. سولاردىڭ ءبىرى – ۇلت ويىندارى حالىقتىڭ ءسابي شاعىمەن بۇگىنگى وسكەلەڭ ءداۋىرىنىڭ كۋاسى رەتىندە، ادام بالاسىنىڭ فانتازيالىق وي-جۇيەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى رەتىندە ونى ۇيرەتۋدىڭ تاجىريبەدە پايدالانۋدىڭ ۇلكەن بىلىمدىلىك، تاربيەلىك ماڭىزى بار.
ويىنعا تەك ويىن دەپ قاراماي حالىقتىڭ اسىل قازىناسى، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلگەن تاماشا تاربيە قۇرالى دەپ قاراعان ورىندى. بۇل پىكىرىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى، ۇلى ويشىلدارىمىزدىڭ ءبىرى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن ەسكە الا كەتەيىك: «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءومىر كەشكەن ۇزاق جولىندا وزدەرى قىزىقتاعان الۋان ونەرى بار عوي. ويىن دەگەن مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، كوڭىل كوتەرۋ، جۇرتتىڭ كوزىن قۋانتىپ، كوڭىلىن شاتتاندىرۋ عانا ەمەس، ويىننىڭ وزىنشە ءبىر ماعىنالارى بولعان». حالقىمىز ۇلت ويىندارىندا ۇرپاق قامىن ويلاعان، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ ورنەكتەلگەن وي مەن ارەكەتتىڭ، قۇپيا فيلوسوفيانى تۇسىنۋگە جەتەلەيتىن ادامگەرشىلىك ۇلگى-ونەگەنىڭ جەلىسى بار. جاس بالا ويىنعا الدىمەن ۇيرەنۋشى، كورۋشى وسە كەلە سوعان بەلسەندى قاتىناسۋشى كەلەسى كەزەڭدى ۇيرەتۋشى، جاتتىقتىرۋشى، ۇلعايا كەلە كورۋشى جانكۇيەر رەتىندە قاتىناسادى. كەيىنگى كەزدە ۇلت ويىندارىنا كوڭىل بولمەۋ ناتيجەسىندە، كوبى ۇمىت بولىپ، مۇلدە جوعالۋعا جۋىق.
ۇلت ويىندارىن جانۇيا تاربيەسىنەن باستاپ، بالاباقشادا ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردا قوسىمشا ماتەريال رەتىندە پايدالانىپ كەلەمىز.
ۇلتتىق مۇرانىڭ باي قازىناسىنىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى كوپ سالالى، كوپ قىرلى قۇبىلىس، ول تەك ويىندىق سالا ەمەس، ءمانى جاعىنان دا بالاباقشا تاربيەلەنۋشىلەرىنىڭ رۋحاني ورەسى كەڭ ءوسىپ – جەتىلۋىنە، ەستەتيكالىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا تاربيەلەيتىن نەگىزگى قۇرالداردىڭ ءبىرى. ۇلى پەداگوگ ۆ.سۋحوملينسكيي «ويىنسىز، مۋزىكاسىز، ەرتەگىسىز، شىعارماشىلىقسىز، قيالسىز تولىق مانىندەگى اقىل-وي تاربيەسى بولمايدى» دەيدى، دەمەك، شاكىرتتىڭ اقىل-ويى، پاراساتى ۇلتتىق سالت-سانانى ءسىڭىرۋ ارقىلى بايي تۇسپەك. فولكلورتانۋشى عالىم ءا.ديۆايەۆ «قازاق بالالارىنىڭ ويىندارى» دەگەن ەڭبەگىندە ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگىن ءۇش توپقا بولەدى: «...ومىرگە كەلگەننەن باستاپ جەتى جاسقا دەيىنگى بالا، جەتى جاستان ون بەس جاسقا دەيىنگى بالالار، ون بەس پەن جيىرما جاس ارالىعىنداعى جاستار...». وسىنىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرىپ، ءبىرىنشى توپقا، سول جاستاعىلارعا لايىقتى: «ساناماق، ءتاي-تاي، ايگولەك، سوقىر تەكە، قۋىرماش، الاقان سوقپاق، اق سەرەك-كوك سەرەك» ت.ب. ويىندارىن، ال ودان كەيىنگى توپقا: «تاقيا تاستاماق، تارتىس، سيقىرلى قورجىن، بايگە، كوكپار، اسىق، حان تالاپاي، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، ورامال تاستاماق، اقسۇيەك، كۇرەس» ت.ب. ويىندارىن جاتقىزۋعا بولادى. مۇنداي ويىندار بالانى تەز ويلاۋعا، تاپقىرلىققا باۋلىپ، جاڭا تاقىرىپتاردى جىلدام مەڭگەرۋگە ىقپال ەتەدى، ءسوز تىركەسىنە، ۇيقاستىرۋعا داعدىلاندىرادى. مىسالى، «سوقىر تەكە» ويىنى («اق ساندىق، كوك ساندىق» قۇراست. ش.يبرايەۆ.ا.، 1988، 161-بەت) ارنايى سىزىلعان شەڭبەردىڭ ىشىندە وينالادى.
جۇرگىزۋشى «تەنتەك تەكەنى» ورتاعا شىعارىپ، كوزىن تاڭاباستاعاندا، ول بىلاي دەپ اندەتەدى:
قاراڭعىدا كوزىم جوق،
ماعان جاقىن كەلىڭدەر،
ءتيىپ كەتسەم ءسوزىم جوق،
ءبىر قىز ۇستاپ بەرىڭدەر!..
كوزى بايلانعان سوقىر تەكەنى «» اينالا قورشاپ تۇرعاندار مازاقتاپ:
سوقىر، سوقىر، سوقىراق،
توتيايىن سالايىن،
وڭ كوزىڭە توپىراق،
ال، ۇستاپ كور، باتىرىم،
توپىراعىن الايىن،
مىنە، كەلە جاتىرمىن!
دەپ ولەڭدى ايتىپ بولىسىمەن ءار جاققا قاشادى، ال «سوقىر تەكە» ولاردىڭ ءبىرىن ۇستاۋعا تىرىسادى. ۇستاعان بالاسى ونىڭ ورنىنا تۇرادى، ءسويتىپ، ويىن جالعاسا بەرەدى. ۇلت ويىندارى – اتا-بابامىزدان بىزگە جەتكەن، وتكەن مەن بۇگىنگىنى بايلانىستىراتىن باعا جەتپەس بايلىعىمىز، اسىل قازىنامىز، سوندىقتان ونى كۇندەلىكتى وقۋ-تاربيە ۇردىسىندە پايدالانۋدىڭ زامانىمىزعا ساي ۇرپاق تاربيەلەۋگە پايداسى وراسان زور ەكەندىگى ءسوزسىز. ۇلتتىق ويىنداردىڭ ادامعا تيگىزەتىن پايداسىن حالىق ەرتەدەن-اق بىلگەن. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس، ەرتەدەگى تايپالاردىڭ وداققا بىرىككەن داۋىرلەرى ۇلت ويىندارىنىڭ ەداۋىر دامىعان كەزەڭى بولدى. كوشپەلى ءومىر كەشىپ، مال باققان تايپالاردىڭ كوزىن اشقاننان كورگەن تەاترى دا، ونەرى دە، كوڭىل كوتەرەر قىزىعى دا وسى ۇلت ويىندارى ەدى.
حالىق اراسىندا «دەنساۋلىق – زور بايلىق» دەپ تەگىن ايتىلماعان. بۇل ارقىلى حالىق دانالىعى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى كوزى وسى دەنساۋلىق ەكەنىن تاعى ەسكەرتەدى. ادامنىڭ دەنساۋلىعى جاس كەزىنەن باستاپ قالىپتاسۋى كەرەك. دەمەك، كەزىندە ويىنداردى كوپ ويناپ، جۇگىرىپ، دالادا، تازا اۋادا ءجۇرۋ – جاس ورگانيزمنىڭ دۇرىس تا سەرگەك ءوسۋىنىڭ كوزى. ونىمەن بىرگە بۇلدىرشىندەر ويىن ويناعان كەزدە كوپشىل، وتاننىڭ بولاشاق ازاماتى بولۋعا، حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋگە باعىت الادى.
قازاق حالقىنىڭ سوناۋ، كونە زاماننان بەرگى نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولعاندىقتان، مال ءوسىرۋ، مال باسىن كوبەيتۋى ءوندىرىس پروسەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى، سوندىقتان دا «حالىقتىڭ بار بايلىعى مالدا بولدى». قازاق حالقىنىڭ تىرشىلىگىندە ءتورت تۇلىك (قوي، سيىر، جىلقى، تۇيە) مال شەشۋشى ورىن العان. بۇكىل ءومىرى مال وسىرۋمەن وتكەن قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرى، توي-دۋمان، قۋانىشى مەن رەنىشى دە وسى مالمەن بايلانىستى بولدى.
امانداسقاندا دا جان اماندىعىن سۇراماي، مال-جان اماندىعىن سۇراۋى، قازاقتىڭ تىرشىلىگىنىڭ تىرەگى، كوزى مالعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ ەرەكشە ءبىر سەزىممەن قالىپتاسۋى بولدى. ولاردى حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ماقۇلىقتار دۇنيەسىنىڭ وكىلى دەپ ۇقپاي، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ نەگىزگى تىرەگى مەن جان سەرىگى ەكەندىگىن شابىتتانا جىرلاعان.
وسىنداي ەكونوميكالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزىندە ءتورت تۇلىكتىڭ قاسيەتى تەك قازاق اۋىز ادەبيەتىندە عانا جىرلانىپ قويماي، بارلىق مادەنيەت پەن ونەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇلت ويىندارىنىڭ دامۋىنىڭ دا نەگىزى بولدى، كەلە-كەلە نەگىزگى باس كەيىپكەرلەرى وسى ءتورت تۇلىكتەن تۇراتىن «اقبايپاق»، «كوك سيىر»، «تۇيە-تۇيە»، «سوقىر تەكە» ت.ب. سياقتى ۇلت ويىندارى دا دامي باستادى.
بۇل ويىنداردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاق حالقىنىڭ ءتورت تۇلىكتى اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن دارىپتەپ، قادىرمەن تۇتىپ، جانۋارلاردىڭ بويىندا ادام بالاسىنىڭ قاسيەتتەرى بار، سوندىقتان جان-جانۋارلاردىڭ ءبارى بىردەي دەگەن ۇعىمنان بارىپ شىققان ويىندار بولدى. ونداي قاسيەتتەردى ءبىرى وسى ويىنداردىڭ كوپشىلىگىندە دەرلىك ءتورت تۇلىكتىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن، انالىقتارىنىڭ ءوز تولدەرىن ولىمگە قيمايتىندىعىن اڭعارتادى. سونداي «اقبايپاق» ويىنىندا، جوعالتقان بوتاسىن ىزدەگەن ىنگەن قاتتى كۇيزەلەدى. اقىرىندا بوتاسىن كورىپ، جانى جاي تاۋىپ، بوتاسىمەن اڭگىمەلەسە كەلىپ ءوزىن تىققان ۇرىلاردىڭ كىمنەن جاقسىلىق، كىمنەن جاماندىق كوردىڭ دەپ، سودان بوتانىڭ ايتۋى بويىنشا ىنگەننىڭ بۇيرىعىمەن ويناۋشىلار جازاسىن الادى.
قازاق حالقىنىڭ مالدى سونشالىقتى قادىرلەيتىن سەبەبى سول، حالىقتىڭ ساياسي الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ دامۋ پروسەسىندە وسى ءتورت تۇلىك ارقاسىندا جەكە ادامنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن ومىردەن مۇقتاجدىق كورمەدى. سوندىقتان دا ءتورت تۇلىك قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ، مادەنيەتى مەن ۇلت ويىندارىنىڭ نەگىزگى كەيىپكەرى.
«بەسىك جىرىنان» باستاپ ۇلت ويىندارىنىڭ بارلىعى حالىق تاربيەسىنىڭ كوزى. قاي ءداۋىردىڭ ۇرپاعىنا بولماسىن تىرشىلىك جولىنا باعىت سىلتەپ، ومىرگە اتتاندىرادى. حالىق جىرلارى اتا-انانىڭ بالاعا قويعان ءبىرىنشى سەنىمى، تىلەك-تالابى. مۇنىڭ ءبارى بالانى ويناتا، كوڭىلدەندىرە، بويلارىن سەرگىتە ءجۇرىپ ايتىلادى دا، ومىرىنە رۋحاني ازىق بولاتىن ونەگەلى دە ءىلتيپاتتى سوزدەردى جاس كەزىنەن قۇلاقتارىنا قۇيا بەرەدى. ال ويىندار بولسا بالانىڭ وسى ايتىلعان ونەگە-وسيەت سوزدەرىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرۋدىڭ قۇرالى بولدى. ايتالىق، ويىن ۇستىندە وسى ايتىلعان ونەگە-وسيەت باستان اياق قولدانىلادى، وسى نەگىزدە ونىڭ بويىندا ادامدىق قاسيەتتەر قالىپتاسا باستايدى. دەمەك، ويىن ءار ءتۇرلى ارەكەتكە قوزعالىسقا، دەنەشىنىقتىرۋعا عانا توسەلدىرىپ قويماي، ءومىردىڭ رۋحاني ازىعى – ۇلكەننىڭ بارلىق قاسيەتىن، ياعني بالانىڭ جان-جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن ەتيكالىق، ەستەتيكالىق تاربيەنى قابىلداۋعا قالىپتاستىرادى.
ۇلتتىق ويىننىڭ ءبىرى – «ۇشتى-ۇشتى». بۇل ويىنعا ەرەسەك بالالار مەن كىشكەنتاي بالالار دا قاتىسسا قىزىقتىراق بولادى.
ويىن ەرەجەسى : ءبىر بالا ورتاعا شىعىپ جينالعانداردى دوڭگەلەتە، وزىنە قاراتىپ ءبىر قاتارعا وتىرادى. سودان كەيىن ويىننىڭ وينالۋ ءتارتىبىن تۇسىندىرەدى. ءسويتىپ ويىندى باستايدى. ويىن جۇرگىزۋشى «ۇشتى-ۇشتى بودەنە ۇشتى» دەپ قولىن كوتەرەدى. سول كەزدە ويناۋشىلار تىڭداپ وتىرادى دا ۇشاتىن زاتقا ولار دا قولدارىن كوتەرەدى. ۇشپايتىن زاتتى ۇشتى قولىن كوتەرسە، ويىن جۇرگىزۋشىمەن بىرگە قولدارىن كوتەرگەن ويىنشىلار جازاسىن تارتادى. ال ۇشاتىن زاتتى ايتقاندا، قولدارىن كوتەرمەي قويسا وندا دا جازا تارتادى. سوندىقتان ويىن جۇرگىزۋشىنىڭ ءار ايتقان سوزىنە وتە ساق بولۋ، قىراعى بولۋ كەرەك.ويىن جۇرگىزۋشى ۇشاتىن زات پەن ۇشپايتىن زاتتى ۇيقاستىرىپ ايتىپ ويىنشىلاردى ىلعي دا جاڭىلدىرىپ وتىرۋعا تىرىسادى. ءتىپتى كوپشىلىككە تانىس ەمەس قۇستاردىڭ اتىن ايتىپ تا، ۇشاتىن جاندىكتەردىڭ اتىن ايتىپ تا جاڭىلدىرۋعا بولادى. مىسالى، ۇشتى-ۇشتى كەكىلىك ۇشتى، ىزىنشە كەكىلىك ۇشتى، قارعا ۇشتى – سىرعا ۇشتى، كوبەلەك ۇشتى – ەبەلەك ۇشتى، تاۋىق ۇشتى، ۋىق ۇشتى، قارشىعا ۇشتى، قانجىعا ۇشتى دەپ جالعاسا بەرەدى.
الدانعان ويىنشىلاردىڭ جازاسى ولەڭ ايتىپ بي بيلەپ، ماقال-ماتەل، جاڭىلتپاش، تاقپاق ايتادى. الدانۋشىلار كوبەيگەن سايىن ويىن قىزا تۇسەدى، ەندەشە ويىن جۇرگىزۋشى مەن ويناۋشىلاردىڭ اراسىنداعى ءبىرىن-بىرى اڭداۋشىلىق تا كۇشەيە تۇسەدى.
بالا ويىندارىنىڭ مازمۇنى بايىپ، ءتۇرى وزگەرىپ وتىرادى. اتا-انانىڭ ويلاۋ، قيالداۋ، ارمانداۋ قابىلەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جانرلارىن – ەرتەگى، جاڭىلتپاش، جۇمباقتار، ساناماقتاردى ايتىپ ۇيرەتكەن.
مىسالى، «توعىزقۇمالاق» ويىنى:
قىزىقتىرعان ەسەپشىنى، ويلىنى،
بابالاردىڭ بۇل ەجەلگى ويىنى.
ەكى ادامعا تەڭ بولىنگەن مال جايى،
ويناۋ ءۇشىن تاقتاسى بار ارنايى.
وندا بار ون سەگىز ۇيا – كىشى وتاۋ،
ەكى قازان – ۇلكەن كەلگەن ءىشى وتاۋ.
ءبىر ءجۇز الپىس ەكى – بارلىق قۇمالاق
سەكسەن بىردەن ەكى ويىنشى تۇر قاماپ.
ءارقايسىنىڭ سەگىز ۇيا – ويى بار،
ءار ۇيانىڭ ءدال توعىزدان قويى بار.
ەكى ويىنشى – ەكى قويشى كەزەكپەن
تۇسىرەدى ۇياعا قوي ەسەپپەن.
ءبىر-بىرىنىڭ ۇياسىنا ايدايدى
قوي – قۇمالاق سانىن ءجىتى اڭدايدى.
ۇيادا قاي جۇپ بولسا قوي – قۇمالاق
ءبارى قارسى قازانعا كەپ قۇلاماق.
سولاي تالاي قوي قازانعا تۇسەدى
ەسەپكە ونى ەكى قويشى تىزەدى.
كىمدە-كىمنىڭ قازانى تەز تولادى،
سول ويىنشى ۇتىپ شىققان بولادى.
...قىزىقتىرعان بۇگىندەردە ويلىنى
مىنە، وسىنداي بابالاردىڭ ويىنى.
حالىق ءمۇعالىمى بايتوعاي ۇلى مالقاي بالا ومىرىندەگى ويىندى جانە ەرمەكتى «ول - بالانىڭ ەڭبەگى»،- دەيدى، دەمەك بۇل جاي ەرمەك ەمەس، بالا الەمىندەگى كادىمگى ەڭبەك. «سوندىقتان دا بالا ەڭبەگى – ويىن. ەندەشە، ويىن بالالاردىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى ادامنىڭ باسىنان وتەتىن ءومىرىنىڭ ءار ۋاقىتىنداعى جازعى، كۇزگى، قىسقى ىستەلەتىن كاسىبى سياقتى. تىرشىلىكتىڭ ءتۇرى بار. سول سياقتى بالالاردىڭ دا وزىنە مەنشىكتى بالا كەزىندە ىستەيتىن ىستەرى بار. ول ءىس – جاس ۋاقىتىنداعى ويىن». سوندىقتان دا قازاق بالالارىنىڭ نەگىزگى ويىندارى اسىق، قۇمالاق (تۇيەنىڭ، قويدىڭ)، بەس تاس، دوپ مىنە مۇنىڭ ءبارى وسى بالالار ەڭبەگىنىڭ قۇرالدارى بولادى. ءومىر مەن ونەرگە دەگەن تالاپتىڭ ءتۇپ نەگىزىنىڭ ءوزى وسى اسىق، دوپ، قۇمالاق، لاڭگى، قۋىرشاق، ماشينە، ءۇي بولىپ ت.ب. ويناۋلاردا جاتىر. ەندەشە حالىقتىڭ بۇل دانا ءسوزىن تۋرا ماعىناسىندا تۇسىنۋگە بولمايدى.
ويىن بالانىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، بويىن سەرگىتىپ قانا قويماي، ونىڭ ءومىر قۇبىلىستارى جايلى تانىم-تۇسىنىگىنە دە اسەر ەتەدى. بالالار ويىن ارقىلى تەز ءتىل تابىسىپ جاقسى ۇعىسادى، بىرىنەن-بىرى ەپتىلىكتى ۇيرەنەدى. ونىڭ ۇستىندە دەنە قيمىلى ارقىلى ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتادى. حالقىمىز ويىندارعا تەك بالالاردى الداندىرۋ، ويناتۋ ءادىسى دەپ قاراماي، جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ولاردى كوزقاراسىنىڭ، مىنەز - قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋ قۇرالى دەپ ەرەكشە باعالاعان. ءقازىر بىزگە جەتكەن ويىندارىمىز: توعىزقۇمالىق، قۋىرشاق، اسىق ويىندارى. قازاقتىڭ كونە جىر- داستاندارىندا ۇلتتىق ويىندار بالالاردى تاربيەلەۋدە ەرەكشە ورىن العاندىعى ايقىن كورىنەدى. ماسەلەن «قوبىلاندى»، «الپامىس»، «ەر تارعىن» سياقتى ەپوستىق جىرلاردا ەلىن سۇيگەن باتىرلاردىڭ، جۇرتشىلىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن ەر جىگىتتەردىڭ ەڭ الدىمەن ۇلتتىق ويىنداردا سايىسقا ءتۇسىپ، ودان كەيىن كوپ كىسى قاتىسقان ويىن-ساۋىقتاردا وزدەرىنىڭ مەرگەندىك، پالۋاندىق، شاباندوزدىق شەبەرلىكتەرىن كورسەتكەندەرى ايتىلادى. «دومبىرامەن كۇي شەرتۋ»، «اتتىڭ قۇلاعىندا ويناۋ»، «اۋدارىسپاق»، «كۇلكى ويىنى»، «بالالار ويىنى»، «اقسۇيەك»، «توعىزقۇمالىق»، «جۇمباق ايتىس»، «اسىق ويناۋ» وتە ەرتە زاماندا پايدا بولعان. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ عاسىرلار بويى ءومىر سۇرگەندىگىن ايقىن كورسەتەدى. بالالاردىڭ ءجيى وينايتىن «اقسۇيەك» ويىنى بايقاعىشتىققا، قىراعىلىققا، بىتىلدىققا، ەرلىككە، شاپشاڭدىققا باۋليدى. بالانىڭ اقىل-ويىن دامىتاتىن تاجىريبەلىك ماڭىزى زور تاعى ءبىر ويىننىڭ ءتۇرى – «ون ءبىر قارا جۇمباق». ونىڭ باستى ەرەكشەلىگى ەسەپ سۇراقتارىن قويۋ ارقىلى بالاڭىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى. بوبەكتەردى تاربيەلەۋدە دە ۇلتتىق ويىنداردىڭ بەرەرى مول. «ساناماق»، «جىلدام ايت»، ت.ب. تارتىمدى ويىنداردى ۇيرەتۋ،ءتىل ونەرىنە نەگىز سالادى دەپ ەسەپتەلگەن. بالالار نەگىزىنەن ويىن ۇستىندە بىر-بىرىمەن تەز ءتىل تابىسادى. ويىنىنا قاراپ بالانىڭ پسيحولوگياسىن اڭعارۋعا بولادى. بەس ساۋساق بىردەي ەمەس دەگەندەي، ءار وتباسىنان شىققان بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقى بىردەي ەمەس.
بالالار ويىنىندا كەيدە ولەڭ-تاقپاقتار ءجيى كەزدەسەدى. ول ولەڭ-تاقپاقتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى تاپقىرلىققا، شاپشاڭدىققا، ەپتىلىككە باۋلۋ، قيالىنا قانات بەرىپ،ويىن ۇشتاۋ، ءوز بەتىمەن ىسكەرلىككە، قىسىلعان جەردە دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا تاربيەلەۋ. بۇعان قوسا كەز-كەلگەن ويىننىڭ اياعىندا جەڭۋ بار دا، جەڭىلۋ بار. جەڭگەندەر ءارى قاراي ءوز بيىگىندە قالۋعا تىرىسسا، جەڭىلگەندەر ايىپ تارتادى. ول كوبىنەسە تاقپاق ايتۋ، ءان سالۋ، بي بيلەۋ تۇرىندە بولادى. بۇدان قاي ويىننىڭ دا تۇپكى نىساناسى - بالالاردىڭ بويىندا ونەردىڭ، ءبىلىمنىڭ، تاربيەنىڭ نۇرىن سەبۋ، ولەڭ، تاقپاق ايتۋعا توسەلدىرۋ ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
جالپى ويىننىڭ قانداي ءتۇرى بولماسىن، اتادان بالاعا، ۇرپاقتان- ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. حالىق ويىندارى ومىرلىك قاجەتتىلىكتەن تۋادى دا، پسيحولوگيالىق جاعىنان دەنساۋلىق ساقتاۋعا نەگىزدەلەدى. تاپقىر دا العىر، شىمىر دا ەپتى، قايراتتى دا قاجىرلى بالا ءوسىرۋدى ارماندامايتىن وتباسى جوق. دەمەك ويىننىڭ ءوزى بالا ءۇشىن بىلىكتىڭ، ءتالىمنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى. بالالارعا ۇلتتىق ويىنداردى ۇيرەتىپ، وعان وزگەشە ءار بەرىپ، جاڭارتىپ وتكىزىپ وتىرۋدى اتا-انالار، تاربيەشىلەر ءبىر ءسات تە ەستەن شىعارماعاندارى ابزال. ويتكەنى جاس ءوندىر بۇلدىرشىندەر ويناي دا، كۇلە دە، ويلاي دا ءبىلسىن!
You Might Also Like
-
تاربيەشى:ابليزەيەۆا ايجان بۋكەنبايەۆنا شالقار قالاسى «ءنۇرسات» مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەسى &...
