InfoHub Logo

بالالار كوزىمەن الەمنىڭ تىلدىك بەينەسى (ادەبي شىعارمالار نەگىزىندە)

قازىرگى ءتىل بىلىمىندە جەكە انا تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ دە، بۇكىل ەتنيكالىق توپتىڭ دا دۇنيەسىنىڭ سۋرەتىن دۇرىس لينگۆيستيكالىق تالداۋ ارقىلى سيپاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءتاسىل وزەكتى بولا تۇسۋدە. ادام تىلىندە ونىڭ دۇنيەنى كورۋ جۇيەسىن اشا وتىرىپ، زەرتتەۋشىلەر ءتىلدىڭ انتروپوسەنتريستىك پوستۋلاتىنا سۇيەنەدى. الەم بەينەسىن ءتىل ارقىلى ءتۇسىنۋ، تىلدە ادامنىڭ سىرتقى جانە ىشكى دۇنيەسىنىڭ بەلگىلى ءبىر يدەياسىن اشۋ، بۇل الەمنىڭ تىلدىك بەينەسىنىڭ ءارتۇرلى فراگمەنتتەرىن زەرتتەۋ پروسەسىندە لينگۆيستتەردىڭ الدىنا قويعان نەگىزگى مىندەتى. بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ تىلدىك بەينەسى سويلەۋ تىلدەرىنىڭ كومەگىمەن بەكىتىلگەن سىرتقى جانە ىشكى الەم تۋرالى بىلىمدەردىڭ بۇكىل جيىنتىعى رەتىندە ءتۇسىنۋ قالىپتاسقان.

بالالاردىڭ الەم سۋرەتىن قابىلداۋى كىتاپتار ارقىلى جۇزەگە اساتىن بولعاندىقتان، شاعىن تالداۋ جۇرگىزۋدى ءجون دەپ سانادىق. ول ءۇشىن قازاق كلاسسيگى بەردىبەك  سوقپاقپايەۆتىڭ  «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسى مەن امەريكاندىق كلاسسيك مارك تۆەننىڭ «توم سويەرى» الىندى. 

ەڭ الدىمەن سوجەتكە كوز جۇگىرتەلىك. «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسىنىڭ سيۋجەتى كوپشىلىككە تانىس. اڭگىمە بارلىق بالالار سياقتى ءوزىن قورشاعان الەمدى بىلۋگە ​​تىرىساتىن مەيىرىمدى، بىلگىر، اشىق بالا قوجا تۋرالى. قوجا ۇنەمى ءتۇرلى كەلەڭسىز جاعدايلارعا ءتۇسىپ، سونىڭ كەسىرىنەن قۇربى-قۇرداستارىنىڭ اراسىندا بوتەن ادامعا اينالادى. بۇل پوۆەستە جاسوسپىرىمدىك شاقتا ءبىزدى الاڭداتاتىن ماسەلەلەر مەن كۇدىكتەر باستى كەيىپكەر بارلىق بالالاردىڭ بەينەسىنە قالىپتاسىپ كەتكەندەي كورسەتىلەدى. ءبىراق، بۇل رەتتە اكەسىز قالعان قوجا دا اناسىنىڭ قامىن ويلاپ، ءبىراز ەسەيگەن. اينا الدىنداعى كورىنىسكە ەرەكشە نازار اۋدارۋعا بولادى، ونىڭ بويىندا ەكى تاراپ قاتار ءومىر سۇرەدى - جاقسى جانە جامان. پوۆەستە ادىلەتتىلىك، قوعامدىق پىكىر تاقىرىپتارى قوزعالادى، اسىرەسە، قوجانىڭ بارلىق «ادەپسىز ارەكەتتەرى» ءۇشىن سوگىس العانىندا. ءمۇعالىم راحمانوۆ قوجا مەكتەپتەن شىعارىلسا، جولداستارى كىنالى بولادى، ويتكەنى دوسقا كومەكتەسۋ كەرەك، كەشىرە ءبىلۋ كەرەك دەگەن تاماشا ويىندا وسى استار جاتىر. مىنە، شىندىق – ءبىر-بىرىن تۇسىنۋدە. «مەنىڭ اتىم قوجا»  پوۆەسى   بالالىق شاقتاعىداي شىنايىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.  سەنۋگە بولاتىن جاقسى وقيعا جانە قوجانىڭ ەلۋ جىلدان استام تاريحىن قايتا قاراۋعا يتەرمەلەيتىن بەلگىلى ءبىر جىگەر  بەرەدى.

ەكىنشى شىعارمامىزدى «توم سويەردىڭ شىتىرمان وقيعالارى» دەپ اۋدارۋىمىزعا بولادى. «توم سويەردىڭ» باستى كەيىپكەرى – توم. 12 جاستاعى بالا، جەتىم، اپاسى پولليمەن بىرگە تۇرادى. تاپقىر، كوڭىلدى، بۇزىق، مەيىرىمدى، شىتىرمان وقيعانى جاقسى كورەدى. ول الاڭسىز مەكتەپ وقۋشىسى، تەنتەك، كەيدە ءتىپتى دورەكى. ونىڭ باسى ىلعي نەشە ءتۇرلى اقىماق اڭگىمەلەر مەن لاس قۋلىققا تولى. توم مەكتەپتە ساباقتى وتكىزىپ، ورماندا ويناپ، ءوزىن قاراقشى، اتاقتى قاراقشى روبين گۋد رەتىندە ەلەستەتە الادى. ءتىپتى ۇيىنەن قاشىپ كەتەدى.  ءبىراق بۇل بالا ۇلكەن ارمانشىل جانە ونەرتاپقىش، باتىل، ادال، دوستىققا ادال، وپاسىز، ارام، جالا جابۋشىلاردى ۇناتپايدى. ول وزىنە ۇناعان بەككي قىزدىڭ كىناسىن وزىنە الادى، كىشكەنتاي قىزدىڭ ۋايىمداماۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ ءتىرى ەكەنىن ايتۋعا تىرىسادى. توم ءوزىنىڭ تاپقىرلىعىنىڭ ارقاسىندا جازانى ويىن-ساۋىققا اينالدىرا الدى. سويەر باسقا ۇلداردىڭ كەلەمەجدەۋىنەن قورىقتى، ءبىراق ول بىردەن تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن تاپتى: قورشاۋدى اعارتۋ وعان ناعىز راحات اكەلەتىنىن كورسەتتى. مۇنى كورگەن باسقا ۇلدار سويەرگە «قازىنالارىن» بەردى (باتپىراۋىق، ءولى ەگەۋقۇيرىق، شارلار، ت.ب.). كوپتەگەن شىتىرمان وقيعالار توم سويەردىڭ تاعدىرىنا تۇسەدى، ولاردىڭ اراسىندا قاۋىپتىلەرى دە بار. ءبىراق ول ءوزىنىڭ دوسى گەكپەن بىرگە بارلىق ءقاۋىپتى جاعدايلاردان ابىرويمەن شىعادى، جاقىندارىن كوپ الاڭداتقانىمەن، ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن اشادى.  سونىمەن، مارك تۆەن امەريكاندىق ۇلداردىڭ بالالار الەمىن جارقىن جانە نانىمدى تۇردە كورسەتتى، ولار وزدەرىنىڭ، «بالالىق» ماسەلەلەرىمەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەرەسەكتەر الەمىنىڭ قاتىگەزدىگى مەن ادىلەتسىزدىگىمەن دە بەتپە-بەت كەلۋگە ءماجبۇر بولعاندىعىن ءمالىم ەتەدى.

ونەر ادامى ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنان ءنار الادى دەيدى عوي، ءومىر بويى سول قىر استىندا قالعان جاستىقتىڭ جاسىل بەلەسىنەن كەلىستى سۋرەت، كوركەم بوياۋ تاۋىپ، سونى قايىرا كوز الدىنا ەلەستەتىپ، جانى بايىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى. شىعارمالاردىڭ  نەگىزگى يدەياسى – باسقالاردان ەرەكشەلەنۋدەن قورىقپايتىن جانە بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان ءوز ارمانىنا ەرەتىن ادام عانا ءوزى باقىتتى بولا الادى  جانە باسقالاردى باقىتتى ەتە الادى. ەكى شىعارمادا دا شىنايىلىق پەن ءوزارا كومەككە نەگىزدەلگەن دوستىق تاقىرىبى اشىلادى. اۆتورلار  ءجاسوسپىرىم بالانىڭ پسيحولوگياسىن، ونىڭ باسىنان كەشكەندەرىن، تىلەكتەرىن، ارماندارىن نازىك بەينەلەيدى.

تالداۋدى مىسالدارمەن تولىقتىرار بولساق. ەڭ الدىمەن بىردەن كوزگە تۇسپەيتىن ەرەكشەلىكتەرگە توقتالساق. توم سويەر كەيىپكەرىنىڭ سويلەۋ مانەرى – مەكتەپكە بارعىسى كەلمەيتىن، كوپ ەركەلىك جاساپ، ەرەسەكتەردىڭ قامقورلىعىنان قۇتىلۋدى ارماندايتىن ناعىز سوتقار بالانىڭ مانەرى دەسەك تە بولادى.

ونى تومنىڭ پوللي اپايىمەن سويلەسكەن كەزدەگى پايدالانعان سوزدەردىڭ وزىنەن دە بايقاۋعا بولادى. مارك تۆەن ونى وقىرمانعا «’m»   قۇراستىرىمى ارقىلى كورسەتەدى. ونداعى تومنىڭ جاۋاپتارى وتە ناقتى ءارى قىسقا، دەگەنمەن بۇل جەردە تومنىڭ پوللي اپايىنا دەگەن قۇرمەتىن دە بايقاۋىمىزعا بولادى.

“Tom، it was middling warm in school، warn’t it؟”

“Yes’m.”

“Powerful warm، warn’t it؟”

"Yes’m."

“Didn't you want to go in a–swimming، Tom؟”

ونىمەن قوسا، جاۋاپتارداعى بايقالعان قۇرمەتپەن قاتار، تومنىڭ، ياعني، كىنالى بالانىڭ ساقتىعى دا كەلەسى بولىكتە بولجانادى:

“A bit of a scare shot through Tom – a touch of uncomfortable suspicion. He searched Aunt Polly’s face، but it told him nothing.”

So he said:

“No'm—well، not very much.” [1، p.6].

مۇنداعى «well» ءسوزى، پوللي اپايىمەن اڭگىمەلەسۋ كەزىندە تومنىڭ بويىندا پايدا بولعان اۋىسپالى كوڭىل-كۇيىن جەتكىزىپ وتىر. ەگەر توم ديالوگتىڭ باسىندا جازالانۋ قاۋپىنەن بەيحابار بولسا، وندا ديالوگ وربىگەن سايىن ونىڭ بويىندا بۇلىڭعىر الاڭداۋشىلىق سەزىمى وسە باستاعاندىعى بەلگىلى.

ال قوجاعا كەلەتىن بولساق پوۆەستتىڭ باسىندا ول ءوزى جانە ءوزىنىڭ وتباسى جايلى شاعىن اقپارات بەرەدى. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ پوۆەستتە اۋباكىر شال كەيىپكەرى ارقىلى قوجانىڭ مىنەزىندەگى ءمىندى دە كەلەسى جولداردا ءمالىم ەتەدى:

«ياپىر-اي، مۇنداي دا شاش بىتە بەرەدى ەكەن-اۋ! مىناۋ شاش ەمەس، تىكەنەك قوي. تىكەنەك. مىنەزىڭنىڭ شاتاقتىعى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر.»

ال كەلەسى سيپاتتامادا قوجانىڭ ءوزىنىڭ كەلبەتىن ۇناتپايتىنىن بايقاۋعا بولادى.

«سول جاق قۇلاعىمنىڭ استىنا تامان ءبىر ءتۇيىر قالىم بار. بەتشاعاردىڭ بىتپەيتىن جەرگە ءبىتۋىن قاراشى. ودان دا بەتىمنىڭ ۇشىنا تامان بولساشى. سوندا ادەمىرەك كورىنەر مە ەدىم.» – دەپ ءوزىنىڭ وكپەسىن ءبىلدىرىپ وتىر [37، ب.10].

تومعا ورالاتىن بولساق، مارك تۆەن ءوزىنىڭ تاپتىرماس شەبەرلىگى ارقىلى، ءتىپتى توم سياقتى ۇشقالاقتىڭ دا، سىنىپتاسى بەككي تەچەرگە دەگەن سۇيسپەنشىلىگىن سيپاتتاپ، ولاردىڭ «ۇيلەنۋى» كورىنىستەرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ەرەسەك وقىرماننىڭ بارلىعى دا باسىنان وتكەرگەن العاشقى ماحابباتىن، العاشقى نازىك سەزىمدەرىن ءبىلدىرۋى تۋرالى ەستەلىكتەرىن ەسكە تۇسىرەدى:

“Now it’s all done، Becky. And always after this، you know، you ain’t ever to love anybody but me، and you ain’t ever to marry anybody but me، ever never and forever. Will you؟”

“No، I’ll never love anybody but you، Tom، and I’ll never marry anybody but you، and you ain't to ever marry anybody but me، either.”

“Certainly. Of course. That’s PART of it. And always coming to school or when we’re going home، you’re to walk with me، when there ain't anybody looking and you choose me and I choose you at parties، because that's the way you do when you're engaged.”

“It’s so nice. I never heard of it before.” [1، p.69].

وسىلايشا مارك تۆەن بەيقام توم سويەردى كىشكەنتاي عانا «ەركەككە» اينالدىرادى.

بۇنداي قاسيەتتەر قارا بالا قوجابەرگەن گە دە جات ەمەس. ونى بەردىبەك سوقپاقپايەۆ بىزگە كەلەسى جولداردا ماعلۇم ەتكەن:

«ۇيگە كىرىپ بارا جاتقاندا، يتتەن قورىققانسىپ، جاناردىڭ جۇپ-جۇمساق بىلەگىنەن قىسىپ ۇستاپ، جابىسا تۇسكەنىمدى ويلاعاندا، بويىمدى ءتاتتى ءبىر سەزىم جايلاعانداي بولدى. سول سۇيكىمدى بىلەك ءقازىر دە ۋىسىمدا تۇرعانداي، ءوز الاقانىمدى ءوزىم قۇشىرلانا قىسامىن...

باسىما قيلى-قيلى ويلار ساپىرىلىسىپ كەلەدى. ونىنشىنى بىتىرگەن سوڭ، ارمياعا شاقىرىلام. ال جانار بولاتىن بولسا، ينستيتۋتقا وقۋعا تۇسەدى. سوندا، بالەم، مەن وعان ولەڭدەتىپ تۇرىپ نەشە الۋان عاجاپ حاتتار جازارمىن-اۋ.

ءسوز جوق، جانار دا جاۋاپ جازادى. «جانىم قوجا» دەپ باستار، مۇمكىن. قانداي سۇيكىمدى ءسوز!...

... مەن ارميادان باتىر اتانىپ، وردەن تاعىپ كەلە جاتىرمىن. كوپىر اۋزىندا شوق-شوق گۇل بۋمالارىن ۇستاعان ءنوپىر جۇرت جولىمدى توسىپ تۇر. سولاردىڭ ىشىنەن كوزىمە وتتاي باسىلىپ، جانار ۇشىراي كەتەدى. اڭساپ كورىسكەن قوزى مەن بايانداي بىر-بىرىمىزگە قۇشاق جايا ۇمتىلامىز.

— جانار!

— قوجا!» [2، بب.31-32].

مۇنداعى قوجا مەن تومنىڭ باستى ايىرماشىلىعى، توم اشىق ءارى وزىنە-وزى سەنىمدى بالا. ال قوجانىڭ بويىندا كەي كەزدەرى قىسىلۋ ىسپەتتەس سەزىمدەردىڭ بار ەكەنىن بايقايمىز. سەبەبى، ول توم سياقتى ءوزىنىڭ سەزىمدەرىن جانارعا اشىق جەتكىزە الماي، تەك ۇشقىر قيالىنا عانا ەرىك بەرە الادى.

قورىتىندىلايتىن بولساق، بۇل شىعارمالار بالالاردىڭ كۇلكىسىندەي قاراپايىم، ءۇندى، سونىمەن بىرگە  تەرەڭ كورىنەدى. ول  قالادا تۋىپ-وسكەن بالا تۋرالى ەمەس، ازات دالا اسپانى استىندا تۋىپ، ءوزىنىڭ العاشقى، ەڭ باستىسى، ءومىرىنىڭ ماڭىزدى تاعىلىمىن وسى اينالاسىنداعى تابيعاتتان العان بالالار تۋرالى. ول ەڭ ماڭىزدى نارسەنى – قورشاعان الەمدى ءتۇسىنۋدى، تىڭداۋدى جانە ەستۋدى ۇيرەنەدى، وتە كۇردەلى ۇلكەندەر الەمىن دە تۇسىنۋگە تىرىسادى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. Twain Mark. The Adventures of Tom Sawyer. – Hartford، 1876. – 284 p.

2.سوقپاقبايەۆ. ب. مەنىڭ اتىم قوجا: پوۆەست. – قاراعاندى: «Qasym باسپا ءۇيى»، 2021. – 144 ب.

3.كۋبرياكوۆا ە. س. يازىكوۆايا كارتينا ميرا كاك وسوبىي سپوسوب رەپرەزەنتاسيي وبرازا ميرا ۆ سوزنانيي چەلوۆەكا // ۆەستنيك چۋۆاشسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو پەداگوگيچەسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا يمەني ي. يا. ياكوۆليەۆا، 2003.- №4 (38)-س. 2-12.

4.سۆينچۋكوۆا ە.گ. «مير» گلازامي رۋسسكيح، كازاحوۆ ي رۋسسكيح كازاحستانسيەۆ: مەجكۋلتۋرنىي ديالوگ (پو ماتەريالام اسسوسياتيۆنوگو ەكسپەريمەنتا) // يازىكوۆوي ديسكۋرس ۆ سوسيالنوي پراكتيكە: ماتەريالى. - مەجدۋنار. ناۋچنو-پراكت. كونف. 1-2 اپرەليا 2011. – تۆەر، 2011. – س. 239-244.

---