بالىقشى مەن ايەلى تۋرالى
تەڭىز جاعاسىنداعى جاربيعان جامان لاشىقتا بالىقشى مەن ايەلى ءومىر ءسۇرىپتى. بالىشقى كۇن سايىن تەڭىزگە قارماق سالىپ، بالىق اۋلايدى ەكەن. ول ءبىر كۇنى ادەتتەگىدەي قارماعىن سالىپ، تولقىندانا جالتىراعان سۋدىڭ ساۋلەسىنە كوز تالدىرا قاراعان بويى ۇزاق وتىرعان ەدى.
كەنەت قارماعىنا الدەنە ىلىنگەن بويدا تەرەڭگە قاراي تارتا جونەلەدى. بالىقشى جالما-جان باۋدى تارتا باستايدى. سويتكەندە قارماققا ىلىنگەن ءبىر ءداۋ كامبالا بۇلقىنىپ شىعادى.
سوندا بالىق وعان ادامشا سويلەپ بىلاي دەيدى: «تىڭداڭىزشى مەنى، بالىقشىم! مەنى قارماقتان بوساتىپ تەڭىزگە قايتارىڭىزشى، وتىنەم سىزدەن! مەن — شىندىعىندا ناعىز كامبالا ەمەسپىن، سيقىرلانىپ بالىققا اينالعان حانزادامىن. ءسىز مەنى جەپ قايتەسىز؟ مەنىڭ ەتىمنىڭ ءدامى دە سىزگە ۇناماس. ونان دا مەنى سۋعا قايتادان جىبەرىڭىز، ايدىن-شالقارىما كەرى ورالايىن». «جارايدى، وندا — دەيدى بالىقشى، — وسىنشاما ءسوزىڭدى شىعىنداپ جالىنىپ جاتىرسىڭ عوي. ارينە، مەن ونسىز دا ءوزىمىزدىڭ تىلىمىزدە سايراپ تۇرعان سەندەي بالىقتى بوساتىپ جىبەرگەن بولار ەدىم». ول وسى ءسوزدى ايتادى دا، بالىقتى سۋعا سالىپ، قارماقتان بوساتىپ جىبەرەدى. كامبالا بولسا ىزىندە شۇبالعان قاندى جولاق قالدىرىپ تەڭىزدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگي بەردى. سۋعا ءبىراز ۋاقىت تەسىلە قاراپ تۇرعان بالىقشى ءوزىنىڭ جامان لاشىعىندا وتىرعان ايەلىنە قاراي بەتتەپ، ءىلبي جونەلدى.
— ال، قانەكي، جۇبايىم، ولجاڭدى اكەل، — دەيدى ايەلى، — الدە بۇگىن قارماعىڭا ەشتەڭە ىلىنبەدى مە؟
— جوق، ءىلىندى — دەيدى بالىقشى، — بۇگىن ءبىر ءداۋ كامبالا ۇستاعان ەدىم. سويتسەم ول ماعان ءوزىنىڭ كامبالا ەمەس، سيقىرلانعان حانزادا ەكەنىن ايتقان سوڭ، تەڭىزگە قايتادان بوساتىپ جىبەردىم.
— سوندا سەن ءوزىن بوساتقانىڭ ءۇشىن ودان ەشقانداي اقى سۇراماعانىڭ با؟ — دەيدى ايەلى،
— جوق، مەنىڭ ودان نە سۇراۋىم كەرەك ەدى ءوزى؟
— ءاي وسى سەنى مە، — دەيدى ايەلى، — مىناۋ اينالا ساسىق ءيىسى مۇڭكىگەن ساز-باتپاقتىڭ ورتاسىنداعى جامان لاشىقتا وسىلاي قايىرشى حالدە وتىرا بەرەمىز بە؟ لاشىقتان گورى وڭتايلى باسپانا بولارلىقتاي ۇيشىك سۇرامادىڭ با؟ سەن وتىرما، بالىعىڭا قايتادان بار. بالىقتى شاقىرىپ الىپ، بىزگە ءبىر تاماشا ۇيشىك قاجەت ەكەندىگىن ايت. مۇمكىن بەرىپ قالار.
— اھ، سەنى مە! — دەيدى بالىقشى، — ەندەشە مەن كەتەيىن تەنتىرەپ، سولاي قاراي!
— سەن ول بالىقتى ءوزىڭ ۇستاپ الىپ، سۋعا قايتادان بوساتىپ جىبەرگەن جوقسىڭ با؟ سوندىقتان ول سەن ءۇشىن بارلىعىن جاساۋى كەرەك ەمەس پە؟
بالىقشىنىڭ بالىققا قايتا بارۋعا ەش ىقىلاسى بولماسا دا، ايەلىنە قارسى ءسوز ايتا الماي، تەڭىزگە قاراي ءىلبي باسىپ كەتە باردى. ول تەڭىزگە كەلىپ جەتكەندە، سۋدىڭ بەتى قاراۋىتىپ تۇر ەكەن. تولقىنى دا تاڭەرتەڭگىدەي اقباۋىرلانا جارقىراپ تۇرعان جوق ەدى. ول تەڭىز جاعاسىندا تۇرىپ بىلاي دەپ ايقايلادى:
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
وسى كەزدە كامبالا ءجۇزىپ جەتىپ كەلىپ بالىقشىدان: «ءيا، سىزگە نە قاجەت بولىپ قالدى؟» — دەپ سۇرايدى.
«ءيا، بىلاي عوي، — دەيدى بالىقشى كۇمىلجىپ، — مەن سەنى بۇگىن اۋلاپ ەدىم عوي. سونى ايتىپ ەدىم، ايەلىم ماعان سەنەن سول ءوزىڭدى بوساتىپ جىبەرگەنىم ءۇشىن اقىسىنا الدەنەنى سۇراپ الۋىڭ كەرەك ەدى دەدى. سول ءۇشىن كەلىپ تۇرعان جايىم بار. ايتايىن دەگەنىم مىناۋ: ول بۇدان ءارى جامان لاشىقتا تۇرمايمىن، جاڭا ۇيشىككە كوشىپ، سوندا ءومىر سۇرەمىز دەيدى.» — «جارايدى، ەندەشە، ۇيگە بارا بەرىڭىز، — دەيدى كامبالا، — ءبارى دە ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزداي بولادى.»
ۇيگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان بالىقشى الدىڭعى جاعىنا قاراسا — ايەلى مەن ءوزى وتىراتىن جاربيعان جامان لاشىعى كورىنبەيدى. لاشىقتىڭ ورنىندا ەڭسەلى ءۇي تۇر ەكەن. ايەلى ءۇيدىڭ الدىنداعى ورىندىقتا وتىر ەكەن.
ايەلى بالىقشىنى قولىنان ۇستاپ ۇيگە جەتەلەپ كەلىپ: «ۇيگە كىرىپ اينالا كوز جۇگىرتىپ قاراشى. ەندى ءبىز بۇرىنعىدان الدەقايدا جاقسى ءومىر سۇرەتىن بولامىز»، — دەدى.
ءسويتىپ ولار ۇيلەرىنە كىرەدى. ءۇيدىڭ ىشىندە ۇلكەن سەنەك پەن كەڭ بولمەلەر بار ەكەن. ەكەۋىنىڭ كەرەۋەتى ورنالاسقان جاتىن بولمە، قويمالى شولان بار. اينالا تولعان سورەلەر. سورەلەرگە وزدەرىنە نە كەرەكتىڭ ءبارى سالىنعان ەكەن. قالايى، مىس ىدىستاردىڭ ءبارى سامساپ ءتىزىلىپ تۇر. ال ءۇيدىڭ ارتقى جاعىندا ۇيرەكتەر مەن قازداردى باعاتىن اۋلا، اسكوك پەن كوكونىس ەگەتىن شاعىن باقشاسى بار ەكەن. «قاراشى، — دەيدى ايەلى، — بۇل دەگەنىڭ تاماشا ەمەس پە؟». «ءيا، — دەيدى بالىقشى، — ءبىز ەندى ەش الاڭسىز ءومىر سۇرەتىن بولامىز.» — «ءيا، ءبىراق، ونى كورە جاتارمىز ءالى»، — دەيدى ايەلى. ءسويتىپ ولار كەشكى استارىن ىشكەن سوڭ ۇيقىعا كىرىسەدى.
ءسويتىپ وسىلايشا ەكى اپتا ۋاقىت وتكەن كەزدە زايىبى جۇبايىنا بىلاي دەيدى: «تىڭداشى مەنى، جۇبايىم. مىنا ءۇيىمىز بىزگە تىم تارلىق ەتە باستاعانىن، مىناۋ اۋلا مەن باقشا دا تىم شاعىن ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىسىڭ؟ سەنىڭ الگى كامبالاڭ بىزگە بۇدان ۇلكەنىرەك ءۇي سىيلاسا جاقسى بولار ەدى. مەنىڭ بۇدان بىلاي ۇلكەن تاس قامالدا تۇرعىم كەلەدى. سەن كامبالاعا بارىپ، بىزگە تاس قامال بەر دەپ ءوتىنىش ايت!» «اھ، وسى سەنى مە، زايىبىم! — دەيدى بالىقشى. — بىزگە مىناۋ ءۇي دە ابدەن جاراپ تۇر ەدى عوي. اۋ سوندا ءبىز سول قامالدا قالاي ءومىر سۇرمەكشىمىز؟» — «ياپىراۋ، وسى سەن نەگە تۇسىنبەيسىڭ ايتقاندى؟ كامبالاڭا بار ەندى: ونىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى.» — «جوق، زايىبىم! — دەيدى بالىقشى، — كامبالا وسى جاقىندا عانا بىزگە مىنا ءۇيىمىزدى سىيلاعان جوق پا؟ مەنىڭ وعان قايتادان بارۋعا بەتىم جوق: ونىڭ اشۋلانىپ قالۋى مۇمكىن عوي.» — «بارساڭشى ەندى! — دەيدى ايەلى. — ول سەن ءۇشىن ءبارىن دە جاسايدى جانە شىن ىقىلاسىمەن جاسايدى! كەت ەندى!»
بالىقشى ايەلىنىڭ بۇل قلىعىن جۇرەگىنە سونشاما اۋىر قابىلدادى. ونىڭ مۇلدە بارعىسى جوق ەدى. «بۇلاي ىستەۋگە بولمايدى عوي!» — دەدى ىشتەي. ءبىراق اقىرىندا بارماۋعا امالى قالمادى.
ول تەڭىزگە كەلىپ جەتكەن كەزدە، سۋدىڭ بەتى تۇنەرە تۇسكەن ەكەن. بۇرىنعىداي اشىق جاسىلداۋ ەمەس، كوكشىل-سۇرعىلت تۇسكە ەنىپتى. دەگەنمەن ءالى دە بولسا تولقىنداي قويماعان، تىمىق ەكەن. بالىقشى سوندا جاعادا تۇرىپ بىلاي دەيدى:
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
— ءيا، ايەلىڭىز تاعى نەنى قالاپ وتىر؟ — دەپ سۇرايدى كامبالا. «ۋا، بالىعىم، بىلاي عوي، — دەيدى قىرىنان قىسىلعان بالىقشى، — ول ەندى ۇلكەن تاس قامالدا تۇرعىسى كەلەدى.» — «بارا بەرىڭىز، قالاۋىڭىز ەسىكتىڭ الدىندا تۇر»، — دەيدى كامبالا. بالىقشى مۇنى ەستىپ كەرى بۇرىلادى. ۇيىنە تاياپ كەلىپ قاراسا، الدىندا تۇرعان ءزاۋلىم تاس سارايدى كورەدى. ايەلى قامالدىڭ ءبىر بۇيىرىندە، سارايعا كىرمەك بولىپ تۇر ەكەن. ايەلى مۇنىڭ قولىنان ۇستاپ: «ءجۇر، بىرگە كىرەيىك»، — دەدى.
كىرگەن سوڭ اينالاعا كوز سالىپ قاراسا، قامالدىڭ ەدەنىنە تۇتاستاي ءمارمار تاقتا توسەلگەن ەكەن. ءار بۇرىشتا قىزمەتشىلەر تۇر. ولار بۇل ەكەۋىنە ايقارا ەسىك اشىپ قىزمەت كورسەتۋدە. ادەمى ءتۇسقاعازدار جاپسىرىلعان قابىرعالار جارق-جۇرق ەتەدى. بولمەلەردىڭ ءار تۇسىندا التىن جالاتىلعان ورىندىقتار مەن ۇستەلدەر قويىلعان. توبەدە حرۋستال شامدالدار سالبىراپ تۇر. ءار تۇسقا قالى كىلەمدەر توسەلگەن. ۇستەل ءۇستى ءدامدى تاعامدار مەن ەڭ ساپالى شاراپتارعا تولىپ تۇر. ال قامالدىڭ ارتقى جاعىندا اتقورا مەن سيىر قوراسى بار ۇلكەن اۋلا ورنالاسقان ەكەن. قورادا ەڭ جۇردەك جەگىن جىلقىلارى مەن اربالار تۇر ەكەن. جانە سونداي-اق اسەم گۇلدەر مەن جەمىس اعاشتارى سامساعان ۇلكەن ءارى عاجايىپ ب ا ق بار ەكەن. ب ا ق اۋماعىنىڭ كولەمدىلىگى سونداي، قامالدان بەرى قاراي شامامەن جارتى ميلگە سوزىلىپ جاتىر. باقتىڭ ىشىندە تولا اڭدار: بۇعىلار، جابايى ەشكىلەر مەن قوياندار ءجۇر. قىسقاسى، مۇندا جانىڭ نە قالايدى سونىڭ ءبارى بار ەكەن.
— قانەكي، — دەيدى ءدان ريزا كەيىپتەگى ايەلى، — مۇنىڭ ءبارى تاماشا ەمەس پە؟ «ا، ءيا! — دەيدى بالىقشى. — وسىمەن ەندى توقتاتايىقشى. بۇدان بىلاي وسى عاجايىپ قامالدا ءومىر سۇرەتىن بولامىز. ەندى بىزدە قامسىز ءومىر سۇرۋگە قاجەتتىنىڭ ءبارى بار.» — «ءيا، ونى ويلانىپ كورە جاتارمىز»، — دەيدى ايەلى. ءسويتىپ ولار ۇيقىعا باس قويادى.
ەرتەڭىندە ايەلى تاڭ جارىقتاپ قالعاندا وياندى. توسەگىندە جاتقان قالپى، قامالدىڭ اينالاسىندا كەڭىنەن كوسىلگەن بەرەكەتتى، باقۋاتتى ەلىنە كوز جىبەردى.
كۇيەۋى ءالى دە تۇياق سەرىپپەستەن ۇيىقتاپ جاتقان ەدى. برازدان سوڭ ايەلى كۇيەۋىن شىنتاعىمەن بۇيىردەن ءتۇرتىپ-تۇرتىپ وياتىپ الىپ، وعان بىلاي دەدى: «جۇبايىم، توسەگىڭنەن جىدام تۇر دا، تەرەزەدەن اينالاعا كوز سالىپ قاراشى. وسى ماعان تاعى ءبىر وي كەلىپ تۇر: مىناۋ بايتاق ەلدىڭ كورولى مەن پاتشايىمى بولىپ الساق تىپتەن جاقسى ەمەس پە ا؟ الگى ءداۋ بالىعىڭا بار دا، ءبىزدىڭ كورول وتباسى بولعىمىز كەلەتىنىن ايت؟" «و، قۇدايىم-اي، — دەيدى بالىقشى، — وۋ، ءبىز قالايشا كورول مەن پاتشايىم بولماقپىز؟ مەن ەشقانداي دا كورول بولمايمىن!» — «ال، سەنىڭ كورول بولعىڭ كەلمەسە، ەندەشە مەنىڭ پاتشايىم بولعىم كەلەدى. شىق ەندى، ءداۋ بالىعىڭا بار دا مەنىڭ پاتشايىم بولعىم كەلەتىنىن جەتكىز.» — «اھ، زايىبىم-اۋ! سەن قالاي پاتشايىم بولماقشىسىڭ سوندا؟ مەن مۇنى وعان ءتىپتى دە ايتا المايدى ەكەنمىن!» — «نەگە ايتا المايسىڭ سەن ا؟ — دەپ ايقايعا باسادى ايەلى. — ءقازىر جىلدام جەت وعان — مەنىڭ پاتشايىم بولعىم كەلەدى!»
بالىقشى ايەلىنىڭ جانىنان الىستاعان سايىن، ونىڭ پاتشايىم بولماق نيەتىنە قاتتى ۇيالىپ، امالسىز كەتىپ بارا جاتتى. «ولاي بولماۋى كەرەك، ولاي بولماۋى كەرەك!» — دەپ ويلادى ول ىشتەي. ءسويتىپ تەڭىزگە قانشالىقتى بارعىسى كەلمەي تۇرسا دا، امالسىز جاعالاۋعا كەلىپ جەتتى. ول تەڭىزگە كەلگەن كەزدە، ايدىننىڭ بەتى قاراقوشقىلدانىپ تولقىنداپ جاتىر ەكەن. سۋى دا بۇرىنعىدان لايلانا تۇسكەندەي.
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
— ءيا، ايەلىڭىز تاعى نەنى قالايدى؟ — دەپ سۇرايدى كامبالا. «ۋا، بالىعىم، — دەيدى بالىقشى، — ول ەندى پاتشايىم بولسام دەيدى!"
— ۇيگە بارا بەرىڭىز، ءدال ايەلىڭىزدىڭ ايتقانىنداي بولادى، — دەيدى كامبالا.
بالىقشى ۇيىنە بەتتەيدى. كەلىپ كوز سالىپ قاراسا، الدىڭعى قامالدىڭ كولەمى بارىنشا ءوسىپ، بۇرىنعىسىنان اناعۇرلىم كەڭەيىپ، ۇلكەيىپ كەتىپتى. قامالدىڭ قاقپاسى بيىك ءارى ادەمى ەكەن. قاقپانىڭ الدىندا كۇزەتشىلەر تۇر. قامالدىڭ اينالاسى تولعان بارابان مەن كەرنەي ۇستاپ سامساعان اسكەرلەر. سارايدىڭ ىشىنە كىرىپ كوز جىبەرسە — جان جاعى تۇگەلدەي التىن جالاتىلعان ءمارمار، بارقىتپەن بەزەندىرىلگەن. ىشىندە التىن تولا ءداۋ ساندىقتار جينالىپ تۇر. مۇنىڭ الدىنان زالدىڭ ەسىگى ايقارا اشىلدى. سارايدا كوپشىلىك قاۋىم جينالىپ قالعان ەكەن. ول الماسپەن بەزەندىرىلگەن ەڭسەلى التىن تاقتىڭ ۇستىندە، باسىنا بيىك التىن ءتاج كيگەن، قولىندا تازا التىنمەن، اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن اساتاياعى بار ءوزىنىڭ ايەلىن كوردى. ايەلىنىڭ ەكى جاعىندا بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ قىزدار التى-التىدان ساپ قۇرىپ تۇر ەكەن.
بالىقشى ايەلىنىڭ الدىنا كەلىپ قول قۋسىرىپ: «ال، مىنەكەي، زايىبىم، سەن ەندى پاتشايىم اتاندىڭ!» — دەيدى. «ءيا، — دەيدى ول، — مەن ەندى پاتشايىممىن!»
ول ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ايەلىنىڭ الدىندا كىبىرتىكتەپ، كوزىنە جاسقانا تىكتەي قاراپ تۇرىپ بىلاي دەيدى: «ال ەندى، زايىبىم، وسىلاي پاتشايىم بولىپ ءومىر سۇرگەنىڭ جاقسى بولار بالكىم؟ ەندى ەشقانداي قالاۋىڭ بولماس دەپ ويلايمىن!» — «جوق، جۇبايىم، — دەيدى سوندا ايەلى زىلدەنىپ، — مەن پاتشايىم بولۋدان دا جالىقتىم. بۇدان ءارى پاتشايىم بولمايمىن. بار دا، ءداۋ بالىعىڭا ايت، مەن ءقازىر پاتشايىممىن، ەندى كايزەر بولعىم كەلەدى". «اۋ، زايىبىم-اۋ! كايزەر بولۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى ساعان!» — «جۇبايىم! ءداۋ بالىعىڭا بارىپ ايت: ءبىتتى، مەنىڭ كايزەر بولۋىم كەرەك!» — «وۋ، مۇنىڭ بولمايدى عوي! — دەپ ءۇن قاتادى بالىقشى. — ول سەنى كايزەر قىلىپ قويا المايدى: كورول كوپ، ال كايزەر بىرەۋ عانا ەمەس پە! مەنىڭ بىلۋىمشە، ول سەنى كايزەر ەتىپ قويا المايدى. قولىنان كەلمەيدى، قولىنان ەشقانداي كەلمەيدى!" «بۇل نە ادەت ءوزى؟ مەن پاتشايىممىن، ال سەن بار بولعانى — مەنىڭ كۇيەۋىمسىڭ. ماعان قارسى كەلۋگە سەنىڭ قالاي ءداتىڭ بارادى ا؟ ءقازىر دەرەۋ بالىعىڭا بار! مەنى پاتشايىم بولعىزا العان ءداۋ بالىقتىڭ قولىنان كايزەر قىلىپ شىعارۋ دا كەلەدى! ەستىپ تۇرسىڭ با، مەنىڭ كايزەر بولعىم كەلەدى. ءقازىر-اق ءداۋ بالىعىڭا بارىپ ايت!»
مىنەكي، ءسويتىپ بالىقشى بايعۇستىڭ تەڭىزگە تاعى دا بارۋىنا تۋرا كەلدى. تەڭىزگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتىپ ول قالشىلداي دىرىلدەپ: «ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارادى! مۇنىڭ كايزەر بولعىسى كەلگەنى — مۇلدە ۇياتتان جۇرداي بولعانى عوي. بۇل ايەل ءوزىنىڭ اقىماق ىس-ارەكەتتەرىمەن ءداۋ بالىقتى ابدەن جالىقتىراتىن بولدى»، — دەپ ىشتەي ويلاۋمەن بولدى.
وسىلايشا ويلاي-ويلاي ول تەڭىزگە دە كەلىپ جەتتى. ال بۇل كەزدە تەڭىز بولسا قاراۋىتا ءتۇسىپ، جەل گۋلەپ تۇر ەكەن. سۋدىڭ بەتىندە كوبىكتى تولقىندار سارپىلداپ، ەكپىنى كۇشتى جەل بالىقشىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ ىسقىرا باستادى. بالىقشى جاعالاۋدا تۇرىپ ايقايعا باسادى:
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
«ءيا، ايەلىڭىز تاعى نەنى قالايدى؟» — دەپ سۇرايدى كامبالا. «اۋ، كامبالاجان! ايەلىم ەندى كايزەر بولعىسى كەلىپ وتىر!» — دەدى بالىقشى. «ايەلىڭىزگە قاراي قايتا بەرىڭىز، — دەيدى بالىق، — ونىڭ قالاعانى بولادى.»
بالىقشى ءسويتىپ ۇيىنە بەتتەيدى. تاياپ كەلىپ قاراسا، الدىندا جىپ-جىلتىر مارمارمەن جىلتىراتا قاپتالعان، الەباستر مۇسىندەر مەن التىن جالاتىلعان اشەكەيلەرگە تولى ەڭسەلى دە ۇلكەن قامال تۇر ەكەن. قامالعا كىرەر قاقپانىڭ الدىندا اسكەرلەر كەرنەيلەرىن باقىلداتىپ، باراباندارىن ۇرعىلاپ، مارشپەن ساپ تۇزەپ كەلەدى. قامالدىڭ ىشىندە باروندار مەن گرافتار، گەرسوگتار قىزمەتشىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ، ارى-بەرى زىر جۇگىرىپ ءجۇر: ولار مۇنىڭ الدىنان ەسىكتى ايقارا اشتى. ەسىكتەر دە تازا التىننان جاسالعان ەكەن.
زالعا كەلىپ كىرگەن كەزىندە بالىقشى ساف التىننان قۇيىلعان ەڭسەسى بيىك التىن تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان ايەلىن كوردى. باسىندا ءۇش قارىس بيىك، تۇتاستاي گاۋھار مەن جاقۇت تاستارمەن بەزەندىرىلگەن التىن ءتاج كيگەن. ءبىر قولىنا اساتاياق، ال ەكىنشى قولىنا دەرجاۆا ۇستاعان. تاقتىڭ ەكى جاعىندا بىرىنەن ءبىرى وتكەن سىمباتتى، ءارى ەڭ ۇزىن ەڭگەزەردەي ۇلكەنىنەن، شىناشاقتاي ەرگەجەيلىسىنە دەيىنگى بوي ۇزىندىعىنا قاراي ورنالاسقان كۇزەتشىلەر ەكى قاتاردان ساپ قۇراعان ەكەن.
تاقتىڭ الدىندا كنيازدەر مەن گەرسوگينيالار ءتىزىلىپ تۇر.
ايەلىنىڭ الدىنا كەلىپ تۇرىپ، كۇيەۋى وعان بىلاي دەدى: «ال، زايىبىم، سەن ەندى كايزەر بولدىڭ!» — «ءيا، مەن ەندى كايزەرمىن!»، — دەدى ايەلى. ول ايەلىنە سۇيسىنە قاراپ تۇرىپ: «بالكىم، وسى كايزەر بولىپ قالا بەرگەنىڭ جاقسى شىعار؟» — دەدى. «ال، سەن مۇندا نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەيدى ايەلى. — مەن مىنە كايزەر بولدىم. ەندى پاپا بولعىم كەلەدى. ءداۋ بالىعىڭا بار دا، وسىنى ايت». «اۋ، زايىبىم-اۋ! تاعى نەنى كوكسەي قالدىڭ؟ سەن پاپا بولا المايسىڭ: پاپا — بۇكىل كاتوليك الەمىندە بىرەۋ عانا عوي! ءداۋ بالىقتىڭ قولىنان بۇل كەلمەيدى!» — «جۇبايىم! — دەيدى ايەلى. — مەنىڭ پاپا بولعىم كەلەدى! ءقازىر دەرەۋ تەڭىزگە جونەل! ءدال بۇگىن پاپا بولعىم كەلەدى!» — «جوق زايىبىم، ءداۋ بالىققا مۇنى ايتۋعا مەنىڭ ءداتىم جەتپەيدى! بۇل ويىڭ دۇرىس ەمەس، ءيا بۇل ويىڭ تىم ورەسكەل: كامبالا سەنى پاپا ەتە المايدى!» — «كايزەر بولعىزۋ قولىنان كەلگەن سوڭ، پاپا دا بولعىزا الادى! — دەيدى ايەلى. — ءقازىر دەرەۋ تەڭىزگە بار! مەن كايزەرمىن، ال سەن — مەنىڭ كۇيەۋىمسىڭ! باراسىڭ با، جوق پا ءوزى؟». ايەلىنەن قورقىپ كەتكەن بالىقشى، كوڭىل-كۇيى ابدەن ءتۇسىپ، بەينە ىستىعى كوتەرىلگەندەي قالتىراپ، ەكى تىزەسى دىرىلدەپ ءىلبىپ بارادى.
ول تەڭىزگە جەتكەن كەزدە، تەڭىزدىڭ ۇستىندە اسپانداعى بۇلتتاردى قۋالاي سوققان قاتتى جەل گۋلەپ، باتىس جاقتا اسپان تۇنەرىپ، اعاشتاردىڭ جاپىراعى سىتىرلاي جۇلىنىپ، تەڭىز تولقىندارى جاعاعا شالپ-شۇلپ سوعىلىپ، الىستا كورىنگەن كەمەلەر تولقىنمەن شايقالا قالقاقتاپ ءجۇزىپ كەلە جاتىر ەدى. دەگەنمەن بۇلتتاردىڭ اراسىنان اياداي بولسا دا زەڭگىر اسپان جىلت ەتىپ كورىنىپ قالادى. وڭتۇستىك جاقتان داۋىل كەلە جاتقانى دا انىق اڭعارىلىپ تۇردى. ۇرەيى ۇشا قورىققان بالىقشى جاعادا تۇرىپ بىلاي دەپ ايقاي سالدى:
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
«ءيا، ايەلىڭىز تاعى نەنى قالايدى؟» — دەيدى كامبالا. «اھ،بالىعىم— دەيدى بالىقشى، — ايەلىم ەندى پاپا بولعىسى كەلەدى!» — «بارا بەرىڭىز ۇيىڭىزگە، ايەلىڭىزدىڭ قالاۋى ورىندالادى»، — دەيدى كامبالا.
بالىقشى كەرى ورالعاندا الدىندا جان جاعىن سارايلار قورشاعان وتە ۇلكەن كيرحا (شىركەۋ) تۇرعانىن كورەدى. قاپتاعان قالىڭ توپتىڭ اراسىنان ارەڭ دەگەندە ارى قاراي ءوتىپ شىعادى.
كيرحانىڭ ىشىندە جاعىلعان مىڭ-مىڭداعان شامدار سامالاداي جارقىرايدى. ۇستىنە تازا التىننان جاسالعان كيىم كيگەن، باسىندا ءۇش ايىر ۇلكەن التىن ءتاجى جارقىراعان ايەلى بيىك تاقتا وتىر ەكەن. اينالاسى تولا — مارتەبەلى ءدىنباسىلار. تاقتىڭ ەكى جاعىندا ەڭ ۇلكەنى ءداۋ بورەنەدەي، ەڭ كىشەنتايى — بولماشى جىلتىراعان شىراقتاي كولەمدەگى شامدار ەكى قاتار بويلاي جاعىلعان ەكەن. ال كايزەرلەر مەن كورولدەر پاپانىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ وتىرىپ، ونىڭ ەتىگىن سۇيۋدە.
— زايىبىم، — دەيدى بالىقشى، ايەلىنە قاراپ، — سەن شاماسى پاپا بولدىڭ عوي سوندا؟
— ءيا، مەن ەندى پاپامىن!
ول ايەلىنە كوز سالىپ ەدى، ءوزىن بەينە قىزعىلت سارى كۇنگە قاراعانداي سەزىندى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بالىقشى ايەلىنە: «اۋ، جان جارىم، پاپا بولعان جاقسى شىعار ەندى؟» — دەدى. ايەلى بولسا كۇيەۋىنىڭ قارسى الدىندا ورنىنان قوزعالماي مەلشيگەن قالپى قاققان قازىقتاي بولىپ وتىردى. سوندا كۇيەۋى: «زايىبىم! ەندى وسىعان ريزاسىڭ با؟ سەن ەندى پاپا بولدىڭ، بۇدان ءارى ەشكىم بولعىڭ كەلە قويماس؟» — دەيدى. — «ءيا، مەن وسى جونىندە ءالى ويلانىپ وتىرمىن»، — دەپ جاۋاپ بەرەدى سوندا ايەلى.
وسىدان كەيىن ولار ۇيىقتاۋعا بەتالادى. الايدا ايەلى قولىنداعى بۇل بيلىككە ءالى دە قاناعاتتانا قويعان جوق ەدى. ونىڭ اشكوزدىگى وزىنە ۇيقى بەرمەيتىن بولدى. ول ءاردايىم وسىدان كەيىن ەندى ءالى دە قانداي بيلىك يەسى بولسام ەكەن دەگەندى ويلاپ جاتتى.
كۇنى بويى جاياۋ ءجۇرىپ قالجىراعان كۇيەۋى قالىڭ ۇيقىعا كەتتى. ال ايەلى بولسا كەرىسىنشە، ەكى بۇيىرىنە كەزەك-كەزەك اۋناپ، ەندى تاعى قانداي تىلەك ورىنداتسام دەپ تۇنىمەن دوڭبەكشىسە دە، ەشتەڭە ويلاپ تابا الماپتى.
ءسويتىپ جاتىپ، تاڭ اتقان كەزدە، ول اتقان كۇننىڭ شاپاعىن كوردى. توسەگىنىڭ شەتىنە جىلجىپ كەلىپ وتىرعان قالپى، كوكجيەككە كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇنگە تەرەزەدەن تەلمىرۋمەن بولدى.
«ا، ءيا — دەپ ويلادى ول، — كۇن شىعۋى مەن ايدىڭ تۋۋىنا نەگە ءامىرىمدى جۇرگىزە المايدى ەكەنمىن وسى؟»
سويتەدى دە: «جۇبايىم، ا، جۇبايىم! — دەيدى ول كۇيەۋىن شىنتاعىمەن بۇيىردەن تۇرتكىلەپ وياتا باستادى. — تۇر، ويان! تاعى دا ءداۋ بالىعىڭا بار. بار دا ايت، مەنىڭ ەندى قۇداي بولعىم كەلەدى!»
ويانىپ كەتكەن كۇيەۋى ۇيقىسىن ءالى اشا قويعان جوق ەدى. سوندا دا ايەلىنىڭ بۇل ءسوزىن شالا-پۇلا ەستي سالا توسەگىنەن قارعىپ تۇردى. ول مۇنى قاتە ەستىدىم دەپ ويلادى. كوزىن ۋقالاپ جىبەرىپ ايەلىنە: «ءاي، زايىبىم، سەن وسى جاڭا نە ايتتىڭ؟» — دەدى. «جۇبايىم، — دەدى ايەلى، — مەن كۇننىڭ شىعۋىنا، ايدىڭ تۋۋىنا ءامىر جۇرگىزە المايدى ەكەنمىن عوي. كۇننىڭ قالاي شىعاتىنى مەن ايدىڭ قالاي تۋاتىنىن كورە المايدى ەكەنمىن. ەندى بۇدان بىلاي اي مەن كۇنگە ءوز ءامىرىمدى جۇرگىزگەنگە دەيىن مۇلدە تىنىشتىق تابار ەمەسپىن!»
وسىنى ايتىپ ول كۇيەۋىنە قاراعان كەزدە، بۇل ەتىنەن سۇيەگىنەن دەيىن سۋىق وتكەندەي قالتىراپ تۇرعان ەدى. «ءدال ءقازىر تەڭىزگە جونەل! مەنىڭ ءدال قۇدايدىڭ ءوزى بولعىم كەلەدى!» — «اۋ، زايىبىم! — دەپ ايقايلاپ جىبەرەدى بالىقشى. سويتەدى دە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ ونىڭ اياعىنا جىعىلادى. — كامبالا مۇنى جاساي المايدى عوي! سەنى كايزەر دە، پاپا دا قىلۋ ونىڭ قولىنان كەلدى. ال ەندى مەن ءقازىر سەنەن جالىنىپ سۇرايمىن. اقىلعا كەلشى، وسى پاپا قالپىڭدا قالا بەرشى!»
وسى كەزدە اشۋ-ىزادان باسىنداعى شاشى ءۇرپيىپ كەتكەن ايەلى بار داۋسىمەن شارىلداپ ايقايعا باستى: «مەنىمەن بىلايشا سويلەسۋگە قالاي باتىلىڭ جەتتى سەنىڭ! ولاي بولمايدى! تەز كەت، بار بالىعىڭا!
زارەسى ۇشقان بالىقشى ەسىن جيىپ الدى دا، جىندى ادامداي سەندەلىپ تەڭىزگە قاراي ءىلبىدى. تەڭىزدە بۇل كەزدە كۇشتى داۋىل تۇرعان ەكەن، ەكپىنى كۇشتىلىگى سونشاما، مۇنى ۇشىرىپ كەتە جازدادى: ۇيلەر مەن اعاشتار كۇتىرلەي قۇلاپ، تاۋلار مۇجىلە شايقالىپ، جارتاستار شىتىناي جارىلىپ تەڭىزگە جۇتىلىپ جاتىر. اسپان قاپ-قارا بولىپ تۇنەرگەن، كۇن شاتىرلاي كۇركىرەپ، نايزاعاي جارقىلداي وينايدى. تەڭىزدىڭ بەتىنە اق كوبىك اتقان تاۋداي بيىك تولقىندار كوتەرىلىپتى. جاعاعا جەتكەن سوڭ بار داۋسىمەن ايقايلاعان بالىقشى ءتىپتى ءوزى ايتقان ءسوزىن ارەڭ ەستىپ تۇر.
بالىعىم-اۋ، بالىعىم،
تەڭىزدە جۇزگەن كامبالام!
وتىنىشىمەن جارىمنىڭ،
ەرىكسىز كەلدىم مەن ساعان!
«ءيا، ايەلىڭىز تاعى نەنى قالايدى؟» — دەپ سۇرايدى كامبالا.
— اتتەڭ، بالىعىم — دەپ مىڭگىرلەيدى بالىقشى، — ەندى جاراتۋشى قۇدايدىڭ ءوزى بولعىسى كەلەدى ونىڭ!
— قامىقپاڭىز، ۇيىڭىزگە قايتا بەرىڭىز، ايەلىڭىز وزدەرىڭىزدىڭ ءباز-باياعى لاشىقتارىڭىزدا وتىراتىن بولادى!
…ولار ءالى سول لاشىقتا تۇرادى ەكەن، تەلمىرىپ كوك تەڭىزگە قارايدى ەكەن.
اۋدارعان: اسىلبەك بايتان ۇلى
You Might Also Like
-
قازاقتىڭ تالاي دارىندى ازاماتتارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىرتۋار ازامات قىلىپ تاربيەلەگەن قارا شاڭىراق – قازۇۋ ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. تاريحى تەرەڭگە بويلايتىن، تۇلەكتەرى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ايانباي ...
