InfoHub Logo

قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءرولى وراسان. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان تۇسىنان باستاپ، قازاق مەدياسى ىلگەرى دامىدى. زامان تالابىنا ساي اقپاراتتىق پورتالدار مەن ءداستۇرلى ب ا ق ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا الدى. تۇتاستاي العاندا، قازىرگى باسپا ءسوز قوعام ساناسىن وزگەرتە الار الاپات كۇشكە يە. ەڭ باستىسى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ مەن ءتىل مادەنيەتىنىڭ ساقتالۋىندا مەديانىڭ ىقپالى كۇشتى.

ءسوزدىڭ سالماعى قانشالىقتى اۋىر بولسا، وعان ارتىلاتىن جاۋاپكەرشىلىك تە ءدال سونداي اۋىر. ال، قوعامدى ساۋاتتى جازىپ، دۇرىس سويلەۋگە تاربيەلەيتىن كىمدەر؟ ارينە، ول - تورتكۇل دۇنيەدەگى جاڭالىقتان حابار بەرەتىن جۋرناليستەر قاۋىمى. الايدا، ب ا ق ارقىلى بەرىلەتىن اقپاراتتىڭ بارلىعىن دۇرىس دەپ قابىلداي بەرۋگە بولمايدى. سىرت كوزگە ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەن سوزدەردىڭ وزىنەن ءىس جۇزىندە كەدەي ءتىلدىڭ كورىنىسى بايقالادى. جۋرناليستەر وزدەرىنىڭ بەرگەن اقپاراتى قاراپايىم قازاقتىڭ قارا سوزىمەن دە ەسىتەر قۇلاق پەن كورەر كوزگە جەتەتىنىن اڭعارماي جاتادى. ال جۋرناليستەن شىققان ءبىر تىلدىك قاتە ءبىرشاما ادامداردىڭ قاتە سويلەپ جۇرۋلەرىنىڭ ۇيرەنشىكتى جاعدايىنا الىپ كەلۋى مۇمكىن.

قازاق مەدياسىنداعى ۇلكەن ماسەلە – ورىس مەدياسىنىڭ ىقپالى. كوپ جۋرناليستەر اقپاراتتى ورىس تىلىندە ىزدەۋگە داعدىلانعان. ناتيجەسىندە، قازىرگى تاڭدا سوزدىك قورىمىزعا ەنىپ كەتكەن سوزبە-سوز اۋدارمالار جەتەرلىك. ءتىل ماماندارى قاتەلىكتىڭ بۇل ءتۇرىن كالكا دەپ اتايدى. كالكا ءتىلدىڭ رەڭىن بۇزىپ، اجارىن كەتىرەدى. ماسەلەن، «ستۋديادا كەشكى جاڭالىقتارمەن» دەپ، جۇرگىزۋشىنىڭ ءوز ءاتى-جونىن ايتقانىن تالاي ەستىدىك. شىن مانىسىندە بۇل - ورىس تىلىندەگى «ۆ ستۋديي س ۆەچەرنيمي نوۆوستيامي» دەگەن تىركەستىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. اينا-قاتەسىز قايتالاماي-اق، وسى ويدى قازاقشا ءتۇرلى ۇلگىدە جەتكىزۋگە بولار ەدى. ماسەلەن: «سىزدەرگە تاڭعى جاڭالىقتاردى تانىستىراتىن – مەن...».

كەيدە جۇرگىزۋشىلەر بىلاي دەپ تە جاتادى: «... ارناسىندا كۇننىڭ قورىتىندى جاڭالىقتارىمەن جۇزدەسىپ وتىرمىز». جۇرگىزۋشى جاڭالىقتاردى جۇرتشىلىققا جەتكىزىپ، كوگىلدىر ەكراننىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان كوپشىلىكپەن جۇزدەسەدى. سوندىقتان بۇل تىركەس لوگيكالىق تۇرعىدان ۇيلەسپەيدى. «قورىتىندى جاڭالىقتارمەن تانىستىرامىز» دەگەن ورىندى.

ەفير بارىسىندا ايتىلاتىن قاتەلىكتىڭ ەندىگى مىسالى – «كەزەك جارنامادا». سويلەمنىڭ بايانداۋىشى تياناقسىز. قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا كەلمەيدى. ونىڭ ورنىنا «جارناماعا كەزەك بەرەمىز» دەۋگە بولار ەدى.

رەسمي اقپاراتتا كەزدەسەتىن «ازاماتشا» - ورىس تىلىندەگى «گراجدانكا» سوزىنە بالاما ىزدەۋدەن تۋعان جاساندى ءسوز. قازاق تىلىندە تەك (رود) كاتەگورياسى بولماعاندىقتان، ەر ادامعا دا، ايەل زاتىنا دا قاتىستى «ازامات» ءسوزىن قولدانعان دۇرىس.

«اعىمداعى جىل» تىركەسى – كالكا اۋدارمانىڭ ناتيجەسىندە ورىس تىلىندەگى «تەكۋششيي گود» ءسوزىنىڭ بالاما نۇسقاسى. بۇل تىركەستىڭ دۇرىسى – بيىل، وسى جىلى. سونداي-اق، بيىلعى جىلى دەپ ايتۋ دا قاتە. سەبەبى بيىل ءسوزى بۇل جانە جىل سوزدەرىنىڭ كىرىگۋىنەن قالىپتاسقان. وعان تاعى دا جىل ءسوزىن تىركەستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق.

اۋەجايعا كىرگىزىلمەگەن جولاۋشىلار بيلەت قۇنىن قايتارا الادى ما؟ وسى سەكىلدى كەلەدى مە، بارادى ما، كورەدى مە دەگەن مىسالداردى كۇندەلىكتى ەستىپ تە، كورىپ تە جاتىرمىز. قازاق گرامماتيكاسىندا -ا، -ە، -ي جۇرناقتى كوسەمشەسى ارقىلى جاسالعان اۋىسپالى شاقتاعى ەتىستىككە ما، مە سۇراۋلىق دەمەۋلىگى عانا تىركەسە الادى. دەمەك، دۇرىس نۇسقاسى: اۋەجايعا كىرگىزىلمەگەن جولاۋشىلار بيلەت قۇنىن قايتارا الا ما؟

Qamshy.kz اقپاراتتىق باسىلىمىندا: كەشە بەلورۋس استاناسى مينسكىدەگى تاۋەلسىزدىك سارايىنان شىعىپ كەلە جاتقان "نورماد تورتتىگىنە"، ىشىندە ۋكراينا پرەزيدەنتىنە سۇراق قويماقشى بولعان "روسسيا 24" ارناسىنىڭ ءجۋرناليستى ءسوزىن تولىق اياقتاپ ۇلگەرمەي پوروشەنكونىڭ وققاعارىنىڭ قۇشاعىنا ەنە كەتتى، - دەلىنگەن. ەملە ەرەجەسىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن، -ست دىبىستىق تىركەسىنە بىتكەن سوزدەردىڭ سوڭعى داۋىسسىز دىبىسى (-ت)، قازاق ءتىلىنىڭ قوسىمشالارى جالعانعاندا، ءتۇسىپ قالاتىنى ايتىلادى (مىسالى، كونتەكسى، ۆەدوموسى، ت.ب.). سوندىقتان، دۇرىسى: "روسسيا 24" ارناسىنىڭ جۋرناليسءى.

كەلەسى ءبىر قاتەلىك – سان-مولشەردى بىلدىرەتىن سوزدەرگە زات ەسىمدى كوپشە تۇردە تىركەستىرۋ. مىسالى، كوپتەگەن ادامدار تىركەسى بار. قازاق گرامماتيكاسىندا كوپ، مول، ت.ب. سوزدەردىڭ بويىندا كوپتىك ماعىنا بار ەكەنى بەلگىلى. سوندا بۇل تىركەستىڭ دۇرىسى – ادامداردىڭ كوبى. وسى سەكىلدى مىسالى، مىڭداعان سايتتار تىركەسى بار. بۇل – قوسىمشالاردىڭ تابيعاتىن ەسكەرمەۋدەن تۋىنداعان ستيلدىك قاتە. قازاق تىلىندە سان ەسىممەن تىركەسكەن زات ەسىمگە كوپتىك قوسىمشاسى جالعانبايدى. سوندىقتان مىڭداعان سايت دەپ ايتقان ءجون. كوپتىك ءماندى بىلدىرەتىن حالىق ءسوزىن كوپشىلىك دۇرىس قولدانا بەرمەيدى. جۇزگە جۋىق حالىق، كوپشىلىك حالىق دەۋ قاتە. حالىق ءسوزى ونسىز دا كوپشىلىكتى بىلدىرەتىندىكتەن، وعان تاعى دا كوپ ءماندى سوزدەردى تىركەستىرۋ قيسىنسىز. دۇرىسى: الاڭعا جۇزگە جۋىق ادام نەمەسە كوپشىلىك جينالدى.

دۇرىس سويلەپ، ساۋاتتى جازۋ – ەملە ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ، انا تىلدە مۇلتىكسىز تازا سويلەۋ مەن جازۋدى ايتامىز. ادام دۇرىس سويلەۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرماي، جوعارعى اقىل مادەنيەتىنە جەتە المايدى. جالپى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ءار ازامات ۇلەس قوسۋى كەرەك. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «گازەت – حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» دەپ بەكەر ايتپاعان بولار. قالىڭ بۇقارانىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىرعان اقپاراتتىڭ دۇرىس جەتۋى ءۇشىن ونىڭ تىلىنە، ءمان-ماعىناسىنا باسا نازار اۋدارىپ، اسا ۇقىپتىلىق تانىتۋ قاجەت. تىلشىلەر قاۋىمى تاراپىنان وسىنداي قاتەلىكتەر جىبەرىلمەۋى اسا ماڭىزدى. سەبەبى ءتىل تازالىعى – ۇلتتىڭ دامۋى. ءاربىر جۋرناليست دۇرىس جازىلعان دۇنيەسى ارقىلى وقىرمانىن ساۋاتتاندىراتىنىن، كەرىسىنشە جاعدايدا شاتاستىراتىنىن ەستەن شىعارماعانى ابزال. 

ينديرا بەرجانوۆا
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى
ەۇۋ ستۋدەنتى

---