InfoHub Logo

جالپى ءبىر جايت بولۋى ءۇشىن سەبەبى قاجەت. جايدان جاي ەشتەڭكە دە بولمايدى. سول سەكىلدى بارىمىزگە ءمالىم باقىتجان قاراتايەۆتىڭ “اشىق حاتىنىڭ” جازىلۋىنىڭ دا وزىندىك ۇلكەن ءمانى بار. 1906 جىلدارى رەسەي ولكەسىندە ۋشىعا باستاعان اگرارلىق رەفورما، حاتتىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولدى. الدىمەن اگرارلىق رەفورما جايلى قىسقاشا ايتىپ وتەيىن. اگرارلىق رەفورما بۇل - 1906 جىلعى 9 قاراشادا پاتشا جارلىعىمەن ەنگىزىلىپ،1917 جىلى جويىلعان رەسەيدەگى جەر تاپشىلىعى ماسەلەسىنە بايلانىستى كوتەرىلگەن اۋقىمدى پروبلەما. رەفورمانى جۇرگىزۋگە ۇسىنىس جاساعان پ. ا. ستولپين. نەگىزگى ءمانى رەسەيدىڭ ىشكى اۋداندارىنداعى جەر تاپشىلىعىن جويۋ. ال ونى جويۋ ءۇشىن، ولكەنىڭ شارۋالارىن شەتكى ايماقتارعا، اتاپ ايتقاندا دالالىق وبلىستار تەرريتورياسىنا مەن جەتىسۋ، سەمەي وبلىستارىنىڭ تەرريتورياسىنا قونىس اۋدارتۋ. وسى ارقىلى شەتكى ايماقتار دا يگەرىلەدى، جەر تاپشىلىعى دا جويىلادى. بايقاپ تۇرعاندارىڭىزداي ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋ. ءبىراق تا تاياقتىڭ ەكى باسى بار دەمەكشى، بۇل رەسەيدەگى پروبلەمانى شەشكەنىمەن، قازاقتاردىڭ باسىنا جاڭا پروبلەما الىپ كەلەتىنى رەسەي ۇكىمەتىنىڭ باسىنا كىرىپ تە شىققان جوق. قازاق جەرىنە رەسەي شارۋالارى قونىس اۋدارادى دەگەنىمىز، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ءوز جەرلەرىنەن ايىرىلۋى.

بارىمىزگە بەلگىلى قازاقتىڭ كوپتەگەن جەرى  ۇشى-قيىرى جوق سورتاڭ دالا. ونىڭ بارلىعى قۇنارلى ەمەس. اگرارلىق رەفورما ءوز كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن، بەلگىلى كوميسسيا مۇشەلەرى قازاق جەرىنە زەرتتەۋگە كەلەدى. ونداعى ماقساتى ورىس شارۋالارىنىڭ قونىس اۋداراتىن جەرلەرىن انىقتاۋ. ءبىراق ءوز كەزەگىندە بۇل كوميسسيا مۇشەلەرى دە تولىققاندى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن جوق. ايماقتىڭ گەوگرافيالىق ورنىنا، تاريحي سيپاتىنا ەشقانداي كوڭىل اۋدارعان دا جوق. ياعني جەردى ، يەمدەنۋ ، ونىڭ زاڭدى يەلەرىنەن تارتىپ الۋ. قۇنارلى جەردى ورىستارعا،ال قالعان سورتاڭ،قۇنارسىز جەرگە قازاقتاردى ىعىستىرۋ. ال بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرماي قويمادى.

مىنە باقىتجان قاراتايەۆتىڭ “اشىق حاتى” وسىنداي جاعدايدا جازىلعان. ەندى اشىق حاتقا قىسقاشا شولۋ وتكىزەيىك. بۇل حاتتا بىلاي دەلىنەدى،” قازاق حالقى رەسەيدە  ۋشىعىپ تۇرعان اگرارلىق ماسەلەنىڭ تەز شەشىم قابىلداۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىنىپ وتىر. ءبىز شارۋا باۋىرلارىمىزدىڭ جەرگە مۇقتاجدىعىن  جاقسى سەزىنەمىز،ارتىق جەرلەرىمىز بولسا ريزاشىلىعىمىزبەن ىعىسىپ ورىن بەرۋگە دە دايىنبىز. زەرتتەۋشى ششەربينا دالا وبلىسىنىڭ ۋەزدەرىن ،اتاپ ايتقاندا تورعاي،اقمولا،سەمەي ولكەلەرىنىڭ تەك قۇنارلى جەرلەرىن عانا زەرتتەگەن. ءبىراق ششەربينا ولاردىڭ وڭتۇستىك ۋەزدەرىنە بارا المادى. سىزدەر قازاقتى تەك قانا كوشپەلى شارۋاشىلىقپەن اينالىسادى دەپ ويلايسىزدار. جوق مىرزالار، قازاقتاردىڭ كوشپەلىسى دە،وتىرىقشىسىدا بار. ونداعان  جىلدار بويى،ەگىن ەگىپ، سونىمەن كۇنىن كورىپ وتىرعان قازاقتاردا جەتەرلىك. سىزدەر دالا وبلىستارىنا قونىس اۋدارتا وتىرىپ،ءىس جۇزىندە قازاقتاردى ءوز تۋعان مەكەنىنەن قۋىپ شىعۋمەن اينالىسۋداسىزدار. ”

حالىقتىڭ مۇددەسى كوزدەلمەيتىن كەز كەلگەن ەلدە تەرىس،قارسى پىكىرلەر بولادى. ءبىز بىلەتىن حح-عاسىردىڭ باسىنداعى بيلىك ساياساتى ، تەك قانا ءبىر ۇلتتىڭ، نە ءبىر ساياساتتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەن. سول ۇشىندە ادىلەتسىزدىكتەر ورىن الدى. باقىتجان قاراتايەۆتىڭ اشىق حاتىن وقي وتىرىپ،ول كىسىنىڭ سونداي ساۋاتتى، دۇرىس سويلەيتىن ادام ەكەندىگىن بايقايمىز. ويتكەنى قانشا جەردەن ادىلەتسىزدىك جاسالىپ جاتسا دا، حاتتى ءوزىنىڭ ادامي ادەبىنەن اسپاي،مامىلەگەن كەلۋ ماقساتىمەن،ەشقانداي اگرەسسياسىز جازعان. ”شارۋا باۋىرلارىمىزعا ريزاشىلىقپەن جەر ءبولىپ بەرەمىز” ، “سىزدەردەگى اگرارلىق ماسەلەنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ وتىرمىز” . بۇل جەردەن قازاقتىڭ “جىلى - جىلى سويلەسەڭ،جىلان ۇياسىنان شىعار ” دەگەن ءسوزى، قاراتايەۆتىڭ  اشىق حاتتا قولدانعان جازۋ ادىسىنە ساي كەلەدى.

بۇل اشىق حاتتىڭ ءمانى سول ۋاقىتتا دا،بۇگىنگى كۇندە دە وتە زور. جالپى ول قيلى زاماندا بيلىكتىڭ ايتقانىنا ەشكىم سىني كوزقاراس بىلدىرە الماعان. ەگەردە اشىق حات جازىلماعاندا، مۇمكىن ءقازىر تاريح باسقاشا سويلەرمە ەدى. ويتكەنى اشىق حاتتى وقىماي تۇرىپ،ءستولپيننىڭ اگرارلىق رەيفورماسىن وقىساڭ،قازاق ولكەسىنە ورىس شارۋالارىن كوشىرۋ،بىردەن ءبىر دۇرىس يدەيا. نەگە؟ ويتكەنى شەتكى ايماق يگەرىلەدى،جەر تاپشىلىعى جويىلادى. ءبىراقتا، ول جەردىڭ يەسى كىم،جەردىڭ جاعدايى قالاي،كىم قايدا قونىس اۋدارادى، كۇشتىنىڭ ءالسىزدى قاناۋى سەكىلدى ادىلەتسىزدىكتەر بولمايما دەگەن مىڭ - سان سۇراق جاۋاپسىز قالادى. ال قاراتايەۆتىڭ “اشىق حاتىنىڭ” ماقساتى سول سۇراقتاردى بيلىكتىڭ قۇلاعىنا ،ودان ءارى ساناسىنا جەتكىزۋ.

ءبىلىمدى ادام ءار قاشان كوش باستايدى. وعان مەنىڭ كوزىم جەتتى. كىم ەل مۇددەسىن كوزدەسە،ونى حالىق ەشقاشان ۇمىتپايدى.

زاكيروۆ ومار

---