InfoHub Logo

جانىبەك باتىردىڭ اكەسى بەرداۋلەت ارعىننىڭ قاراكەسەك رۋىنان شىققان قازىبەك ءبيدىڭ قىزىمەن ۇيلەنگەننەن كەيىن ايەلى بىرنەشە جىل بالا كوتەرمەي ءجۇرىپ، سوڭىندا جانىبەكتى كورىپتى. پەرزەنتكە زار اتا-انا جاس نارەستەنىڭ شىلدەحانا تويىن جاساپ، بولاشاق باتىردىڭ العاشقى تاڭىن انمەن اتىرادى. ايەلدەردى شاقىرىپ، قالجاسىن بەرىپ، ات شاپتىرىپ، بەسىك تويىن جاسايدى.

اكەسى بەرداۋلەت بالاسىنا ات قويعىزاردا ارعىننىڭ شاقشاق رۋىنان شىققان قارت جانىبەكتى جورىقتان كەلە جاتقان جولىنان توسىپ، سالەم بەرىپ، قۋانىشتى كوڭىل كۇيىن ايتادى. بالاعا زار بولىپ جۇرگەن بەرداۋلەتتىڭ تىلەگىنە بار ىقىلاسىن بەرگەن شاقشاق جانىبەك ونىڭ ۇيىنە تۇسەدى. قۋانىشتى اتا-انا اعىنان اقتارىلىپ، ادال نيەتىمەن، «اقسارباس» قويىن ايتىپ سويىپ، قارسى الادى.

اق كۇندىكتى انا مەن ايىر بورىكتى اتا اياۋلى كورەتىن ارۋاقتى باتىرلارى شاقشاق جانىبەكتەن: «بالامىزعا ات قويىپ بەرىپ، ارۋاعىڭىزبەن قورعاي ءجۇرىڭىز»، — دەپ تىلەك ەتەدى.

اتا-انانىڭ قۋانىشىنان جۇرەگى تەبىرەنگەن باتىر بەسىكتى الىپ، بەسىك كورپەنى اشىپ، بالپاناقتاي بالانى كورىپ، تەبىرەنە باتا بەرىپ ءبۇي دەيدى:

— كەرەي دەگەن ەلىڭ كوپ،
ەل اينالار شەشەن بول!
جاعالاسار جاۋىڭ كوپ،
جاۋعا شاپساڭ، ەسەر بول!
ەل ىشىندە داۋىڭ كوپ،
جۇرت الدىندا كوسەم بول!
جابىلعان جاۋدى جاپىرىپ،
شايقاسقاندا ەسەن بول،
جەكەگە شىقساڭ جەلدەنىپ،
جاۋىڭنىڭ باسىن كەسەر بول!

سونان سوڭ بەتىن سيپايدى دا، اتا مەن اناعا قاراپ:

— بەسىگىن كوتەرگەندە كوڭىلىم تولدى، ءوز اتىمدى قويايىن، اتى جانىبەك بولسىن! بىرەۋلەرگە اتىن اتاتىپ بوقتاتپا، ات جالىن تارتىپ مىنگەندە العان بەتىنەن توقتاتپا! — دەيدى. شاقشاق جانىبەكتى ءپىر تۇتىپ سىيىنعان اتا-انا:

— ءامين! — دەپ بەتىن سيپايدى. جانىبەكتىڭ اكەسى بەرداۋلەت جاستاي دۇنيە سالعاندىقتان، قازىبەك بي جيەنى جانىبەكتى ات جالىندى ءوسىرۋدى ويلاپ، ءوز قاسىنا الادى. ءسويتىپ، جانىبەكتىڭ بالالىق شاعى ناعاشى اتاسى — قازىبەك ءبيدىڭ قولىندا وتەدى.

شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ ۇلكەن تىرەگى مال بولعان قازاق حالقى ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە جىلقىنى «ساۋسام — ساۋىنىم، جاۋعا اتتانسام — كەزەڭ اسار كەرىگىم»، — دەپ قادىر تۇتىپ وسىرەتىن. سىرتتان كەلگەن جاۋ-جار دا، ۇرى-قارى دا الدىمەن جىلقىعا تيەتىن. سوندىقتان قازاق حالقى: «جىلقى سوقسا — جەلدىكى، قۋسا — جاۋدىكى» دەپ، مال ىشىندە قوراعا اينالاتىن جاتىن مال- دان گورى، جىلقىنى الابوتەن جاقسى كورەتىن، وسى تۇلىگىنە كوز قىرىن ەرەكشە سالىپ، اتان جىلىكتى، اتپال ازاماتىن جىلقى باعۋعا شىعارىپ، جاسىنان جالت قاراتقان ۇلىن وتارعا جىبەرىپ، اساۋدىڭ جالىندا، اقپاندى داۋىلدا وسىرەتىن. وعان جاراماعان جاستى كەزەڭ اسا المايتىن، ۇيقىسىن اشا المايتىن، اياعىن باسا المايتىن جاسىق سانايتىن.

«كىسى بولار كىسىنى كىسەسىنەن، كىسى بولماس كىسىنى مۇشەسىنەن تانيدى» دەگەندەي، ادام تەگىنىڭ تاپ باسىپ سويلەيتىن سىنشىسى قازىبەك بي جيەنى جانىبەكتى الىسسا، بىلەگى بار، ارباسسا، جۇرەگى بار، اقىل مەن جىگەرى بار جان دەپ تانيدى دا، بەتىنەن قاقپاي، تالابىن تويتارماي باۋليدى. ات جالىن تارتىپ مىنۋگە جاراعان كەزىنەن باستاپ جىلقىشىلارعا قوسىپ وتارعا جىبەرەدى. ءسويتىپ، بالا جانىبەكتى جىلقى ءىڭىرتىنىڭ جەسەگىمەن جەتىلدىرىپ، سارى ايازعا سالىپ شيراتىپ، سالبۋىرىنداعى قاندى كوز قىرانشا باۋىرىن اشتىرادى. سول ورتادا جۇرگەن كەزىنەن-اق جانىبەكتىڭ ىس-ارەكەتى ەل كوزىنە ءتۇسىپ، اڭىز بولىپ تاراپ جاتادى. سول اڭىزدىڭ ءبىرى جانىبەكتىڭ ەكى كوكبورىسى تۋرالى ەدى.

حالىق جانىبەكتىڭ كوكبورى قونعان كيەلى باتىر سانايدى. ول تۋرالى ناعاشى جۇرتى جاعىنان تاراعان مىنانداي اڭىز بار. قازىبەك بي وتارداعى مالىنا بارىپ، اماندىعىن ءبىلۋدى ويلايدى. ءار جىلى قىستا قوس-قوس اتتى جولداس ەرتىپ، جول بويى قىران قۇستارىنا اڭ ءىلدىرىپ، سول بەتىندە وتارداعى جىلقىسىنا دەيىن بارىپ قايتۋ ءبيدىڭ ادەتى ەكەن. جاس كەزىندە باتىر بولىپ، جەلدىڭ وتىندە، جاۋدىڭ بەتىندە جەتىلگەن قازىبەك ەندى بي اتانىپ، ەل باسقارىپ، قازاق حاندارىنىڭ اقىلشىسى بولىپ جۇرگەنىمەن، قىستا سالبۋىرىن قۇرىپ، وتارداعى مالىنا بارىپ، اماندىق جاماندىعىن كوزەكى كورىپ قايتۋ ادەتىن تاستاماپتى. كوشپەلى قازاق بايلارىنىڭ ۇلكەن بايلىعى تەك مال ەدى. ول بانكتەگى اقشا، ساندىقتاعى التىن سياقتى سالۋلى قۇلپى، سوعۋلى قورعانى بار دۇنيە ەمەس، كەزەڭ اسسا، كوز جازدىراتىن، سىناپتاي تولقىپ تۇراتىن بايلىق بولعاندىقتان، بايلار قوس قولىن مالدان الا المايتىن. سوندىقتان قازىبەك ءبيدىڭ بۇل ساپارىن كىم كورسە دە ورەسكەل دەي الماۋشى ەدى. ال قازىبەك سەكىلدى ءارى باتىر، ءارى اقىلمان بولىپ وسكەن كىسىلەرگە اقپاننىڭ ايازىندا قىراۋ باسقان تۇلپاردى بار تەبىنىمەن اعىنداتىپ، اپپاق قاردى جوسىتا تارتىپ جول الۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت سەزىلەدى. سول ساپارىن باستاعان بي وتارداعى جىلقىسىنا جول الىپ، كوڭىلدەگى جەرىن كوزدەۋلى ۋاقىتىندا باسىپ كەلە جاتىپتى. تاڭ قاراڭعىلىعى سەرپىلمەگەن، ەسەكقىرعان جۇلدىزى توبەگە تاياپ قالعان كەز ەكەن. ۇيرەنشىكتى مەكەنىندە توپ-توپ سەكسەۋىل وسكەن قۇمدى توبەلەردىڭ باۋرايىندا تاڭعى جۋساۋىنداعى جىلقىلار ۇيىر-ۇيىرىمەن تىنىشتىق الىپ تۇرادى.

جىلقىعا جەتىپ كەلگەن بي قۇسبەگى، ساياتشى سەرىكتەرىن قوسقا جىبەرەدى دە، ءوزى بىرەر جولداسىمەن جىلقىسىن ارالاپ، جىلقىسىنىڭ مەجەسىن بايقاپ، كۇيىن كورە باستايدى. بەلگىلى-بەلگىلى ايعىر ۇيىرلەرىن تۇرا قالىپ تۇستەيدى، ءتىپتى جاباعىلارىن ساناپ، جىلقىنىڭ تاڭعى جۋساۋىنا قاراپ كۇيىن بايقايدى. ءسويتىپ كەلە جاتقاندا تاڭ دا اتادى. ءبيدىڭ كوزى تەبىندەگى جىلقىنىڭ قارسى الدىنداعى ءبىر بيىك قۇمنىڭ باۋىرىندا قاڭتارۋلى تۇرعان توبىلعى تورى ايعىرعا تۇسەدى. جىلقىشىلاردىڭ العاشقى كەزىككەنى دە وسى ەكەن. تاياپ كەلگەن بي ۇستىندەگى قارا كيىزدەن تىككەن كەبەنەگىن استىنا سالىپ، قوي ەتىگىن شەشىپ، اتىنىڭ شىلبىرىن جامباسىنا باسىپ ۇيىقتاپ قالعان جانىبەكتىڭ ۇستىنەن ارلى-بەرلى ەكى كوكجال ءبورى سەكىرىپ ءتۇسىپ ويناپ تۇرعانىن كورەدى دە، قاتتى كوڭىلدەنىپ، كوڭىل كۇيى تولقىپ، ەجەلگى ادەتىمەن بىلاي تولعايدى:

«ارۋاقتى باتىر بولارسىڭ،
الىسقان جاۋدى الارسىڭ.
ەلىڭدى ەل ەتەرسىڭ،
ەجەلگى جەرگە جەتەرسىڭ.
ەگىز ءبورى تۇرعاندا،
ەكىلەنبەي نەتەرسىڭ؟!»

اباق ەلى قوس ءبورى يەسى بار دەپ اڭىز ەتەتىن جانىبەكتى اقىل-ويلى بي دەپ تانيدى دا، بىلايعى جەردە ونى قولتىعىنا الىپ، باۋرىنا باسىپ ماپەلەپ، قاناتتىعا قاقتىرماي، تىرناقتىعا ىلدىرمەي وسىرەدى.

***

جانىبەك ون سەگىز جاسقا شىعىپ كۇش-قايراتى تولىسىپ، ەل الدىنا، ەر قاتارىنا ىلىنگەن كەزدە جوڭعار شاپقىنشىلارى قازاق جەرىنە شابۋىل جاساماق بولادى. بۇعان قارسى ورتا ءجۇز حانى ابىلمانبەت ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، اتشابار اتتاندىرىپ، قول جيادى. ابىلاي سۇلتان قولباسى بوپ اتتانادى. سونىڭ الدىندا عانا «اقتابان شۇبىرىندى...» بولعان ەلدىڭ ەسىنەن جوڭعار حانى سۋان رابداننىڭ قانجوسا عىپ قىرعىنداعان قورلاۋى ءالى كەتە قويماعان ەدى. ەر ازامات بىتكەن ەرەۋىل اتقا ەر سالادى. بۇل كەزدە جەرورتاسىنان اسقان قازىبەك بي ءوز ەلىنىڭ قولباسىن سايلاپ، ساربازدارىنا ءساتتى جول تىلەپ، اتتاندىرىپ جاتادى. سونداي قاربالاس كۇننىڭ بىرىندە وردانىڭ ەسىگىن ايقارا اشىپ، «دات، تاقسىر!» — دەپ كىرىپ كەلگەن، جاس جىگىتكە بي سەلت ەتىپ تىگىلە قارايدى. قارسى الدىندا شارايناسىن كيىپ، جاۋ جاراعىن اسىنعان جيەنى جانىبەكتىڭ تۇرعانىن كورەدى. ول ءبىر تىزەسىن بۇگىپ:

— دات، اتا! ەل ىشىنە جاۋ ءتيدى، ەر ازامات اتقا قوندى. ەر ازامات قاتارىندا ابىلايعا سارباز بولىپ ۇلكەن جولعا اتتانايىن دەگەن ويىم بار، اق جول تىلەپ، اق باتاڭىزدى بەرىڭىز، — دەيدى. مىنا تىلەك ءبيدى ويلاندىرىپ تاستايدى. التىن تونىن يىعىنا قايتا جامىلعان قازىبەك:

— قاراعىم جانىبەك، ەلگە بەرگەن باتامدى وزىمنەن نەگە ايايىن. ەر ازامات ەتىپ ءوسىرىپ، ەل-جۇرتىڭا قوسايىن دەپ ەدىم، جاسىڭا جەتپەي جاۋ تىلەمە، قاراعىم! — دەيدى. سوندا جانىبەك:

— اتا، ون سەگىزدەگى جاس قانداي جاس؟
وزىڭىزدەن قالعان جاس.
ايقاسقان جاۋدى العان جاس،
الدىڭا جاياۋ سالعان جاس، —

دەيدى. جانىبەكتىڭ بۇل سوزىندە ءبىر سىر بار ەدى، «قورۋشىنى تورۋشى الادى» دەگەن ءبىر ءسوز بار. «كۇزەۋگە سوزىلا كوشىپ، كۇن ەڭكەيە جەتىپ، ۇلكەن قولاتتى بويلاي قونعان تۋىستاس اۋىلدار جىلقىسىن قولاتتىڭ باسىنداعى تۇيىققا سالىپ، جاۋ كەلەتىن اۋىزدى وزدەرى الىپ، جايباراقات جاتىپ قالادى. ەل كوزى ۇيقىعا بارا بەرگەندە، اۋىلدى باسىپ كەلىپ قالعان قالىڭ جىلقىنىڭ دۇبىرىنەن ۋدا-شۋ بولادى، اۋىلدىڭ ءۇستىن باستىرا جىلقى قۋعان جىرىندى جاۋ جىلقىشىلاردىڭ بەكىتۋلى اتتارىن دا ىلەستىرە كەتەدى. جاۋدى قۋىپ، جىلقىنى ايىرارعا قولىندا تىگەرگە تۇياق قالماعان ەل بوس سارپالداڭعا ءتۇسىپ، جىلقىسىن كوپە-كورنەۋ ايداپ كەتكەن جاۋعا قارسى شىعا الماي، قايراتى مۇقالىپ، دىڭكەسى قۇرىپ، قاراداي قور بولىپ قالادى.

ءبىراق جىلقى سوڭىنان جاس جىگىت قازىبەكتىڭ باس بىلگى اقباس تايلاقپەن كەتكەنىن ەشكىم دە بىلمەگەن ەدى. قازىبەك سول اقباس تايلاقپەن جىلقى سوڭىنان جەتكەندە ەسىك پەن توردەي بۋرىل اتتى، ايبالتاسىن كولدەنەڭ ۇستاعان، ەڭگەزەردەي بىرەۋ از توسىپ تۇرادى دا، جەلبەگەي شاپاندى بالا جىگىتتى بويىنا دا توعىتپاي، بۋرىل اتتىڭ باسىن جولعا سالىپ، ءتيىپ العان جىلقىسىنىڭ سوڭىنان ەركىمەن اياڭداتىپ جۇرە بەرەدى. جول توسىپ، كەشەۋىلدەپ كەلە جاتقانىنا قاراپ، جورتۋىل باسى وسى بولار دەپ ويلاعان قازىبەك وعان ابايلاي قارايدى. باسىندا دۋلىعاسى، بەلىندە ساپىسى بار، سىرت بەينەسى شويىننان قۇيعان الىپ قارا قۇمان سەكىلدى باتىردىڭ مەنمەنسىگەنىن بايقاپ قالعان قازىبەكتىڭ جۇرەگىندە نامىس وتى بۇرق ەتە قالادى. ىزاسىن اقىلىنا جەڭدىرگەن ول الدىنداعى تەمىر قۇرسانعان ادۋىن دۇشپاننىڭ ءتيىمدى جەرىن كوزدەپ كەلەدى. دۇشپاننىڭ الكەۋدە، اۋسارلىعى — ءسات بالعاسىنىڭ سوعىلعان جەرى ەدى. قولىندا شولاق ساپتى نايزاسى دا جوق قازىبەكتىڭ كوزى ال دەگەن جەردەن ونىڭ بەلىندەگى ساپىعا تۇسەدى. تايلاقپەن تاياي بەرگەن قازىبەك قولىنداعى قارا سىرىعىن جەرگە تىرەي سەكىرىپ، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بۋرىل اتتىڭ ارتىنا مىنە تۇسەدى. كۇتپەگەن جەردەن ساپ ەتىپ جابىسا قالعان قۋعىنشىدان ساسقالاقتاپ قالعان باتىر ۇزىن ساپتى نايزامەن ەشتەڭە وندىرە المايدى. ساپىعا كوزىن تىگە اتىلعان بالا جىگىت بۋرىل اتتىڭ ارقاسىنا تاقىمعا تيگەن زامان دۇسپاننىڭ قارۋىن سۋىرىپ الىپ تا ۇلگىرەدى، جاندى جەرىنەن تيگەن وتكىر ساپىدان ات يەسى قۇلاپ تۇسكەن كەزدە بۋرىل اتقا ورنىعىپ العان ول جاۋىنىڭ نايزاسىن جەرگە تۇسىرمەي قاعىپ الادى.

بۋرىل اتپەن مايدان تارتقان جاس باتىردى كورگەن جاۋ ايقاسا كەتۋگە باتپاي، بەت-بەتىمەن جىلقىنى تاستاي قاشادى. اتى مەن كۇشى ساي كەلگەن قازىبەك جاۋىنىڭ ءبىرقانشاسىن ءتۇسىرىپ، جىلقىسىن ايىرىپ الىپ ەلگە قايتادى».

وسى وتىرىسىندا قازىبەك بي جانىبەكتى بۇعاناسى قاتپاعان جاس، سۇيەنىشى جوق جالعىز دەپ اياپ وتىر ەدى. ەندى جانىبەكتىڭ الگى سوزىنە قارىم قايتارا الماي قىسىلعان بەينە بايقاتادى. قايرانداپ قالعان اتاسىنا رەنجىگەن جانىبەك:

— ون سەگىزگە كەلگەنشە جىگىت بولىپ جەتىلە المادى دەگەنىڭىز بە؟ جەلكىلدەگەن تۋدان، جەر قايىسقان قولدان قالدىرعاندا، مەنى ءبىر وت باسىن اينالعان كوبەلەكتەي كورگەنىڭىز بە؟ — دەپ قۇسالانا سويلەپ، شىعا جونەلەدى. ونىڭ شىن اشۋىن كورگەن كوزعاراقتى بي:

— مىنانىڭ كوكبورىسى ۇستاعان ەكەن، رۇقسات بەرمەسەم، قۇسادان ءولىپ كەتەر، نەمەسە باتاسىز كەتىپ جۇرەر، — دەپ قايتا شاقىرتىپ الادى. ورداعا كىرگەن جانىبەك اۋەلگىسىندەي ءيىلىپ باتا تىلەگەندە، قازىبەك بي:

— قول باسقارساڭ، جولىڭ كيەلى بولسىن! ەل باسقارساڭ، ءسوزىڭ كيەلى بولسىن. كوك ءبورىڭ قولداي بەرسىن! — دەپ باتا بەرەدى.

اتا ىقىلاسىن العان باتىر تۇڭعىش مايدانعا ناعاشىسى ىرىمداپ مىنگىزگەن كوك دونەنگە ءمىنىپ، اناسىنان رۇقسات الۋعا اسىعا جول تارتادى.

شاپسا، شابىسى، جۇرسە، ءجۇرىسى بار كوك دونەننىڭ دە ءدال بابىنا كەلگەن كەزى ەكەن، اششى تەرىن شاشقىسى كەلىپ، اۋىزدىعىن شايناپ الىسقان جانۋار باتىردىڭ الىپ ۇشقان جۇرەگىنە قانات-قۇيرىق بولىپ سايكەسەدى.

اناسىنىڭ اۋىلىنا كەلىپ، اتاعاشقا اتىن ىلە سالعان جانىبەك ۇيگە قاراي جۇگىرگەندە اق كۇندىكتى اناسى «جولىڭ بولسىن!»دەپ تىلەك تىلەپ، شاشۋىن شاشا الدىنان شىعادى. ۇلىنىڭ ەر ازامات بولىپ اتقا ءمىنىپ، ەر قاتارىنا قوسىلعانىنا قۋانادى، ءارى الدىندا جال، ارتىندا  قۇيرىعى جوق جالعىزىنىڭ قان مايدانعا بارا جاتقانىن ويلاپ قان جۇتادى. ناعاشى اتاسىنان رۇقسات العانىن دا ەستىگەن بولاتىن. ەندى ەر كوڭىلدى، اقىلدى انا الدىنا ءبىر تىزەرلەپ يىلگەن بالاسىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ:

— مەن ساعان نە ايتامىن، قامىرىعىمدى باسىپ، قايعىمدى جەپ ايتامىن. ارتىمدا بەلگى قالسا ەكەن دەيمىن، قىزىعىڭدى كورسەتىپ، الدىڭدا السا ەكەن دەيمىن. ساعان تىلەك تىلەسەم، امىسە جولى بولسا ەكەن دەيمىن. وق الدىڭنان تيسە، اناڭنىڭ ءسۇتىن اقتاعانىڭ! وق ارتىڭنان تيسە، اناڭنىڭ قارىزىن جۇكتەگەنىڭ! اۋەلى قوسىڭدى تاپ، ونان سوڭ دوسىڭدى تاپ. سەن ءۇشىن تىلەنبەگەن نە قالسىن؟! جولىڭ بولسىن، باقىتىڭ جانسىن! — دەپ ىقىلاسىن بەرەدى.

شەرۋ تارتىپ كەتكەن قولدىڭ سوڭىنان كۇن-تۇن ءجۇرىپ قۋىپ جەتكەن جانىبەك كەرەي ەلىنىڭ قولباسشىسىنا جولىعىپ، ساربازداردىڭ ءبىرى بوپ قوسىنعا قوسىلادى.

اناسى ايتقان اقىليا ءسوز كۇن وتكەن سايىن جانىبەكتىڭ ەسىنەن مىعىم ورىن يەلەي بەرەدى. ءبىر كۇنى قولباسشى باتىردىڭ قاسىندا ساپىسىن سۋىرىپ، جاۋبۇيرەكتى قيالاي تۋراي وتىرىپ، وسى سوزدەردىڭ ماعىناسىن سۇراعاندا، قولباسى تاقياسىن جەلكەسىنە قاراي سيىرىپ قويىپ، ءبۇي دەپ شەشەدى:

— اناڭ انا ەكەن عوي! انا بولعاندا دانا ەكەن عوي. وق قايتپاس قاس باتىردىڭ الدىنان تيەدى. قاشقان جاننىڭ ارتىنان تيەدى. ەلسىز ەر بولمايدى، ەر سەرىكسىز بولمايدى!

اقىلدى انانىڭ ءسوزىن توقسان تولعاپ ويلانعان جانىبەك ءوزىن ءومىردىڭ ورىنە سالىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىنا، ەلدىڭ ەلدىگى ءۇشىن ارنايدى. جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى العاشقى سايىستا-اق ءوزىن بۇكىل قازاق- موڭعولعا تانىتا باستايدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جۇرىن باتىر

قارالدا باتىر

ءقوزىۇي باتىر

---