InfoHub Logo

جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ قازاق دالاسىن جاۋلاۋعا مول دايىندىقپەن، باسىم كۇشپەن كەلگەن قولىنا قارسى اتتانعان ابىلاي باستاعان قازاق قولى دا قاتتى شايقاسادى. سان شەگىنىپ، سان جەڭىپ، ىلگەرىلەۋدىڭ بىرىندە قازاق قولى تاعى دا شايلاعىپ، قاشا سوعىسادى.

وكشەلەي قۋعان جاۋدى توسقاۋىلداپ، توتەپ بەرىپ كەلە جاتقان قولدىڭ ىشىندە ابىلاي دا بار ەدى. الدى جوڭكىلە قاشقان ساربازدىڭ ارتىن سوعىسقا باستاپ كىرۋ قيىنعا سوعادى، ونىڭ ۇستىنە نەشە كۇندىك شابىستان قارجالعان تۇلپارىنىڭ دا اياق الىسى شابانداي تۇسەدى. وسىنى بايقاعان جانىبەك ءبىر بۇيىردەن ۇشىرتىپ كەلىپ، ابىلايدىڭ الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالادى دا:

— الديار تاقسىر! اتىڭىز قارجالعان ەكەن. مەنىڭ اتىما ءمىنىپ ساربازداردىڭ الدىن توقتاتىڭىز. ويتپەگەندە قۋعان دۇشپان قۇتقارمايدى. جالعىز سوعىسىپ جاۋ العان كىسىنى اتام قازاقتان كورگەن ەمەسپىن، — دەيدى.

بالا جىگىتتىڭ ءسوزىن لايىقتى كورگەنىمەن، ات اۋىستىرۋدى نامىس ساناعان ابىلاي:

— اتىڭ شالىمدى كورىنەدى مەنىڭ اتىمنان، سەن بارىپ توقتات، — دەيدى.

— تاقسىر-اي، — دەيدى ونىڭ قاتارىنا كەلگەن بالا جىگىت، — مەن سەن بولا المايمىن. اقىراتىن ايباتىم، كوپكە جۇرەتىن سالاۋاتىم جوق، جاۋدىڭ الدىن بوگەپ، سوعىسۋعا قايراتىم عانا بار!

قارۋلى قولدى، جالىندى ءسوزدى جاس جىگىتكە جالت بۇرىلعان ابىلاي ونىڭ سوزىنە يلانسا دا، نامىسىن جىبەرمەي جاۋمەن جالعىز الىسۋعا تاعى دا دايىندالىپ:

— جاس ەكەنسىڭ شىراعىم، جاۋ باسىم، جازىم بولارسىڭ، — دەي بەرگەندە اشۋىنا مىنگەن جانىبەك قىلىشىن سۋىرىپ الىپ:

— باسىڭدى جاۋعا كەستىرتىپ قانجىعاسىنا بايلاتقانشا، ءوزىم كەسىپ اكەتەيىن، — دەپ تاپ بەرەدى. كوزىنەن وت ۇشقىنداپ، سوزىنەن ەرلىكتىڭ ۇشقىنى اتىپ تۇرعان جاس جىگىتتەن جاسقانعانىن، الدە جاۋ-جالامدا جانجالدى ءجايسىز كورگەنىن، نەمەسە قاشقان قولدى توقتات دەگەن كەڭەسىن ورىندى ساناعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ابىلاي تۇلپارىن جانىبەككە بەرىپ، بالا جىگىتتىڭ كوك دونەنىن ءمىنىپ، شەگىنگەن قولدىڭ الدىن توسۋعا بەت دۇزەيدى.
ابىلاي كەتىسىمەن توسقاۋىلداپ سوعىسقان ساربازداردىڭ ءبارى دە ات باسىن بۇرادى. تەك جانىبەك عانا بىرەر جولداسىمەن كەجىگۋلەپ، قاشا سوعىسىپ جاۋدىڭ قارا ءۇزىپ شىققان ەكى باتىرىمەن الما-كەزەك جەكپە-جەككە شىعادى، ەكەۋىنىڭ باسىن كەسىپ قانجىعاسىنا بايلاعاندا، قۋعان جاۋ قولىنىڭ بەتى دە قايتادى. جەڭىس تاپقان جانىبەك جولداستارىن ەرتىپ قالىڭ قولدىڭ سوڭىنان كەلسە، ارت جاعىنان حابار تاپقان ەل ابىلايشالارىن تىگىسىپ، جاتىپ قالعان ەكەن. جانىبەك ابىلايدىڭ قاسقا تۇلپارىن حان شاتىرىنىڭ ماڭىنا بايلاپ، ءوز قوسىن ىزدەپ تابادى دا، دەم الادى.

ەرتە ويانعان ابىلايعا تۇتقاۋىل-توسقاۋىلدارى قانجىعاسىندا ايدارىنان ايقاستىرىپ ماتاعان ەكى باتىردىڭ باسى بار قاسقا تۇلپاردىڭ بايلاۋلى تۇرعانىن ايتادى. ارعىماقتى الدىنا اكەلدىرگەن ابىلاي:

— جارايدى، جارايدى! بەكەر ادامنىڭ باسى ەمەس! جاۋدىڭ دا تاۋى قۇلاپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ توقتاعان ەكەن عوي! مىنا كوك دونەننىڭ يەسىن تاۋىپ كەلىڭدەر، — دەپ بۇيىرادى. ابىلايدىڭ تۇتقاۋىلدارى ات يەسىن ىزدەپ ءجۇرىپ اباق كەرەيدىڭ قوسىنان تاپقانىمەن، كەرەيدىڭ قوس باسىلارى:

— حانعا سالەم ايت، باتىر ۇيىقتاپ جاتىر، ءالى ويانعان جوق، — دەپ جاۋاپ بەرىپ قايتارادى.

ەكىنشىرەت جانىبەكتى شاقىرا بارعان تۇتقاۋىلدار ابىلايعا: «باتىردىڭ ءۇش ءتۇرلى تىلەگى بار ەكەن، سونى ورىنداسا بارادى» دەگەن قوس باسىلارىنىڭ جاۋابىن اپارادى. مۇنى ەستىگەن ابىلاي:

— باسە، سولاي بولار، جاۋ جاعادان العان كۇن، ەرلەردەن ۇيقى قالعان كۇن ەمەس پە! — دەپ، قاسىنداعى اقىلشى ساناتتارى مەن باس باتىرلارىنا «سەندەر نە دەيسىڭدەر؟» دەگەندەي سۇراۋ سالا قارايدى. جاڭا ۋاقيعاعا قۇلاق ءتۇرىپ، جۇرگەن جۇرتى ەرلىكتى اڭىز ەتىسىپ، جاس باتىردى كورگىسى كەلگەن توپ: «جارلىق سىزدەن تاقسىر، بىرلىكتى قورعاپ، باتىردى قولدايمىز! — دەسەدى. كامشات بوركىن الشيتا كيگەن ابىلاي:

— كەلسىن مۇندا، ايتسىن تىلەگىن، — دەيدى.

تۇتقاۋىلداردان بۇل ءسوزدى ەستىگەن جانىبەك كەرەيدىڭ قوس باسىلارىن ەرتىپ ابىلايدىڭ الدىنا كەلىپ:

— الديار تاقسىر! — دەپ تاعىزىم ەتەدى.

ساناتى مەن ساردارلارىن قاسىنا الىپ، التىن تونىن جەلبە- گەي جامىلعان ابىلاي:

— جاۋجالامدا ەر قاناتى اتىڭدى كولدەنەڭ تارتىپ ەڭ، مەن جاساقتىڭ الدىنا كەتكەندە جاۋدى توساتىنىڭدى قاباعىڭداعى قارا بۇلتتاي اشۋدان تانىپ ەم. جاۋىمنىڭ ساعىن سىندىرىپ، سول ويىمنان شىقتىڭ. «حان الدىنىڭ ادىلدىگى — ۇيىتقىسى» دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. ارمان-تىلەگىڭدى ايت، ايتساڭ، ارىلتىپ ايت! — دەيدى.

ابىلاي جانىبەكتىڭ جانكەشتى ەرلىگىنە ەرەكشە سۇيسىنەدى. ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرمەيتىن بۇنداي ەرلىكتى كورگەندە تامام قولدى جيناپ، توپ الدىندا جار سالىپ، باتىردى ماداقتاۋ حانداردىڭ ەجەلگى سالتى عوي. ءارى ەرجۇرەك قولباسى، ءارى ءوز زامانىنىڭ زەردەلى ساياساتشىسى ابىلايدىڭ باتىرلاردى جۇرت الدىندا دارىپتەۋى تىكەلەي ءوز جان دۇنيەسىنىڭ ءسۇيىنىشى بولسا، تاعى ءبىر جاقتان تۇراقتى جاساعى جوق كوشپەندى ەلدىڭ حاندارى قاجەتتى جاساقتى ءار رۋدان جيناتىپ الىپ، ءجايشىلىقتا تاراتىپ جىبەرىپ وتىراتىن. بۇل جۇمىستى قابانباي، بوگەنباي، مالايسارى، وتەگەن سەكىلدى باتىرلارعا سۇيەنىپ ىستەيتىن. سانى از، سالاۋاتى ۇلكەن وسى ازاماتتار ءار رۋدىڭ التىن دىڭگەگى عانا ەمەس، ەل بيلەگەن ابىلاي حان ورداسىنىڭ دا التىن دىڭگەگى ەدى.

بۇلاناي مەن بالقاننىڭ اراسىندا كىندىك كەسىپ، كىر جۋىپ، قاي جەرىنىڭ جازى شىقسا، سول جەردى مەكەندەپ كەلە جاتقان حالىقتى بىرىكتىرىپ وتىرۋ تاريحتىڭ ساباعى، جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ قىسىمى ەدى. حالىقتىڭ ىشكى الا اۋىزدىعى مەن داۋشارى دا وسى ادامداردىڭ كەڭەسىمەن بىتەتىن. سوندىقتان ابىلاي حان ءوز حاندىعىن بەكەمدەۋ ءۇشىن جانىبەك سەكىلدى ادامداردى ىزدەپ تاۋىپ، قولعا ۇستايتىن. ولاردىڭ ەرلىگىن اسىرىپ، ءتورت قۇبىلاعا شاشاتىن. مىناۋ رەتتە دە بار ساناتى مەن قولباسى ساردارىنىڭ الدىندا جاس باتىر جانىبەكتىڭ از ءىسىن كوپتەي كورىپ، ماداقتاپ شىعادى.

جاس جىگىتتىڭ ەرلىگى، ابىلايدىڭ وعان كورسەتكەن سىي-قۇرمەتى ەرتەڭ-اق جالپاق قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارايدى، مىناۋ ەرلىك تالاي جاستىڭ وي-قيالىن جەبەپ، جىگەرىن ۇشتايدى. ابىلاي حان سول ءۇشىن دە ازاماتتىڭ مايدانداعى ابىرويىن اسىرىپ، بارلىق قولدىڭ الدىندا جاريالاپ، ونىڭ اتا-مەكەنىن قورعاپ كورسەتكەن ەرلىگىن دارىپتەيدى.

— باتىرىم، — دەيدى ابىلاي جانىبەكتىڭ ءاتى-جونىن سۇراپ بولعاننان كەيىن ارقاسىنا قاعىپ، — ءۇش تىلەگىم بار دەيسىڭ، ەندى سول تىلەگىڭدى ايت!

— تاقسىر، — دەيدى جانىبەك، — ءبىز اباق كەرەي دەگەن ەل ەدىك، ەر قوسايدىڭ ەلىندە، سارىارقانىڭ بەلىندە، ءور التايدىڭ تورىندە، قازاققا قورعان بولامىن دەپ حان شىڭعىستىڭ جولىن كەسكەن، ساۋىتىن جىرتقان ەل ەدىك. امان-ايلاسى اسقان شىڭعىس قاپيادا حانىمىزدى قىرىپ، يەسىز قالعان ەلىمىزدى تورعايداي توزدىرىپ، شاڭىراعىمىزدى شاعىپ، وشاعىمىزدى سىندىرىپ، كۇل توككەن توپىراعىمىزدان قۋعان. سول توزعاننان قازىرگە دەيىن ەڭسە كوتەرە الماي كەلەمىز. ەندى ءسىزدىڭ زامانىڭىزدا ەل قاتارىنا كەپ، وڭ تىزەڭىزدەن ورىن الساق دەيمىز.

سوندا زەردەلى جىگىتتى بايىمداعان ابىلاي حان:

— سەندەي ەر تۋعان ەلگە وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرمەگەن حاندا ادىلدىك بولا ما؟ تاعى ءبىر تىلەگىندى ايت! — دەيدى.

— اباق دەگەن ەلىم دەپ وڭ تىزەڭىزدەن ورىن بەرگەنىڭىز راس بولسا، ساربازىمىزدى جيىپ، ساردارىمىزدى سايلاسام دەيمىن. نايزامدى وتكىر قايراپ، جاۋ الدىندا ويناتسام دەيمىن.

ابىلاي جانىبەكتى ارقاعا قاعىپ، ەل باستايتىن ەر ازاماتتىڭ سوزىنە ءسۇيىنىش ءبىلدىرىپ:

— تىلەگىڭ اللا الدىندا قابىل بولسىن! ءۇشىنشى تىلەگىڭدى ايت! — دەيدى.

— ەلىمىز اباق ەجەلدەن جەلبىرەتىپ تۋ سايلاپ، جەلىكتىرىپ قول سايلاعان قوردالى ەل ەدىك. ەندى ءوز قۇزىرىڭىزدا ساردار سايلاپ، جاساق جابداعاندا تۇسەر توبەمىزگە، شىعار تاۋىمىزعا قادايتىن تۋىمدى بەلگىلەپ بەرىڭىز، — دەيدى جانىبەك. قالىڭ قولدىڭ الدىندا ابىلاي ءۇش قۇلاش قاراتاماق نايزاعا ساپتالعان ەنى ءتوس جارا، قىزىل سارى جىبەك شاشاقتى قىتايى اق تورعىننان جاسالعان ۇلكەن تۋدى ۇسىنادى.

اق بوز اتقا ءمىنىپ، ساۋىتىنىڭ سىرتىنان اق جامىلىپ تۇرعان جانىبەك تۋدى قولىنا الادى. اباق كەرەي: «تار جول، تايعاق كەشۋدە جانىمىزدى قۇرباندىققا بەرسەك تە جانىبەكتىڭ الدى- نان كەسە وتپەيمىز!» — دەپ انت بەرەدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جۇرىن باتىر

قارالدا باتىر

باتىردىڭ تۋۋى، جاس شاعى

---