باتىس تۇرىك قاعاناتى (603 - 704 جىلدار)
باتىس تۇرىك قاعاناتى (603 - 704 جىلدار)
كونسپەكت
قازاقستان اۋماعىندا 603 جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇرىلدى. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورتالىعى شۋ وزەنى بويىنداعى سۋياب قالاسى بولدى. جازعى ورداسى مىڭبۇلاقتا ورنالاستى. ول جامبىل وبلىسىندا قاراتاۋدىڭ شىعىس باۋرايىنان جوڭعارياعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى.
ون تايپا بەس نۋشەبي جانە بەس دۋلۋ تايپالارىنا ءبولىندى. شەگۋ مەن تون قاعاندار تۇسىندا قاعاناتتىڭ ساياسي بيلىگى كۇشەيدى. شەگۋ قاعان شىعىستاعى شەكارانى التايعا دەيىن، باتىستاعى شەكارانى تارىم وزەنى مەن پامير تاۋىنا دەيىن جەتكىزدى. تون قاعان ورتا ازياداعى باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرعان. حالقىنىڭ قۇرامى الۋان ءتۇرلى تايپالاردان تۇراتىن قاعاندىقتا 630 جىلدان باستاپ بيلىك ءۇشىن تالاس باستالدى. نۋشەبي تايپاسىنىڭ قولداۋىمەن ەشبار ەلتەرىس 634 جىلى بيلىكتى يەلەندى. ەشبار ەلتەرىس ەلدى باسقارۋدى قايتا قۇرىپ، “ون - وق بۇدۋن” جۇيەسىن ەنگىزدى. قاعاننىڭ ون تۇمەننەن تۇراتىن اسكەري جاساعى بولدى. دۋلۋ مەن نۋشەبي اراسىنداعى 640 - 657 جىلدارداعى تارتىس قاعاندىقتى مۇلدە السىرەتتى. وسىنى پايدالانعان جۇڭگو اسكەرى 659 جىلى جەتىسۋعا باسىپ كىردى.
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە قاعان – جوعارعى بيلەۋشى جانە اسكەرباسى بولىپ سانالدى. جوعارعى لاۋازىمدى قاعان رۋىنان شىققان اقسۇيەكتەر يەلەندى. ولارعا يابعۋ، شاد، ەلتەبەر اتاقتارى بەرىلدى. ال سوت ىستەرىن بۇيرىقتار مەن تارحاندار اتقاردى. جەرگىلىكتى جەرلەردە قاعاننىڭ نەگىزگى تىرەگى بەكتەر بولعان. قاراپايىم حالىقتى “قارا بۇدۋندار” دەپ اتاعان. تۇرىك قوعامىندا “تات” ءسوزى قۇل دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
قاعاناتتاعى نەگىزگى شارۋاشىلىق – ماۋسىمدى جايىلىمعا نەگىزدەلگەن جارتىلاي مال شارۋاشىلىعى بولدى. قالالاردىڭ دامۋىندا سوعدىلىقتاردىڭ ءرولى باسىم بولعان. 7 عاسىردىڭ باس كەزىندە تۇرىكتەر جاپپاي وتىرىقشىلانا باستادى.
ال شىعىس تۇرىك قاعاناتى 682 - 744 جىلدارى ءومىر ءسۇردى. قۇتلىق (ەلتەرىس)، قاپاعان قاعاندار تۇسىندا قاعانات قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى. اۋماعى – قازاقستان، ورتالىق ازيا، شىعىس تۇركىستان، وڭتۇستىك ءسىبىر. داڭقتى قولباسشى تونىكوك تۇركى حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك داڭقىن اسقاقتاتتى. 741 جىلى بىلگە قاعاننان كەيىن قاعانات السىرەپ، ىدىراي باستادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قىتايمەن ءتيىمدى شارت جاساسقان شىعىس تۇرىك قاعانى:
2. شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
3. “قاعان جاسىل جىبەكتەن جەلبەگەي شاپان كيگەن” – دەپ جازعان:
4. تۇرىكتەر جاپپاي وتىرىقشىلانا باستادى:
5. باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى نەگىزگى شارۋاشىلىق:
6. تۇرىك قوعامىندا قۇلدىقتىڭ بولعاندىعىن اڭعارتاتىن دەرەك:
7. سالىقتىڭ “قانمەن وتەيتىن” ءتۇرى:
8. سوت ىستەرىن اتقارۋشىلار:
9. قاعاناتتاعى جوعارعى بيلەۋشى جانە اسكەرباسى:
10. جۇڭگو باسقىنشىلارىن جەڭگەن قاعان:
11. 659 جىلى جەتىسۋعا باسىپ كىرگەن مەملەكەت:
12. ەشبار ەلتەرىس قاعان ەنگىزگەن جۇيە:
13. بيلىك ءۇشىن تالاس باستالدى:
14. تون قاعاننىڭ وداقتاسى بولعان ەل:
15. ورتا ازياداعى باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرعان بيلەۋشى:
16. شەگۋ قاعاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى:
17. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىسى:
18. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ حالقى:
19. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورتالىعى:
20. قازاقستان اۋماعىندا 603 جىلى قۇرىلعان مەملەكەت:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
قازاقستان اۋماعىندا 603 جىلى باتىس تۇرىك قاعاناتى قۇرىلدى. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورتالىعى شۋ وزەنى بويىنداعى سۋياب قالاسى بولدى. جازعى ورداسى مىڭبۇلاقتا ورنالاستى. ول جامبىل وبلىسىندا قاراتاۋدىڭ شىعىس باۋرايىنان جوڭعارياعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتتى.
ون تايپا بەس نۋشەبي جانە بەس دۋلۋ تايپالارىنا ءبولىندى. شەگۋ مەن تون قاعاندار تۇسىندا قاعاناتتىڭ ساياسي بيلىگى كۇشەيدى. شەگۋ قاعان شىعىستاعى شەكارانى التايعا دەيىن، باتىستاعى شەكارانى تارىم وزەنى مەن پامير تاۋىنا دەيىن جەتكىزدى. تون قاعان ورتا ازياداعى باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرعان. حالقىنىڭ قۇرامى الۋان ءتۇرلى تايپالاردان تۇراتىن قاعاندىقتا 630 جىلدان باستاپ بيلىك ءۇشىن تالاس باستالدى. نۋشەبي تايپاسىنىڭ قولداۋىمەن ەشبار ەلتەرىس 634 جىلى بيلىكتى يەلەندى. ەشبار ەلتەرىس ەلدى باسقارۋدى قايتا قۇرىپ، “ون - وق بۇدۋن” جۇيەسىن ەنگىزدى. قاعاننىڭ ون تۇمەننەن تۇراتىن اسكەري جاساعى بولدى. دۋلۋ مەن نۋشەبي اراسىنداعى 640 - 657 جىلدارداعى تارتىس قاعاندىقتى مۇلدە السىرەتتى. وسىنى پايدالانعان جۇڭگو اسكەرى 659 جىلى جەتىسۋعا باسىپ كىردى.
باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە قاعان – جوعارعى بيلەۋشى جانە اسكەرباسى بولىپ سانالدى. جوعارعى لاۋازىمدى قاعان رۋىنان شىققان اقسۇيەكتەر يەلەندى. ولارعا يابعۋ، شاد، ەلتەبەر اتاقتارى بەرىلدى. ال سوت ىستەرىن بۇيرىقتار مەن تارحاندار اتقاردى. جەرگىلىكتى جەرلەردە قاعاننىڭ نەگىزگى تىرەگى بەكتەر بولعان. قاراپايىم حالىقتى “قارا بۇدۋندار” دەپ اتاعان. تۇرىك قوعامىندا “تات” ءسوزى قۇل دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
قاعاناتتاعى نەگىزگى شارۋاشىلىق – ماۋسىمدى جايىلىمعا نەگىزدەلگەن جارتىلاي مال شارۋاشىلىعى بولدى. قالالاردىڭ دامۋىندا سوعدىلىقتاردىڭ ءرولى باسىم بولعان. 7 عاسىردىڭ باس كەزىندە تۇرىكتەر جاپپاي وتىرىقشىلانا باستادى.
ال شىعىس تۇرىك قاعاناتى 682 - 744 جىلدارى ءومىر ءسۇردى. قۇتلىق (ەلتەرىس)، قاپاعان قاعاندار تۇسىندا قاعانات قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى. اۋماعى – قازاقستان، ورتالىق ازيا، شىعىس تۇركىستان، وڭتۇستىك ءسىبىر. داڭقتى قولباسشى تونىكوك تۇركى حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك داڭقىن اسقاقتاتتى. 741 جىلى بىلگە قاعاننان كەيىن قاعانات السىرەپ، ىدىراي باستادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. قىتايمەن ءتيىمدى شارت جاساسقان شىعىس تۇرىك قاعانى:
2. شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
3. “قاعان جاسىل جىبەكتەن جەلبەگەي شاپان كيگەن” – دەپ جازعان:
4. تۇرىكتەر جاپپاي وتىرىقشىلانا باستادى:
5. باتىس تۇرىك قاعاناتىنداعى نەگىزگى شارۋاشىلىق:
6. تۇرىك قوعامىندا قۇلدىقتىڭ بولعاندىعىن اڭعارتاتىن دەرەك:
7. سالىقتىڭ “قانمەن وتەيتىن” ءتۇرى:
8. سوت ىستەرىن اتقارۋشىلار:
9. قاعاناتتاعى جوعارعى بيلەۋشى جانە اسكەرباسى:
10. جۇڭگو باسقىنشىلارىن جەڭگەن قاعان:
11. 659 جىلى جەتىسۋعا باسىپ كىرگەن مەملەكەت:
12. ەشبار ەلتەرىس قاعان ەنگىزگەن جۇيە:
13. بيلىك ءۇشىن تالاس باستالدى:
14. تون قاعاننىڭ وداقتاسى بولعان ەل:
15. ورتا ازياداعى باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرعان بيلەۋشى:
16. شەگۋ قاعاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزى:
17. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ العاشقى بيلەۋشىسى:
18. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ حالقى:
19. باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ ورتالىعى:
20. قازاقستان اۋماعىندا 603 جىلى قۇرىلعان مەملەكەت:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
