ەرتە ورتا عاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (6 - 9 ع). تۇرىك قاعاناتى
7 سىنىپ
1 تاراۋ. ەرتە ورتا عاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (6 - 9 ع).
تۇرىك قاعاناتى
كونسپەكت
تۇرىك قاعاناتى – جەرىمىزدە قۇرىلعان العاشقى ەرتە فەودالدىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. قاعانات وڭتۇستىك - شىعىسىندا قىتايمەن، وڭتۇستىك - باتىسىندا پارسىلارمەن شەكتەسىپ جاتتى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزگى قۇرامى تۇركى تىلدەس حالىقتاردان تۇرادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەلە (تيرەك) تايپالارى قۇرادى. تەلە – تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى. جۇڭگو شەجىرەسى بويىنشا “تەلە” سوزىنەن “تۇرىك” اتاۋى قالىپتاسقان. العاش رەت تۇرىك ەتنونيمى تۋرالى 542 جىلعى جۇڭگو جىلناماسىندا جازىلعان. 552 جىلى تۇرىك قاعاناتى قۇرىلىپ، 603 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى – بۋمىن قاعان. ول جۋجانداردى جەڭگەن جەڭىسى ءۇشىن “ەلحان” دەگەن اتاققا يە بولعان. بۋمىن 552 جىلى قازا بولىپ، ورنىنا بالاسى قارا - ەسكە قاعان بولدى. قارا - ەسكە قاعاننىڭ باستاۋىمەن تۇرىكتەر ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى بۋكرات تاۋلارىندا اۆارلاردى ەكىنشى رەت جەڭدى. ال 552 - 554 جىلدارى مۇقان قاعان كەزىندە جۋجاندار تۇرىكتەردەن باس كوتەرمەستەي بولىپ جەڭىلدى. وسى كەزدەن باستاپ تۇرىكتەر ۇلى دالانىڭ شىعىستاعى قوجاسىنا اينالدى. تۇرىكتەر ورتا ازيانىڭ ىشكى اۋماقتارىنا جاساعان جورىقتارىندا ەفتاليتتەردەن قاتتى قارسىلىق كوردى. تۇرىكتەر ەفتاليتتەردى ون جىلدان كەيىن، 563 - 567 جىلدارى جاۋلاپ الدى. 6 عاسىردىڭ 70 جىلدارى تۇرىك قاعاناتى سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى. 6 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرىكتەردىڭ بيلىگى ازيانىڭ ءبىراز ايماعىن قامتىدى. ءسويتىپ، جۇڭگو، يران، ۆيزانتيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرگە وزدەرىنىڭ ساياسي ىقپالىن جۇرگىزگەن كۇشتى مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالدى.
تۇرىكتەر نەگىزىنەن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. قىستاۋلارى تاۋ بوكتەرلەرىندەگى شاتقالداردا نەمەسە ىلە، شۋ، تالاس، ەرتىس، سىرداريا بويىنداعى توعايلى جەرلەردە ورنالاستى. تاراز قالاسى ماڭىنان تۇرىك كەزەڭىنە جاتاتىن قىستاق - كەنتتەر تابىلعان. “كۇلتەگىن” جازبا ەسكەرتكىشىندە دە قالا تۋرالى سوزدەر كەزدەسەدى. تۇرىكتەردىڭ العاشقى كەزدەگى ءمايىتتى ورتەپ جەرلەۋى وتقا تابىنۋشىلىقتان تۋعان.
كەڭ بايتاق جەردى الىپ جاتقان تۇرىك قاعاناتى ساياسي جاعىنان ءبىر ورتالىققا باعىنعان كۇشتى مەملەكەت بولا المادى. 581 جىلى قاعاناتتىڭ ءوز ىشىندە سوعىستار باستالدى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان جۇڭگو جانە باسقا دا مەملەكەتتەر تۇرىكتەرگە شابۋىلدادى. 603 جىلى تۇرىك قاعاناتى باتىس جانە شىعىس تۇرىك قاعاناتى بولىپ ەكىگە ءبولىندى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تۇرىك قاعاناتىندا تايپاارالىق سوعىس قاشان باستالدى:
2. تۇرىك قاعاناتىنداعى نانىم - سەنىم:
3. تۇرىك تايپالارىنىڭ قىستاق - كەنتتەرى قايدان تابىلدى:
4. تۇرىك تايپالارىنىڭ قىستاۋلارى ورنالاستى:
5. تۇرىكتەر سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىز بويىنا قاشان ۇستەمدىك ەتتى:
6. تۇرىكتەردىڭ ەفتاليتتەردى جاۋلاپ العان كەزى:
7. التاي تايپالارىن باعىندىرعان قاعان:
8. جۇڭگو بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇرىكتەرگە تولەگەن سالىعى:
9. مۇقان قاعان تۇسىندا تۇرىكتەردى قالاي اتادى:
10. قارا - ەسكە قاعاننىڭ اۆارلاردى جەڭگەن جەرى:
11. “ەلحان” اتاعىن العان تۇرىك قاعانى:
12. تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
13. 545 جىلى تۇرىكتەردىڭ بەيبىت قاتىناستا بولعان مەملەكەتى:
14. تۇرىك ەتنونيمىنىڭ جۇڭگو جىلنامالارىندا بەلگىلى بولعان ۋاقىتى:
15. قازاقستان اۋماعىندا قۇرىلعان العاشقى فەودالدىق مەملەكەت:
16. قاي جىلى اراب قولباسشىسى كۇتەيبا يبن ءمۇسليم شاشتى باسىپ الدى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
1 تاراۋ. ەرتە ورتا عاسىرلارداعى مەملەكەتتەر (6 - 9 ع).
تۇرىك قاعاناتى
كونسپەكت
تۇرىك قاعاناتى – جەرىمىزدە قۇرىلعان العاشقى ەرتە فەودالدىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. قاعانات وڭتۇستىك - شىعىسىندا قىتايمەن، وڭتۇستىك - باتىسىندا پارسىلارمەن شەكتەسىپ جاتتى. تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزگى قۇرامى تۇركى تىلدەس حالىقتاردان تۇرادى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن تەلە (تيرەك) تايپالارى قۇرادى. تەلە – تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى. جۇڭگو شەجىرەسى بويىنشا “تەلە” سوزىنەن “تۇرىك” اتاۋى قالىپتاسقان. العاش رەت تۇرىك ەتنونيمى تۋرالى 542 جىلعى جۇڭگو جىلناماسىندا جازىلعان. 552 جىلى تۇرىك قاعاناتى قۇرىلىپ، 603 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.
تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى – بۋمىن قاعان. ول جۋجانداردى جەڭگەن جەڭىسى ءۇشىن “ەلحان” دەگەن اتاققا يە بولعان. بۋمىن 552 جىلى قازا بولىپ، ورنىنا بالاسى قارا - ەسكە قاعان بولدى. قارا - ەسكە قاعاننىڭ باستاۋىمەن تۇرىكتەر ورحون وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى بۋكرات تاۋلارىندا اۆارلاردى ەكىنشى رەت جەڭدى. ال 552 - 554 جىلدارى مۇقان قاعان كەزىندە جۋجاندار تۇرىكتەردەن باس كوتەرمەستەي بولىپ جەڭىلدى. وسى كەزدەن باستاپ تۇرىكتەر ۇلى دالانىڭ شىعىستاعى قوجاسىنا اينالدى. تۇرىكتەر ورتا ازيانىڭ ىشكى اۋماقتارىنا جاساعان جورىقتارىندا ەفتاليتتەردەن قاتتى قارسىلىق كوردى. تۇرىكتەر ەفتاليتتەردى ون جىلدان كەيىن، 563 - 567 جىلدارى جاۋلاپ الدى. 6 عاسىردىڭ 70 جىلدارى تۇرىك قاعاناتى سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن ۇستەمدىك ەتتى. 6 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تۇرىكتەردىڭ بيلىگى ازيانىڭ ءبىراز ايماعىن قامتىدى. ءسويتىپ، جۇڭگو، يران، ۆيزانتيا سياقتى ءىرى مەملەكەتتەرگە وزدەرىنىڭ ساياسي ىقپالىن جۇرگىزگەن كۇشتى مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالدى.
تۇرىكتەر نەگىزىنەن كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. قىستاۋلارى تاۋ بوكتەرلەرىندەگى شاتقالداردا نەمەسە ىلە، شۋ، تالاس، ەرتىس، سىرداريا بويىنداعى توعايلى جەرلەردە ورنالاستى. تاراز قالاسى ماڭىنان تۇرىك كەزەڭىنە جاتاتىن قىستاق - كەنتتەر تابىلعان. “كۇلتەگىن” جازبا ەسكەرتكىشىندە دە قالا تۋرالى سوزدەر كەزدەسەدى. تۇرىكتەردىڭ العاشقى كەزدەگى ءمايىتتى ورتەپ جەرلەۋى وتقا تابىنۋشىلىقتان تۋعان.
كەڭ بايتاق جەردى الىپ جاتقان تۇرىك قاعاناتى ساياسي جاعىنان ءبىر ورتالىققا باعىنعان كۇشتى مەملەكەت بولا المادى. 581 جىلى قاعاناتتىڭ ءوز ىشىندە سوعىستار باستالدى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان جۇڭگو جانە باسقا دا مەملەكەتتەر تۇرىكتەرگە شابۋىلدادى. 603 جىلى تۇرىك قاعاناتى باتىس جانە شىعىس تۇرىك قاعاناتى بولىپ ەكىگە ءبولىندى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تۇرىك قاعاناتىندا تايپاارالىق سوعىس قاشان باستالدى:
2. تۇرىك قاعاناتىنداعى نانىم - سەنىم:
3. تۇرىك تايپالارىنىڭ قىستاق - كەنتتەرى قايدان تابىلدى:
4. تۇرىك تايپالارىنىڭ قىستاۋلارى ورنالاستى:
5. تۇرىكتەر سولتۇستىك كاۆكاز بەن قارا تەڭىز بويىنا قاشان ۇستەمدىك ەتتى:
6. تۇرىكتەردىڭ ەفتاليتتەردى جاۋلاپ العان كەزى:
7. التاي تايپالارىن باعىندىرعان قاعان:
8. جۇڭگو بيلەۋشىلەرىنىڭ تۇرىكتەرگە تولەگەن سالىعى:
9. مۇقان قاعان تۇسىندا تۇرىكتەردى قالاي اتادى:
10. قارا - ەسكە قاعاننىڭ اۆارلاردى جەڭگەن جەرى:
11. “ەلحان” اتاعىن العان تۇرىك قاعانى:
12. تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءومىر سۇرگەن جىلدارى:
13. 545 جىلى تۇرىكتەردىڭ بەيبىت قاتىناستا بولعان مەملەكەتى:
14. تۇرىك ەتنونيمىنىڭ جۇڭگو جىلنامالارىندا بەلگىلى بولعان ۋاقىتى:
15. قازاقستان اۋماعىندا قۇرىلعان العاشقى فەودالدىق مەملەكەت:
16. قاي جىلى اراب قولباسشىسى كۇتەيبا يبن ءمۇسليم شاشتى باسىپ الدى:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
كوشپەلىلەردىڭ سالت – داستۇرلەرى مەن ءدىني نانىمدارى
