InfoHub Logo

توپونيميا حالىقتىڭ ءتىلى مەن تاريحى، جەرى مەن تۇرمىس–سالتى، دۇنيەتانىمىنان سىر شەرتەدى. بۇل جونىندە زامانىمىزدىڭ عۇلاما جازۋشىسى م.و.اۋەزوۆ بىلاي دەگەن ەكەن: «ءبىزدىڭ قازاق – جەر اتى، تاۋ اتىن ءاماندا سول ورتانىڭ سىر–سيپاتىنا قاراي قويا بىلگەن جۇرت. قايدا، قانداي ءبىر ولكەگە بارساڭ دا جەر، سۋ، جاپان تۇزدە كەزدەسكەن كىشكەنە بۇلاقتىڭ اتىنىڭ وزىندە قانشاما ءمان–ماعىنا، شەشىلمەگەن قۇپيا سىر جاتادى»   [1؛3].

توپونيميكا (گرەك. topos – ورىن، جەر جانە onoma - اتاۋ) –  ونوماستيكانىڭ كەسەك ءبىر بولىگى، گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ نەمەسە جەر–سۋ اتتارىنىڭ شىعۋىن (ەتيمولوگياسىن)، دامۋىن، قازىرگى جاعدايىن، ماعىناسىن، گرامماتيكالىق، فونەتيكالىق فورماسىن، جازىلۋىن جانە ەكىنشى ءبىر تىلدە بەرىلۋىن زەرتتەيتىن عىلىم. اتا مەكەنىمىزدەگى وزەن، كول، تاۋ، قىرات سەكىلدى جەر بەدەرىنە مەنشىكتەلگەن اتاۋلاردىڭ مىڭداپ سانالاتىنى ءمالىم. ەرتەدە وتكەن اتا–بابالارىمىز سولاردىڭ ءارقايسىسىنا ات قويىپ، ايدار تاعۋ جاعىنان جاي ۇقىپتى عانا ەمەس، شەبەر دە تاپقىر بولعان [2؛ 102].

توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ ەڭ نەگىزگى قاسيەتى – ولاردىڭ تۇراقتىلىعى، سول ءۇشىن دە مۇنداي اتاۋلار ادامزات تاريحى، مادەنيەتى جانە ءتىلى جونىندە كونە دە عىلىمي مالىمەتتەر بەرەدى. مىسالى، گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ قۇرامىن زەرتتەي وتىرىپ، سول ايماقتا ىقىلىم زاماندا قانداي تايپالار، حالىقتار مەكەندەگەنىن انىقتاۋعا بولادى. ال گەوگرافيالىق اتاۋلاردى زەرتتەۋ - وتە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. سونىڭ ىشىندە جەر – سۋ اتاۋلارىن ەل تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن ساباقتاستىرىپ، ولاردى قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ساياسي وزگەرىستەرمەن استاستىرا قاراستىرۋ – ۇلتتىق ءتىلىمىزدى زەرتتەۋدىڭ تەرەڭ ارنالارىنىڭ، وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 

مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ قوعامدىق رولىنە قاتىستى اكادەميك ءا.ت.قايداروۆ: «ەڭ الدىمەن، ونىڭ تىرەك بولار ءۇش تاناعى – جازۋ–سىزۋى (ۇرپاق اراسىن جالعاستىرار التىن كوپىرى)، ونوماستيكاسى (جەر بەتىندەگى ەسكەرتكىشى)، تەرمينولوگياسى (ونىڭ بايۋ، جاڭارۋ كوزى) بەرىك ەمەس ەكەندىگىن مويىنداۋ قاجەت» دەپ اتاپ كورسەتەدى [3؛3]. دەمەك، ونوماستيكانىڭ قوعامداعى ءرولىن زەرتتەۋ ارقىلى ونى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە بولادى. بۇل جۇمىس ونوماستيكانىڭ نەگىزگى سالالارىنىڭ ءبىرى – توپونيميانى زەرتتەۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.

ءتىل تەورياسى ءسوز اتاۋلىنى بەلگى دەپ بىلەتىندەي، اتاۋلار دا سول بەلگىگە جاتادى، ءبىراق ولار كادىمگىدەي بەكىتىلگەن كورىنۋ بەلگىلەر ەمەس. ولار ەل اۋزىنداعى ايشىقتى، ۇعىمدى سوزدەردەن ءپىشىلىپ الىنعان. سونىڭ ناتيجەسىندە زامانا ارتتىرا تىلدەن – تىلگە كوشىپ كەلە جاتقان تۇراقتى بەلگىلەر. ەرتە زاماندا اتاۋلار قازىرگى سيۆيليزاسيا تۇسىنداعىداي كەلىسىممەن، مامىلەمەن ەمەس، ۇزاق سونار ايتىلا كەلە، ءسويتىپ جالپىنىڭ جادىندا بەرىك ساقتالعاندا عانا تىلدەن مىقتى ورىن تەپكەن. اتاۋ بولاتىن ءسوز ەڭ اۋەلى جالپى جۇرتقا ايان بولعان. سويتە كەلە، ءبىر وبەكتىگە بەلگى بوپ تاڭىلىپ، توپونيميكالىق اتقا ۇلاسقان. ءاربىر ونوما قوعامدىق قۇبىلىستىڭ ءار تۇستاعى ءبىر كورىنىسى. سوندىقتان دا اتاۋ اتاۋلىنىڭ ءبارى، ءسوز اتاۋلىنىڭ ءبارى سياقتى، قوعام ريزىعى، تاريحتىڭ ۇشقىنى، سونىڭ تابى سىڭگەن نىسانالى بەلگى. بۇل – توپونيميكالىق اتاۋلاردىڭ نەگىزگى زاڭى.

ولكەمىزدىڭ وتكەنى جايىندا وي قوزعار كارى تاريحتىڭ كۋاسىندەي ەجەلگى مۇرامىزدىڭ ءبىرى – جەر-سۋ اتتارى. جەر–سۋ اتىنىڭ قويىلۋ قۇپياسى اركىمدى–اق قىزىقتىرعان عوي. حالقىمىزدىڭ جادىندا ءالى كۇنگە جاڭىلماي جاتتالعان تالاي-تالاي عاجايىپ توپونيميالىق اڭىزدار – وسى  قۇمارلىقتىڭ ايعاعى. حالىق دانالىعى دۇنيەگە اكەلگەن مۇنداي اڭىز-اڭگىمەنىڭ، جىرلاردىڭ قاي–قايسىسىن شولىپ باقساق تا، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە جەر اتىنىڭ و باستا بۇلايشا نەلىكتەن اتالعان سەبەبىن، ءۋاجىن ىزدەستىرۋ نيەتىنەن تۋعانىن كورەمىز.

ءارى اڭىز، ءارى جىرشى پايدالانعان ليريكالىق ءتاسىل ىسپەتتى:

اي قاراڭعى، كۇن بۇلت، داۋىل بولدى،

باقا ايعىردىڭ بەلى ءىسىپ، جاۋىر بولدى،

ءۇش كۇن جاتىپ ايعىرىن جازىپ الىپ،

جاۋىربۇعى دەگەن تاۋ سودان قالدى.

سول ايبول توقتاماستان تاعى شاپتى،

ءمانىسىن تامام جولدىڭ ويمەن تاپتى،

قىزدىڭ بەرگەن مەيىزى ءتۇسىپ قالىپ،

مەيزەك دەپ تاۋ اتىن قويا ساپتى.

...........................................................

جانىنداعى شىدەرى ءتۇسىپ قالىپ،

شىدەرلءى دەگەن وزەن سودان قاپتى، -

دەپ كەلەتىن «قوزى كورپەشتەگى» ايگىلى جىر جولدارى جەر–سۋ اتىنىڭ توركىنىن تانىپ بىلۋگە دەگەن ەل قۇشتارلىعىن مەڭزەيدى.

اتالۋى كۇڭگىرت تارتقان، ەتيمولوگيالىق توركىنى بەلگىسىز، زەرتتەلۋىن كۇتىپ تۇرعان توپونيمدەر ءىزى قازاق دالاسىندا سايراپ جاتىر. بۇل ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان وزەكتى ماسەلەنىڭ بىرىنەن سانالادى. توپونيمدەر  ارقىلى ۇلتتىڭ  ەتنيكالىق شەكارالارى، حالىقتاردىڭ ەرتەدەگى كوشى–قون باعىتتارى، ولكەلەردىڭ وتارلانۋى سياقتى ماسەلەلەر قالپىنا كەلتىرىلەدى.

حالىقتىڭ وتكەن ءومىرىن سوناۋ اراب، مونعول، جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان باستاپ، بەرىدەگى ورىس وتارشىلدىعى كەزەڭىنە دەيىنگى قازاق ءومىرىنىڭ قاتپار – قاتپارىنان مۇنداي دەرەكتەرمەن قاتار توپونيميكالىق اتاۋلار دا بەلگىلى دارەجەدە اشىپ، ءوزىنىڭ تاريحي ايعاق كوز ەكەندىگىن تانىتادى [1؛6].

توپونيمدەردى جيناۋدا مىناداي ادىستەر قولدانىلادى:

1. شاماسى كەلگەنشە ءوزى بىلەتىن توپونيمدەردى جيناۋ؛

2. ينفورماتورلاردان (كونەكوز قاريالاردان، مالشى، اڭشىلاردان) سۇراستىرۋ؛

3. بۇرىنعى كەڭشار، ۇجىمشارلاردىڭ «جەر پايدالانۋ» كارتالارىنان، مۇراعاتتاعى قۇجاتتاردان، ساياحاتشى عالىمداردىڭ، جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن ىزدەپ تەرۋ.

ءاربىر تابىلعان اتاۋعا توپونيميست عالىم ۆ.ا.جۋچكيەۆيچ ۇسىنعان مىناداي جەتى ءتۇرلى سيپاتتاما بەرىلۋى كەرەك:

1. گەوگرافيالىق نىساننىڭ ءوزى تۋرالى سيپاتتاما (تاۋ، وزەن، ەلدى مەكەن، تاس، كول ت.ب.).

2. ونىڭ قازىرگى اتى قانداي؟

3. ول نىساننىڭ بۇرىنعى اتى قالاي؟ قوسىمشا اتى بار ما؟

4. جاقىن ماڭدا ءدال وسىنداي تاعى ءبىر اتاۋ كەزدەسە مە؟

5. اتاۋ قاي كەزدەن بەرى بەلگىلى؟ (جۋىق شامامەن انىقتاماسا جەر – سۋ اتتارىن كىم، قاشان قويعانىن ناقتى ايقىنداۋ قيىن).

6. جەرگىلىكتى تۇرعىندار اتاۋدىڭ ماعىناسىن قالاي تۇسىندىرەدى؟ (اڭىز - اڭگىمە، الدەبىر وقيعا نەگىزىندە، «حالىقتىق ەتيمولوگيا» نەگىزىندە ت.ب.)

7. ول تۇسىندىرمەلەر عىلىمي ەتيمولوگياعا ساكەس كەلە مە [2؛95-96]؟

ءتىلدىڭ تاريحي ميسسياسىن اكادەميك ءا.ت.قايداروۆ: «ەتنوستىڭ باسىپ وتكەن سان عاسىرلىق دامۋ جولى، ونىڭ بەلگى – بەينەلەرى بىزدەرگە تاس مۇسىندەر مەن جارتاستارعا قاشالعان سىنا جازۋلار ارقىلى، مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن ءار ءتۇرلى عيماراتتار تۇرىندە جەتۋى مۇمكىن. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءبارى ەتنوس ءومىرىنىڭ مىڭ دا ءبىر ەلەسى عانا. ونىڭ شىن مانىندەگى دانالىعى مەن دۇنيەتانىمى تەك تىلىندە عانا ساقتالادى. ءاربىر داۋىردە ومىرگە قاجەت بولعان ۇعىمداردىڭ اتى – ءجونى، سىر – سيپاتى ت.ب. تەك ءتىل فاكتىلەرى ارقىلى عانا بىزگە جەتۋى مۇمكىن» دەپ باعالايدى [2؛34]. توپونيميانىڭ قالىپتاسۋ نەگىزدەرى مەن  العىشارتتارى، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ءا.ءابدىراحمانوۆ، ءا.قايداروۆ، ت.جانۇزاقوۆ، ە.قويشىبايەۆ، ع.قوڭقاشبايەۆ، ءا.نۇرماعامبەتوۆ، و.سۇلتانيايەۆ سياقتى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە جان –جاقتى قامتىلعان. سونداي – اق كەڭەستىك داۋىردە توپونوماستيكا ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان ۆ.ا.نيكونوۆ، ءا.م.مۋرزايەۆ، ل.ۆ.سۋپەرانسكايا، س.گ.كلياشتورنىي، و.ت.مولچانوۆا سەكىلدى ونوماستيكانىڭ ءىرى – ءىرى ەسىمدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن اتاپ وتپەسەك، تۇركى تىلدەرىنىڭ توپونيمياسىنىڭ زەرتتەلۋى تۋرالى تولىق سيپاتتاما بولماس ەدى. الايدا، قازاق توپونيمياسىنىڭ  كۇردەلىلىگىنىڭ  ءبىر بەلگىسى - قازاق جەرى كولەمىنىڭ ۇلكەندىگى مەن  وندا ورنالاسقان گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ  ءبىرىن –ءبىرى قايتالامايتىن كوپتىگى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. ءجۇنىسوۆ د. وزەن – كول اتاۋلارى. الماتى، 1991.
2. قايداروۆ ءا.  تاريحي لەكسيكولوگيا جانە ەتنوليگۆيستيكا. الماتى: «عىلىم»، 1988.
3. رىسقالي قىزى ۇ. باتىس قازاقستان جەر–سۋ اتاۋلارىنىڭ سوزدىگى. ورال، 2001.

   كۋربانگازييەۆا رايحان
№ 23 ورتا مەكتەپ-ليسەيىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

---