ءبىر سالىم تۇز
— قۇداعي كەلىپتى!
«قۇداعي كەلىپتى» دەگەن ءسوز قىرىق-ەلۋ تۇتىننەن قۇرالعان كىشكەنتاي قاراساز اۋىلىنا جاي وعىنان دا تەز تارادى. بايقۇس نۇرگۇل جالعىز قىزى كۇيەۋگە كەتىپ جالعىز قالىپ، نە ودان حابار الا الماي ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم بولىپ ءجۇر ەدى، جاقسى بولعان ەكەن دەستى ەستىگەندەر.
ازدان كەيىن-اق اۋىلدىڭ ءار بۇرىشىنان كەمپىر-سامپىر، قاتىن-قالاش جوسىلىپ نۇرگۇل ۇيىنە تارتتى. ءبارى بارىن كيىپ، بارىنشا ساندەنىپ، قۇداعيدىڭ اكەلگەن قورجىنىنىڭ اۋزىن سوگۋگە اسىقتى:
«قورجىن سوگۋ» ول جۇرتقا ۇلەستىرەتىن شۇلەن ەمەس. قۇداعي اكەلگەن قورجىننىڭ اۋزىنا قاشاندا ءبىراز تيىن-تەبەن تىگىلەدى. اۋىلداعى ەڭ قۇرمەتتى ايەل، نە جاسى ۇلكەن، نە جولى ۇلكەن، نە ءبىر اۋىلعا كەلگەن قۇرمەتتى قوناق — وسىلاردىڭ بىرىنە «قورجىن سوگۋ» قۇرمەتى تيەدى دە، باسقالار سونىڭ اۋزىنا، قولىنا قاراپ وتىرادى. سونان سوڭ قۇدالار جاعىنان كەلگەن قورجىندى شىن مانىندە سوگىپ، ءىشىن اقتارادى. اۋزىنا تىگىلگەن ازىن-اۋلاق ىرىمدى جولىنا، جوسىعىنا قاراي اۋىل ايەلدەرى پىشاق ۇشىنان ءبولىسىپ الادى. بىرىنە از، بىرىنە كوبىرەك ءتيىپ، كوبىنە-اق تالايدىڭ وكپەسىن كەپتىرىپ، اۋزىن بۇرتيتىپ، قاباعىنا كىربىڭ ورناتىپ كەتەدى. شىن مانىندە، ويلاي كەلسەك ابىسىن-اجىنعا، اۋىل ۇيگە وسىنىڭ دا ۇلكەن جاراسىمدىلىعى، تاربيەلىك ءمانى بار. ويتكەنى بۇل ەڭ الدىمەن اعايىن-تۋعان، جەكجات-جۇراتتىقتىڭ ۇيىتقىسى. وكپەلەسۋ، وكپە جازىسۋ وسىنىڭ ءبارى دە جاقىندىقتان، نە ءوزىن سول ادامعا جاقىن ساناۋدان تۋادى. .قاتىسى جوق، اي دالاداعى ءبىر قايبانا قازاققا وكپەلەرمىسىڭ. وعان وكپەلەگەندە نە بىتەدى؟ التى الاسى جوق، بەس بەرەسى جوق كىسىدە نە جۇمىسىڭ بار. وكپەلەۋ — ول دا ناز ءبىلدىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. تەك اۋىرلاۋ ءتۇرى. ودان جەڭىلدەۋ ءتۇرى دە بولادى. مىسالى كوڭىلدىڭ شيتكىپ قالۋى. ول كەيىن بىر-ەكى اۋىز ءسوز سويلەسكەننەن سوڭ-اق جازىلىپ، ءيى قانعان قايىستاي جونگە كەلە بەرەدى. كەيدە ونداي وكپە-ناز توي-تومالاق وتكەن سوڭ بەلگىلى بولادى، اۋىلدىڭ ادۋىن كەمپىرلەرى، جايقار جەڭگەيلەر ول وكپەنى جازۋدى كەلەسى جيىنعا قالدىرىپ قويادى. باجايلاي كەلسەڭ سونىڭ ءبارى ەسەپسىز ەمەس، بۇرىن الدە بىردەمەدەن تارتىپسىزدىك كورسەتكەن، نە ورىنسىز سۇعاناقتىق جاساپ، بىردەمەنى ارتىق جىرىمداپ كەتكەندەر، نە اسا مومىندىعىمەن ۇلەس الا الماي قۇرى الاقان قالعاندار، ءبارى دە ابىسىن-اجىن ويىندا، وزدەرى تارازىلاپ، وزدەرى پىشەدى. ونىسى اتام زاماننان كەلە جاتقاندىقتان با جالپى ءسۇدىنىن الىپ قاراعاندا ادىلەتپەن استاسىپ، ءدال شىعىپ جاتادى.
وتكەن جولى كوركەمبايدىڭ قۇداسى كەلىپ تۇسكەندە قورجىن اۋزىن قارتبايدىڭ قارا قاتىنى قىرمىزى سوگىپ ەدى، سول كۇنى قوي كەزەگى كەلىپ، الگى نازتاي كەلىن اۋىلدا بولماعان ەكەن. ۇلەسىن الا الماي ۇمىت قالىپتى. سونداعىسى ەكى-ۇش سوم. ونى الگى اۋزى جىلدام ايرانگۇل ءجۇز قۇبىلتىپ ايتىپ، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان-دى.
— ەگەر ادىلەتتىلىك قولىنان كەلمەسە قۇيىسقانعا قىستىرىلعان تەزەككە ۇقساماي جايىنا جۇرمەي مە؟! شاعىن اۋىلداعى ازعانتاي ايەلدى تۇگەندەي الماسا، كىسىلىكتە نەم بار! ۇستىندەگى كوك ءشايى كويلەگىن ەتەكتەپ كيە الماي، قىرىس-تىرىس قالپىمەن كەلىپ ەدى، بار ءىستى قىرىس-تىرىس قىلىپ بەرەكەسىن قاشىردى.
«الاقانداي اۋىلدان قايىن اعا شىعارامىن با»، دەگەن ەكەن ءبىر كەرى كەلىن. سول ايتقانداي، ازعانتاي اۋىلدا جاسىرىن سىر دا بولمايدى. ايرانگۇل ءسوزى سىرلانىپ-بويالىپ، وڭدەلىپ-جوندەلىپ سول زاماتتا-اق قىرمىزىعا جەتكەن. سودان بەرى ول كەشەنىڭ باسىندا تۇراتىن ۇلتايعا سەبەپتى دە، سەبەپسىز دە بارا بەرەتىن. ونداعىسى اۋىلعا كەلگەن ەندىگى قورجىندى سوگۋ كەزەگى ۇلتايدىكى ەدى. «ەگەر قۇدا تۇسەتىن ءۇيدىڭ جەتى اتا بولعان جەكجاتتارىنىڭ ءبىرى ارادان كيىپ كەتپەسە» دەي وتىرىپ، ۇلتاي نازتاي كەلىندى ۇمىتپايمىن دەپ ۋادەسىن بەرىپ ەدى. جاڭا «قۇداعي كەلىپتى» دەپ ەستىسىمەن قىرمىزى كەك ءشايى كويلەكتى بۇل جولى وتەكتەپ كيىپ، ۇلتايعا جونەلگەن. ەندى مىنە، ونى قويار دا قويماي وتىرىپ، جۇرتتان بۇرىن ەرتىپ شىقتى. بۇل ەكەۋى عانا ەمەس، كەشەدە كولبەڭدەگەن كويلەكتەر ناق وسى ءبىر ساتتە كوبەيىپ-اق قالىپ ەدى. ءبارى دە قۇداعي قورجىنىنان دامەلى.
جاڭا قۇداعي كەلمەس بۇرىن نۇرگۇلدىڭ دە، ونىڭ ۇلكەن ابىسىنى قانتايدىڭ دا ويىندا ەشتەمە جوق ەدى. تەك قىزىنا وكپەلەگەنىن نۇرگۇل ءوزىنىڭ ەڭ جاقىنى قانتايعا ايتىپ ەدى. وكپەلەمەي قايتسىن، ەرى قۇتبەك ولگەلى بەرى وسى قىزدىڭ بولاشاعىنان باسقا تىلەۋ تىلەپ پە ەدى، قۇدايدان نۇرگۇل. جەسىر ايەل جانىن جالداپ، ءتىسىن قايراپ دەگەندەي ايانباي جۇمىس ىستەپ، بار تاپقان-تايانعانىن وقۋداعى جالعىز قىزدىڭ اۋزىنا ۇستاپ ەدى. ول وقىپ ادام بولىپ شىقسا، ونىڭ قولىنا بارىپ وتىرامىن دەگەن وي نۇرگۇلدىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ويىندا بولعان ەمەس. وتىز بەس جىل وتاسقان قۇتبەكتىڭ قارا ورمانىن تاستاپ ول ەش جاققا جىلىستاپ كەتپەك ەمەس ەدى. ءسويتىپ وقۋ بىتىرەدى دەپ قۋانىپ جۇرگەنىندە، ءبىر كۇنى قىزىنان حات كەلدى. «سۇيگەنىمە كەتتىم، مەنى ىزدەمە»،— دەپ ەكى-اق اۋىز ءسوز جازىپتى. نۇرگۇل قىزىنىڭ كۇيەۋگە كەتكەنىنە رەنجىگەن جوق: «تۇبىندە كەتەدى عوي، جات جۇرتتىققا جاراتىلعان بالا عوي»،— دەپ قوياتىن، تەك ايتپاي كەتكەنىنە وكىندى. جۇرت قايدان ءبىلسىن، جەسىر قاتىن توي جاساپ بەرە المايتىن بولعاندىقتان قىزىن قاشىرىپ جىبەرگەن عوي دەيتىن قۋ اۋىز تابىلماۋشى ما ەدى. جاڭا عانا ابىسىنى ەكەۋى وسىلاردى تاعى ءبىر ەسكە الىپ، ەلەكتەن وتكىزىپ، «بۇل قاي جاققا كەتتى ەكەن» دەسىپ قويىپ ەدى. كەتكەن باعىتىن بىلمەسە دە ءتىرى ەكەندىگىن كوڭىلىنە داتكە قۋات قىلىپ ەدى.
سول اڭگىمە اياقتالماي-اق ءبىر جالعىز ايەل قاقپادان كىرىپ كەلە جاتتى.
— قۇتبەكتىڭ ءۇيى وسى ما؟ — دەدى ايەل جاپىرايعان تاناۋىن وڭ جاققا قاراي ءبىر قيسايتا تارتىپ جىبەرىپ.
— ءيا، وسى، — دەدى ويىندا ەشتەمە جوق نۇرگۇل.
— ءسىز نۇرگۇلمىسىز؟ — دەدى دە، ارى قاراي جاۋاپ كۇتپەي ءسوزىن جالعاپ كەتتى. — مەن ءسىزدىڭ قىزىڭىز قۋاننىڭ ەنەسىمىن، ءسىزدىڭ قۇداعيىڭىزبىن. كادىمگى وسى اۋىلدىڭ ادامدارىنان ايىرماسى جوق، كوك كويلەگى، ونىڭ سىرتىندا جەڭسىز، ەتەگى شولاق كوكىرەكشەسى بار ايەل. اۋىلشىلاپ جۇرگەن ادام سياقتى. وسى ءبىزدىڭ قۇداعيىمىز دەپ نۇرگۇلدىڭ ويىنا كەلە قويىپ پا!؟ اياعىنا كيگەنى وكشەسى الاسا شولاق باتەڭكە. قولىندا سويعان قويدىڭ باسى سىيمايتىن، كونەتوز قوس باۋلى قاپشىعى. قۇداعيدىڭ كەلىسى بەينە ءبىر «مىنا ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىنداعى دۇكەنگە كەلىپ ەدىم، سودان كىرە كەتكەنىم، — دەگەندەي نەمەسە بۇزاۋ ىزدەپ ءجۇرىپ كىرە كەتكەن، الدە وت الا كەلگەن ايەلدەر سياقتى. نۇرگۇل دە، ونىڭ جانىندا تۇرعان قانتايدىڭ دا ءتۇسى وزگەرىپ، قۋقىلدانىپ كەتتى. شىنىن ايتقاندا قۇدا دەگەن ەڭ بولماسا ەكى-ۇش ادام كەلمەۋشى مە ەدى، ەل امان، جۇرت تىنىشتا جالعىز ايەلدى قۇدالىققا جىبەرگەن اۋلىندا ەركەك كىندىگى جوق، نە دەگەن ەل دەسىپ ەكى ايەل اڭىراپ تۇردى. ءتىپتى ابىسىندى ەكى ايەلدىڭ ابىرجىپ ساسقانى سونشا، قۇداعيعا «ۇيگە كىرىڭىز!» دەپ ايتۋعا مۇرشاسى-شاماسى كەلمەي قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ۇلكەن ابىسىن:
— قۇداعي بولساڭىز قوش كەلىپسىز، قادامىڭىزعا گۇل ءبىتسىن، ۇيگە كىرىڭىز، تورلەتىڭىز، — دەدى. ءبىراق ەكەۋى دە سەنبەگەندەي سوستيىپ، مالەلدىك-كوڭىلسىزدىك باسىپ تۇر ەدى.
قۇداعي ۇيگە كىردى. تورگە شىعىپ وتىردى. ءوزى سياقتى جاپىرايعان كونەتوز قوڭىر قاپشىعىنان كوسەۋدەي، تارامىس قول تۇيىنشەك اق ورامال الدى. ابىسىندى ەكەۋدىڭ كوزى قۇداعيدىڭ قولىندا. شەشىلگەن اق ورامالدىڭ ىشىندە تورت-بەس پريانيك، ءبىر سوم جيىرما تيىننىڭ جارتى كيلوعا نە جەتىپ، نە جەتپەيتىن قارامەلى. تۇيىنشەك ىشىنەن كىشكەنتاي شۇبەرەككە تۇيىلگەن تاعى بىردەمە الدى. ونى جازىپ جاڭاعى ورامال ۇستىنە قويدى. ونىسى ءبىر سالىم ءتۇز ەكەن.
الىڭىزدار، دامدەس-تۇزداس بولايىق! — دەدى قۇداعي ابىسىندى ەكەۋىنە قاراپ. «قوي كورمەسەك تە توي كوردىك، ەشكىلى بايدىڭ قىزى ەدىك» دەگەندەي، و زاماندا بۇ زامان جاڭا قىز العان جەردەن جالعىز ادامنىڭ كەلگەنىن، ونىڭ دامدەس بولۋى وسى ون ءتۇيىر كونفەت پەن ءبىر سالىم تۇزعا قاراپ قالعانىن كىم كورىپتى. ابىسىندى ەكەۋى وسى قۇداعي ءبىزدى كەلەكە ەتىپ وتىرعان جوق پا دەگەندەي ىرجيىپ، عامكۇندەنىپ، قاپىل اتتانىپ تۇردى.
مۇندايدا ادام جامان ويعا جۇيرىك كەلەدى. باياعىدا نۇرگۇلدىڭ الماتى جانىنداعى دۇنگەن كولحوزىنا بارىپ، ءبىر تويداعى سۇمدىقتى كورگەنى بار-دى. كەلىن تۇسىرگەن ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىندا كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ قارا شۇبەرەك ءىلۋلى تۇردى. اۋىل كىسى ولگەندەي، ءۇن-تۇنسىز. سويتسە قارا شۇبەرەك تۇسكەن كەلىننىڭ ارى تازا ەمەس، ەندى ول بۇل اۋىلدا قالماۋى كەرەكتىگىن اڭعارتادى ەكەن. مىنا قۇداعي دا سونداي بىردەمە سەزدىرتىپ وتىرعان جوق پا دەگەندەي، نۇرگۇل سەكەم الىپ ەدى. سونان سوڭ بارىپ ەكى ابىسىن قۇداعي «ءدام تاتىڭىزدار» دەپ قويماعان سوڭ ءبىر-بىر شىمشىپ تۇزدى اۋزىنا سالىپ، سىنىق كونفەتتەردى قولدارىنا الدى. وسى ءبىر سۇرىقسىز كورىنىسىنىڭ كۋاسى بولماقتاي اينالاسى تاي شاپتىرىم كەلمەيتىن اۋىلدىڭ ۇلتاي باستاعان كەمپىر-سامپىرى ءبىرى جانتاڭداپ، ءبىر شويتاڭداپ، ەندى ءبىرى باسى قاقشاڭداپ، اياعى قازداڭداپ كىرىپ-كىرىپ كەلىستى.
— ۇيباي-اۋ، — دەيدى ايرانگۇل،— ءبىز كىرمەي جاتىپ قۇداعيدىڭ الدىنا قۇراق ۇشىپ جاتىر ما! ۇيباي-اۋ، مىناۋ ون ءتۇيىر پريانيگى نەسى؟ نۇرگۇل-اۋ، مىنا ءبىر جاپىراق ورامالىڭا جول بولسىن!
ءوزى دە اعايىن تۋعانعا نە بەتىن ايتارىن بىلمەي تۇرعان نۇرگۇل بايقۇس شىداي الماي كوز جاسىن سىعىپ دالاعا شىعىپ كەتتى.
ءبىراق دالاعا شىققان نۇرگۇلدىڭ كوڭىلى ورنىنا تۇسە باستادى. جانا ەسىك الدىنا شىعىپ كەتكەن ۇلكەن ابىسىن قانتاي كوركەمبايدى شاقىرتىپ، مال سويعىزىپ جاتىر ەكەن. ىشەك-قارىن ارشۋعا ايەلدەر دە كىرىسىپ كەتىپتى، ءتىپتى مۇرىنى جەردە جاتپايتىن كورشى-كولەمنىڭ يتتەرى دە ىرىلداسىپ-تالاسىپ جينالىپ قالىپتى.
— بالكىم، — دەدى قانتاي باسۋ ايتىپ، — الگى بىزگە كۇيەۋ بولعان بالاسىنان باسقا ەشكىمى جوق، جالعىز جاندار شىعار. جاناشىر تۋىسقان-تۋعانى بولماعان سوڭ كەمباعال ادام ءوزى كەلمەگەندە قايتسىن. اناۋ ءباتيدى بەرى شاقىر، باۋىرساق ءپىسىرسىن!
نۇرگۇل جاسىنان شامداعاي، جىلدام كىسى. اۋزى سويلەپ تۇرعاندا قولى تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ جاتاتىن، قۇرتتى قۇرتقا قوسسا دا، ءجۇندى جۇنگە قوسپايتىن وتە ءبىر پىسىق ادام ەدى. ازدان كەيىن-اق تورسيعان قىزىل باۋىرساق ءپىسىپ، ىسىلداپ، ەكى يىعىنان دەمىن الىپ اق ساماۋرىن دا كەلىپ قالدى. مۇندايدا ءجون سۇراۋعا شەبەر كوركەمباي قۇداعيدىڭ بارلىق بالا-شاعاسىن، تۋعان-تۋىستارىن، جەتى اتا، جەتى پۇستىسىن قىزدىڭ ۇزاي سالىپ، سوناۋ قىزىلسۋ شاردان ءبىراق شىققانىن ءبار-بارىن ءبىلىپ الدى. نۇرگۇلدىڭ كۇيەۋ بالاسى التى ۇلدىڭ كىشىسى ەكەن. تىرەپ تۇرعان التى ۇل مىڭ شاقىرىم جەرگە قۇداعيدى جالعىز سالت باس، ساباۋ قامشىلى جىبەرگەنىن اڭگىمەنىڭ ۇزىن-ۇرعاسىنان وتىرعانداردىڭ ءبارى دە ەستىدى. ءبىراق مۇندايدا نامىسشىل كەلەتىن ابىسىن-اجىن ءبىرى سىر بىلدىرمەي، بىردە بىرەۋى بەتىن جاسىرىپ شىمشىسا دا، قۇداعيعا كورسەتكەن جوق. تەك كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ابىسىن-اجىننىڭ «وسىنداي قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا...»، «التى ۇلى تىرەپ تۇرىپ...» دەگەن ءپىشى-پىشىسى ەستىلمەي قالمادى.
الدەن ۋاقىتتا نۇرگۇل ۇيىندە سويىلعان قازاقى قوڭىر قويدىڭ سورپاسىنا تويىپ اعايىن-تۋعان، ابىسىن-اجىن ۇيلەرىنە بەتتەدى. كەلگەندەر ءبىر-بىر شىمشىپ العاندا قۇداعيدىڭ تۇيىنشەگىندەگى ءبىر سالىم ءتۇز جۇرتتىڭ الدىنا جەتىپ، ارتىنا جەتپەي قالدى. ونى كەيبىر سايقىمازاق قالجىڭباس قۋلار مولىراق قامتىپ، ارتقىلارعا ادەيى ورامالدى شىمشىتتى. تەك ايرانگۇل شىعا بەرىپ:
— «ەل-ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەگەن وسى ەكەن عوي. ءادىرام قالسىن ونداي زاڭ، — دەپ ەرنىن بىرت دەگىزدى.
بەكەر وبالى نە، ابىسىن-اجىننىڭ ءبىر دە ءبىرى، ءتىپتى ايدارگۇل دە نۇرگۇل اتىنا قايبار ايتقان جوق. سونىمەن قورجىن سوگۋگە كەلگەن ۇلتاي دا، ونىڭ قوشەمەتشىسى قىرمىزى دا سالى سۋعا كەتىپ، «شەشەسىن جالعىز جىبەرىپ التى ۇل قالاي وتىر ەكەن»، — دەپ بىرىنە ءبىرى قاراپ قۇداعيعا اياۋشىلىق ءبىلدىردى. ۇلتاي تاعى دا كەيىنگى ءبىر قۇدالاردىڭ ءتۇسۋىن كۇتەتىن بولدى. نازتايدىڭ الاتىن ۇلەسى دە كەيىنگە قالدى...
1980
You Might Also Like
-
قارالى ۇيگە بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ جاتىر. ءۇيدىڭ ىشىندە جيھاز دا، ارتىق دۇنيە دە جوق. توردە تەكەمەت سالۋلى، ونىڭ ۇستىندە قۇراق كورپە جاتىر. ەسىك جاققا كونەتوز قارالا الاشا توسەلىپتى، ونىڭ دا ءار جە...
-
«ىلگەرى كەتكەننىڭ ءيتى وتتايدى، كەرى كەتكەننىڭ كەلىنى ۇرلىق قىلادى» دەگەندى ەستىگەن مەنىڭ ءبىر قازاق تىلىنەن ماقرۇم قالعان ءىنىم ايتادى: «نەمەنە سوندا يت اۋزىنا كەلگەندى ايتا بەرە مە...
