ءبىز ادام بولمايمىز!
قاشان، قاي جەردە بولسىن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعانىمىزدا دۇمبىلەز بىرەۋ: «جوق، تۋىسقاندار، ءبىز ادام بولمايمىز!» — دەپ قالسا-اق — ءبىتتى: «ءيا، ءيا، ءبىز اسىراسا دا ادام بولمايمىز!» — دەپ جاپاتارماعاي باس شۇلعىپ شۋلاسا باستايمىز. «وۋ، وسى سەندەر نە دەپ وتىرسىڭدار؟! تىم قۇرىسا وزدەرىڭدى وزدەرىڭ سىيلاساڭدارشى!»— دەيتىن ءتىرى جان تابىلمايدى.
جاس كەزىمدە، جيىرما بەستەردەگى شاعىمدا، مەنىڭ سونداي ءبىر ەزدىككە قانىم قايناپ قارسى شاپقانىم بار.
بىردە كەمەمەن پاتشازادا ارالدارىنا ءجۇزىپ بارا جاتقانبىز. موسقال تارتقان بىرەۋ اياق استىنان وز-وزىنەن تۇلان تۇتىپ:
— وللاھي، ءبىز ادام بولمايمىز!— دەگەنى.
سالونداعىلار ونى قۇپتاپ، ال كەپ باس شۇلعىسىن.
— ە، نەگە ادام بولمايمىز؟!— دەدىم مەن، كۇيىپ كەتىپ.— بولعاندا قانداي!.. كور دە تۇر!.. بۇكىل جەر-جاھاندى تاڭىرقاتامىز ءالى!..
سالونداعى جولاۋشىلار كەلىسىپ العانداي-اق قيقۋلاسىپ:
— جو-جوق، ءبىز ادام بولمايمىز.
— بىزگە باسقالارداي بولۋ قايدا!
— ءبىز اسىراسا دا ادام بولمايمىز!— دەستى.
جۇرتتىڭ قوشەمەتىنە كوڭىلى كونشىگەن جاڭاعى موسقال نەمە:
ۇلىم، قالاي، ەستىدىڭ بە؟—دەدى ماعان.—بارلىعى دا مەنى قولداپ، قوستاپ وتىر عوي. ياعني، ءبىزدىڭ ادام بولمايتىنىمىز داۋسىز. مىنا حالايىقتى سەن سونى ايت دەپ ەشكىم قورقىتىپ-ۇركىتكەن جوق.
— ادام بولامىز!.. بولامىز!—دەدىم مەن.
اناۋ جىميدى.
— بايقايسىڭ با، ۇلىم، سەن ءوزىڭ دە «ادام بولامىز» دەپ تۇرسىڭ، ءا؟ «بولامىز!..» ياعني، ءبىز ءالى ادام بولا قويعان جوقپىز.
سول كۇننەن باستاپ: «ءبىز نەگە ادام بولمايمىز؟» دەگەن وي مەنى جەگىدەي جەدى دە ءجۇردى.
بۇل سۇراققا جاۋاپتى تورلى تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا سوڭعى جولى وتىرعانىمدا عانا تاۋىپ، كوزىم اشىلىپ، كوڭىلىم ورنىعىپ قالدى.
وندا ساياسي تۇتقىندارعا ارنالعان كەڭ كامەرادا وتىردىم. مەنەن باسقالارىنىڭ ءبارى كىلەڭ قاسقالار مەن جايساڭدار، ايگىلى ءوسىمقورلار، اتاقتى اقسۇيەكتەر، گۋبەرناتورلار، باس ديرەكتورلار، مەدجليستىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتتارى، كورنەكتى ساياسي قايراتكەرلەر، ءىرى چينوۆنيكتەر، ينجەنەرلەر، دارىگەرلەر. كوپشىلىگى ەۆروپا مەن امەريكادا وقىپ ءبىلىم العاندار، شەت ەلدەردە كوپ بولعاندار، بىرنەشە ءتىلدى بىلەتىندەر.
ءبىزدىڭ كوزقاراستارىمىزدا الشاقتىق بولسا دا، مەن ولاردان كوپ نارسەلەردى ۇيرەندىم، نەگە ادام بولمايتىنىمىزدى دا سولاردىڭ ارقاسىندا ءتۇسىندىم.
ماعان ۇيدەن بىرەۋ-مىرەۋ كەلگەن سايىن جۇيكەم جۇقارىپ، ەسىم شىعادى. پاتەراقىنى تولەي الماي وتىرمىز، دۇكەنشىگە قارىزبىز دەگەن بەيشارالىقتان باسقا ەستىرىم جوق. ەڭسەم ءتۇسىپ ەزىلىپ قالامىن. تىرشىلىكتەن ءتۇڭىلىپ-اق كەتەمىن.
دەرەۋ رومان جازعاننان باسقا امال جوق. ونى گازەتتەردىڭ بىرىنە وتكىزىپ، از دا بولسا اقشا تابۋ كەرەك. كىتاپ سيۋجەتىن باياعىدا-اق كەسىپ-پىشىپ، باسىمدا ساقتاپ جۇرگەنمىن.
ىشتەي بەكىنىپ، اۆتوقالامىمدى سايلاپ، قاعازىمدى ىڭعايلاپ، تاقىر تەمىر توسەككە توسەلىپ وتىردىم. ەسىل ۋاقىتىم تەككە وتپەسىن! قىزىعى جوق قىسىر اڭگىمە قۇرىسىن!
ون شاقتى جول جازدىم-اۋ دەگەن كەزىمدە تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى ءبىر وقىمىستى جانىما كەلدى دە، توبەگە ءتۇيىپ قالعانداي ەتىپ:
— ءبىز ادام بولمايمىز! بولا المايمىز!— دەدى.
مەن ۇندەمەدىم.
— سەبەبىن ايتىپ بەرەيىن بە؟— دەدى ول.— مەن شۆەيساريادا وقىپ ءبىلىم الدىم، بەلگيادا التى جىل قىزمەت ىستەدىم.
ول سول ەلدەردىڭ ءومىرىن ەمەشەگى ۇزىلە ءماتيىحتاپ جونەلدى. ونىڭ ويدا جوقتا قىستىرىلا كەتكەنىنە قىنجىلىپ-اق وتىرمىن، قايتەيىن! قولىم بوس ەمەس ەكەنىن اڭعارار دەپ قاعازىما ءۇڭىلىپ وتىرعان بولامىن. ال اڭگىمەشىمنىڭ قاپەرىنە ەشتەڭە كىرىپ شىعار ەمەس. سۋدىرلاتىپ وتىر:
— و جاقتا كىتاپسىز جۇرگەن ءتىرى جاندى كورمەيسىز. شۆەيساريالىعىڭ دا، بەلگيالىعىڭ دا ءبىر مينۋت بوس ۋاقىتى بولا قالسا كىتاپ وقيدى. اۆتوبۋستا، پوەزدا — بارىندە دە كىتاپتان باس المايدى. ۇيلەرىنە بارىپ كورسەڭىز، شىركىن! كۇندىز-تۇنى وقي بەرەدى، وقي بەرەدى...
— اپىرىم-اي، نەتكەن عاجاپ ەدى!— دەپ قويدىم، ەندى ول جايىنا كەتەر دەگەن ۇمىتپەن.
— ارينە، عاجاپ!— دەدى ول.— ال ءسىز مىنا ماڭايىڭىزداعىلارعا قاراڭىزشى. كىلەڭ زيالىلار، ءبىراق بىرەۋىنىڭ قولىندا كىتاپ بولسايشى. جو-جوق، قىمباتتىم، ءبىز ادام بولمايمىز!
— راس ايتاسىز!— دەي سالدىم.
مەنىڭ قۇپتاۋىما ءزارۋ بولىپ وتىرعانداي-اق ول ەكىلەنە ءتۇستى، ەڭبەكتەگەن جاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن كىتاپ وقيتىن بەلگيالىقتارى مەن شۆەيساريالىقتارىن ودان سايىن ماداقتاپ جونەلدى.
تۇسكى تاماق ۋاقىتى بولدى. ەكەۋىمىز دە توسەكتەن تۇردىق.
— ءبىزدىڭ نەگە ادام بولمايتىنىمىز سىزگە ەندى تۇسىنىكتى شىعار؟— دەدى ول.
— تۇسىنىكتى،— دەدىم مەن.
سونىمەن، تۇسكە دەيىنگى ۋاقىتىم كىتاپسىز جۇرمەيتىن شۆەيساريالىقتار مەن بەلگيالىقتار تۋرالى لەكسيانى تىڭداۋعا كەتتى.
تاماعىمدى اپىل-عۇپىل ءىشىپ الدىم دا، توسەگىمە شىعىپ الىپ، رومانىما قايتا كىرىستىم. الدىمدا — قاعازىم، قولىمدا — اۆتوقالامىم، ويىمدا — رومان وقيعالارى.
قالامىمدى قاعازىما تيگىزە بەرگەنىمدە جانىما تاعى ءبىر تانىسىم جەتىپ كەلدى:
— نە ىستەپ وتىرسىز؟
— رومان جازىپ وتىرمىن.
— بۇل جەردە جازا المايسىز. اينالا — ۋ-شۋ!.. ءسىز ەۆروپادا بولدىڭىز با؟
— جوق. تۇركيادان ۇزاپ كورگەن ەمەسپىن.
— وكىنىشتى-اق! ەۆروپاعا قالايدا بارىپ كەلىڭىز. ولاردى ءاز كوزىڭمەن كەرۋ، وندا تۇرۋ — ءبىر باقىت! ءومىرتانىمىڭىز وسەدى. مەن ەۆروپانى كوپ ارالادىم، بارماعان ەلىم جوق. مەن دانيادا، گوللانديادا، شۆەسيادا ءبىراز جىل تۇردىم. ءبىرىن-بىرى سىيلايدى دەپ سولاردىڭ ادامدارىن ايت. ماڭايىمداعىلاردىڭ مازاسىن المايىن دەپ ءتىپتى قاتتى سويلەمەيدى دە. ال بىزدە ۋ-شۋ، ايقاي-ۇيقاي! مەنىڭ ۇيىقتاۋىم كەرەك پە، بىردەڭە جازۋىم، وقۋىم كەرەك پە، تاعى باسقا ىستەيتىن شارۋالارىم بار ما — وعان ەشكىم قارامايدى... جوق، ءسىز مىنا ۋ-شۋدىڭ ىشىندە رومان جازىپ جارىمايسىز. جازا المايمىز!
— مەن ۋ-شۋدىڭ ىشىندە جازا بەرەمىن، تەك بىرەۋ-مىرەۋ قۇلاعىمدى ءتۇرىپ قويىپ قۇران وقىماسا بولدى.
— قىمباتتىم-اۋ، سىزگە مۇلگىگەن تىنىشتىق كەرەك قوي، راس پا؟ ال مىنالاردىڭ سىزگە بوگەت جاساۋعا قانداي پراۆوسى بار؟ اقىرىن سويلەسە، ىشتەرى كەۋىپ ولە مە! ال دانيا مەن شۆەسيادا، گوللانديادا بۇنداي ەمەس. ول ەلدەردىڭ ادامدارى ءبىرىن-بىرىن سىيلاي بىلەدى، پروگرەسكە قولدارى جەتىپ وتىرعانى دا سوندىقتان.
ول ەۆروپالىقتاردىڭ ءىلتيفاتى مەن تاربيەسى تۋرالى حيكاياسىن ماقامداپ، اعىل-تەگىل سامپىلداي بەردى.
مەن قاعازعا ەڭكەيىپ، جازۋعا ىڭعايلاندىم. جازباسام دا جازاتىن سياقتاندىم. ونىم سىپايىگەرشىلىككە جاتپايتىنىن بىلەمىن-اق، قايتەيىن...
— بوسقا اۋرە بولماساڭىزشى،— دەدى تانىسىم،— ءبارىبىر ەشتەڭە جازا المايسىز. تەككە شارشايسىز. بۇل جەر سىزگە ەۆروپا ەمەس. ەۆروپانىڭ ادامى بولۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ول — ەڭ اۋەلى توڭىرەگىندەگىلەردى سىيلاي ءبىلۋ. ال بىزدە نەمەنە بار؟ مىنە، قىمباتتىم، وسىدان سوڭ ءبىز ادام بولا الامىز با؟! جوق، بولا المايمىز!
ادۆوكاتى كەلىپ قالماعاندا ول مەنىڭ قۇلاعىمدى سارسىتاتىن ەدى.
تاعى بىرەۋى كەلىپ ميىمدى اشىتپاسا ەكەن دەگەن قاۋىپپەن قاعازىما شۇقشيا ءتۇستىم.
بىرەر جولدى جازعانىم دا سول ەدى، كامەرالاس ءبىر تانىسىم ساپ ەتە قالدى.
— جۇمىسىڭىز جەمىستى بولسىن! — دەدى ول.
— راقمەت،— دەدىم.
ول توسەگىمە قىستىرىلىپ وتىردى دا:
— بىزگە باسقالارداي بولۋ قايدا!— دەدى.
سويلەسەتىن راي تانىتقىم كەلمەدى دە، ۇندەمەدىم.
— ءسىز امەريكادا بولدىڭىز با؟— دەدى.
— جوق.
— وكىنىشتى-اق! امەريكادا بىرەر اي تۇرىپ كەلسەڭىز، ءبىزدىڭ نەگە وسىنشا ارتتا قالعانىمىزدى تۇسىنەر ەدىڭىز. امەريكاندىقتار ءبىز سياقتى ەمەس، ولار مىلجىڭداۋدى سۇيمەيدى. امەريكادا: «تايم يز ماني» دەيدى. ۋاقىت — اقشا دەيدى. ولار سەندە ءبىر شارۋاسى بولعاندا عانا كەلەدى. شارۋاسىن ەكى-اق سوزبەن ايتادى دا، جۇمىسىن ىستەي بەرەدى. ال ءبىزدىڭ تۇركيادا شە؟ وسى ءوزىمىزدى الايىقشى. ءبىز نەمەن شۇعىلدانامىز؟ ءتىلىمىزدى بەزەگەندى عانا بىلەمىز. ال امەريكادا ويتپەيدى. سول سەبەپتى ولاردا پروگرەسس بار.
مىلجىڭىن تيىپ، ماڭىمنان كەتەر مە ەكەن دەپ ويلاپ ارى كۇرسىنەمىن، بەرى كۇرسىنەمىن، ءبىراق ول ءتىلىن بەزەگەنىن توقتاتار ەمەس.
كەشكى تاماقتىڭ ۋاقىتى بولدى.
— ءبىز ادام بولمايمىز. ءسوزۋارلىقتان ارىلمايىنشا، ءبىز ادام بولمايمىز!— دەدى ول، ورنىنان تۇرا بەرىپ.
— دۇرىس ايتاسىز!—دەدىم مەن.
كەشكى تاماقتى دا تەزىرەك ءىشىپ الىپ، جۇمىسقا قايتا كىرىستىم. رومان! تەك رومان جازۋ كەرەك!
— ەڭ باستىسى — ەڭبەك. باسقاسى وزىنەن-وزى بولا جاتادى،— دەدى الدەكىم.
باسىمدى كوتەرىپ السام،— قارسى الدىمدا كامەرالاس جولداستارىمىزدىڭ بىرەۋى تۇر.
— ال ءسىز قالاي دەيسىز؟— دەدى ول، قاتارلاس توسەككە وتىرا بەرىپ.
— وعان داۋ بار ما؟ ەڭبەكتىڭ اتى — ەڭبەك،— دەدىم.
— اكە-شەشەم مەنى نەمىس ونەگەسىمەن تاربيەلەپ ءوسىردى،— دەدى ول.
مەن ىزادان قاق جارىلا جازدادىم.
ول اقتارىلا جونەلدى:
— مەن ستامبۋلدا نەمىس ليسەيىن ءبىتىردىم. گەرمانيادا جوعارى ءبىلىم الىپ، سوندا كوپ جىل قىزمەت ىستەدىم. وندا جۇمىس ىستەمەي ساندالعان ءبىر دە ءبىر نەمىستى كورمەيسىز. ال بىزدە شە؟ وسى كامەرادا وتىرعانداردى-اق الايىقشى... جوق، جو-جوق، ءبىز ادام بولمايمىز. بىزگە باسقالارداي ادام بولۋ قايدا!
مەن رومانىمدى كۇندىز جازا المايتىنىمدى، جۇيكەمدى بوسقا توزدىراتىنىمدى ۇقتىم. جۇرت شىرت ۇيقىعا كەتكەن كەزدە، ياعني تۇندە عانا جازۋىم كەرەك.
ال كورشىم گەرمانيانى ماقتاپ ءالى سايراپ وتىر:
— گەرمانيادا جۇمىس ىستەمەۋ — ناعىز ماسقارا. نەمىس قاي جەردە بولسىن قول قۋسىرىپ وتىرمايدى، قالايدا جۇمىس تاۋىپ الادى. بوس وتىرعان نەمىس — نەمىس ەمەس. ال بىزدە كەرىسىنشە: وسىندا ءبىز عوي پالەنباي ايدان بەرى وتىرمىز، ءبىراق تىم قۇرىسا بىرەۋىمىز جۇمىس ىستەدىك پە؟ جۇمىس دەپ اۋزىڭدى اشىپ بايقاشى: تۇرمەدە نە ىستەمەكشىسىڭ؟— دەپ ءوزىڭدى اقىماق قىلسىن. قاراتاياق نەمىس ويتپەيدى. ول ەستەلىك جازادى، ماقالا جازادى، ەرتەڭ نە ىستەيتىنىن ويلاستىرادى، كىتاپ وقيدى، ايتەۋىر، تەلمىرىپ تەك وتىرمايدى. ال ءبىز شە؟.. جوق، نە دەسەڭىز و دەڭىز، ءبىز ادام بولمايمىز!
ول ءتۇن ورتاسىندا عانا كەتتى. ەندى ىسكە كىرىسۋىمە ابدەن بولادى. ەندى ەشكىم كەلىپ توسەگىمە وتىرماس، ءبىزدىڭ ادام بولمايتىنىمىزدى دالەلدەپ ەشكىم لەكسيا وقي قويماس.
جوق، قاتەلەسىپپىن، تاعى بىرەۋى كەلدى. ول ۇزاق جىلدار بويى فرانسيادا تۇرىپتى. ۇيىقتاپ جاتقان جولداستاردى وياتىپ المايىن دەپ اقىرىن سويلەدى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، فرانسۋزدار جۇمىستى دا جاقسى ىستەي بىلەدى، ويناپ-كۇلگەندى دە جاقسى كورەدى،— ءار ساعاتى ەسەپتە.
ول ماعان ءتۇن ورتاسىنان كەيىن جۇمىس ىستەمە دەپ اقىل ايتتى.
— ءسىز ءقازىر ۇيىقتاڭىز، جاقسىلاپ تىنىعىپ الىڭىز، سونسوڭ تاڭەرتەڭنەن باستاپ جازىڭىز. وسى بىزدە ۋاقىتتى دۇرىس پايدالانۋ دەگەن جوق. دەم الار كەزدە — جۇمىس ىستەيمىز، جۇمىس ىستەيتىن كەزدە — دەم الامىز. سودان بارىپ دۇرىستاپ ەڭبەك ەتە بىلمەيمىز. سول سەبەپتى ءبىز ادام بولمايمىز! ەشقاشان ادام بولمايمىز!
ول كەتكەن كەزدە مەن دە قالجىراپ بىتكەنمىن. كوزىمدى اشىپ-جۇمىپ از-ماز وتىردىم دا، قۇلادىم.
تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، جۇرت ۇيىقتاپ جاتقان ۋاقتا جازۋعا قايتا كىرىستىم.
كامەرادا ءوزىم قاتتى سىيلايتىن ءبىر تانىسىم باردى، سول الگى ءبىر جەرگە بارعان ەكەن، سودان ورالىپ كەلە جاتىپ ماعان بۇرىلدى:
— انگليانىڭ ەشبىر تىرلىگى مىنا بىزدىكىندەي ەمەس،— دەدى ول.— ءسىز انگليادا بولدىڭىز با؟
— جوق.
— ايتالىق، مىنا ءسىز انگليادا ءجۇرسىز دەلىك. پوەزدا كەلە جاتىرسىز. پالەنباي ساعات بويى بىرگە كەلە جاتساڭىز دا، كۋپەدەگى جول سەرىگىڭىز سىزگە ءتىس جارمايدى. بىزدە وندايدى كورە قالسا: «نەتكەن سۋىقباستىلىق! نەتكەن جاتباۋىرلىق» دەر ەدى. ال ونىڭ ۇندەمەيتىنى — سۋىقباستىلىعى دا، جاتباۋىرلىعى دا ەمەس، تاربيەلىلىگى، زيالىلىعى. مۇمكىن ءسىزدىڭ ونىمەن سويلەسۋگە زاۋقىڭىز جوق شىعار. سونى ويلايدى دا، ءسىزدى مازالامايدى. ال بىزدە شە؟.. بىزدە ءسىز ونى تانيسىز با، تانىمايسىز با، سىزدە جۇمىسى بار ما، جوق پا — ءبارىبىر: جانىڭىزعا كەلەدى دە، جاعى تالعانشا سامپىلدايدى. مىنە، سوندىقتان دا ءبىز ادام بولمايمىز!..
مەن الدىمداعى قاعازىمدى جۇمارلاپ-جۇمارلاپ، توسەك استىنا اتىپ جىبەردىم. اۆتوقالامدى قالتاما سۇڭگىتتىم.
قۇرىسىن!..
رومان جازباق ارەكەتىم سونىمەن تىندى. ونىڭ ەسەسىنە روماننان ون ەسە قىمبات اقيقاتقا كوزىم جەتتى. نەگە ادام بولمايتىنىمىزدى ءبىلدىم.
سودان بەرى، ەگەر مەن وتىرعان جەردە بىرەۋ-مىرەۋ كەكەسىنمەن: «جوق، ءبىز ادام بولمايمىز!..» دەي قالسا، مەن قولىمدى كوتەرە قويامىن دا:
— نەگە ادام بولمايتىنىمىزدى مەن بىلەمىن! — دەيمىن.
مەنىڭ كوزىم اشىق، كوكىرەگىم وياۋ. بۇل ءۇشىن تۇرمەگە ماڭگى قارىزدارمىن.
ورىسشادان اۋدارعان عابباس قابىشيەۆ
You Might Also Like
-
— دوستارىم! — دەدى كوزىلدىرىكتى كىسى.— مۇنداي ماسەلەدە اسىعۋدىڭ ءجونى جوق. جان-جاقتى ويلانىپ-تولعانىپ الۋ كەرەك.
-
ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە، ادام اتاۋلى قول قۋسىرىپ، اۋزىمەن وراڭ ورعان زاماندا ءبىر كورولى. بولىپتى. ول كورولدى جۇرتى جاقسى كورمەپتى. قارپ حالىق قانا ەمەس، ساراي ماڭىن ساعالاعاندار دا ونى...
