ءبىز قۋعىن كورگەن ۇرپاقتان تاراعانبىز
...مەن كەشە "حالىق جاۋىنىڭ" بالاسى ەدىم،
بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ەدىم.
وكپەلەسە، بىزدەيلەر وكپەلەسىن،
ستالينگە نە وكپەڭ بار، اعا سەنىڭ؟!.ەسەنعالي راۋشانوۆ
جۋىردا مەنىڭ قولىما اتىراۋلىق قالامگەر كەلتىر شانەنوۆتىڭ "جەمەنەي اداي، كەدەي (نۇرماعامبەت ۇرپاعى)" دەگەن اسەم بەزەندىرىلگەن، قالىڭداۋ كىتابى ىلىكتى. كىتاپتىڭ العى سوزىندە اۆتوردىڭ بۇل شەجىرەنى جازۋ ءۇشىن وتىز جىل ىزدەنگەنى، تاقىرىپتى زەردەلەپ، زەرتتەگەنى جايىندا ايتىلىپتى. تۋىندىنى پاراقتاپ وتىرعانىمدا، مىنا جولدار كوزىمە وتتاي باسىلدى: "تۇرلىبەكتەن — كوپجاس، جاسار، مىڭجاس. ءبىر شاڭىراقتىڭ ارىستاي ەكى ازاماتى — كوپجاس پەن جاسار 1930-34 جىلدارى ف. گولوششەكين باسقارعان كەڭەستىك قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ حالىققا جاساعان قۋعىن-سۇرگىنى مەن زورلىق-زومبىلىق ىستەرىنىڭ جازىقسىز قۇرباندارى بولعان. ونىڭ ءبىرى 1931 جىلى كەڭەستىك نكۆد مەن گپۋ جەندەتتەرىنىڭ قاماۋ ورىندارىنداعى تۇتقىنداردىڭ باستارىنا ورناتقان ادام توزگىسىز نەشە ءتۇرلى سۇرقيا ءتاسىلدى قيناۋلارى مەن قاتىگەزدىكپەن ۇرىپ-سوعۋدىڭ تىكەلەي اسەرىنەن تۇرمەدە ازاپتى جاعدايدا قازا تاپقان، ال ەكىنشىسى ون جىل قاماۋدا وتىرىپ شىققان سوڭ ەلگە كەلىپ، وپات بولعان". بۇل ايتىلىپ وتىرعاندار — مەنىڭ اكەمنىڭ ەكى اعاسى. ال اكەم بىزگە اعالارى تۋرالى كوپ ەشتەڭە ايتقان ەمەس. وقتا-تەكتە اڭگىمە بولا قالسا، "ءبىز ءبىر اكە-شەشەدەن ءۇش تۋمالاس ەدىك قوي. ەكى اعام باياعى اشارشىلىق جىلدارىنىڭ قۇربانى بولدى" دەپ اۋىر كۇرسىنەتىن. بالالىق اڭعالدىق بولار، ءبىز دە ارى قاراي قازبالاپ سۇرامايتىنبىز.
ءالى ەسىمدە، كوز اشقالى كەڭەس ۇكىمەتىن كورىپ وسكەن مەن ەلىمنىڭ پاتريوتى رەتىندە سول كەزدەگى ساياسات تۋرالى جەلپىنە اڭگىمەلەگەنىمدە، اكەم بەتىمە مۇڭايا قاراپ وتىرىپ: "ءيا، بۇل — سەنىڭ ۇكىمەتىڭ عوي" دەگەنى بار. "نەگە ولاي دەيسىز؟" دەپ ۇلكەن كىسىگە ايتا المادىم. كەيدە انامدى سۋىرتپاقتاپ سوزگە تارتامىن. ول اكەمنىڭ كەتىكتە، ءوزىنىڭ جەم، ساعىز بويىندا تۋىپ-وسكەنىن ايتىپ وتىراتىن.
1928 جىلدارى قازاقستاندا گولوششەكين "كىشى وكتيابر" اتتى اسىرا سىلتەۋىن باستاپ، ەلدى اشارشىلىق جايلاعان كەزدە ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ جاعدايى جەتكەنى تۇركىمەن، قاراقالپاق جەرىنە دۇركىرەي كوشىپ، ءتىپتى ءبىرقاتارى شەتەل اسىپ كەتتى. "قازىرگى قازاقستان شەكاراسىنان شىعىپ، شۇبىرىندىعا ۇشىراعان شارۋالار سانى 1 ميلليون 31 مىڭنان اسقان. ولاردىڭ شامامەن 165 مىڭى رەسپۋبليكا شەڭبەرىنە عانا ەمەس، وداق شەكاراسىنان ءبىرجولاتا شىعىپ، جۇڭگو، موڭعوليا، اۋعانستان، يران، ءتىپتى سوناۋ تۇركيا جەرىنە دەيىن جەتىپ، كەيىن ءوز وتانىنا قايتا الماي قالعان. ال كورشىلەس رەسپۋبليكالار مەن رەسەي فەدەراسياسىنا قونىس اۋدارىپ، سول جەردە ورنىعىپ قالعاندار سانى — 450 مىڭداي" دەپ جازدى بۇل تۋرالى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە دەموگراف، عالىم ماقاش ءتاتىموۆ. تۇرىكمەنستاننىڭ ءبىز تۋىپ-وسكەن كراسنوۆودسك (قازىرگى تۇرىكمەنباشى) قالاسىنىڭ ماڭىندا يراندا، اۋعانستاندا تۇراتىن تۋىستارىنان حات حابار الىپ تۇراتىندار از ەمەس-تى. ءبىزدىڭ كورشىمىز قۇنانورىس ءتاجىباي زايىبى ءالپيا شەشەيدىڭ راديوقابىلداعىش ارقىلى اپتانىڭ ءار جۇما كۇنى بەرىلەتىن يراننىڭ قازاقشا باعدارلاماسىن جىبەرمەي تىڭداپ، ماڭعىستاۋدىڭ مانەرىنە سالىپ، دومبىراعا قوسىلىپ شىرقالعان زارلى ءان مەن جىردى تىڭداپ، كوزىن سۇرتكىلەپ وتىرعانىن تالاي كوردىك. "ءبىر اعام يرانعا اۋىپ كەتكەن ەدى دەيتىن-دى ول. سول كەزدە ون ءۇش -ون ءتورت جاسار بالامىز. باقساق ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارىپ جاتپايدى ەكەنبىز عوي. "تاعدىردىڭ تالاي تەپەرىشىن باستارىنان وتكىزگەن قايران ءبىزدىڭ اتا-انالار-اي" دەسەڭىزشى!..
كەيدە اعايىن، تۋعان-تۋمالاس جايلى ءسوز قوزعالعاندا، مەن شەشەمە اكەمنىڭ، ونىڭ اكەسىنىڭ جالعىزدىعىن ايتىپ، زوبالاڭ جىلدارى حابارسىز كەتكەن قوس كوكەم — اكەمنىڭ اعالارى جايلى سۇرايتىنمىن. "ەنەم تويعان باتىل، ەتى ءتىرى جان ەدى. ەكى ۇلى قاتار ۇستالعاننان كەيىن ارتىنان ىزدەپ بارىپ، ۇلكەن باستىعىنا جولىققان كورىنەدى. سوندا باستىق: "كىشى ۇلىڭ قايتىپ كەلۋى مۇمكىن، ال ۇكىمەتكە قارسى ۇگىت ايتقان ۇلكەن ۇلىڭدى "قايتىپ ورالادى" دەپ ايتا المايمىن" دەپتى" دەگەندى ەستىگەنىم بار. سول ايتقانى راسقا اينالدى عوي" دەيتىن انام. ارينە، ول كەزدە قىزىل يمپەريانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزى، وتىزىنشى جىلدارداعى زۇلماتتى بىلەتىندەردىڭ ءوزى جاق اشپايتىن. ال "كەڭەس ۇكىمەتىنەن مىقتى، ودان ءادىل دۇنيە جۇزىندە ەل جوق" دەگەن ۇعىم جاس سانامىزعا ابدەن سىڭگەن ءبىز اكە-شەشەمىزدىڭ وتكەنىنە وي توقتاتىپ جاتپادىق.
— بىزگە اعايىن بولىپ كەلەتىن نايزاعارا، دەمەۋ دەگەن كىسىلەردىڭ اۋىلدارى يرانعا ءوتىپ كەتتى. ءبىز "تاڭ الدىندا شەكارادان ارى اسامىز" دەپ وتىرعاندا، كوشتەن ءبولىنىپ قالدىق. "اكەم تۇرلىبەك: "ارى وتسەڭ، ۇزاققا كەتەسىڭ، بىلاي قاراي كوش" دەپ تۇسىمدە ايان بەرىپ، شاعادام، جاڭعاقتىڭ ويى، كاسپييدىڭ بويىنا قاراي قولىن سىلتەدى. "كىم بىلەدى، زامان تۇزەلىپ، اتاجۇرتىمىز ماڭعىستاۋعا ورالارمىز" دەپ اكەڭ وسىلاي قاراي كوشتى" دەيتىن انامىز.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەلىك، بىلەتىنىم — اكەمىز تۇرىكمەنستاننىڭ كراسنوۆودسك وڭىرىندە تەمىرجولشى بولىپ قىرىق جىلدان استام ەڭبەك ەتتى. جەتپىس ەكى جاسىندا سول جاقتان توپىراق بۇيىردى. ال يرانعا ءوتىپ كەتكەن اعايىندارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى اتامەكەندەرىنە اراعا جەتپىس جىلداي ۋاقىت سالىپ، تەك قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا قايتىپ ورالدى. "بارىنە ۋاقىت — ەمشى" دەگەندەي، جىلدار جىلجىپ ءوتىپ بارادى. عۇمىرىنىڭ وتىز جىلىن جات ولكەدە وتكىزگەن ءبىزدىڭ دە ەلگە ورالعانىمىزعا شيرەك عاسىر ۋاقىت بولىپتى. بۇل تۋرالى "اتامەكەن" اتتى ولەڭىمدە مىناداي جولدار بار ەدى:
...ماڭدايىما جازسىن، مەيلى، قيىن سىن،
بابا رۋحى بويعا كۇش بوپ جيىلسىن.
ەندى مەنىڭ تىلەيتىنىم تاڭىردەن —
اتامەكەن توپىراعى بۇيىرسىن!
ءيا، قۇدايىم قازاقتى ەندى قاڭعىتپاسىن، فانيدە دە، باقيدا دا ءوز جەرىمىزدە جۇرەيىك، ءوز توپىراعىمىزدا قالايىق!..
You Might Also Like
-
ونى اقتاۋداعى مەكتەپتەر مەن وقۋ ورىندارىندا وتەتىن مادەني كوپشىلىك، ادەبي شارالاردا، بايقاۋلاردا ءجيى كورەتىنمىن. وسىدان ءبىر جىل بۇرىن مەنىڭ ماڭعىستاۋ گۋمانيتارلىق كوللەدجى ستۋدەنتتەرىمەن وتكەن كەزد...
-
سوڭعى كەزدە وبلىسىمىزدىڭ اقتاۋ، جاڭاوزەن سياقتى ءىرى قالالارىندا جاسوسپىرىمدەر تارتىپسىزدىگىنىڭ بەلەڭ الۋى كىم-كىمدى دە الاڭداتادى. مۇنى وبلىس ورتالىعىنىڭ جەرگىلىكتى تەلەارنالارىنان قايتا-قايتا كورى...
