InfoHub Logo

قايران ءتىل، قايران ءسوز — نادانعا ءقادىرسىز...

اباي.

ءتىل تاعدىرى — ەل تاعدىرى. ءتىلىمىزدى ساقتاۋ ارقىلى جەرىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتادىق، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلدىك. ءتىل — حالىقتىڭ اجارى، بازارى، باعى، ءتول مادەنيەتتىڭ جۇرەگى. مۇنى كىم-كىمدە ءبىلۋى ءتيىس. ال مەنىڭ تاپتىشتەپ جازۋىمنىڭ سەبەبى بار. جۋىردا "التىن وردا" گازەتىندە (13.10.2000 ج.) جۇماباي قۇلييەۆ: "بولاشاق" باعدارلاماسىمەن شەتەلگە وقۋعا جىبەرىلگەندەردىڭ ءبىر توبى اقش-تا پرەمەر ق.توقايەۆپەن كەزدەسىپ: "ەگەر قازاقستاندا قازاق ءتىلى ۇستەمدىك الاتىن بولسا، ءبىز رەسەيدەن نەمەسە باسقا مەملەكەتتەردەن ساياسي باسپانا سۇرايمىز"، — دەپتى. ءبىزدى كوگەرتەدى دەپ جۇرگەندەردىڭ ويى الگى. بارا-بارا قازاق ءتىلىنىڭ ءحالى نە بولار ەكەن؟" دەپ جازادى. وعان جاۋاپ بەرگەن يران مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى يسلام جەمەنەي: — وسىعان قاراپ وتىرىپ، ءبىز قوينىمىزدا جىلان ءوسىرىپ جاتقانداي اسەر قالىپتاسادى. وتكەن-كەتكەندى ساراپتاعاندا ەشبىر زايىرلى ەلدىڭ جاس ۇلاندارى مىناداي كورگەنسىزدىككە بارعان ەمەس، — دەيدى.

يسلامنىڭ سوزىنە قوسىلماسقا لاجىمىز جوق. الگى جاستار زاڭ قابىلدانار كەزدە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبە الۋىنا قارسى شىققان قازاقتار سياقتى. قاندايما ۇقساس دەسەڭىزشى؟!

جوعارىداعىلار سياقتى انا تىلىنەن بەزگەن ماڭگۇرتتەر اياق استىنان پايدا بولا قالمايدى، ءارتۇرلى جاعداي ءوز ءتىلىن بىلمەۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ونىڭ ءبىرى اتا-اناسىنىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەۋىنەن نەمەسە تابيعي تىلدىك ورتانىڭ بولماۋى سالدارىنان بالانىڭ تۋمىسىنان انا ءتىلىن بىلمەۋى، ەكىنشىسى بالا كەزدەن بىلگەنىنەن ەسەيە كەلە جيرەنۋى (ءتىلدىڭ بەدەلىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋى، حالىق اراسىندا بولاشاعى جوق ءتىل رەتىندە پايىمدالۋى)، ءۇشىنشىسى — ءتىل ساياساتىنىڭ ءسوز جۇزىندە انا ءتىلىن دامىتۋدى ۋاعىزداپ، ءىس جۇزىندە ونى بىلۋگە قاجەتتى جاعداي تۋعىزباۋدىڭ جۇيەلى سيپات الۋى، سونىڭ نەگىزىندە ادامنىڭ ءوزىنىڭ بالاڭ كەزدەن-اق انا ءتىلىن مەنسىنبەۋى، كەلە-كەلە يلانعان نيگيليست بولىپ قالىپتاسۋى.

حالىق پەن ونىڭ ءتىلى ءبىرتۇتاس. ءتول تىلىنەن ايىرىلعان حالىق تۇل. سوندىقتان انا تىلىنەن وزدىگىنەن ايىرىلاتىن حالىق بولمايدى. ءار ءتۇرلى جاعدايلارمەن ءتول تىلىنەن ايىرىلىپ، وزگە تىلگە تەلىنگەن، ءبىراق اتىن ساقتاپ قالعان، ءتىپتى اتىن دا، ءوزىن دە جوعالتىپ، تاريحتا قالماعان ءتىل دە، حالىق تا از ەمەس. بۇل — ۇلكەن ورنى تولماس تراگەديا. مىسالى، لاتىش ءتىلىنىڭ تاعدىرى تالكەككە تۇسكەندە بەلگىلى نەمىس فيلوسوفى كانت: لاتىش ءوز ءتىلىن جويماۋى كەرەك. ءتىلىن جويسا، ۇلتتىق سيپاتىن، حاراكتەرىن جويادى"، دەۋىنىڭ ءبىر ۇشتىعى وسىندا جاتسا كەرەك.

پاتشالى رەسەيدىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەنى، انا تىلىندە قاراپايىم ءبىلىم الۋعا جاعداي تۋعىزباعانى بارشاعا ايان. ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە جاريالاي وتىرىپ، وزگە ۇلتتاردى ءوز انا تىلىنەن ايىرۋعا ارەكەت جاسادى. مىسالى، 1887 ج. "جۋرنال مينيستەرستۆو نارودنوگو پروسۆەششەنيا" "ورىس ءتىلىن جازۋمەن بەكىتسەڭىز، ونى ابدەن وڭدەپ، گرامماتيكالىق ەرەجەسىمەن مەكتەپكە ەنگىزسەڭىز، سول ارقىلى تەڭسىزدىكتى جوياسىز"، — دەپ بۇلك ەتپەستەن جازدى. وسىدان-اق "مەنىڭ سيىرىم جالاپ تۇرسىن، سەنىڭ سيىرىڭ قاراپ تۇرسىننىڭ" كەبىن كورۋگە بولادى. ال حالىق ءوز انا تىلىندە وقىعىسى كەلدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ 1914 ج. دۋمادا مەكتەپ ماسەلەلەرى قارالۋعا ءتيىس ەكەندىگىن ايتا كەلىپ: "انا تىلىمەن وقىتامىز دەگەن پىكىر — كىم ورىستان تەگى باسقا، ءتىلى باسقا جۇرتتىڭ ءبارى قۋاتتايتىن پىكىر. انا تىلىمەن وقۋ بىزگە دە كەرەك ەكەندىگىندە ەش تالاس بولماسقا كەرەك" — دەيدى (ا.بايتۇرسىنوۆ. "اقجول"، 271-بەت).

كەڭەس وكىمەتى بيلەگەن عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا قازاق حالقى ناداندىق بۇلتىن تۇرگەنمەن، ونىڭ سانى مەن ۇلتتىق ساناسى وسكەن جوق سونىڭ باستى ءبىر بەلگىسى — قازاق ءتىلىنىڭ وركەنى ءوسىپ، كوسەگەسى كوگەرگەن تىلگە اينالا الماۋى. كومپارتيانىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلعان يندۋستريالاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ، تىڭ يگەرۋگە بايلانىستى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوپتەپ كەلۋى، شارۋاشىلىقتاردى ىرىلەندىرۋ جەلەۋىمەن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي جابىلۋى، ءتىلىمىزدىڭ اياسىن بۇزدى، جەرىمىزدىڭ سولتۇستىگى مەن ورتالىعىندا، بارلىق قالالارىمىزدا دەرلىك قازاقتىڭ ازشىلىق بولىپ قالۋىنا اكەلدى. بۇعان "ءبىر تىلدە سويلەسەك، كوممۋنيزمگە تەز بارامىز" (ن.حرۋششيەۆ) دەگەن ۇراندى قوسىڭىز. ءتىلىمىزدىڭ قولدانىستان شىعۋىنا وسىنىڭ ءبارى زور ىقپال ەتتى.

كەڭەس وكىمەتى ىدىراپ، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ قۇرىلدى، ءسويتىپ قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرۋ ءىسى قولعا الىندى.

سونىمەن قاتار بۇرىنعى ينتەرناسيونالدىق تاربيەنىڭ ورنىنا جاستاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋگە نەگىزدەلگەن حالىقتىق پەداگوگيكا ۇلتتىق ومىرگە نەمقۇرايلى قارايتىن كەيبىر جاستاردىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، ماتەريالدىق مادەنيەتىن تولىق مەڭگەرگەن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، ءسالت-داستۇرىن، تالىم-تاربيە قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتىن، وتانىن، ءتىلىن سۇيەتىن ازامات بولىپ ءوسۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ نەگىزى قالانۋى ءۇشىن وعان ساي ۇلتتىق سانا-سەزىم كەرەك، ۇلتتىق سانا-سەزىم بولعان جەردە انا ءتىلى دە داميدى. پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ قازاق تىلىندە نەگىزىن سالعان عالىم جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ "تاربيەگە جەتەكشى" (1926 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە: "انا ءتىلى — حالىق بولىپ جاسالعاننان بەرگى جان-دۇنيەسىنىڭ ايناسى: ءوسىپ، ءونىپ، تۇرلەنە بەرەتىن، ماڭگى قۋرامايتىن بايتەرەگى. جۇرەكتىڭ تەرەڭ سىرلارىن، باسىنان كەشكەن داۋىرلەرىن، قىسقاسى جاننىڭ بارلىق تولقىندارىن تۇقىمنان تۇقىمعا جەتكىزىپ، ساقتاپ وتىراتىن قازىناسى سول حالىقتىڭ ءتىلى"، — دەگەن ەكەن.

قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىن انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاق كەزدەسپەگەن دە شىعار. پالەنباي دەگەن قازاق انا تىلىندە سويلەي المايدى دەگەن مالىمەتتى ەشبىر ادەبيەتتەن كەزدەستىرگەن ەمەسپىز. قازاقتىڭ انا تىلىنەن ايىرىلۋى — قازاق تاريحىندا كەڭەس ۇكىمەتى جاعدايىندا عانا پايدا بولعان سوڭعى قۇبىلىس. جاس مولشەرى بويىنشا العاندا، رەسپۋبليكا قازاقتارى اراسىندا 70-جىلداردىڭ سوڭعى جىلىندا انا ءتىلىن جوعالتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى (58%) 15 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ ۇلەسىنە تيەدى ەكەن. دەمەك، بۇل جاعداي انا تىلىنە بالانى جاستان ۇيرەتۋ كەرەك دەگەن ءسوزدىڭ اقيقاتتىعىن دالەلدەي تۇسەدى. وسى ورايدا، كورنەكتى ءتىلشى عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: "ءبىز ءتىلىمىز بۇلىنبەي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە، اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋعا ءتيىستىمىز"، — دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى. وكىنىشكە وراي، بوداندىقتىڭ، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ جەمىسى بولار جاستار اراسىندا ورىسشا سويلەۋ ءالى "مودادان" تۇسكەن جوق اسىرەسە، وبلىستىق كەدەن باسقارماسىنا، سالىق كوميتەتى مەن پوليسياسىنا، باسقا دا زاڭ ورىندارىنا بارىپ كورىڭىزشى. قاراكوز قىزدارىڭىز بەن ۇلدارىڭىز شۇلدىرلەپ تۇرادى. ورىسشا سويلەگەندى بىلىكتىلىك، وزگەدەن ەرەكشەلىك دەپ ءبىلىپ، وزىنشە دارەجە كورەدى. شىندىعىندا بۇل ناداندىق، ءوزىن ءوزى سىيلاماۋشىلىق.

عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، قازاق ءتىلى — ىشكى قۇرىلىسى جاقسى زەرتتەلگەن، بۇرىنعى وداقتاس ەلدەر ىشىندەگى سويلەۋشىسىنىڭ سانى جاعىنان العاشقى بەستىككە كىرەتىن، (جەر جۇزىندەگى 5651 ءتىل اراسىندا 70ء-شى ورىندا) مەملەكەتتىك قامقورلىق بولعان جاعدايدا مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارا الاتىن ءتىل.

حالىقتىڭ كەلەشەگى رۋحاني دۇنيەسىنىڭ وسۋىندە، مادەني دامۋىندا ەكەنى بارشاعا ءمالىم. ال ونىڭ نەگىزى — انا تىلىندە. انا ءتىلىن بىلمەۋ — انانى قۇرمەتتەمەۋمەن بىردەي. سوندىقتان دا ءاربىر قازاقتىڭ لاۋازىمعا، قىزمەتىنە، كاسىبىنە، كوزقاراسىنا، جاسىنا، جىنىسىنا قاراماي قايدا جۇرسە دە، ەڭ باستى مىندەتى — قاسيەتتى تىلىمىزگە قىزمەت ەتۋ. وسىنى ەستەن شىعارمايىق، اعايىن!

---