InfoHub Logo

ق ر عىلىم جانە ءبىلىم مينيستىرلىگى “تۋران ۋنيۆەرسيتەتى”
اۆتورلار: ف.ع.ك.،قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسور تۋلەكوۆا گ.ح
كانديدات پەداگوگيچەسكيح ناۋك، اسسوسييروۆاننىي پروفەسسور كۋانوۆا ساۋلە بايتيۋرەيەۆنا
اسقاروۆ نۇرجان ءبىرجان ۇلى

اڭداتپا:

بلوكچەين تەحنولوگياسى، كريپتوۆاليۋتالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنەن باستاپ، جوسپارلاۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ مەن مەملەكەتتىك سالالاردا قولدانىلاتىن يننوۆاسيالىق وزگەرىستەردى ساقتاۋ جانە ترانزاكسيالاردى جاساۋ اسپەكتىندە شولۋ جاسايدى. اشىقتىق، سەنىمدىلىك جانە بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ تەحنولوگيانىڭ باسقا اسپەكتتەرىن دامىتۋ مەن جاساۋ بولىپ تابىلادى. بلوكچەيندى جۇيەلەردى تيىمدىلىكپەن ارتتىرۋ، بيلىكتى قولدانۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە پايدالانۋ جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىندىگىن كورسەتەدى.

انوتاسيا:

تەحنولوگيا بلوكچەين داەت وبزور يننوۆاسيوننىح يزمەنەنيي، كوتورىە يسپولزۋيۋتسيا ۆ سفەراح پلانيروۆانيا، زدراۆووحرانەنيا، وبرازوۆانيا ي گوسۋدارستۆەننوگو ۋپراۆلەنيا، وت بەزوپاسنوستي كريپتوۆاليۋت دو حرانەنيا ي وبرابوتكي ترانزاكسيي. وتكرىتوست، دوۆەريە ي دەسەنتراليزاسيا — ەتو رازۆيتيە ي سوزدانيە درۋگيح اسپەكتوۆ تەحنولوگيي. پوكازان پوتەنسيال بلوكچەين-سيستەم دليا پوۆىشەنيا ەففەكتيۆنوستي، يسپولزوۆانيا ۆلاستي، يسپولزوۆانيا ۆ گوسۋدارستۆەننىح ۋسلۋگاح ي رەشەنيا پروبلەم ۆ سفەرە زدراۆووحرانەنيا.

Annotation:

Blockchain technology provides an overview of the innovative changes that are used in the fields of planning، healthcare، education and government، from the security of cryptocurrencies to the storage and processing of transactions. Openness، trust and decentralization are the development and creation of other aspects of technology. Shows the potential of blockchain systems to increase efficiency، use of power، use in public services and solve problems in the field of healthcare.

كىلت سوزدەر: بلوكچەين تەحنولوگيا، كريپتوگرافيا، اقپاراتتىق جۇيە، قاۋىپسىزدىك،شيفرلاۋ

قازىرگى اقپاراتتىق الەمدە بلوكچەين تەحنولوگياسىيننوۆاسيالىق وزگەرىستەردىڭ اجىراماس بولىگىنەاينالۋدا. باستاپقىدا كريپتوۆاليۋتا ترانزاكسيالارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىنجاسالعان بۇل دەرەكتەردى ساقتاۋ جانە بەرۋ ءادىسى قارجى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ جانە ءتىپتى ۇكىمەت ءسياقتىارتۇرلى سالالاردا كەڭىنەن قولدانىلادى.

بلوكچەين تەحنولوگياسىنىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى-ونىڭ جوعارى قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى. بۇل قاۋىپسىزدىككە بلوكچەيندەگى دەرەكتەردى ورتالىقتاندىرىلماعان ساقتاۋارقىلى قول جەتكىزىلەدى. ءار بلوكتا الدىڭعى بلوك تۋرالىاقپارات جانە شيفرلانعان قولتاڭبا بار، سوندىقتان ءسىز وزدەرەكتەرىڭىزدى باسقارا المايسىز. قاۋىپسىزدىكتىڭ بۇل تاسىلىتەك قارجى سەكتورىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتارقۇپيالىلىق پەن سىرتقى قاۋىپتەردەن قورعاۋدىڭ جوعارىدەڭگەيىن تالاپ ەتەتىن باسقا سالالاردا دا نازار اۋداردى.

اشىقتىق پەن سەنىمدىلىك بلوكچەين تەحنولوگياسىنىڭ باسقادا ماڭىزدى اسپەكتىلەرى بولىپ تابىلادى. ترانزاكسيالارتۋرالى بارلىق اقپاراتتى تەكسەرۋگە بولادى، بۇل جۇيەنىڭجۇمىسىندا اشىقتىقتى تۋدىرادى. بۇل اسىرەسە سەنىمدىلىكماڭىزدى قارجى جانە لوگيستيكا سياقتى سالالاردا ماڭىزدى. پايدالانۋشىلار اكتيۆتەردىڭ قوزعالىسىن وڭاي باقىلايالادى نەمەسە ءونىمنىڭ شىعۋ تەگىن تەكسەرە الادى، بۇل بۇكىلجۇيەنىڭ سەنىمدىلىگىن ارتتىرادى.

بلوكچەين تەحنولوگياسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى-اقىلدى كەلىسىمشارتتار. بۇل بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا جەلى مۇشەلەرى اراسىنداعى كەلىسىمشارتتاردى اۆتوماتتاندىراتىن جانە ورىندايتىن باعدارلامالىق كود. اقىلدى كەلىسىمشارتتار قاتەلەر مەن الاياقتىق ءقاۋپىن ازايتىپ قانا قويماي، بيزنەس-پروسەستەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى. مىسالى، جىلجىمايتىن مۇلىك سالاسىندا اقىلدى كەلىسىمشارتتار تولەنگەننەن كەيىن مەنشىك قۇقىعىن اۆتوماتتى تۇردە بەرە الادى.
 
بلوكچەين تەحنولوگياسى كونترافاكسياعا قارسى كۇرەستە جاڭا پەرسپەكتيۆالار اشادى. وزگەرمەيتىن تابيعاتىنىڭ ارقاسىندا بلوكچەين ترانزاكسيالاردىڭ وزگەرمەيتىن تاريحىن ۇسىنادى. بۇل اسىرەسە ونىمدەر مەن قۇجاتتاردىڭ سەنىمدىلىگىن تەكسەرۋ ماڭىزدى جەرلەردە پايدالى. مىسالى، تاماق ونەركاسىبى وندىرۋشىدەن تۇتىنۋشىعا ازىق-تۇلىكتى باقىلاۋ ءۇشىن بلوكچەيندى قولدانا الادى، وسىلايشا ازىق-تۇلىك باسەكەلەستىگىنىڭ الدىن الادى جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەدى.

بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ-بلوكچەين تەحنولوگياسىنىڭتاعى ءبىر ماڭىزدى ارتىقشىلىعى. ءداستۇرلى اقپاراتتىق جۇيەلەردە بيلىك كوبىنەسە ورتالىقتاندىرىلعان جانە مونوپوليا مەن تەرىس پايدالانۋ ءقاۋپى بار. بلوكچەين بيلىكتىجەلىنىڭ بارلىق مۇشەلەرى اراسىندا بولەدى جانە ءادىل جانە تۇراقتى باسقارۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل، اسىرەسە، بلوكچەيندى سايلاۋدىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ، مەملەكەتتىك شىعىنداردى ەسەپكە الۋ جانە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسىكۇرەس ءۇشىن پايدالانۋعا بولاتىن باسقارۋ سالالارىنا قاتىستى.

تاعى ءبىر پەرسپەكتيۆالى اسپەكت-مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ۇسىنۋدا بلوكچەين تەحنولوگياسىن قولدانۋ. بلوكچەيننىڭ كومەگىمەن مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەت كورسەتۋ پروسەسىن ەداۋىر جاقسارتا الادى، بيۋروكراتيالىق جۇكتەمەنى ازايتادى جانە تيىمدىلىكتى ارتتىرادى. سونىمەن قاتار، بلوكچەين مەملەكەتتىك قاراجاتتى پايدالانۋدا اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتە الادى، بۇل ازاماتتاردىڭ ءوز ۇكىمەتىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتادى.

دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا بلوكچەين مەديسينالىق اقپاراتتى ساقتاۋ جانە ءبولىسۋ ءتاسىلىن وزگەرتە الادى. بلوكچەينگە نەگىزدەلگەن جۇيەلەر مەديسينالىق دەرەكتەردىڭ ءقاۋىپسىز جانە قۇپيا ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل اسىرەسە دەنساۋلىق ساقتاۋدى سيفرلاندىرۋ دامىعان سايىن ماڭىزدى. مەديسينا سالاسىنداعى بلوكچەين دەرەكتەردى جيناۋ مەن تالداۋدا توڭكەرىس جاساۋعا ۋادە بەرەدى. بلوكچەينگە سالىنعان جۇيە مەديسينالىق دەرەكتەردىڭ ءقاۋىپسىز جانە قۇپيا ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە قۇپيالىلىق بۇزىلۋى مۇمكىن دەگەن الاڭداۋشىلىقتى جويادى. ءبىراق باستى ماسەلە-بلوكچەيننىڭ ۇلكەن كولەمدەگى اقپاراتتى باسقارۋ قابىلەتى. مەديسينالىق زەرتتەۋلەر كوبىنەسە اۋقىمدى دەرەكتەردى قاجەت ەتەدى، ال بلوكچەين بۇل پروسەسكە اشىقتىق پەن سەنىمدىلىك اكەلەدى. بۇل زەرتتەۋشىلەرگە ناقتى جانە دالەلدەنگەن اقپاراتقا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وزگەرمەيتىن دەرەكتەر تاريحىن جاسايدى. بۇل ءتاسىل مەديسينالىق زەرتتەۋلەردى جەدەلدەتە الادى، جاڭا ءبىلىم بەرەدى، ەمدەۋ ادىستەرىن جاقسارتادى جانە سايىپ كەلگەندە، قوعامدىق دەنساۋلىققا پايدا اكەلەدى.

وسىلايشا، بلوكچەين تەحنولوگياسى ءارتۇرلى سالالارداعى يننوۆاسيالاردىڭ نەگىزگى كاتاليزاتورى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ قاۋىپسىزدىكتىڭ، اشىقتىقتىڭ جانە ورتالىقسىزداندىرۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتى قازىرگى قوعام ءۇشىن جاڭا كوكجيەكتەر اشادى. دەرەكتەردى ساقتاۋدىڭ بۇل ءتاسىلى قارجى جۇيەسىنىڭ ەۆوليۋسياسىن، باسقارۋدىڭ جاقسارۋىن جانە دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ وزگەرۋىن كورسەتەدى. اقىلدى كەلىسىمشارتتار مەن كونترافاكسياعا قارسى كۇرەس بيزنەس-پروسەستەردە ستاندارتقا اينالۋدا. بلوكچەين ارقىلى بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ باسقارۋعا ادىلەتتىلىك ەلەمەنتىن اكەلەدى جانە ونى مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قولدانۋ مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ تيىمدىلىگى مەن اشىقتىعىن ارتتىرادى. بلوكچەين تەحنولوگياسى العاشقى كريپتوۆاليۋتا شەشىمىنەن باستاپ قازىرگى الەمدەگى يننوۆاسيالاردىڭ نەگىزىنە دەيىنگى بولاشاقتى انىقتاۋدى جالعاستىرۋدا.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر:

1. Incorporating blockchain technology in information systems research: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0268401222001074

2. A Survey on Blockchain for Information Systems Management and Security: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S030645732030892X

3. بلوكچەين: https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BB%D0%BE%D0%BA%D1%87%D0%B5%D0%B9%D0%BD

4. كريپتا: https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D0%B8%D0%BF%D1%82%D0%B0

---