بۋلانۋ جانە كوندەنساسيالانۋ
ساباق جوسپارى
ءپانى: جاراتىلىستانۋ
سىنىبى: 5 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋلانۋ جانە كوندەنساسيالانۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: Cۋدىڭ سۇيىق نەمەسە قاتتى كۇيدەن گازعا (بۋعا) اينالۋ پروسەسى، سۇيىقتىقتان قورشاعان كەڭىستىككە وتكەن مولەكۋلالار سانى مەن بەتتىڭ قايتادان جۇتقان مولەكۋلالار سانى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى اجىراتا ءبىلۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويىن جان - جاقتى دامىتۋ، ساباق بارىسىندا ءتۇرلى مىسالدار كەلتىرىپ ەركىن سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، ادەپتىلىككە جان-جاقتىلىققا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءادىس تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، مىسالدار كەلتىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قايناعان سۋ جانە ستەكلو
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ب) وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. قاتتى دەنە دەپ نەنى اتايمىز؟
2. قاتتى دەنەلەردى قالاي بالقىتامىز؟
3. بالقىتىپ سۋىتۋ ارقىلى قاتتى دەنەلەر قالاي وزگەرەدى.
4. قاناداي قاتتا دەنەلەر جاقسى داميدى جانە قاتايادى؟
جاڭا ساباق:
Cۋقويمانىڭ سۋ بەتى ىلعالىنىڭ بۋلانۋ ارقىلى اتموسفەراعا كوتەرىلىپ، ودان جاۋىن - شاشىن تۇرىندە قايتا ءتۇسۋى. ىلعالى مول ايماقتارداعى جاۋىن - شاشىن قاباتى بۋلانۋ قاباتىنان ارتىپ كەتەدى، سوندىقتان اتموسفەرامەن ىلعال الماسۋ تەڭدەستىگىنىڭ وڭ (بولىمدى)، ال ىلعال جەتىسپەيتىن ايماقتارداعى بۇعان كەرىسىنشە جاعداي؛ ىلعال الماسۋ تەڭدەستىگىنىڭ تەرىس (بولىمسىز) قۇبىلىسى دەپ اتالادى؛
Cۋدىڭ سۇيىق نەمەسە قاتتى كۇيدەن گازعا (بۋعا) اينالۋ پروسەسى، سۇيىقتىقتان قورشاعان كەڭىستىككە وتكەن مولەكۋلالار سانى مەن بەتتىڭ قايتادان جۇتقان مولەكۋلالار سانى اراسىنداعى ايىرما. كەرى جاعداي، ياعني بەتتە قايتا جۇتىلعان سۇيىقتىق مولەكۋلالارىنىڭ سانى ودان بولىنگەن مولەكۋلالار سانىنان كوپ بولسا، وندا ونى كوندەنساسيا دەيدى. قار مەن مۇز بەتىنەن بۋلانۋدى نەمەسە قاتتى فازادان سۇيىق فازانى اينالىپ گاز كۇيىنە ءوتۋدى توتە بۋلانۋ دەسە، ال قار بەتىندەگى سۇيىق فازانى اينالىپ وتەتىن كوندەنساسيانى — سۋبليماسيا دەيدى. سۋ بەتى نەمەسە توپىراقتان بۋلانۋدى فيزيكالىق بۋلانۋ، ال وسىمدىكتەر ترانسپيراسياسىن بيولوگيالىق بۋلانۋ دەپ بولەدى.
قاتتى دەنەنىڭ بۋلانۋى سۋبليماسيا دەپ اتالادى. بۋلانۋ پروسەسى كەز كەلگەن تەمپەراتۋرادا ءجۇرۋى مۇمكىن، ءبىراق ول تەمپەراتۋرا جوعارىلاعان سايىن تەزىرەك وتەدى. جابىق ىدىستاعى بۋلانۋ پروسەسى سۇيىقتىقتىڭ نە قاتتى دەنەنىڭ ۇستىندەگى كەڭىستىك قانىققان بۋعا تولعانشا تۇراقتى تەمپەراتۋرادا جۇرەدى. قانىققان بۋدىڭ قىسىمى تەك تەمپەراتۋراعا عانا تاۋەلدى جانە ول تەمپەراتۋرا جوعارىلاعان سايىن ارتىپ وتىرادى. ەگەر قانىققان بۋدىڭ قىسىمى سىرتقى قىسىمعا تەڭ نە ارتىق بولسا، وندا بۋلانۋ قايناۋ پروسەسىنە اينالادى. قايناۋدىڭ ەڭ جوعارى تەمپەراتۋراسى بەرىلگەن زاتتىڭ الماعايىپ تەمپەراتۋراسى بولىپ ەسەپتەلەدى.[2] ودان جوعارى تەمپەراتۋرادا سۇيىقتىق پەن بۋدىڭ اراسىنداعى تەپە - تەڭدىك كۇي ساقتالمايدى. سۇيىقتىق بۋعا اينالۋى ءۇشىن ونىڭ قۇرامىنداعى مولەكۋلالار ءىلىنىس كۇشىن جەڭۋى كەرەك. وسى كۇشتى جەڭۋگە (شىعۋ جۇمىسى) جانە تۇزىلگەن سىرتقى بۋدىڭ قىسىمىن جەڭۋگە جۇمسالاتىن جۇمىس مولەكۋلالاردىڭ جىلۋلىق قوزعالىسىنىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسى ەسەبىنەن اتقارىلادى. بۋلانۋ سالدارىنان سۇيىقتىقتىڭ تەمپەراتۋراسى تومەندەپ، سالقىندايدى، سوندىقتان بۋلانۋ پروسەسى تۇراقتى تەمپەراتۋرادا ءجۇرۋى ءۇشىن وعان ۇنەمى جىلۋ بەرىپ وتىرۋ كەرەك. زاتتىڭ بىرلىك ماسساسىن تۇراقتى تەمپەراتۋرادا بۋعا اينالدىرۋعا قاجەتتى جىلۋ مولشەرى بۋلانۋ جىلۋى دەپ اتالادى. بۋلانۋ پروسەسى تەحنيكادا (ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتا، سالقىنداتقىش قوندىرعىلاردا، ت. ب.) كەڭىنەن قولدانىلادى. بۋلانۋ تابيعاتتاعى ىلعال الماسۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. كوندەنساسيا (گازدىڭ سۇيىققا اينالۋى؛ لات. condensatio — تىعىزدالۋ، قويۋلانۋ) — زاتتىڭ گاز قالپىنان سۇيىققا اينالۋى نەمەسە قاتايۋى. كوندەنساسيا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلى تەمپەراتۋرادان تومەن جاعدايدا عانا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، بۋدىڭ سۋعا اينالۋى ىلعالدىلىق مولايىپ، تەمپەراتۋرا تومەندەگەندە، بۋعا قانىققان اۋانىڭ قوزعالىسى تەمپەراتۋراسى جوعارى جاقتان تومەنگە قاراي ىعىسۋىنان بولادى.
كوندەنساسيا تۇمان جانە بۇلت قالىپتاسۋى تۇرىندە بىلىنەدى. كوندەنساسيا تەمپەراتۋرانىڭ تومەندەۋىنەن نەمەسە قىسىمىنىڭ وزگەرۋىنەن بولادى. بۋلانۋعا قاراما - قارسى پروسەسسبۋلانعىشتىق (يسپارياەموست) - بەلگىلى ءبىر مەتەورولوگيالىق جاعدايدا جەتكىلىكتى ىلعالدانعان، توسەلگەن بەتتەن مۇمكىن بولاتىن ەڭ كوپ بۋلانۋ (بۋلاندىرۋ بەتىنە سۋ بەرۋ جىلدامدىعى قانشا ۇلكەن بولسا دا) شاماسى. ادەتتە، بۋلانعىشتىق شاماسى رەتىندە سۋ بەتىنەن بۋلانۋ مولشەرىن نەمەسە تۇراقتى تولىق ىلعالدانعان توپىراق بەتىنەن بۋلانۋ شاماسىن الادى. سۋقويما بەتىنەن بۋلانعان سۋ قاباتىنىڭ قالىڭدىعىمەن (مم) ولشەنەدى. توپىراق پەن وسىمدىك بەتىنەن (اسىرەسە شولدەردە) بۋلانۋدان ايتارلىقتاي دارەجەدە ەرەكشەلەنۋى مۇمكىن.
بۋلانعىشتىق — جەردىڭ بەتىنەن جانە سۋ ايدىنىنان بەلگىلى ءبىر اۋا رايى جاعدايىندا سۋدىڭ بارىنشا بۋلانۋ مولشەرىن سيپاتتايتىن شارتتى ولشەم. بۋلانعىشتىق مم - مەن ولشەنەدى. سۋدىڭ بەتىندەگى بۋلانعىشتىق ءارقاشان ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ. قۇرلىقتا توپىراق سۋعا تولىق قانىققاندا عانا ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ بولادى. بۋلانعىشتىق ولشەمى جانە ونىڭ جاناما سيپاتتامالارى جەر بەتىندەگى ىلعالدىلىق مولشەرىن انىقتايتىن كورسەتكىشتەردىڭ بارىنە كىرەدى.
ساباقتى بەكىتۋ:
1. 1. بۋلانۋ دەگەنىمىز نە؟
2. كوندەنساسيا دەگەنىمىزى نە؟
3. بۋلانۋ مەن كوندەنساسيانى ءبىر مەزگىلدە قايدان باقىلاۋعا بولادى.
4. تابيعاتتا بۋلانۋ قاي كەزدە كوپ بولادى؟
قورىتىندى: سۋدىڭ بەتىندەگى بۋلانعىشتىق ءارقاشان ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ. قۇرلىقتا توپىراق سۋعا تولىق قانىققاندا عانا ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ بولادى. بۋلانعىشتىق ولشەمى جانە ونىڭ جاناما سيپاتتامالارى جەر بەتىندەگى ىلعالدىلىق مولشەرىن انىقتايتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبارى. ءبىز ونى كۇندەلىكتى ومىردەن دە كورىپ ءجۇرمىز.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. ءارتۇرلى بۋلانۋ جانە كوندەنساسيا تۇرلەرىنە باقىلاۋ جۇرگىزۋ
2. قوسىمشا مالىمەتتەر وقۋ، داپتەردە جازىلعان تەرميندەردى قايتالاۋ.
ءپانى: جاراتىلىستانۋ
سىنىبى: 5 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋلانۋ جانە كوندەنساسيالانۋ
ساباقتىڭ ماقساتى: Cۋدىڭ سۇيىق نەمەسە قاتتى كۇيدەن گازعا (بۋعا) اينالۋ پروسەسى، سۇيىقتىقتان قورشاعان كەڭىستىككە وتكەن مولەكۋلالار سانى مەن بەتتىڭ قايتادان جۇتقان مولەكۋلالار سانى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى اجىراتا ءبىلۋ
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ويىن جان - جاقتى دامىتۋ، ساباق بارىسىندا ءتۇرلى مىسالدار كەلتىرىپ ەركىن سويلەۋگە داعدىلاندىرۋ.
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، ادەپتىلىككە جان-جاقتىلىققا تاربيەلەۋ
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءادىس تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، مىسالدار كەلتىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: قايناعان سۋ جانە ستەكلو
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ب) وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. قاتتى دەنە دەپ نەنى اتايمىز؟
2. قاتتى دەنەلەردى قالاي بالقىتامىز؟
3. بالقىتىپ سۋىتۋ ارقىلى قاتتى دەنەلەر قالاي وزگەرەدى.
4. قاناداي قاتتا دەنەلەر جاقسى داميدى جانە قاتايادى؟
جاڭا ساباق:
Cۋقويمانىڭ سۋ بەتى ىلعالىنىڭ بۋلانۋ ارقىلى اتموسفەراعا كوتەرىلىپ، ودان جاۋىن - شاشىن تۇرىندە قايتا ءتۇسۋى. ىلعالى مول ايماقتارداعى جاۋىن - شاشىن قاباتى بۋلانۋ قاباتىنان ارتىپ كەتەدى، سوندىقتان اتموسفەرامەن ىلعال الماسۋ تەڭدەستىگىنىڭ وڭ (بولىمدى)، ال ىلعال جەتىسپەيتىن ايماقتارداعى بۇعان كەرىسىنشە جاعداي؛ ىلعال الماسۋ تەڭدەستىگىنىڭ تەرىس (بولىمسىز) قۇبىلىسى دەپ اتالادى؛
Cۋدىڭ سۇيىق نەمەسە قاتتى كۇيدەن گازعا (بۋعا) اينالۋ پروسەسى، سۇيىقتىقتان قورشاعان كەڭىستىككە وتكەن مولەكۋلالار سانى مەن بەتتىڭ قايتادان جۇتقان مولەكۋلالار سانى اراسىنداعى ايىرما. كەرى جاعداي، ياعني بەتتە قايتا جۇتىلعان سۇيىقتىق مولەكۋلالارىنىڭ سانى ودان بولىنگەن مولەكۋلالار سانىنان كوپ بولسا، وندا ونى كوندەنساسيا دەيدى. قار مەن مۇز بەتىنەن بۋلانۋدى نەمەسە قاتتى فازادان سۇيىق فازانى اينالىپ گاز كۇيىنە ءوتۋدى توتە بۋلانۋ دەسە، ال قار بەتىندەگى سۇيىق فازانى اينالىپ وتەتىن كوندەنساسيانى — سۋبليماسيا دەيدى. سۋ بەتى نەمەسە توپىراقتان بۋلانۋدى فيزيكالىق بۋلانۋ، ال وسىمدىكتەر ترانسپيراسياسىن بيولوگيالىق بۋلانۋ دەپ بولەدى.
قاتتى دەنەنىڭ بۋلانۋى سۋبليماسيا دەپ اتالادى. بۋلانۋ پروسەسى كەز كەلگەن تەمپەراتۋرادا ءجۇرۋى مۇمكىن، ءبىراق ول تەمپەراتۋرا جوعارىلاعان سايىن تەزىرەك وتەدى. جابىق ىدىستاعى بۋلانۋ پروسەسى سۇيىقتىقتىڭ نە قاتتى دەنەنىڭ ۇستىندەگى كەڭىستىك قانىققان بۋعا تولعانشا تۇراقتى تەمپەراتۋرادا جۇرەدى. قانىققان بۋدىڭ قىسىمى تەك تەمپەراتۋراعا عانا تاۋەلدى جانە ول تەمپەراتۋرا جوعارىلاعان سايىن ارتىپ وتىرادى. ەگەر قانىققان بۋدىڭ قىسىمى سىرتقى قىسىمعا تەڭ نە ارتىق بولسا، وندا بۋلانۋ قايناۋ پروسەسىنە اينالادى. قايناۋدىڭ ەڭ جوعارى تەمپەراتۋراسى بەرىلگەن زاتتىڭ الماعايىپ تەمپەراتۋراسى بولىپ ەسەپتەلەدى.[2] ودان جوعارى تەمپەراتۋرادا سۇيىقتىق پەن بۋدىڭ اراسىنداعى تەپە - تەڭدىك كۇي ساقتالمايدى. سۇيىقتىق بۋعا اينالۋى ءۇشىن ونىڭ قۇرامىنداعى مولەكۋلالار ءىلىنىس كۇشىن جەڭۋى كەرەك. وسى كۇشتى جەڭۋگە (شىعۋ جۇمىسى) جانە تۇزىلگەن سىرتقى بۋدىڭ قىسىمىن جەڭۋگە جۇمسالاتىن جۇمىس مولەكۋلالاردىڭ جىلۋلىق قوزعالىسىنىڭ كينەتيكالىق ەنەرگياسى ەسەبىنەن اتقارىلادى. بۋلانۋ سالدارىنان سۇيىقتىقتىڭ تەمپەراتۋراسى تومەندەپ، سالقىندايدى، سوندىقتان بۋلانۋ پروسەسى تۇراقتى تەمپەراتۋرادا ءجۇرۋى ءۇشىن وعان ۇنەمى جىلۋ بەرىپ وتىرۋ كەرەك. زاتتىڭ بىرلىك ماسساسىن تۇراقتى تەمپەراتۋرادا بۋعا اينالدىرۋعا قاجەتتى جىلۋ مولشەرى بۋلانۋ جىلۋى دەپ اتالادى. بۋلانۋ پروسەسى تەحنيكادا (ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتا، سالقىنداتقىش قوندىرعىلاردا، ت. ب.) كەڭىنەن قولدانىلادى. بۋلانۋ تابيعاتتاعى ىلعال الماسۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. كوندەنساسيا (گازدىڭ سۇيىققا اينالۋى؛ لات. condensatio — تىعىزدالۋ، قويۋلانۋ) — زاتتىڭ گاز قالپىنان سۇيىققا اينالۋى نەمەسە قاتايۋى. كوندەنساسيا بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلى تەمپەراتۋرادان تومەن جاعدايدا عانا بولۋى مۇمكىن. مىسالى، بۋدىڭ سۋعا اينالۋى ىلعالدىلىق مولايىپ، تەمپەراتۋرا تومەندەگەندە، بۋعا قانىققان اۋانىڭ قوزعالىسى تەمپەراتۋراسى جوعارى جاقتان تومەنگە قاراي ىعىسۋىنان بولادى.
كوندەنساسيا تۇمان جانە بۇلت قالىپتاسۋى تۇرىندە بىلىنەدى. كوندەنساسيا تەمپەراتۋرانىڭ تومەندەۋىنەن نەمەسە قىسىمىنىڭ وزگەرۋىنەن بولادى. بۋلانۋعا قاراما - قارسى پروسەسسبۋلانعىشتىق (يسپارياەموست) - بەلگىلى ءبىر مەتەورولوگيالىق جاعدايدا جەتكىلىكتى ىلعالدانعان، توسەلگەن بەتتەن مۇمكىن بولاتىن ەڭ كوپ بۋلانۋ (بۋلاندىرۋ بەتىنە سۋ بەرۋ جىلدامدىعى قانشا ۇلكەن بولسا دا) شاماسى. ادەتتە، بۋلانعىشتىق شاماسى رەتىندە سۋ بەتىنەن بۋلانۋ مولشەرىن نەمەسە تۇراقتى تولىق ىلعالدانعان توپىراق بەتىنەن بۋلانۋ شاماسىن الادى. سۋقويما بەتىنەن بۋلانعان سۋ قاباتىنىڭ قالىڭدىعىمەن (مم) ولشەنەدى. توپىراق پەن وسىمدىك بەتىنەن (اسىرەسە شولدەردە) بۋلانۋدان ايتارلىقتاي دارەجەدە ەرەكشەلەنۋى مۇمكىن.
بۋلانعىشتىق — جەردىڭ بەتىنەن جانە سۋ ايدىنىنان بەلگىلى ءبىر اۋا رايى جاعدايىندا سۋدىڭ بارىنشا بۋلانۋ مولشەرىن سيپاتتايتىن شارتتى ولشەم. بۋلانعىشتىق مم - مەن ولشەنەدى. سۋدىڭ بەتىندەگى بۋلانعىشتىق ءارقاشان ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ. قۇرلىقتا توپىراق سۋعا تولىق قانىققاندا عانا ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ بولادى. بۋلانعىشتىق ولشەمى جانە ونىڭ جاناما سيپاتتامالارى جەر بەتىندەگى ىلعالدىلىق مولشەرىن انىقتايتىن كورسەتكىشتەردىڭ بارىنە كىرەدى.
ساباقتى بەكىتۋ:
1. 1. بۋلانۋ دەگەنىمىز نە؟
2. كوندەنساسيا دەگەنىمىزى نە؟
3. بۋلانۋ مەن كوندەنساسيانى ءبىر مەزگىلدە قايدان باقىلاۋعا بولادى.
4. تابيعاتتا بۋلانۋ قاي كەزدە كوپ بولادى؟
قورىتىندى: سۋدىڭ بەتىندەگى بۋلانعىشتىق ءارقاشان ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ. قۇرلىقتا توپىراق سۋعا تولىق قانىققاندا عانا ناقتى بۋلانعان سۋ مولشەرىنە تەڭ بولادى. بۋلانعىشتىق ولشەمى جانە ونىڭ جاناما سيپاتتامالارى جەر بەتىندەگى ىلعالدىلىق مولشەرىن انىقتايتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبارى. ءبىز ونى كۇندەلىكتى ومىردەن دە كورىپ ءجۇرمىز.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. ءارتۇرلى بۋلانۋ جانە كوندەنساسيا تۇرلەرىنە باقىلاۋ جۇرگىزۋ
2. قوسىمشا مالىمەتتەر وقۋ، داپتەردە جازىلعان تەرميندەردى قايتالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: دۇرىس بولشەكتەر. بۇرىس بولشەكتەر (پرەزەنتاسياسىمەن)
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ەكى ورنەكتىڭ كۆادراتتارىنىڭ ايىرىمى» (فليپچارت)
