تەمپەراتۋرا. ونى ولشەۋ تاسىلدەرى. تەرمومەترلەر
ساباق جوسپارى
ءپانى: جاراتىلىستانۋ
سىنىبى: 5 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تەمپەراتۋرا. ونى ولشەۋ تاسىلدەرى. تەرمومەترلەر.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا تەمپەراتۋرا جانە ونى ولشەۋ تاسىلدەرى جايلى تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋگە ۇيرەتۋ، وي ءورىسىن دامىتا وتىرىپ كەڭەيتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، العىرلىققا باۋلۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءادىس تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، مىسالدار كەلتىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تەرمومەتر تۇرلەرى، كارتوچكالار،
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ب) وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. كۇننىڭ تۇتىلۋى دەگەنىمىز نە؟
2. ايدىڭ شە؟
3. ولاردىڭ قانداي فازالارى بولادى؟
4. جارىق جىلدامدىعى دەگەنىمىز نە؟
5. ول قالاي تارالادى؟
جاڭا ساباق:
تەرموديناميكالىق پارامەتر دەپ – ماكرودەنەنىڭ كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى اتايدى، وعان قىسىم، كولەم، تەمپەراتۋرا جاتادى.
تەرموديناميكالىق پروسەسس دەگەنىمىز - قانداي دا ءبىر تەرمو پارامەترلەردىڭ وزگەرۋ قۇبىلىسى نەمەسە جۇيەنىڭ ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە ءوتۋى.
بارلىق ماكرودەنەلەر ميكرودەنەلەردەن (اتومدارمەن مولەكۋلالاردان تۇرادى)
ميكرودەنەلەردىڭ دە ءوز سيپاتتامالارى (ميكروپارامەترلەرى) بار. ولارعا مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) كولەمى، مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) ماسساسى، مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) جىلدامدىعى، مولەكۋلالاردىڭ (اتومداردىڭ) كونسەنتراسياسى جاتادى. ماكرودەنەلەردە ءوتىپ جاتقان پروسەستەردىڭ وسى مارودەنەنى تۇزەتىن ميكرودەنەلەردىڭ پارامەترلەرىنىڭ وزگەرىسىنەن تۋاتىنى انىق.
فيزيكالىق شامانىڭ بەلگىلى ينفورماسيا بەرەتىنىن، ياعني ونىڭ فيزيكالىق ماعىناسى بولادى. مىسالى: ماكرودەنەنىڭ ماسساسى - دەنەدە زاتتىڭ قانداي مولشەرى بار ەكەنىن، كولەم - دەنەنىڭ كەڭىستىكتە قانداي ورىن الاتىنىن بىلدىرەدى، گاز قىسىمى - گازدىڭ بىرلىك اۋدانعا قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەتىنىن سيپاتتايدى.
تەمپەراتۋرا: جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كەزىندە بارلىق دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋرالارى بىردەي، سوندىقتان ونى جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كۇيىنىڭ سيپاتتاماسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. تەمپەراتۋرامەن تابيعاتتاعى بارلىق سۇيىق زاتتاردى قاراستىرۋعا بولادى.
مىسالى: مۇناي ونىمدەرىنىڭ سالالارىن قاراستىرساق، مايدى قويۋلاندىرىپ، ونىڭ قوزعالتقىشىن جوياتىن تەمپەراتۋرا قىستا 5 گرادۋستان 20 گرادۋسقا دەيىنگى تەمپەراتۋرادا پايدالانىلادى، ال جازدا 20 گرادۋسقا دەيىن.
ال، دەنە مەن تەمپەراتۋرانى ولشەيتىن اسپاپتى - تەرمومەتر دەپ اتايدى. ولاردى تىكەلەي جاناستىرساق تەمپەراتۋرالارى تەڭەسەدى، ياعني جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك ورنايدى.
تەرمومەترلەر جانە تەمپەراتۋرالىق شكالالار.
تەمپەراتۋرانى ولشەۋ ءۇشىن دەنەلەردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى تەمپەراتۋراعا تاۋەلدى وزگەرىپ وتىراتىنى پايدالانىلادى.
تەرمومەترلىك دەنەنىڭ تەمپەراتۋرامەن بىرگە ۇيلەسىمدى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى ءبىر سيپاتتاماسىن، مىسالى، گازدىڭ كولەمىن نەمەسە قىسىمىن الىپ، قايتالانۋى جەڭىل، ءبىرقاتار تۇراقتى تەمپەراتۋرالىق نۇكتەلەردى تاعايىندايدى. (سۋدىڭ قايناۋ، قاتايۋ
نۇكتەلەرى). بۇل نۇكتەلەر رەپەرلىك نۇكتەلەر دەپ اتالادى. رەپەرلىك نۇكتەلەردى تاڭداۋ ارقىلى تۇرلىشە تەمپەراتۋرالىق شكالالاردى الادى.
1. فارەنگەيت شكالاسى. 1724 ج. ۇلىبريتانيادا جانە گوللانديادا جۇمىس ىستەگەن نەمىس فيزيگى فارانگەيت ۇسىنعان. رەپەرلىك نۇكتەلەر:
0 F - 1709 ج. ەرەكشە سۋىق قىستىڭ تەمپەراتۋراسى 32 گر F – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى 98 گر. F. بۇل شكالا بويىنشا سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى 212 گر F. فارەنگەيت شكالاسىن اقش - تا پايدالانا - دى.
2. رەوميۋر شكالاسى. 1730 ج. فرانسۋز جاراتىلىستانۋشىسى رەوميۋر جاساعان. رەپەرلىك نۇكتەلەرى: 0 گر. ر – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى: 100 گر س - سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى.
3. سەلسيي شكالاسى. 1742ج. شۆەد استرونومى جانە فيزيگى سەلسيي جاساعان. رەپەرلىك نۇكتەلەرى: 0 گر س – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى؛ 100 گر س - سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى.
ابسوليۋت تەمپەراتۋرالار شكالاسى. تۇڭعىش رەت تەمپەراتۋرالىق شكالانى فيزيكالىق قۇبىلىستىڭ نەگىزىندە جاساعان عالىم، اعىل - شىن فيزيگى 1848 جىلى تومسون ۋيليام عىلىمي جەتىستىكتەرى ءۇشىن لورد كەلۆين اتاندى. سەلسيي شكالاسى بويىنشا - 237 گر س تەمپەراتۋراعا 0 ك سايكەس كەلەدى. بۇل مىناداي بايلانىستا بولادى. ت = t + 237
ساباقتى بەكىتۋ:
1. تەمپەراتۋرا دەگەنىمىز نە؟
2. ونى ولشەۋ تاسىلدەرىن اتا.
3. تەرمومەترلەردىڭ تۇرلەرىن اتا.
4. تەرمومەترلەرلەردى ءبىز نە ءۇشىن قولدانامىز.
قورىتىندى:
جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كەزىندە بارلىق دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋرالارى بىردەي، سوندىقتان ونى جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كۇيىنىڭ سيپاتتاماسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. تەمپەراتۋرامەن تابيعاتتاعى بارلىق سۇيىق زاتتاردى قاراستىرۋعا بولادى.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. 1 كۇدىك اۋا - رايىنىڭ جاي - كۇيىن انىقتاۋ.
2. قوسىمشا مالىمەت جيناۋ.
ءپانى: جاراتىلىستانۋ
سىنىبى: 5 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تەمپەراتۋرا. ونى ولشەۋ تاسىلدەرى. تەرمومەترلەر.
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا تەمپەراتۋرا جانە ونى ولشەۋ تاسىلدەرى جايلى تۇسىنىك بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنۋگە ۇيرەتۋ، وي ءورىسىن دامىتا وتىرىپ كەڭەيتۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ؛
تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى شاپشاڭدىققا، العىرلىققا باۋلۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ
ساباقتىڭ ءادىس تاسىلدەرى: ءتۇسىندىرۋ، مىسالدار كەلتىرۋ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: تەرمومەتر تۇرلەرى، كارتوچكالار،
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
ب) وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ:
1. كۇننىڭ تۇتىلۋى دەگەنىمىز نە؟
2. ايدىڭ شە؟
3. ولاردىڭ قانداي فازالارى بولادى؟
4. جارىق جىلدامدىعى دەگەنىمىز نە؟
5. ول قالاي تارالادى؟
جاڭا ساباق:
تەرموديناميكالىق پارامەتر دەپ – ماكرودەنەنىڭ كۇيىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى اتايدى، وعان قىسىم، كولەم، تەمپەراتۋرا جاتادى.
تەرموديناميكالىق پروسەسس دەگەنىمىز - قانداي دا ءبىر تەرمو پارامەترلەردىڭ وزگەرۋ قۇبىلىسى نەمەسە جۇيەنىڭ ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە ءوتۋى.
بارلىق ماكرودەنەلەر ميكرودەنەلەردەن (اتومدارمەن مولەكۋلالاردان تۇرادى)
ميكرودەنەلەردىڭ دە ءوز سيپاتتامالارى (ميكروپارامەترلەرى) بار. ولارعا مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) كولەمى، مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) ماسساسى، مولەكۋلانىڭ (اتومنىڭ) جىلدامدىعى، مولەكۋلالاردىڭ (اتومداردىڭ) كونسەنتراسياسى جاتادى. ماكرودەنەلەردە ءوتىپ جاتقان پروسەستەردىڭ وسى مارودەنەنى تۇزەتىن ميكرودەنەلەردىڭ پارامەترلەرىنىڭ وزگەرىسىنەن تۋاتىنى انىق.
فيزيكالىق شامانىڭ بەلگىلى ينفورماسيا بەرەتىنىن، ياعني ونىڭ فيزيكالىق ماعىناسى بولادى. مىسالى: ماكرودەنەنىڭ ماسساسى - دەنەدە زاتتىڭ قانداي مولشەرى بار ەكەنىن، كولەم - دەنەنىڭ كەڭىستىكتە قانداي ورىن الاتىنىن بىلدىرەدى، گاز قىسىمى - گازدىڭ بىرلىك اۋدانعا قانداي كۇشپەن ارەكەت ەتەتىنىن سيپاتتايدى.
تەمپەراتۋرا: جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كەزىندە بارلىق دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋرالارى بىردەي، سوندىقتان ونى جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كۇيىنىڭ سيپاتتاماسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. تەمپەراتۋرامەن تابيعاتتاعى بارلىق سۇيىق زاتتاردى قاراستىرۋعا بولادى.
مىسالى: مۇناي ونىمدەرىنىڭ سالالارىن قاراستىرساق، مايدى قويۋلاندىرىپ، ونىڭ قوزعالتقىشىن جوياتىن تەمپەراتۋرا قىستا 5 گرادۋستان 20 گرادۋسقا دەيىنگى تەمپەراتۋرادا پايدالانىلادى، ال جازدا 20 گرادۋسقا دەيىن.
ال، دەنە مەن تەمپەراتۋرانى ولشەيتىن اسپاپتى - تەرمومەتر دەپ اتايدى. ولاردى تىكەلەي جاناستىرساق تەمپەراتۋرالارى تەڭەسەدى، ياعني جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك ورنايدى.
تەرمومەترلەر جانە تەمپەراتۋرالىق شكالالار.
تەمپەراتۋرانى ولشەۋ ءۇشىن دەنەلەردىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى تەمپەراتۋراعا تاۋەلدى وزگەرىپ وتىراتىنى پايدالانىلادى.
تەرمومەترلىك دەنەنىڭ تەمپەراتۋرامەن بىرگە ۇيلەسىمدى وزگەرىپ وتىراتىنى بەلگىلى ءبىر سيپاتتاماسىن، مىسالى، گازدىڭ كولەمىن نەمەسە قىسىمىن الىپ، قايتالانۋى جەڭىل، ءبىرقاتار تۇراقتى تەمپەراتۋرالىق نۇكتەلەردى تاعايىندايدى. (سۋدىڭ قايناۋ، قاتايۋ
نۇكتەلەرى). بۇل نۇكتەلەر رەپەرلىك نۇكتەلەر دەپ اتالادى. رەپەرلىك نۇكتەلەردى تاڭداۋ ارقىلى تۇرلىشە تەمپەراتۋرالىق شكالالاردى الادى.
1. فارەنگەيت شكالاسى. 1724 ج. ۇلىبريتانيادا جانە گوللانديادا جۇمىس ىستەگەن نەمىس فيزيگى فارانگەيت ۇسىنعان. رەپەرلىك نۇكتەلەر:
0 F - 1709 ج. ەرەكشە سۋىق قىستىڭ تەمپەراتۋراسى 32 گر F – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى 98 گر. F. بۇل شكالا بويىنشا سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى 212 گر F. فارەنگەيت شكالاسىن اقش - تا پايدالانا - دى.
2. رەوميۋر شكالاسى. 1730 ج. فرانسۋز جاراتىلىستانۋشىسى رەوميۋر جاساعان. رەپەرلىك نۇكتەلەرى: 0 گر. ر – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى: 100 گر س - سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى.
3. سەلسيي شكالاسى. 1742ج. شۆەد استرونومى جانە فيزيگى سەلسيي جاساعان. رەپەرلىك نۇكتەلەرى: 0 گر س – مۇزدىڭ ەرۋ تەمپەراتۋراسى؛ 100 گر س - سۋدىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى.
ابسوليۋت تەمپەراتۋرالار شكالاسى. تۇڭعىش رەت تەمپەراتۋرالىق شكالانى فيزيكالىق قۇبىلىستىڭ نەگىزىندە جاساعان عالىم، اعىل - شىن فيزيگى 1848 جىلى تومسون ۋيليام عىلىمي جەتىستىكتەرى ءۇشىن لورد كەلۆين اتاندى. سەلسيي شكالاسى بويىنشا - 237 گر س تەمپەراتۋراعا 0 ك سايكەس كەلەدى. بۇل مىناداي بايلانىستا بولادى. ت = t + 237
ساباقتى بەكىتۋ:
1. تەمپەراتۋرا دەگەنىمىز نە؟
2. ونى ولشەۋ تاسىلدەرىن اتا.
3. تەرمومەترلەردىڭ تۇرلەرىن اتا.
4. تەرمومەترلەرلەردى ءبىز نە ءۇشىن قولدانامىز.
قورىتىندى:
جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كەزىندە بارلىق دەنەلەردىڭ تەمپەراتۋرالارى بىردەي، سوندىقتان ونى جىلۋلىق تەپە - تەڭدىك كۇيىنىڭ سيپاتتاماسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. تەمپەراتۋرامەن تابيعاتتاعى بارلىق سۇيىق زاتتاردى قاراستىرۋعا بولادى.
ءۇي تاپسىرماسى:
1. 1 كۇدىك اۋا - رايىنىڭ جاي - كۇيىن انىقتاۋ.
2. قوسىمشا مالىمەت جيناۋ.
You Might Also Like
-
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى: قورشاعان ورتا مەن ادام دەنساۋلىعى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ، دۇنيە تانۋ پانىنەن العان بىلىمدەرىن جۇيەلەۋ.
