بۋناقدەنەلىلەر
بۋناقدەنەلىلەر
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم، بىلىك داعدىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، بۋناقدەنەلىلەردىڭ سان الۋاندىلىعىن ولاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى جانە دامۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ءوزىن - ءوزى دامىتۋىنا جەتەلەۋ جانە وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا
ءپان ارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ ءادىسى: ءوز بەتىنشە وقىپ، تانىپ ءبىلۋ.
ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، ولاردى تۇگەلدەۋ. ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرىپ، جاڭا ساباقتى باستاۋ. ساباقتى باستاماس بۇرىن سىنىپتى 3 توپقا ءبولۋ.
وتكەن ساباقتى ەسكە ءتۇسىرۋ
«كۋبيزم» ءادىسى بويىنشا سۇرالادى
1 زەرتتە
1. ۇلۋ باقالشاعىن زەرتەۋ
1. الدىڭعى جاعى دوڭەس جانە يىرىمدەرى بار، ولار ۇلۋدىڭ ءوسۋىنىڭ جىلدىق شەڭبەرىن قۇرايدى
2 قولدان
1. شاياندى تۇرمىستا قولدانۋ
1. ەگەر اس شايان بولسا تاعامعا قولدانۋعا بولادى
3 تالدا
1. شاياننىڭ اياقتارىن تالدا
1. 1انتەننۋللا، 2 انتەننە، 3مانديبۋلا، 4ىماكسيميللا، 5ىىماكسيميللا، 6 - 8جاقاياقتارى، 9 - 13جۇرەتىن اياقتارى، 14 - 15كۋپۋلياتيۆتى اپپارات، 16 - 18ەكى تارماقتى قۇرساق اياقتارى، 19قۇيرىق جۇزبە قاناتى
4 سالىستىر
1. وزەن شايانى مەن شارشىلى ورمەكشىنىڭ تىنىس الۋىن سالىستىر 1. وزەن شايانى جەلبەزەك ارقىلى تىنىس السا، شارشىلى ورمەكشى دەمتۇتىك ارقىلى تىنىس الادى
5 دالەلدە
1. شاياندار مەن ورمەكشىلەردىڭ بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتاتىنىن دالەلدە
1. شاياندار مەن ورمەكشىلەر بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتۋ سەبەبى دەنەسى بۋىندارعا بولىنگەن
6 سۋرەتتە
1. ورمەكشىنىڭ دەنە قۇرىلىسىن سۋرەتتە
سۋرەتتەرىن سالۋ
وي قوزعاۋ كەزەڭى
3 توپقا سۋرەت كورسىپ، سول بويىنشا اڭگىمەلەتۋ
ماعىنانى تانۋ
ەنتومولوگيا دەپ بۋناقدەنەلىلەردى زەرتتەيتىن عىلىمدى اتايدى. (گرەكتىڭ « ەنتوما» - بۋناقدەنە + « لوگوس» - عىلىم دەگەن سوزىنەن شىققان).
بۋىناياقتىلار ءتيپى
↓
بۋناقدەنەلىلەر كلاسى
↓
كلاسس تارماعى
تۋاقاناتسىزدار ------------------- قاناتتىلار
بۋناقدەنەلىلەردىڭ دەنە قۇرىلىسى
باس
كوكىرەك
قۇرساق
1 - توپتىڭ جۇمىسى: باس مۇشەسىندە ورنالاسقان مۇشەلەر
ەكى مۇرتشا ------------ جاي جانە كۇردەلى ---------- اۋىزى
قۇرىلىستى كوزدەرى
بۋناقدەنەلىلەردىڭ اۋىز مۇشەلەرىنىڭ سان الۋاندىلىعى.
2 - توپتىڭ جۇمىسى: بۋناقدەنەلىلەردىڭ كوكىرەگىندەگى مۇشەلەر
اياقتارى قاناتتارى
6 - سىنىپتا وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى بۋناقدەنەلىلەردىڭ اياق قۇرىلىسىن اجىراتۋ
3 - توپتىڭ جۇمىسى: بۋناقدەنەلىلەردىڭ كوبەيۋى:
ا) تولىق تۇرلەنىپ دامۋ دەگەنىمىز نە؟
جۇمىرتقا→دەرناسىل→قۋىرشاق→يماگو
ب) تۋرا دامۋ:
جۇمىرتقا→يماگو
ۆ) شالا تۇرلەنىپ دامۋ:
جۇمىرتقا→دەرناسىل→يماگو
تۋرا دامۋ --------------------- قاناتسىز بۋناقدەنەلىلەر
شالا تۇرلەنىپ دامۋ --------- اقپا، ينەلىك، ءداۋىت، بيت، قاندالا، شەگىرتكە، بۇزاۋباس
تولىق تۇرلەنىپ دامۋ -------- قوڭىزدار، كوبەلەكتەر، بۇرگەلەر، شىبىندار، ماسالار، شانشارلار، قۇمىرسقالار، بالارالار، ت. ب.
تولىق تۇرلەنىپ دامۋدىڭ ۆيديوكورىنىسىن كورسەتۋ.
يماگو دەگەنىمىز نە؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ ەرەسەك كۇيگە اۋىسۋ ساتىسى يماگو دەپ اتالىنادى.
يماگو ( لاتىنشا يماگو - ەرەسەك قۇرت دەگەندى بىلدىرەدى ).
بۋناقدەنەلىلەردىڭ تابيعاتتاعى، ادام ومىرىندەگى ماڭىزى.
1. وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرادى
2. توپىراقتى قوپسىتادى، تابيعاتتى تازارتادى
3. اۋىل شارۋشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن زيانكەستەردى جويادى
4. بال اراسى مەديسينادا
5. تۇت جىبەك كوبەلەگى - جىبەك الۋ ءۇشىن
6. تاعام رەتىندە
بۋناقدەنەلىلەردىڭ زياندىلىعى:
1. اۋرۋ تاراتادى
2. اۋىل شارۋاشىلىعىنا
3. جەمىس - جيدەكتەرگە، كوكونىس داقىلدارىنا
4. ءۇي جيھازدارىنا، ازىق - تۇلىككە زيان كەلتىرەدى
بۋناقدەنەلىلەر تۋرالى عاجايىپ فاكتىلەر
- قازىرگى ۋاقىتتا بۋناقدەنەلىلەردىڭ كەم دەگەندە
ءبىر ميلليون ءتۇرى بەلگىلى، ال كەيبىر عالىمداردىڭ
پىكىرىنشە، ولاردىڭ سانى ون ميلليونعا جەتۋى
دە مۇمكىن.
- قۇمىرسقالار سەكىلدى باسقا دا بۋناقدەنەلىلەر
ءوز سالماعىنان بىرنەشە ەسە اۋىر زاتتاردى
تاسي الادى.
- بۇرگە ءوز بويىنان 130 ەسە بيىكتىككە سەكىرە
السا، جۇلدىزقۇرتتاردىڭ بۇلشىقەتتەرى
ادامدىكىنەن التى ەسە كوپ.
- ءمۇيىزتۇمسىق قوڭىز ءوز سالماعىنان 850 ەسە
ارتىق سالماقتى كوتەرە الادى.
ەڭ، ەڭ، ەڭ...
رەفلەكسيا. رافت ءادىسى
ر - رول، ءمۇعالىم تاقىرىپ ايتادى. تاقىرىپ «قۇمىرسقا مەن شەگىرتكە»
ا - اۋديتوريا، 1 - توپ قۇمىرسقا مەن شەگىرتكەگە سيپاتتاما بەرەدى
ف - فورما، 2 - توپ وسى تاقىرىپ بويىنشا كەيىپكەرلەرگە جاقتاۋ جانە داتتاۋ جايىندا حات جازادى
ت - تاقىرىپ، 3 - توپ وسى تاقىرىپ بويىنشا اڭگىمەلەيدى
شىرىلداۋىق شەگىرتكە
ىرشىپ ءجۇرىپ ءان سالعان،
كوگالدى قۋىپ گولايتتاپ
قىزىقتاپ ءجۇرىپ جازدى العان.
جازدىگۇنى جاپىراقتىڭ
بىرىندە تاماق، بىرىندە ءۇي
جاپىراق كەتتى، جاز كەتتى.
كۇز بولعان سوڭ كەتتى كۇي
وكىنگەننەن نە پايدا.
سۋىققا توڭعان قارنى اشقان
ويىن قايدا ءان قايدا
ونىمەنەن تۇرمادى
قار كورىندى قىس بولدى.
ساۋىقشىل سورلى بۇكشيدى.
تىماق قيىن ءىس بولدى.
سەكىرۋ قايدا ءسۇرىنىپ
قاباعىن قايعى جابادى
سالامدا جاتىپ، ءدان جيعان
قۇمىرسقانى ىزدەپ تابادى. سىلكىلەپ كەلىپ جىعىلدى
اياعىنا باس ۇرا
قاراعىم جىلىت تاماق بەر.
جاز شىققانشا اسىرا
مۇنىڭ جانىم ءسوز ەمەس.
جاز ەتەرىن بىلمەپ پە ەڭ؟
جانىڭ ءۇشىن ەش شارۋا
الا جازداي قىلماپ پە ەڭ؟
مەن وزىڭدەي شارۋاشىل
جۇمساق يلەۋ ءۇيلى مە
كوگالدى قۋىپ، ءان سالىپ
ولەڭنەن قولىم تيمەپتى
ولەڭشى، ءانشى ەسىل ەر!
الا جازداي ءان سالساڭ
سەلكىلدە دە بيلەي بەر!
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
1. بۋناقدەنەلىلەر تاقىرىبىن وقىپ كەلۋ.
2. بۋناقدەنەلىلەردىڭ سۋرەتتەرىن سالۋ
3. ىزدەنىس جۇمىسى
1 - توپ: «زياندى بۋناقدەنەلىلەرمەن كۇرەسۋ جولدارى»
2 - توپ: «قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن بۋناقدەنەلىلەر»
3توپ: «بۋناقدەنەلىلەردىڭ ماڭىزى»
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم، بىلىك داعدىسىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، بۋناقدەنەلىلەردىڭ سان الۋاندىلىعىن ولاردىڭ تىرشىلىك ەتۋ ورتاسى جانە دامۋى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ. پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ءوزىن - ءوزى دامىتۋىنا جەتەلەۋ جانە وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا
ءپان ارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، ادەبيەت
ساباقتىڭ ءادىسى: ءوز بەتىنشە وقىپ، تانىپ ءبىلۋ.
ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن سالەمدەسىپ، ولاردى تۇگەلدەۋ. ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرىپ، جاڭا ساباقتى باستاۋ. ساباقتى باستاماس بۇرىن سىنىپتى 3 توپقا ءبولۋ.
وتكەن ساباقتى ەسكە ءتۇسىرۋ
«كۋبيزم» ءادىسى بويىنشا سۇرالادى
1 زەرتتە
1. ۇلۋ باقالشاعىن زەرتەۋ
1. الدىڭعى جاعى دوڭەس جانە يىرىمدەرى بار، ولار ۇلۋدىڭ ءوسۋىنىڭ جىلدىق شەڭبەرىن قۇرايدى
2 قولدان
1. شاياندى تۇرمىستا قولدانۋ
1. ەگەر اس شايان بولسا تاعامعا قولدانۋعا بولادى
3 تالدا
1. شاياننىڭ اياقتارىن تالدا
1. 1انتەننۋللا، 2 انتەننە، 3مانديبۋلا، 4ىماكسيميللا، 5ىىماكسيميللا، 6 - 8جاقاياقتارى، 9 - 13جۇرەتىن اياقتارى، 14 - 15كۋپۋلياتيۆتى اپپارات، 16 - 18ەكى تارماقتى قۇرساق اياقتارى، 19قۇيرىق جۇزبە قاناتى
4 سالىستىر
1. وزەن شايانى مەن شارشىلى ورمەكشىنىڭ تىنىس الۋىن سالىستىر 1. وزەن شايانى جەلبەزەك ارقىلى تىنىس السا، شارشىلى ورمەكشى دەمتۇتىك ارقىلى تىنىس الادى
5 دالەلدە
1. شاياندار مەن ورمەكشىلەردىڭ بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتاتىنىن دالەلدە
1. شاياندار مەن ورمەكشىلەر بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتۋ سەبەبى دەنەسى بۋىندارعا بولىنگەن
6 سۋرەتتە
1. ورمەكشىنىڭ دەنە قۇرىلىسىن سۋرەتتە
سۋرەتتەرىن سالۋ
وي قوزعاۋ كەزەڭى
3 توپقا سۋرەت كورسىپ، سول بويىنشا اڭگىمەلەتۋ
ماعىنانى تانۋ
ەنتومولوگيا دەپ بۋناقدەنەلىلەردى زەرتتەيتىن عىلىمدى اتايدى. (گرەكتىڭ « ەنتوما» - بۋناقدەنە + « لوگوس» - عىلىم دەگەن سوزىنەن شىققان).
بۋىناياقتىلار ءتيپى
↓
بۋناقدەنەلىلەر كلاسى
↓
كلاسس تارماعى
تۋاقاناتسىزدار ------------------- قاناتتىلار
بۋناقدەنەلىلەردىڭ دەنە قۇرىلىسى
باس
كوكىرەك
قۇرساق
1 - توپتىڭ جۇمىسى: باس مۇشەسىندە ورنالاسقان مۇشەلەر
ەكى مۇرتشا ------------ جاي جانە كۇردەلى ---------- اۋىزى
قۇرىلىستى كوزدەرى
بۋناقدەنەلىلەردىڭ اۋىز مۇشەلەرىنىڭ سان الۋاندىلىعى.
2 - توپتىڭ جۇمىسى: بۋناقدەنەلىلەردىڭ كوكىرەگىندەگى مۇشەلەر
اياقتارى قاناتتارى
6 - سىنىپتا وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ ارقىلى بۋناقدەنەلىلەردىڭ اياق قۇرىلىسىن اجىراتۋ
3 - توپتىڭ جۇمىسى: بۋناقدەنەلىلەردىڭ كوبەيۋى:
ا) تولىق تۇرلەنىپ دامۋ دەگەنىمىز نە؟
جۇمىرتقا→دەرناسىل→قۋىرشاق→يماگو
ب) تۋرا دامۋ:
جۇمىرتقا→يماگو
ۆ) شالا تۇرلەنىپ دامۋ:
جۇمىرتقا→دەرناسىل→يماگو
تۋرا دامۋ --------------------- قاناتسىز بۋناقدەنەلىلەر
شالا تۇرلەنىپ دامۋ --------- اقپا، ينەلىك، ءداۋىت، بيت، قاندالا، شەگىرتكە، بۇزاۋباس
تولىق تۇرلەنىپ دامۋ -------- قوڭىزدار، كوبەلەكتەر، بۇرگەلەر، شىبىندار، ماسالار، شانشارلار، قۇمىرسقالار، بالارالار، ت. ب.
تولىق تۇرلەنىپ دامۋدىڭ ۆيديوكورىنىسىن كورسەتۋ.
يماگو دەگەنىمىز نە؟
بۋناقدەنەلىلەردىڭ ەرەسەك كۇيگە اۋىسۋ ساتىسى يماگو دەپ اتالىنادى.
يماگو ( لاتىنشا يماگو - ەرەسەك قۇرت دەگەندى بىلدىرەدى ).
بۋناقدەنەلىلەردىڭ تابيعاتتاعى، ادام ومىرىندەگى ماڭىزى.
1. وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرادى
2. توپىراقتى قوپسىتادى، تابيعاتتى تازارتادى
3. اۋىل شارۋشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن زيانكەستەردى جويادى
4. بال اراسى مەديسينادا
5. تۇت جىبەك كوبەلەگى - جىبەك الۋ ءۇشىن
6. تاعام رەتىندە
بۋناقدەنەلىلەردىڭ زياندىلىعى:
1. اۋرۋ تاراتادى
2. اۋىل شارۋاشىلىعىنا
3. جەمىس - جيدەكتەرگە، كوكونىس داقىلدارىنا
4. ءۇي جيھازدارىنا، ازىق - تۇلىككە زيان كەلتىرەدى
بۋناقدەنەلىلەر تۋرالى عاجايىپ فاكتىلەر
- قازىرگى ۋاقىتتا بۋناقدەنەلىلەردىڭ كەم دەگەندە
ءبىر ميلليون ءتۇرى بەلگىلى، ال كەيبىر عالىمداردىڭ
پىكىرىنشە، ولاردىڭ سانى ون ميلليونعا جەتۋى
دە مۇمكىن.
- قۇمىرسقالار سەكىلدى باسقا دا بۋناقدەنەلىلەر
ءوز سالماعىنان بىرنەشە ەسە اۋىر زاتتاردى
تاسي الادى.
- بۇرگە ءوز بويىنان 130 ەسە بيىكتىككە سەكىرە
السا، جۇلدىزقۇرتتاردىڭ بۇلشىقەتتەرى
ادامدىكىنەن التى ەسە كوپ.
- ءمۇيىزتۇمسىق قوڭىز ءوز سالماعىنان 850 ەسە
ارتىق سالماقتى كوتەرە الادى.
ەڭ، ەڭ، ەڭ...
رەفلەكسيا. رافت ءادىسى
ر - رول، ءمۇعالىم تاقىرىپ ايتادى. تاقىرىپ «قۇمىرسقا مەن شەگىرتكە»
ا - اۋديتوريا، 1 - توپ قۇمىرسقا مەن شەگىرتكەگە سيپاتتاما بەرەدى
ف - فورما، 2 - توپ وسى تاقىرىپ بويىنشا كەيىپكەرلەرگە جاقتاۋ جانە داتتاۋ جايىندا حات جازادى
ت - تاقىرىپ، 3 - توپ وسى تاقىرىپ بويىنشا اڭگىمەلەيدى
شىرىلداۋىق شەگىرتكە
ىرشىپ ءجۇرىپ ءان سالعان،
كوگالدى قۋىپ گولايتتاپ
قىزىقتاپ ءجۇرىپ جازدى العان.
جازدىگۇنى جاپىراقتىڭ
بىرىندە تاماق، بىرىندە ءۇي
جاپىراق كەتتى، جاز كەتتى.
كۇز بولعان سوڭ كەتتى كۇي
وكىنگەننەن نە پايدا.
سۋىققا توڭعان قارنى اشقان
ويىن قايدا ءان قايدا
ونىمەنەن تۇرمادى
قار كورىندى قىس بولدى.
ساۋىقشىل سورلى بۇكشيدى.
تىماق قيىن ءىس بولدى.
سەكىرۋ قايدا ءسۇرىنىپ
قاباعىن قايعى جابادى
سالامدا جاتىپ، ءدان جيعان
قۇمىرسقانى ىزدەپ تابادى. سىلكىلەپ كەلىپ جىعىلدى
اياعىنا باس ۇرا
قاراعىم جىلىت تاماق بەر.
جاز شىققانشا اسىرا
مۇنىڭ جانىم ءسوز ەمەس.
جاز ەتەرىن بىلمەپ پە ەڭ؟
جانىڭ ءۇشىن ەش شارۋا
الا جازداي قىلماپ پە ەڭ؟
مەن وزىڭدەي شارۋاشىل
جۇمساق يلەۋ ءۇيلى مە
كوگالدى قۋىپ، ءان سالىپ
ولەڭنەن قولىم تيمەپتى
ولەڭشى، ءانشى ەسىل ەر!
الا جازداي ءان سالساڭ
سەلكىلدە دە بيلەي بەر!
وقۋشىلاردى باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
1. بۋناقدەنەلىلەر تاقىرىبىن وقىپ كەلۋ.
2. بۋناقدەنەلىلەردىڭ سۋرەتتەرىن سالۋ
3. ىزدەنىس جۇمىسى
1 - توپ: «زياندى بۋناقدەنەلىلەرمەن كۇرەسۋ جولدارى»
2 - توپ: «قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن بۋناقدەنەلىلەر»
3توپ: «بۋناقدەنەلىلەردىڭ ماڭىزى»
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: وسىمدىكتەر قانشا جىل تىرشىلىك ەتەدى؟
