InfoHub Logo

بيولوگيا 7 - سىنىپ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋىناياقتىلار ءتيپى.
بۋناقدەنەلىلەر كلاسى. بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋى جانە پايدا - زيانى.
بىلىمدىلىك ماقساتى: بۋناقدەنەلىلەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى تۋرالى ءبىلىم قالىپتاستىرۋ.
ولاردىڭ تىرشىلىگى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ

دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلارعا بۋناقدەنەلى جاندىكتەردىڭ تۇرلەرى تۋرالى ءبىلىم بەرە
وتىرىپ، ولاردىڭ قۇرىلىسىن، قورەكتەنۋىن، دامۋىن ءتۇسىندىرۋ.

تاربيەلىك ماقساتى: تابيعاتتاعى ماڭىزىنا توقتالا وتىرىپ، جاندىكتەردى قورعاۋعا
تاربيەلەۋ.
ءادىسى: جاڭا ءبىلىم مەڭگەرتۋ.
ءتۇرى: اڭگىمە، سۇحبات
كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، جاندىكتەر سۋرەتتەرى، كەستە، تىرەك - سىزبا.
سابقتىڭ بارىسى: 1. ۇيىمداستىرۋ.
2. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ، قورىتىندىلاۋ.
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. قورىتىندىلاۋ.
4. ۇيگە تاپسىرما
5. وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءى - كەزەڭ: «وي قوزعاۋ»
ءۇي تاپسىرماسى.
1. تيپ نەلىكتەن بۋىناياقتىلار بولىپ اتالعان. بۋىناياقتىلار ءتيپىنىڭ كلاستارىن اتا.
2. شايانتارىزدەستەر كلاسى
3. ورمەكشىتارىزدەستەر تۋرالى نە ايتاسىڭ.
4. كەنەلەر - اۋىل شارۋاشىلىق جانۋارلار مەن وسىمدىكتەردىڭ زيانكەستەرى
5. بۋىناياقتىلار تيپىنەجاتاتىن جاندىكتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى.
ءۇي تاپسىرماسىن قورىتىندىلاۋ.
(سونىمەن بالالار، بۋىناياقتىلار ءتيپىنىڭ قانداي كلاستارى بار ەكەن).

ەرەكشەلىكتەرى --------------------------------------------- شارشىلى ورمەكشى ------------ وزەن شايانى
1. دەنەسى باسكوكىرەكتەن جانە قۇرساقتان تۇرادى.
2. دەنەسى قالىڭ ءحيتيندى جابىنمەن قاپتالعان
3. ءحيتندى جابىنى وتە جۇقا
4. ەكى مۇرتشاسى بولادى
5. مۇرتشالارى جوق.
6. جۇرۋگە ارنالعان اياقتارى بەس جۇپ
7. جۇرۋگە ارنالعان اياقتارى ءتورت جۇپ.
8. كوزدەرى كۇردەلى قۇرىلىستى.
9. كوزدەرى قاراپايىم قۇرىلىستى.
10. تىنىسالۋ مۇشەسى - جەلبەزەك
11 تىنىسالۋ مۇشەسى - دەمتۇتىك.
12. قۇرساعىندا اياقتارى بار
13. قۇرساعىندا ەشبىر اياق ورنالاسپايدى
14. ءزار شىعارۋ مۇشەسى - ەكى جاسىل بەز
15. ءزار شىعارۋ مۇشەسى - مالپيگيي تۇتىگى

بۋىناياقتىلاردى كلاستارعا ءبولىپ ورنالاستىر.

شايانتارىزدەستەر
ورمەكشىتارىزدەستەر

1. كوبەكلەك، 2. قۇرشايان. 3. كەنە. 4. قاعىسشايان. 5. ومار. 6. شىبىن. 7. شەگىرتكە.
8. سيكلوپ. 9. بالاراسى. 10. اسشايان
بۋىناياقتىلار ءتيپى
1) شايانتارىزدەستەر
2) ورمەكشى تارىزدەستەر
3) بۋناقدەنەلىلەر

11 - كەزەڭ: ويدى ىسكە اسىرۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: بۋىناياقتىلار ءتيپى
بۋناقدەنەلىلەر كلاسى.
بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋى جانە پايدا - زيانى. 15. 03. 2012. جىل

بۋناقدەنەلىلەر – بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتاتىن كوپجاسۋشالى، ومىرتقاسىز جاندىكتەر كلاسى. بۋناقدەنەلىلەر – عالامشاردىڭ كەز - كەلگەن تۇكپىرىندە تارالعان جانۋارلاردىڭ ەڭ ۇلكەن توبى. ولاردىڭ 700 000 (ميلليونعا جۋىق) تۇرلەرى بار دەپ ەسەپتەلىنەدى. بۋناقدەنەلىلەر كلاسى نەگىزگى ەكى كلاسس تارماعىنا جىكتەلەدى. ولار تۋاقاناتسىزدار جانە قاناتتىلار كلاسس تارماعى دەپ اتالادى. بۋناقدەنەلىلەر كلاسىندا 35 وترياد بار. بۇلاردىڭ
باسقا بۋىناياقتىلاردان نەگىزى ەرەكشەلىگى – دەنەسى ايقىن ءۇش بولىكتەن قۇرالادى. ولار؛
باس، كوكىرەك، قۇرساق.
بۋناقدەنەلىلەردىڭ بارلىعى 6 اياقتى. باسىم بولىگىندە قاناتتارى بولادى. دەنە بولىمدەرى - الۋان ءتۇرلى قىزمەت اتقارادى. ەكى مۇرتشا، كۇردەلى جانە جاي قۇرىلىستى كوزدەر مەن كوزشەلەر باستا ورنالاسقان. كوكىرەك بولىگىندە قيمىل - قوزعالىس قىزمەتىن اتقاراتىن اياقتار مەن قاناتتار ورنالاسقان. كوبەيۋ مۇشەلەرى قۇرساعىندا بولادى. بۋناقدەنەلىلەر
دەمتۇتىك (تراحەيا) ارقىلى تىنىس. قانتاراتۋ جۇيەسى - اشىق جۇيە. بۇلشىقەت جۇيەسى كۇردەلى.

بۋناقدەنەلىلەر
↓
قاندالا
بۇزاۋباس
شەگىرتكە
زۇلامات
سۋقاندالا
ماسا
تاراقاندار
قوڭىزدار
سۋارشىن
شىبىندار
بۇرگە
كوبەلەكتەر
بالارالار
قۇمىرسقالار
داۋىتتەر
بيتتەر

بۋناقدەنەلىلەر
↓
جەر بەتىندە جورعالاپ (قوڭىز، قۇمىرسقا، تاراقان)
توپىراق استىندا (بۇزاۋباس)
اۋدا ۇشىپ (شىبىن، ماسا، كوبەلەك، ينەلىك)
سۋدا (سۋارشىن، سۋ قاندالا، سۋ شالقاق، زۇلامات)
ادام مەن جانۋاردا پارازيتتىك جولمەن تىرشىلىك ەتەدى
(بۇرگە، بيت، قاندالا)

بۋناقدەنەلىلەردىڭ اۋىز مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى دا سان ءتۇرلى. مىسالى:
ءسۇزىپ جالاۋشى - شىبىن
شانشىپ - سورۋشى - ماسا، ورمان قاندالاسى
كەمىرۋشى - تاراقان، قوڭىزدار
كەمىرىپ - جالاۋشى - بالارا
سورۋشى - كوبەلەك
سەزىم مۇشەلەرى جاقسى جەتىلگەن. دارا جىنىستى. ءزار شىعارۋ مۇشەسى - ىشەككە اشىلعان مالپيگيي تۇتىكشەلەرى.

بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋى
تۋرا دامۋ:
(اققۇيرىق، كامپودەيا)
شالا تۇرلەنىپ دامۋ:
(قاندالا، شەگىرتكە، تاراقان، ينەلىك، بيت)
تولىق تۇرلەنىپ دامۋ:
(ماسا، شىبىن، ارا)

تۋرا دامۋ دەگەنىمىز - ۇرىقتانعان جۇمىرتقادان تىكەلەي ەرەسەك بۋناقدەنەگە ۇقساس جاس جاندىكتەردىڭ شىعۋى. ولاردىڭ تەك دەنەسى وسەدى جانە جىنىستىق جاعىنان عانا تولىسىپ داميدى.
تۋرا دامۋ: جۇمىرتقا --- يماگو.
شالا تۇرلەنىپ دامۋ: جۇمىرتقا --- دەرناسىل --- يماگو.
تولىق تۇرلەنىپ دامۋ: جۇمىرتقا --- دەرناسىل --- قۋىرشاق --- يماگو.
بۋناقدەنەلىلەردىڭ ەرەسەك كۇيگە اۋىسۋ ساتىسى يماگو دەپ اتالادى. يماگو – ەرەسەك جاندىك. بۋناقدەنەلىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم - ەنتومولوگيا دەپ اتالادى
ال جانۋارلاردىڭ مىنەز - قىلىعىن زەرتتەيتىن عىلىم - ەتولوگيا دەپ اتالادى.
بۋناقدەنەلىلەر تابيعاتتا جانە ادام ومىرىندە ۇلكەن رول اتقارادى.

بۋناقدەنەلىلەردىڭ پايداسى
وسىمدىكتەردى توزاڭداندىرادى (كوبەلەك)
توپىراقتاردى تۇزۋگە قاتىسادى(كوڭقوڭىز)
ا/شارۋاشىلىعىنا زيان كەلتىرەتىن زيانكەست. جويۋ.(شانشار، قانقىز)

بالارالار ادامعا بال ج/ە بالاۋىز بەرەدى
جىبەك كوبەلەكتەرىنەن جىبەك الىنادى
دالاداعى، ورمانداعى جانۋارلار ولەكسەسىمەن وسىمدىكتەر شىرىندىسىمەن قورەكتەنەدى (قوڭىز)

پارازيتتىك تىرشىلىگىمەن
بۋناقدەنەلىلەردىڭ زيانى
↓
ۋلىلىعىمەن
ا/شارۋاشىلىعىنا داقىلدارىن، ءبۇلدىرۋ
اۋرۋ تاراتقىشتىعىمەن
ءتۇسىمىن كەمىتۋ، جايىلىمدار ءبۇلدىرۋ.

كوكقاسقا شەگىرتكە وتە ءقاۋىپتى، زيانكەس جاندىك. «شەگىرتكەلەر ەگىن جەر، ەكپەي - سەپپەي تەگىن جەر» دەگەن ماتەلدى حالىق بەكەر ايتپاعان. انالىق شەگىرتكە قۇرساعىنىڭ ۇشىندا قىسقا جۇمىرتقا سالعىشپەن توپىراقتى شۇڭقىرلاپ ەرەكشە بەزدەن ءبولىنىپ شىققان كوبىكتى زاتپەن بىرگە سول جەرگە جۇمىرتقا سالادى. بولىنگەن زات جۇمىرتقالاردى ءبىر - بىرىنە جابىستىرىپ، شۇجىق ءپىشىندى قويماقالتا تۇزەدى. جۇمىرتقالار قويماقالتادا قىستاپ شىعىپ، ودان كوكتەمدە دەرناسىلدەر دۇنيەگە كەلەدى. دەرناسىل قاناتسىز بولادى، سوندىقتان ونى جاياۋشەگىرتكە دەپ تە اتايدى. دەرناسىلدەر بىرنەشە رەت تۇلەيدى دە، توپتاسىپ تىرشىلىك ەتە باستايدى. دەرناسىلدەر توبى جاۋشوعىل دەپ اتالادى. دەرناسىل بەسىنشى رەت تۇلەگەن سوس ەرەسەك شەگىرتكەگە اينالادى. كوكقاسقا شەگىرتكەنىڭ انالىعىنان ءبىر جازدا وربىگەن ۇرپاقتارى ەكى قويدى تويدىراتىن ازىقتى جويادى. ال ولاردىڭ جاۋشوعىلدارى مەن ۇيىرلەرى 1 - 2 ساعاتتا جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان گەكتار ەگىستىكتى تىپ - تيپىل ەتەدى. جاۋشوعىل تۇزەتىن قاناتسىز دەرناسىل جاياۋشەگىرتكە دەپ اتالادى. جاياۋشەگىرتكەلەردەن قۇرالعان جاۋشوعىل جولىندا كەزدەسكەن وسىمدىك اتاۋلىنى جايپايدى. ءسويتىپ ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كوشەدى.
«شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەس»دەمەكشى، قول قۋسىرىپ قاراپ قالماي، ولاردان قورعانۋ شارالارىن جاساۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن ولاردىڭ قويماقالتاسىن قۇرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن شەگىرتكەلەر داميتىن سۋ ساعالارىن قۇرعاتىپ جىرتادى. سول جەردەن تەرەڭ ور قازىپ، جاياۋشەگىرتكەلەر ۇشا المايتىندىقتان سول ورعا ءتۇسىرىپ جويۋعا بولادى.
داپتەرمەن جۇمىس: (تەرمين سوزدەردىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ الىڭدار).
يماگو -
ەنتومولوگيا -
تراحەيا -
ەتولوگيا -
سەرگىتۋ. جۇمباق شەشۋ.
سىزباعا بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋ جولدارىن جاز.

1 تاپسىرما: بۋناقدەنەلىلەرگە ءتان بەلگىلەردى ىرىكتە جانە بەرىلگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ، جاۋابىڭدى سىزبانىڭ ۇياشىقتارىنا جاز.
1) دەنەسى قانداي بولىكتەردەن تۇرادى؟ 2) بۋناقدەنەلىلەردىڭ اياعى نەشەۋ؟
2) باستارىندا قانشا مۇرتشا بار؟ 4) كوكىرەگىنىڭ ارقا تۇسىندا نە ورنالاسقان؟
5) بۋناقدەنەلىلەر قانداي مۇشەسى ارقىلى تىنىس الادى؟ 6) بۋناقدەنەلىلەردى زەرتتەيتىن عىلىم قالاي اتالادى؟

2 تاپسىرما: «بۋناقدەنەلىلەر – اۋىز مۇشەسى» سايكەستىگى بويىنشا ىرىكتە.
1) شىبىن؛ 2) ساراتان قوڭىز؛ 3) قابىقجەگى؛ 4) ماسا؛ 5) بال اراسى؛ 6) كوبەلەك؛
7) قاندالا؛ 8) بۇرگە؛ 9) ورامجاپىراق اق كوبەلەگى.

3 تاپسىرما: سىزباعا بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋ جولدارىن جاز جانە ولارعا بەرىلگەن تىزىمنەن مىسالدار ىرىكتە.
1) ينەلىك؛ 2) ساراتان قوڭىز؛ 3) كوك شەگىرتكە؛ 4) كوبەلەك؛ 5) شىبىن؛ 6) ماسا؛ 7) قۇمىرسقا؛ 8) شەگىرتكە؛ 9) تاراقان؛ 10) بال اراسى.

111 - كەزەڭ: قورىتىندىلاۋ. ۆەنن دياگرامماسى:
پايداسى زيانى
وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 47. بۋناقدەنەلىلەردىڭ دامۋى پايدا – زيانى.
قۇمىرسقا يلەۋىنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى حابارلاما دايىنداۋ.