چارلز ءدارۆيننىڭ قولدان سۇرىپتاۋ تۋرالى ءىلىمى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: چ. ءدارۆيننىڭ قولدان سۇرىپتاۋ تۋرالى ءىلىمى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى چ. ءدارۆيننىڭ قولدان سۇرىپتاۋ تۋرالى ىلىمدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ۇجىمدىق ويلاۋ.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: تاريح. ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. باعالاۋ.
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ §9
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
چ. دارۆين سۇرىپتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ تۇرلەرى مەن سەبەپتەرىن تولىق زەرتتەدى. جانۋارلاردىڭ قولتۇقىمدارى مەن وسىمدىكتەردىڭ ىرىكتەمەلەرىن شىعارۋدا، ولاردىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتىمەن وزگەرىس بەلگىلەرىنە قارايدى. مىسالى، قاۋىن مەن قاربىزدى زەرتتەۋدە تەك جەمىس ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتى كوزدەلەدى. ءسابىز بەن قىزىلشا وسىمدىكتەرىنىڭ تەك ءتاتتى جەمتامىرى باعالانادى. چ. دارۆين قولدان سۇرىپتاۋ دەپ اتاعان.
تابيعاتتاعى وزگەرگىشتىك وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ بارلىق مۇشەلەرىن وزگەرىسكە ۇشىراتادى. ال قولدان سۇرىپتاۋدا شىعارىلعان ىرىكتەمەلەر مەن قولتۇقىمداردىڭ ادامعا پايدالى، ءتيىمدى مۇشەلەرى عانا وزگەرتىلەدى.
چ. دارۆين اۋىل شارۋاشىلىعى پراكتيكاسىندا ورگانيزمدەردىڭ جاڭا فورمالارى (جانۋارلاردىڭ قولتۇقىمدارى مەن ەسىمدىكتەردىڭ ىرىكتەمەلەرى) قالاي شىعارىلاتىنىن زەرتتەدى. سودان سوڭ تابيعاتتا قانداي سەبەپ شارتتاردىڭ اسەرىنەن جاڭا تۇرلەردىڭ پايدا بولاتىنىن تالداۋعا كىرىستى. ادامنىڭ قولدان سۇرىپتاۋى مەن تابيعاتتا بولاتىن تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەكەندىگىن اجىراتا ءبىلدى. ناتيجەسىندە، چ. دارۆين قولدان سۇرىپتاۋ جانە تابيعي سۇرىپتالۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى.
دارۆين 1868 جىلى شىققان "ءۇي حايۋاناتتارى جانە مادەني وسىمدىكتەردىڭ وزگەرۋى» دەگەن ەڭبەگىندە قولتۇقىمداردىڭ شىعۋىن جانە كوپتۇرلىلىگىن تولىق سيپاتتادى. ءىرى قارانىن 400 - گە جۋىق قولتۇقىمدارىن زەرتتەدى. قولتۇقىمدار ءبىر - بىرىنەن باس سۇيەگى دەنە ءپىشىنى، رەڭى، قاڭقاسى مەن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ دامۋى، مۇيىزدەرىنىڭ پىشىندەرى ارقىلى اجىراتىلادى. وسىنداي كوپ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان قولدان سۇرىپتاۋ ارقىلى شىعارىلعان قولتۇقىمدار مەن ىرىكتەمەلەردىڭ جابايى تەگى بولاتىنىن اتاپ كورسەتتى. "ءتۇر تۇراقتى، وزگەرمەيدى" دەپ ساناعاندار "ءاربىر ىرىكتەمە مەن قولتۇقىمنىڭ وزىنە ءتان جابايى تەگى بولادى" دەپ ەسەپتەدى. مۇنداي تەرىس كوزقاراسقا دارۆين قارسى شىعىپ، كوپتەگەن مىسالدار كەلتىردى.
مىسالى، تاۋىقتاردىڭ بارلىق قولتۇقىمدارىنىن تەگى — جابايى بانكيۆ تاۋىعى؛ ءۇي ۇيرەكتەرىنىڭ جابايى تەگى — بارىلداۋىق ۇيرەك؛ ءۇي قوياندارىنىكى — جابايى ەۋروپالىق قويان ەكەندىگىن دالەلدەدى ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ تەگى — جابايى ەۋروپالىق تۋر، ءيتتىڭ تەگى — قاسقىر دەپ كورسەتتى.
قولدان سۇرىپتاۋدىڭ مىسالدارى. چ. دارۆين 1862 جىلى لوندوندا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىنەن مايور، گاللەتتىڭ شىعارعان كوپ ماساقتى بيداي ىرىكتەمەسىن كورەدى. جاڭا ىرىكتەمەنىڭ باستاماسى رەتىندە ماساعى ىرىلەرىنەن بىرنەشەۋىن تانداپ الادى. 87 دانەكتى ساناپ الىپ، ونى جەكە ۇلەسكىگە سەبەدى. بۇدان 10 ماساقتى بيداي العان؛ كەلەسى جىلى 17 ماساقتى، 39 ماساقتى وسىمدىك الىنعان. جىل سايىن تۇقىمدىققا ەڭ كوپ ماساقتىلارى سۇرىپتالىپ قالدىرىلعان. گاللەت ەڭ سوڭىندا، كوپ ماساقتى بيداي ىرىكتەمەسىن 6 جىلدا شىعارعان. تەك وسىمدىك شارۋاشىلىعىندا ەمەس، مال شارۋاشىلىعىنا دا سۇرىپتاۋ جۇمىستارى قولدانىلعان.. سەلەكسيونەر شىعارعان قىرىققاباتتىڭ (كاپۋستا) 6 ءتۇرلى ىرىكتەمەلەرىنىڭ سىرت پىشىندەرى مەن جاپىراقتارى ءبىر - بىرىنە ۇقسامايدى.
كەپتەردىڭ جابايى تەگى مەن قولتۇقىمدارى:
1 — جابايى جارتاس كەپتەرى؛
2 — ياكوبينەس؛
3 — تاۋىس - كەپتەر؛
4 — ۇلكەن جەمساۋلى (دۋتىش) كەپتەر؛
5 — سابالاق قاۋىرسىندى كەپتەر؛
6 — تۋرمان
قورىتىندى. قولدان سۇرىپتاۋدىڭ ناتيجەسىندە ادام تەك ءوز قاجەتىنە جارايتىن پايدالى قولتۇقىمدار مەن ىرىكتەمەلەردى شىعارادى. جاڭا ىرىكتەمەلەر مەن قولتۇقىمداردى شىعارۋ جۇمىسىندا ورگانيزمدەر بەلگىلەرىنىڭ وزگەرۋىن نەگىزگە الادى.
قولدان سۇرىپتاۋ ءتيىمدى بولۋ ءۇشىن دارالار سانى كوبىرەك الىنىپ، ولاردىڭ اراسىنان تاڭداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
سۇرىپتاۋ ناتيجەسى بەرىلگەن وسىمدىكتەردىڭ قاي مۇشەسىن وزگەرتەدى؟ ءار مۇشەسىنىڭ تۇسىنا "+-" بەلگىسىن قويىپ بەلگىلەڭدەر
--------------- تامىرى ----- تۇيتەگى ---- ساباعى ---- جاپىراعى ---- جەمىسى ---- تۇقىمى
1. پياز
2. كارتوپ
3. قىزاناق
4. قاراكات
5. قاربىز.
6. كوكنار
7. ءسابىز
8. قىرىققابات
9. بۇرشاق
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. § 10
چ. دارۆين انىقتاعان وزگەرگىشتىكتەردى قالاي تۇسىنگەندەرىڭدى كەستەگە قىسقاشا جازىپ تولتىرىڭدار.
ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ سەبەپتەرى مىسالدارى
ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىكتىڭ سەبەپتەرى مىسالدارى
Vءى. باعالاۋ.
ساباق اياقتالدى، ساۋ بولىڭدار!
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. وقۋشىلاردى چ. ءدارۆيننىڭ قولدان سۇرىپتاۋ تۋرالى ىلىمدەرىمەن تانىستىرۋ.
2. تىرشىلىكتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى جانە دامۋ تاريحى تۋرالى دۇنيە تانىمىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ءبىلىم بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ۇجىمدىق ويلاۋ.
ساباقتىڭ ءپان ارالىق بايلانىسى: تاريح. ادەبيەت.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق جاۋاپ، بايانداۋ.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
Vءى. باعالاۋ.
ءى. امانداسۋ، وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ، ساباق ماقساتىمەن تانىسۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ §9
ءىىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
چ. دارۆين سۇرىپتاۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ تۇرلەرى مەن سەبەپتەرىن تولىق زەرتتەدى. جانۋارلاردىڭ قولتۇقىمدارى مەن وسىمدىكتەردىڭ ىرىكتەمەلەرىن شىعارۋدا، ولاردىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتىمەن وزگەرىس بەلگىلەرىنە قارايدى. مىسالى، قاۋىن مەن قاربىزدى زەرتتەۋدە تەك جەمىس ساپاسىن ارتتىرۋ ماقساتى كوزدەلەدى. ءسابىز بەن قىزىلشا وسىمدىكتەرىنىڭ تەك ءتاتتى جەمتامىرى باعالانادى. چ. دارۆين قولدان سۇرىپتاۋ دەپ اتاعان.
تابيعاتتاعى وزگەرگىشتىك وسىمدىكتەر مەن جانۋارلاردىڭ بارلىق مۇشەلەرىن وزگەرىسكە ۇشىراتادى. ال قولدان سۇرىپتاۋدا شىعارىلعان ىرىكتەمەلەر مەن قولتۇقىمداردىڭ ادامعا پايدالى، ءتيىمدى مۇشەلەرى عانا وزگەرتىلەدى.
چ. دارۆين اۋىل شارۋاشىلىعى پراكتيكاسىندا ورگانيزمدەردىڭ جاڭا فورمالارى (جانۋارلاردىڭ قولتۇقىمدارى مەن ەسىمدىكتەردىڭ ىرىكتەمەلەرى) قالاي شىعارىلاتىنىن زەرتتەدى. سودان سوڭ تابيعاتتا قانداي سەبەپ شارتتاردىڭ اسەرىنەن جاڭا تۇرلەردىڭ پايدا بولاتىنىن تالداۋعا كىرىستى. ادامنىڭ قولدان سۇرىپتاۋى مەن تابيعاتتا بولاتىن تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەكەندىگىن اجىراتا ءبىلدى. ناتيجەسىندە، چ. دارۆين قولدان سۇرىپتاۋ جانە تابيعي سۇرىپتالۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى.
دارۆين 1868 جىلى شىققان "ءۇي حايۋاناتتارى جانە مادەني وسىمدىكتەردىڭ وزگەرۋى» دەگەن ەڭبەگىندە قولتۇقىمداردىڭ شىعۋىن جانە كوپتۇرلىلىگىن تولىق سيپاتتادى. ءىرى قارانىن 400 - گە جۋىق قولتۇقىمدارىن زەرتتەدى. قولتۇقىمدار ءبىر - بىرىنەن باس سۇيەگى دەنە ءپىشىنى، رەڭى، قاڭقاسى مەن بۇلشىق ەتتەرىنىڭ دامۋى، مۇيىزدەرىنىڭ پىشىندەرى ارقىلى اجىراتىلادى. وسىنداي كوپ ايىرماشىلىقتارىنا قاراماستان قولدان سۇرىپتاۋ ارقىلى شىعارىلعان قولتۇقىمدار مەن ىرىكتەمەلەردىڭ جابايى تەگى بولاتىنىن اتاپ كورسەتتى. "ءتۇر تۇراقتى، وزگەرمەيدى" دەپ ساناعاندار "ءاربىر ىرىكتەمە مەن قولتۇقىمنىڭ وزىنە ءتان جابايى تەگى بولادى" دەپ ەسەپتەدى. مۇنداي تەرىس كوزقاراسقا دارۆين قارسى شىعىپ، كوپتەگەن مىسالدار كەلتىردى.
مىسالى، تاۋىقتاردىڭ بارلىق قولتۇقىمدارىنىن تەگى — جابايى بانكيۆ تاۋىعى؛ ءۇي ۇيرەكتەرىنىڭ جابايى تەگى — بارىلداۋىق ۇيرەك؛ ءۇي قوياندارىنىكى — جابايى ەۋروپالىق قويان ەكەندىگىن دالەلدەدى ءمۇيىزدى ءىرى قارانىڭ تەگى — جابايى ەۋروپالىق تۋر، ءيتتىڭ تەگى — قاسقىر دەپ كورسەتتى.
قولدان سۇرىپتاۋدىڭ مىسالدارى. چ. دارۆين 1862 جىلى لوندوندا بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىنەن مايور، گاللەتتىڭ شىعارعان كوپ ماساقتى بيداي ىرىكتەمەسىن كورەدى. جاڭا ىرىكتەمەنىڭ باستاماسى رەتىندە ماساعى ىرىلەرىنەن بىرنەشەۋىن تانداپ الادى. 87 دانەكتى ساناپ الىپ، ونى جەكە ۇلەسكىگە سەبەدى. بۇدان 10 ماساقتى بيداي العان؛ كەلەسى جىلى 17 ماساقتى، 39 ماساقتى وسىمدىك الىنعان. جىل سايىن تۇقىمدىققا ەڭ كوپ ماساقتىلارى سۇرىپتالىپ قالدىرىلعان. گاللەت ەڭ سوڭىندا، كوپ ماساقتى بيداي ىرىكتەمەسىن 6 جىلدا شىعارعان. تەك وسىمدىك شارۋاشىلىعىندا ەمەس، مال شارۋاشىلىعىنا دا سۇرىپتاۋ جۇمىستارى قولدانىلعان.. سەلەكسيونەر شىعارعان قىرىققاباتتىڭ (كاپۋستا) 6 ءتۇرلى ىرىكتەمەلەرىنىڭ سىرت پىشىندەرى مەن جاپىراقتارى ءبىر - بىرىنە ۇقسامايدى.
كەپتەردىڭ جابايى تەگى مەن قولتۇقىمدارى:
1 — جابايى جارتاس كەپتەرى؛
2 — ياكوبينەس؛
3 — تاۋىس - كەپتەر؛
4 — ۇلكەن جەمساۋلى (دۋتىش) كەپتەر؛
5 — سابالاق قاۋىرسىندى كەپتەر؛
6 — تۋرمان
قورىتىندى. قولدان سۇرىپتاۋدىڭ ناتيجەسىندە ادام تەك ءوز قاجەتىنە جارايتىن پايدالى قولتۇقىمدار مەن ىرىكتەمەلەردى شىعارادى. جاڭا ىرىكتەمەلەر مەن قولتۇقىمداردى شىعارۋ جۇمىسىندا ورگانيزمدەر بەلگىلەرىنىڭ وزگەرۋىن نەگىزگە الادى.
قولدان سۇرىپتاۋ ءتيىمدى بولۋ ءۇشىن دارالار سانى كوبىرەك الىنىپ، ولاردىڭ اراسىنان تاڭداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.
ءىV. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ.
سۇرىپتاۋ ناتيجەسى بەرىلگەن وسىمدىكتەردىڭ قاي مۇشەسىن وزگەرتەدى؟ ءار مۇشەسىنىڭ تۇسىنا "+-" بەلگىسىن قويىپ بەلگىلەڭدەر
--------------- تامىرى ----- تۇيتەگى ---- ساباعى ---- جاپىراعى ---- جەمىسى ---- تۇقىمى
1. پياز
2. كارتوپ
3. قىزاناق
4. قاراكات
5. قاربىز.
6. كوكنار
7. ءسابىز
8. قىرىققابات
9. بۇرشاق
V. ۇيگە تاپسىرما بەرۋ. § 10
چ. دارۆين انىقتاعان وزگەرگىشتىكتەردى قالاي تۇسىنگەندەرىڭدى كەستەگە قىسقاشا جازىپ تولتىرىڭدار.
ايقىن وزگەرگىشتىكتىڭ سەبەپتەرى مىسالدارى
ايقىن ەمەس وزگەرگىشتىكتىڭ سەبەپتەرى مىسالدارى
Vءى. باعالاۋ.
ساباق اياقتالدى، ساۋ بولىڭدار!
You Might Also Like
