دالا جۇلدىزى ى. ءالتىنساريننىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالادى
تاربيە ساعاتىنىڭ تاقىرىبى: «دالا جۇلدىزى» ى. ءالتىنساريننىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالادى (پرەزەنتاسياسىمەن)
ماقساتى: 1) وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى پەداگوگ ىبىراي التىنسارين تۋرالى، ونىڭ ەڭبەگى، شىعارماشىلىق مۇراسى، اعارتۋشىلىق قىزمەتى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ. مانەرلەپ، ءتۇسىنىپ، جۇرگىزىپ وقۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
2) ىبىراي ەڭبەكتەرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ەڭبەكقورلىققا، ادامگەرشىلىككە، ىسكەرلىككە، دوستىققا، ىنتىماققا، وتان، بولاشاق الدىنداعى بورىشىن سەزىنۋگە، ەلىن، جەرىن، جۇرتىن سۇيۋگە، ۇلى تاريحي تۇلعانى ەستە ساقتاۋعا، قۇرمەت تۇتۋعا، ۇلگى الۋعا تاربيەلەۋ.
3) ىبىراي ەڭبەكتەرى ارقىلى بىلىمدەرىن ودان ءارى دامىتۋ، تانىمدىق كوزقاراستارىن نىعايتۋ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن جەتىلدىرۋ.
وتكىزۋ ءادىسى: مانەرلەپ وقۋ بايقاۋى، دوڭگەلەك ۇستەل، سايىس
كورنەكىلىك: ى. التىنسارين تۋرالى بەينەروليك، سلايد، پورترەتى، ناقىل سوزدەرى، كىتاپتارى
بارىسى
جۇرگىزۋشى: - سالەمەتسىزدەر مە، قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار! بۇگىن مەكتەبىمىزدە قازاقتىڭ «دالا جۇلدىزى» اتانىپ كەتكەن ۇلى پەداگوگ، اعارتۋشى، اقىن، جازۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان «دالا جۇلدىزى» اتتى تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر! «ىبىراي التىنسارين – قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش كەمەڭگەر ادام ەدى، ول ءوزىنىڭ قاراڭعى، كوشپەلى حالقىنىڭ ىشىنە ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ جارىق ساۋلەسىن تاراتتى» دەپ جازدى كەزىندە «ورەنبۋرسكيي ليستوك» گازەتى.
ساۋاتتى بولسا ەكەن دەپ قازاق حالقىن،
بىلىمگە باستاپ بەرىپ، جولدى سالدى.
ءتالىمدى، تاربيەلى ەڭبەگىمەن،
ىبىرايدان وشپەستەي مۇرا قالدى.
سالەم جولداپ شاكىرتكە دۇعاي - دۇعاي،
ۇرانداپ ولەڭىمەن كەلدى بىلاي.
جاس ۇرپاققا جار سالىپ جانىمەن دە
«كەل، بالالار، وقىلىق»- دەدى ىبىراي.
جالعاسسىن بۇگىنگى كۇن ءداستۇر - سالتىڭ،
كۇندەي كۇلىپ ءومىرىڭ بولسىن جارقىن.
باس ءيىپ ۇلى ىبىراي رۋحىنا،
كوتەرەيىك بىرىگىپ اتاق - داڭقىن!
تاربيە ساعاتىمىز ءۇش بولىمنەن تۇرادى:
ءى. «ىبىرايتانۋ» بەينەروليك تاماشالاۋ
ءىى. ىبىراي ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋ بايقاۋى
ءىىى. «زەرەك وقۋشى» مەن «سۋرەتشى» بايقاۋى (ءۇي تاپسىرماسى: ىبىرايدىڭ شىعارمالارىنا سۋرەت سالۋ)
ءى. «ى. التىنسارين 175 جىل» بەينەروليك تاماشالاۋ
3 - سلايد ول 1841 جىلى 20 قازاندا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسىنەن ەرتە ايىرىلعان ول اتاسىنىڭ – بەلگىلى بي بالقوجانىڭ قولىندا تاربيەلەندى. تۋىپ - وسكەن جەرى — قوستاناي وبلىسىنىڭ توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنان توپىراق بۇيىرعان.
4 - سلايد ىبىراي التىنسارين قازاقتىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جانە ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى.
5 - سلايد ىبىراي بالا كەزىنەن باستاپ بىلىمگە جانە ءوز بەتىنشە وقىپ بىلۋگە بەيىم ەكەنىن بايقاتتى. كوپ وقىدى، رەسەي قوعامىنىڭ ءبىلىمدى ادامدارىمەن ءجيى ارالاسىپ تۇردى. ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن كەزىندە شىعىستانۋشى عالىم ۆ. ۆ گريگوريەۆپەن جاقىن تانىسىپ الدى.
6 - سلايد ءوزىنىڭ مىنەز - قۇلقى جاعىنان قاراپايىم ءارى ەڭبەكسۇيگىش ەدى، كوپ وقىدى، وزگە حالىقتاردىڭ قول جەتكەن تابىستارىن نەعۇرلىم كوبىرەك بىلە تۇسسەم دەپ ارماندادى. العان ءبىلىمىن ءوز حالقىنىڭ پايداسىنا اسىرۋعا تالپىندى.
7 - سلايد 1860 جىلى التىنسارينگە وبلىستىق باسقارما ورىنبور بەكىنىسىندە /تورعايدا/ قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپ اشۋدى تاپسىردى. ءوزىن وسى مەكتەپكە ورىس تىلىنەن ءمۇعالىم ەتىپ تاعايىندايدى. وسىدان باستاپ ءالتىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق - پەداگوگتىك قىزمەتى باستالادى. ءبىراق مەكتەپ ءۇيى، وقۋ قۇرالىنا قاراجات بولمايدى. وبلىستىق باسقارما مەكتەپ اشۋعا سالقىن قارايدى. ءبىراق التىنسارين بۇعان مويىمايدى. اۋىلدى ارالاپ، حالىققا مەكتەپتىڭ پايداسى تۋرالى اڭگىمە جۇرگىزەدى. جۇرتتىڭ وقۋعا ىنتاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىراز بالالاردى ءوز ۇيىندە وقىتادى. حالىقتان جينالعان قاراجاتقا مەكتەپ ءۇيىن سالعىزادى. ىبىرايدىڭ ارمان ەتكەن مەكتەبى تەك 1864 جىلى اشىلادى. وسىعان بايلانىستى ۇلكەن توي بولادى. مەكتەپ جانىنان ينتەرنات اشىلادى.
8 - سلايد سلايد 1879 - 1883 جىلدار ارالىعىندا تورعاي وبلىسىنىڭ ءتورت ۋەزىندە (تورعاي، ىرعىز، ترويسك، اقتوبە) جاڭا مەكتەپتەر اشادى. 1883 جىلى تورعاي قالاسىندا قولونەر مەكتەبى اشىلدى ول قازاق دالاسىنداعى تەحنيكالىق ءبىلىم بەرەتىن تۇڭعىش وقۋ ورنى بولدى.
9 - 10 - سلايد ىبىراي قازاق قىزدارىن وقىتۋ ىسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. بۇعان ەسكىشىل ادەت - سالتتارعا قارسى كۇرەستىڭ ءبىر جولى ەسەبىندە قارايدى. 1887 جىلى ىرعىزدا قىزدار مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋى – ونىڭ اعارتۋشىلىق اسا زور ەڭبەگى.
11 - سلايد ىبىراي بالالاردى مازمۇندى ولاردىڭ ءبىلىمىن كوتەرەتىن، تاقىرىبى ولاردى قىزىقتىراتىن كىتاپتاردى... قازاقتىڭ ءوز تىلىندە... باسىپ شىعارۋ كەرەك دەپ ءبىلدى. ءوزى 1876 جىلدان باستاپ «قازاق حرەستوماتياسىن» جازۋعا كىرىسىپ، ونى 1879 جىلى ورىنبوردا باستىرىپ شىعاردى. "بۇل كىتاپتى قۇراستىرعاندا مەن» – دەپ جازدى. قازاق دالاسىندا مەكتەپتەر سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ىبىراي مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپ اشۋدى قولعا الدى.
1881 جىلى ومبى قالاسىندا تۇڭعىش مۇعالىمدەر مەكتەبى اشىلدى.
12 - سلايد ورىنبوردا 1879 جىلى ءالتىنساريننىڭ تۇڭعىش وقۋ قۇرالى «قازاق حرەستوماتياسى» شىقتى. بۇل قۇرالدى ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە جاريالادى. التىنسارين «قازاق حرەستوماتياسىن» بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن شاعىن اڭگىمە - نوۆەللالاردان قۇراستىردى. ولاردىڭ ءبىرقاتارىن ءوزى جازدى.
«قازاق حرەستوماتياسى» بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن شاعىن اڭگىمە - نوۆەللالاردان قۇراستىرىلدى. حرەستوماتياعا قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن دە ىرىكتەپ كىرگىزدى
13 - سلايد جوعارىدا ءبىز ىبىرايدى اۋدارماشى دەدىك. ەندەشە ول كىمدەردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان؟ ول ۋشينسكيي، ل. تولستوي، ي. كرىلوۆ، ي. پاۋلسوننىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
14 - سلايد ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى 48 جاسىندا قايتىس بولادى. قازاق دالاسىندا جارق ەتكەن جۇلدىز سونگەنىمەن ارتىندا ماڭگى وشپەس مۇرالارى مەن شاكىرتتەرى حالقىنا قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
15 - 16 سلايد ىبىراي ەسىمى بەرىلگەن اۋدان، اۋىلدار، وقۋ ورىندارى، كوشەلەر، جەر اتاۋلارى قازاقستاننىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندە كەزدەسەدى.
اقتوبە وبلىسى، مارتوك اۋدانى،
قۇمساي بم باستاۋىش كلاسس ءمۇعالىمى
ايمۋحامبەتوۆا لياززات سانديبەكوۆنا
ماقساتى: 1) وقۋشىلارعا قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى پەداگوگ ىبىراي التىنسارين تۋرالى، ونىڭ ەڭبەگى، شىعارماشىلىق مۇراسى، اعارتۋشىلىق قىزمەتى جايىندا ماعلۇمات بەرۋ. مانەرلەپ، ءتۇسىنىپ، جۇرگىزىپ وقۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
2) ىبىراي ەڭبەكتەرىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، وقۋشىلاردى ەڭبەكقورلىققا، ادامگەرشىلىككە، ىسكەرلىككە، دوستىققا، ىنتىماققا، وتان، بولاشاق الدىنداعى بورىشىن سەزىنۋگە، ەلىن، جەرىن، جۇرتىن سۇيۋگە، ۇلى تاريحي تۇلعانى ەستە ساقتاۋعا، قۇرمەت تۇتۋعا، ۇلگى الۋعا تاربيەلەۋ.
3) ىبىراي ەڭبەكتەرى ارقىلى بىلىمدەرىن ودان ءارى دامىتۋ، تانىمدىق كوزقاراستارىن نىعايتۋ، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن جەتىلدىرۋ.
وتكىزۋ ءادىسى: مانەرلەپ وقۋ بايقاۋى، دوڭگەلەك ۇستەل، سايىس
كورنەكىلىك: ى. التىنسارين تۋرالى بەينەروليك، سلايد، پورترەتى، ناقىل سوزدەرى، كىتاپتارى
بارىسى
جۇرگىزۋشى: - سالەمەتسىزدەر مە، قۇرمەتتى قوناقتار مەن وقۋشىلار! بۇگىن مەكتەبىمىزدە قازاقتىڭ «دالا جۇلدىزى» اتانىپ كەتكەن ۇلى پەداگوگ، اعارتۋشى، اقىن، جازۋشى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ 175 جىلدىعىنا ارنالعان «دالا جۇلدىزى» اتتى تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلىپسىزدەر! «ىبىراي التىنسارين – قازاق اراسىنان شىققان تۇڭعىش كەمەڭگەر ادام ەدى، ول ءوزىنىڭ قاراڭعى، كوشپەلى حالقىنىڭ ىشىنە ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ جارىق ساۋلەسىن تاراتتى» دەپ جازدى كەزىندە «ورەنبۋرسكيي ليستوك» گازەتى.
ساۋاتتى بولسا ەكەن دەپ قازاق حالقىن،
بىلىمگە باستاپ بەرىپ، جولدى سالدى.
ءتالىمدى، تاربيەلى ەڭبەگىمەن،
ىبىرايدان وشپەستەي مۇرا قالدى.
سالەم جولداپ شاكىرتكە دۇعاي - دۇعاي،
ۇرانداپ ولەڭىمەن كەلدى بىلاي.
جاس ۇرپاققا جار سالىپ جانىمەن دە
«كەل، بالالار، وقىلىق»- دەدى ىبىراي.
جالعاسسىن بۇگىنگى كۇن ءداستۇر - سالتىڭ،
كۇندەي كۇلىپ ءومىرىڭ بولسىن جارقىن.
باس ءيىپ ۇلى ىبىراي رۋحىنا،
كوتەرەيىك بىرىگىپ اتاق - داڭقىن!
تاربيە ساعاتىمىز ءۇش بولىمنەن تۇرادى:
ءى. «ىبىرايتانۋ» بەينەروليك تاماشالاۋ
ءىى. ىبىراي ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋ بايقاۋى
ءىىى. «زەرەك وقۋشى» مەن «سۋرەتشى» بايقاۋى (ءۇي تاپسىرماسى: ىبىرايدىڭ شىعارمالارىنا سۋرەت سالۋ)
ءى. «ى. التىنسارين 175 جىل» بەينەروليك تاماشالاۋ
3 - سلايد ول 1841 جىلى 20 قازاندا قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تورعاي اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسىنەن ەرتە ايىرىلعان ول اتاسىنىڭ – بەلگىلى بي بالقوجانىڭ قولىندا تاربيەلەندى. تۋىپ - وسكەن جەرى — قوستاناي وبلىسىنىڭ توبىل وزەنىنىڭ جاعاسىنان توپىراق بۇيىرعان.
4 - سلايد ىبىراي التىنسارين قازاقتىڭ اعارتۋشىلىق تاريحىندا جانە ۇلتتىق مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋىندا تەرەڭ ءىز قالدىردى.
5 - سلايد ىبىراي بالا كەزىنەن باستاپ بىلىمگە جانە ءوز بەتىنشە وقىپ بىلۋگە بەيىم ەكەنىن بايقاتتى. كوپ وقىدى، رەسەي قوعامىنىڭ ءبىلىمدى ادامدارىمەن ءجيى ارالاسىپ تۇردى. ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن كەزىندە شىعىستانۋشى عالىم ۆ. ۆ گريگوريەۆپەن جاقىن تانىسىپ الدى.
6 - سلايد ءوزىنىڭ مىنەز - قۇلقى جاعىنان قاراپايىم ءارى ەڭبەكسۇيگىش ەدى، كوپ وقىدى، وزگە حالىقتاردىڭ قول جەتكەن تابىستارىن نەعۇرلىم كوبىرەك بىلە تۇسسەم دەپ ارماندادى. العان ءبىلىمىن ءوز حالقىنىڭ پايداسىنا اسىرۋعا تالپىندى.
7 - سلايد 1860 جىلى التىنسارينگە وبلىستىق باسقارما ورىنبور بەكىنىسىندە /تورعايدا/ قازاق بالالارى ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپ اشۋدى تاپسىردى. ءوزىن وسى مەكتەپكە ورىس تىلىنەن ءمۇعالىم ەتىپ تاعايىندايدى. وسىدان باستاپ ءالتىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق - پەداگوگتىك قىزمەتى باستالادى. ءبىراق مەكتەپ ءۇيى، وقۋ قۇرالىنا قاراجات بولمايدى. وبلىستىق باسقارما مەكتەپ اشۋعا سالقىن قارايدى. ءبىراق التىنسارين بۇعان مويىمايدى. اۋىلدى ارالاپ، حالىققا مەكتەپتىڭ پايداسى تۋرالى اڭگىمە جۇرگىزەدى. جۇرتتىڭ وقۋعا ىنتاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىراز بالالاردى ءوز ۇيىندە وقىتادى. حالىقتان جينالعان قاراجاتقا مەكتەپ ءۇيىن سالعىزادى. ىبىرايدىڭ ارمان ەتكەن مەكتەبى تەك 1864 جىلى اشىلادى. وسىعان بايلانىستى ۇلكەن توي بولادى. مەكتەپ جانىنان ينتەرنات اشىلادى.
8 - سلايد سلايد 1879 - 1883 جىلدار ارالىعىندا تورعاي وبلىسىنىڭ ءتورت ۋەزىندە (تورعاي، ىرعىز، ترويسك، اقتوبە) جاڭا مەكتەپتەر اشادى. 1883 جىلى تورعاي قالاسىندا قولونەر مەكتەبى اشىلدى ول قازاق دالاسىنداعى تەحنيكالىق ءبىلىم بەرەتىن تۇڭعىش وقۋ ورنى بولدى.
9 - 10 - سلايد ىبىراي قازاق قىزدارىن وقىتۋ ىسىنە ەرەكشە كوڭىل بولەدى. بۇعان ەسكىشىل ادەت - سالتتارعا قارسى كۇرەستىڭ ءبىر جولى ەسەبىندە قارايدى. 1887 جىلى ىرعىزدا قىزدار مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋى – ونىڭ اعارتۋشىلىق اسا زور ەڭبەگى.
11 - سلايد ىبىراي بالالاردى مازمۇندى ولاردىڭ ءبىلىمىن كوتەرەتىن، تاقىرىبى ولاردى قىزىقتىراتىن كىتاپتاردى... قازاقتىڭ ءوز تىلىندە... باسىپ شىعارۋ كەرەك دەپ ءبىلدى. ءوزى 1876 جىلدان باستاپ «قازاق حرەستوماتياسىن» جازۋعا كىرىسىپ، ونى 1879 جىلى ورىنبوردا باستىرىپ شىعاردى. "بۇل كىتاپتى قۇراستىرعاندا مەن» – دەپ جازدى. قازاق دالاسىندا مەكتەپتەر سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى ىبىراي مۇعالىمدەر دايارلايتىن مەكتەپ اشۋدى قولعا الدى.
1881 جىلى ومبى قالاسىندا تۇڭعىش مۇعالىمدەر مەكتەبى اشىلدى.
12 - سلايد ورىنبوردا 1879 جىلى ءالتىنساريننىڭ تۇڭعىش وقۋ قۇرالى «قازاق حرەستوماتياسى» شىقتى. بۇل قۇرالدى ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە جاريالادى. التىنسارين «قازاق حرەستوماتياسىن» بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن شاعىن اڭگىمە - نوۆەللالاردان قۇراستىردى. ولاردىڭ ءبىرقاتارىن ءوزى جازدى.
«قازاق حرەستوماتياسى» بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن شاعىن اڭگىمە - نوۆەللالاردان قۇراستىرىلدى. حرەستوماتياعا قازاقتىڭ حالىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن دە ىرىكتەپ كىرگىزدى
13 - سلايد جوعارىدا ءبىز ىبىرايدى اۋدارماشى دەدىك. ەندەشە ول كىمدەردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان؟ ول ۋشينسكيي، ل. تولستوي، ي. كرىلوۆ، ي. پاۋلسوننىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان.
14 - سلايد ىبىراي التىنسارين 1889 جىلى 48 جاسىندا قايتىس بولادى. قازاق دالاسىندا جارق ەتكەن جۇلدىز سونگەنىمەن ارتىندا ماڭگى وشپەس مۇرالارى مەن شاكىرتتەرى حالقىنا قىزمەت ەتىپ كەلەدى.
15 - 16 سلايد ىبىراي ەسىمى بەرىلگەن اۋدان، اۋىلدار، وقۋ ورىندارى، كوشەلەر، جەر اتاۋلارى قازاقستاننىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندە كەزدەسەدى.
اقتوبە وبلىسى، مارتوك اۋدانى،
قۇمساي بم باستاۋىش كلاسس ءمۇعالىمى
ايمۋحامبەتوۆا لياززات سانديبەكوۆنا
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ماتەريالىق نۇكتە. قوزعالىس تراەكتورياسى. جول
