InfoHub Logo

كوشپەلى قازاق ەلىندە قازاق قاۋىمىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني داۋلى ماسەلەلەرىن، قىلمىستى ىستەرىنىڭ ءبارىن شەشەتىن ەجەلگى ادەت زاڭى، ەرەجەسى بولعان. ولار قازاقستاننىڭ رەسەي پاتشاسىنا باعىنعانىنا دەيىن (XIX عاسىردىڭ II جارتىسى) بيلەردىڭ ۇكىمىمەن شەشىلىپ كەلگەن.

داۋلاردى مازمۇنىنا قاراي جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، مال جانە ار داۋى دەپ بەسكە بولۋگە بولادى. ەكى رۋلى ەل جەرگە، جەسىرىنە نەمەسە ۇرلانعان مالى مەن مالىن جوقتاپ قاپىدا قازاعا ۇشىراعان ەرىنىڭ قۇنىن جوقتاپ تالاسقاندا توقتام ايتىسىپ، بىتىسەر جەرى بيلەر سوتى بولعان. داۋلى ماسەلەنى ەكى رۋدىڭ بيلەرى جوقتاپ ءوزارا ايتىسقا تۇسكەندە، ارا بي ءادىل قازىلىق ايتىپ، توقتامعا كەلتىرىپ قۇن كەسكەن. ەردىڭ قۇنىن، ناردىڭ پۇلىن تاۋىپ ايتقان توبىقتاي سوزبەن ءبىتىستىرۋ — ءسوز ءقادىرىن باعالاي بىلۋشىلىك حالىق داستۇرىنە نەگىزدەلگەن. سوزگە توقتاۋ، «اتالى سوزگە توقتاماعاننىڭ اكەسى ولەدى» دەپ ءسوز ءقادىرىن قۇدىرەت تۇتۋ، «تۋرا بيدە تۋىس جوق» دەپ ءادىل بيلىك ايتقان بيلەردىڭ ۇكىمىن ەكى ەتپەي، مۇلتىكسىز ورىنداۋ پاراساتتىلىقتى بايقاتادى. حالىقتىڭ وسىنداي قاراپايىم تاجىريبەسىنەن تۋىنداعان قازىلىق ينستيتۋت، بيلىك-تورەلىك ايتۋ ادەتى قالىپتاسقان.

قازىرگى كەزدەگى ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى — ريمدىك قۇقىققا نەگىزدەلگەن. ءبىراق قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ قۇقىعى «ادەت» ەرەجەلەرى – حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە جاستار مەن قارتتار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسىن، جەرلەۋ، اس بەرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، شاڭىراق كوتەرۋ، بالا تاربيەلەۋ جانە ت.ب. ىستەردى رەتتەپ، ءوز ومىرشەڭدىگىن تانىتىپ كەلەدى.

«ادەت»

ەجەلگى التاي ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋ ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعانى تۋرالى تاريحشىلار زەرتتەپ دالەلدەگەن. ول ءوزىنىڭ ۇلىلىعىمەن مىسىر جانە مەسوپوتاميادان كەم تۇسپەگەن.
التايدا الەمگە كوشپەلى وركەنيەت سىيلاعان، كەيىننەن موڭعوليا، شىعىس تۇركىستان، قازاقستان، ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز جەرلەرىن قامتىعان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز – تۇركىلەر ءومىر ءسۇرىپ، قانات جايعان. قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى جانە قازاق حالقى وسى وركەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى بولىپ تابىلادى.
بىزگە جەتكەن ەڭ ەجەلگى شىنايى ادىلەتتىلىك ءىلىمى دالا زاڭدارى – «بىلىك»، ارىس بي دانانىڭ وسيەتتەرى. ارىس بي ءۇش مىڭداي جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن. ونىڭ قۇرمەتىنە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ارىس وزەنىنىڭ اتاۋى بەرىلگەن.
ارىس ءبيدىڭ «بىلىگىمەن» نەمەسە دالانىڭ ادەت-عۇرىپ قۇقىعى – «ادەتپەن» (ادات) ەجەلگى تۇركى مەملەكەتى – قاعانات ءومىر ءسۇرىپ دامىعان.
بارلىق وزگە قۇقىقتىق قاعيدالاردىڭ قاينار كوزى بولعان «ادەتتىڭ» ەڭ باستى ەرەجەسى تۋركىلەردىڭ جالعىز قۇدايى ءتاڭىر الدىندا تەڭدىگىن مويىنداۋى بولدى. وسىدان «قانعا-قان، مەرتىكتىرۋگە سونداي مەرتىكتىرۋ» دەگەن كەك الۋ زاڭى شىققان.

«جاساق»

دالا ءومىرىنىڭ بارلىق قىر-سىرلارىن رەتتەيتىن زاڭدارىنىڭ كەلەسى كەزەڭى – ۇلى قولباسشى، تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن قوسقان شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى ەرەجەلەر جيناعى» - «جاساق» (ياسا) بولدى. ول 1206 جىلى جاريالانعان ەدى.
«الەمدى ءدۇر سىلكىندىرۋشى» شىڭعىس حاننىڭ جارلىعى بويىنشا جانە ونىڭ باسشىلىعىمەن «جاساقتى» حاننىڭ اسكەري قولباسشىسى ءارى كەڭەسشىسى مايكىبي جازدى.ول – قاراپايىم ءامىردىڭ قاعيدالارى مەن زاڭدارى – بىلىكتى، بيلىك پەن مەملەكەت سوتى - تورەلىكتى، اسكەري تاكتيكا مەن ستراتەگيا – جاساقتى قامتىدى. 
«ۇلى جاساقتا» مەملەكەتتى نىعايتۋعا، سوعىس جۇرگىزۋگە باستى نازار اۋدارىلدى. بۇل جەردە قاتاڭ ءتارتىپ قاجەت ەدى. سول سەبەپتى ءوزىن-وزى حان دەپ جاريالاۋ، ادەيى الداۋ، ءۇش رەت بارىنان ايرىلۋ، قاشقىن تۇتقىندى نەمەسە قۇلدى جاسىرۋ، سوعىستا جاردەم بەرمەۋ، مايداننان قاشۋ، ساتقىندىق، ۇرلىق جاساۋ، جالعان كۋالىك بەرۋ، ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتپەۋ سەكىلدى قىلمىستار ءولىم جازاسىنا تارتىلدى.
ۇلى  دالادا 400 جىلعا تىنىشتىق ورنادى. قولونەر مەن ساۋدا-ساتتىق قاتىناس وركەندەدى. حالىق ءار ءتۇرلى ءدىني نانىمدارىنا قاراماي، بىر-بىرىمەن ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇردى.مۇسىلمانداردىڭ مەشىتتەرى مەن حريستيانداردىڭ شىركەۋلەرى تاڭىرگە تابىنۋشىلاردىڭ، بۋدداشىلار مەن زورواسترييلەردىڭ قاسيەتتى مەكەندەرى قاتار تۇردى. الىپ ەلدىڭ ۇلان-عايىر جەرىندە بايلانىس (پوشتا) كىزمەتى جاقسى جولعا قويىلدى. حات جەتكىزۋشىلەر مەن جيھانكەزدەردىڭ بەلگىلەنگەن ورىنعا حابار نە حات جەتكىزۋ جىلدامدىعى XX عاسىردىڭ باسىنداعى تەمىرجول قىزمەتىمەن بىردەي بولدى.
وكىنىشكە وراي، ىشكى كەلىسپەۋشىلىكتەر بىرتىندەپ شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. يمپەريا بىرنەشە شاعىن مەملەكەتتەرگە ىدىراپ، ولاردان دا ءوز كەزەگىندە شاعىن مەملەكەتتەر ءبولىنىپ شىقتى.

«قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»

XIV عاسىردىڭ اياعىندا شىڭعىس حان ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي قازاق حاندىعىن قۇردى. ال 1511 جىلى بيلىك باسىنا جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم كەلدى. اسكەري قابىلەتى مەن حالىقتى سوڭىنان ەرتە ءبىلۋ دارىنىمەن تانىلعان قاسىم حان مەملەكەتتىڭ نىعايىپ، كەڭەيۋىنە بار كۇشىن جۇمسادى.
ىدىراۋشىلىقتى جويۋ ءۇشىن قاتاڭ ءتارتىپ پەن باعىنۋشىلىق قاجەت ەدى. قاسىم حان جاڭا مەملەكەتتى باسقارۋ اياسىندا «ادەت» پەن «ۇلى جاساققا» نەگىزدەلگەن زاڭدار جيناعىن جاسادى. بۇل زاڭ بەس بولىمنەن تۇردى. ءبىرىنشى بولىمدە جەر جانە جەسىر داۋىنا وراي قۇن تولەۋ، سالىق تولەۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان. ەكىنشىدە – قىلمىس پەن جازا ولشەمدەرى بەلگىلەنگەن. ۇشىنشىسىندە – اسكەري ءتارتىپ پەن ونى بۇزۋشىلارعا قولدانىلاتىن جازا ءتۇرى، ال ءتورتىنشى بولىمدە – ەلشىلىك قارىم-قاتىناستار ايقىندالعان. بەسىنشى ءبولىم حالىقتىڭ اتا-داستۇرىنە ارنالعان.
ءاتا-داستۇر مەن سالت-سانادان الىنعان بۇل زاڭنىڭ نەگىزى قازاقتاردى تۋرا جولمەن جۇرۋگە شاقىردى. ادىلدىگىنە وراي «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتالعان وسى زاڭ قازاق تاريحىنداعى العاشقى زاڭ ەدى.

«ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»

مەملەكەتتى نىعايتىپ، زاڭ ۇستەمدىگىن كۇشەيتكەن كەلەسى ادام – ەسىم حان. ونىڭ بيلىگى تۇسىندا XVI عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حاندىعىنىڭ جاعدايى ايتارلىقتاي كۇردەلەندى. سىرداريا ماڭىنداعى قالالارعا يەلىك ەتۋ ءۇشىن بۇحارا حاندىعىمەن بولعان سوعىس ۇزاققا سوزىلدى. قوعامدا بيلىككە دەگەن سەنىم مەن قۇرمەت ايتارلىقتاي تومەندەدى. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنىڭ الدىن الۋ جولى – حالىقتى ورتاق مۇددەگە جۇمىلدىرۋ، بىرىكتىرۋ ەدى. ەسىم حان حالىق جادىندا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن اتپەن تانىمال ءوزىنىڭ قۇقىقتىق ەرەجەسىن جاسادى.
بۇگىندە قاسىم حان مەن ەسىم حاننىڭ زاڭدار جيناعى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنان» ورىن العان.

«جەتى جارعى» 

دالا حالقى – تۇركىلەردە ءاردايىم ءبىلىم مەن دانالىقتىڭ شىراقشىلارى – بيلەر بولعان. ولار ار مەن ادىلەتتىلىك وسيەتتەرىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. ادامدار داۋلى ىستەردى شەشۋ ءۇشىن بيلەرگە جۇگىنگەن. بيلەر سوتتى ءادىل تۇردە جۇرگىزگەن. ولار تۇراقتى جالاقى الۋ قۇقىعىنا يە بولماي، تابىستارى سوت ىستەرىندەگى ۇتىستان قۇرالعان. شاعىن داۋلاردى رۋ بيلەرى، ال اسا كۇردەلى ىستەر مەن اۋماقتىق كەلىسپەۋشىلىكتەردى تايپا مەن جۇزدەر بيلەرى شەشكەن. تاۋكە حان تۇسىندا بيلەر كەڭەسى قازاق حاندىعىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مەملەكەتتىك قۇرامىنا اينالدى. ۇلى جۇزدە – تولە بي، ورتا جۇزدە – قازىبەك بي، كىشى جۇزدە – ايتەكە بي تورەلىك ەتتى.
تاۋكە حان (1680 - 1718) بيلىك قۇرعان كەزەڭ قازاق تاريحىندا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي ۇيالاعان زامان» اتىمەن بەلگىلى. ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، تابىن-تابىن سيىر، وتار-وتار قوي دالا كوركى ەدى. كەدەيلەر بولعان ەمەس. حالىق ونى از-تاۋكە، ياعني دانالاردىڭ داناسى تاۋكە دەپ اتاعان.
قازاق دالاسىندا XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن باسشىلىققا الىنعان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جازىلعان زاڭدار جيناعى – «جەتى جارعى». «جەتى جارعىنىڭ» ۇزىندىلەرى بىزگە ەتنوگراف ا. ليەۆشين جازبالارى ارقىلى جەتتى.
«جەتى جارعىداعى» ەڭ اۋىر قىلمىستار: ادام قانىن توگۋ، توناۋ، ۇرلىق، زورلاۋ، زيناقورلىق، جاقىنىنا ۇيلەنۋ، بىرەۋدىڭ ايەلىن ونىڭ كەلىسىمىنسىز الىپ قاشۋ ءولىم جازاسىنا بۇيىرىلعان. جەتى كۋاگەر بولعان جاعدايدا قۇدايدى اشكەرەلەگەن ادامنىڭ جازاسى دا – ءولىم.
ءولىم جازاسى بيلەردىڭ شەشىمىمەن نەمەسە تالاپكەردىڭ كەلىسىمىمەن جەڭىلدەتىلۋى مۇمكىن بولعان. مۇنداي جاعدايدا قىلمىسكەر ءار قىلمىسى ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۇن تولەگەن. ولتىرىلگەن ەر ادام كۇنى – 1000، ايەل كۇنى - 500 قوي. سۇلتان ولتىرىلسە، جەتى كىسىنىڭ مولشەرىندە، ياعني 7000 قوي بەرىلگەن.
كۇيەۋىن ولتىرگەن ايەل ءولىم جازاسىنا كەسىلگەن. ونداي ايەلدى تەك كۇيەۋىنىڭ تۋىسقاندارى كەشىرگەن جاعدايدا عانا بولماسا، ەشقانداي قۇن تولەۋى قۇتقارا الماعان. ءبىراق بۇل ەرەجە اياعى اۋىر ايەلدەرگە جۇرمەگەن. ولار جازالاپ باعانىمەن، ءومىر بويى شەتتەتىلىپ، قارابەت رەتىندە تانىلعان.
قازاق زاڭىنا سايكەس، مال ۇرلاپ اشكەرەلەنگەن ۇرى الدىمەن مالدى قايتارىپ بەرگەن جانە ونىڭ ۇستىنە 3 «توعىزدان» تۇراتىن ايىپ تاعىلعان. مىسالى، تۇيە ۇرلاعانى ءۇشىن ءبىرىنشى توعىز – 9 باس تۇيە، ەكىنشى توعىز – 9 باس ات، ءۇشىنشى توعىز – 9 باس سيىر، بارلىعى 27 مال ايىپ تولەنۋى ءتيىس بولعان.
«ادەت» بويىنشا ايەل ادام قۇقىقتان ماقرۇم قالعان. ادەت-عۇرىپتا «ايەل تەك ءوزىن بيلەي الادى، ءوزى ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى» دەلىنگەن. ايەلدەر قازاقتاردىڭ قوعامدىق ومىرىنە قاتىسپاعان، ءتىپتى سوت ءىسىن قاراۋ كەزىندە كۋاگەر دە بولا الماعان.
وتباسىندا ءۇي يەسى بالالارىنا تولىق بيلىك جۇرگىزگەن.
حالىقتىق جيىندارعا ءار قازاق قارۋمەن كەلۋى ءتيىس بولاتىن. قارۋسىز كەلگەن ادام داۋىس بەرۋ قۇقىعىنا يە بولا الماعان جانە وعان جاسى كىشىلەر ورىن بەرمەگەن. كەز كەلگەن ۇرپاقتىڭ، رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز تاڭباسى بەلگىلەنگەن.

سونداي-اق قىلمىس جاساعان ادامدى قارا سيىرعا تەرىس قاراتىپ وتىرعىزىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاتقان جازانىڭ ءتۇرى دە كەزدەسەدى.

«اباي ەرەجەسى» 

1885 جىلى مامىر ايىندا شار وزەنى بويىندا ورتا ءجۇز رۋلارى باس قوسقان جيىن وتكىزىلدى. وعان جۇزدەن استام بيلەر قاتىستى. بەس دۋان ەل باس قوسقان بۇل جيىن 74 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» قابىلدادى. وكىمەت تاراپىنان نەگىزگى جوبا ۇسىنىلسا دا، ول قازاقتىڭ «ەسىم سالعان ەسكى جولى، قاسىم سالعان قاسقا جولىمەن» ۇشتاسىپ جاتۋى كەرەك بولاتىن.
دالالىقتارعا، ياعني قىر حالقىنا عانا ءتان ادەت-عۇرىپ، داعدى-ماشىقتار ۇلى دانا ابايعا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى ەدى. ول ەرەجەگە كوپ وزگەرتۋلەر، تۇزەتۋلەر قوسىپ، وڭدەدى. «اباي ەرەجەسى» قامتىعان كەيبىر داستۇرلەردە وزىندىك ەرەكشەلىكتەر مەن جاڭالىقتار بايقالدى. بۇل ابايدىڭ تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسى جولىنداعى كۇرەستە جەتكىزگەن تاريحي جەڭىسى ەدى. زاڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك ءومىر تالابىنا ساي وزگەرتىلگەن.

«اباق كەرەي ەرەجەسى» 

جۇڭگو مەن موڭعوليادا تۇراتىن كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلاتىن اباق كەرەيلەر ۇستانعان «اباق كەرەي ەرەجەسى» اتالعان قۇقىقتىق ەرەجەلەر جيناعى بولعان. «اباق كەرەي ەرەجەسى» موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قورىنان تابىلدى. بۇل ەرەجە «قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىڭ ماتەريالدارى» اتتى جيناققا 1996 جىلى العاش رەت ەندى.
قۇجاتتىڭ 2ء-ى تارماعىندا كەرەي تايپاسىنىڭ بيلەرى كوپشىلىك قاۋىمدى جيناپ، اباق كەرەي قازاقتارى ۇستاناتىن وسى زاڭدى جاساۋعا ۇيعارعانىن جازادى. ەرەجە قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن شاريعات قاعيدالارىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان. ەرەجە 17 تارماقتان، 35 باپتان تۇرادى. وندا «ۇيلەنۋ، نەكەگە وتىرۋ جايىندا»، «جارلى-جاقىباي، كەدەيلەرگە جاردەم ەتۋ، قول ۇشىن بەرۋ تۋراسىندا»، «نەسيە، قارىز تالاپ ەتۋ جايىندا»، «بوگدەنى مۇقاتۋ، جابىرلەۋ تۋراسىندا» ت.ب. قاعيدالار بەكىتىلگەن.

---