InfoHub Logo

ءسالت-داستۇر. ادەت-عۇرىپ. ءجون-جورالعى. ىرىم-تىيىم. نانىم-سەنىم. جازىلماعان ەرەجە. قازاق حالقى وركەنيەتىندەگى وسىنداي ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ سان الۋاندىلىعى تاڭدايدى قاقتىرادى. ال بۇل مادەني مۇرانىڭ ەلدىڭ بۇكىل تىرلىك-تىنىسى، ءقادىر تۇتاتىن ارداقتى جەبەۋشىسى، بۇزىلماس تىرەگى، اتا-بابالار مەن وسكەلەڭ ۇرپاقتى بايلانىستىراتىن كوپىرى بولىپ تابىلاتىنى ايدان انىق. ەجەلدەن ەلىمىزدە بالعىن بۇلدىرشىندىرگە وسى رۋحاني تاعىلىم تۋمىسىنان انا سۇتىمەن بەرىلىپ، ەس بىلگەنىنەن قۇلاعىنا قۇيىلسا دا، قازىرگى تاڭدا جاستار اتا-بابا مىزعىماس زاڭىن باعالامايدى، جادىنا ساقتامايدى. وزدەرىنىڭ ۇستانىمىن دالەلدەۋ ءۇشىن توزىعى جەتكەن سالت-داستۇرلەردىڭ كورنەكتى ءومىر دامۋ اعىمىنا ىلەسە المايتىندىعىن مىسالعا كەلتىرەدى. وسى ورىمدەي جاستاردىڭ ايتقانى سەنۋگە كەلەدى مە؟ ەڭكەيىپ بارىپ باتقان كۇندەي ادەت-عۇرىپتاردى ۇمىتقان دۇرىس پا؟الدە حالىق بولىپ وركەندەۋىمىزگە كومەكتەسكەن مادەنيەت ەلەمەنتتەرىن جانداندىرۋ كەرەك پە؟
ءۇندىستان پرەمەر-مينيسترى، پوليتيك دجاۆاحارلال نەرۋ داۋىردەن قالعان داستۇرلەر تۋرالى ءوز پىكىرىن وسيەت رەتىندە قالدىرعان: «وتكەنمەن بايلانىستىراتىن وتكەلدەردى ساقتاۋ كەرەك، ءبىراق ءبىزدىڭ العا جىلجۋىمىز ءۇشىن كەرى اسەرىن تيگىزەتىن سالت-داستۇرلەردىڭ قۇلدىعىنان قاشۋ كەرەك». بۇل ءسوزدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل تۇجىرىمعا «قىز الىپ قاشۋ» مىسال بولا الادى. ءداستۇردى دۇرىس جورىماعان جىگىتتەر قىز كەلىسىمىن الماي، زورلىقپەن الىپ قاشىپ جاتادى. بۇل قىلىقتىڭ سوڭى قازاقستاننىڭ قىلمىس كودەكسى، 125 باپ، «ادام ۇرلىعى» جايتى بويىنشا 7-12 جىلعا دەيىن قىلمىسكەرلەردىڭ باس بوستاندىعىن ايىرتقىزۋىنا اكەلەدى.

حالقىمىز «بالا بەرۋ» ءداستۇرى بويىنشا بالالى وتباسى پەرزەنتىن ۇرپاقسىز جانۇياعا بەرەتىن بولعان. بۇل جاعداي بالانى 9 اي كوتەرگەن، تۋىسقاندىق بايلانىسى بار اناعا ۇلكەن سوققى بولاتىن. وسە كەلە اسىراندى ەكەنىن بىلگەن بالاعا دا بۇل جاعداي وڭاي ەمەسى انىق.
كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزدان الىپ تاستانۋى كەرەك ەرەجەگە زەينەپ احمەتوۆا قوزعاعان توي ماسەلەسى جاتادى. قازاقتىڭ ءار ءداستۇردى تويعا ىلەستىرۋى القىمىزدى قىسادى، ناعىز وركەنيەت ورنەكتەرى بەينەسىن بۇزادى، قاجەتتى مەن قاجەتسىزدى شاتاستىرادى.

سالت-داستۇرلەردىڭ ادامزاتقا بەرەر پايداسى زور.ايتۋلى قوعام قايراتكەرى مۇستافا شوقاي عيبرات ماڭىزدىلىعى تۋرالى قۇندى وي سىيلاعان: «ۇلتتىق مادەنيەتتەن جۇرداي رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاقتان حالقىمىزدىڭ قاجەتى مەن مۇددەسىن جوقتايتىن پايدالى ازامات شىقپايدى». سوندىقتان بابالارىمىز باعى باسىم، عيبراتى اسىل ءداستۇر-سالتىمىز  بەن تاربيەنى ۇشتاستىردى. «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەندەي كەيىنگى بۋىنعا اداستىرماس تۋرا جولمەن ءجۇرۋ، ءجون-جوسىقتى ءبىلۋ، ەل قامىن ويلاۋ، مارتتىك، ەرلىك، قامقورشىلىق، ادالدىق، جومارتتىق، ادامگەرشىلىك، يماندىلىق، ادىلدىك سىندى قاسيەتتەردى دارىتىپ، ۇلاعاتتى ۇل مەن يناباتتى قىزدى كوكىرەگىندەگى كوزىن اشىپ، تەرىس باعىتقا تۇسىرمەگەن. مىسالى، ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراپ، ءۇي-جايىن، مال-مۇلكىنەن ايىرىلعانعا كورشى-قولاڭ، تۋعان-تۋىسقاننىڭ كومەك بەرۋىن دارىپتەيتىن، كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن «جىلۋ جيناۋ» ءسالت-داستۇرى بۇقارا حالىقتىڭ اۋىر جاعدايدان تەز شىعۋىنا وراسان زور كومەك كورسەتەدى، بىرلىككە شاقىرادى، ەل بولىپ تىزە قوسۋدى پايىمدايدى. اۋىلعا الىستان بىرەۋ كوشىپ كەلسە، جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاڭا ۇيگە تاباق تارتىپ، قوناقاسى بەرگىزەتىن «ەرۋلىك بەرۋ» ءداستۇرى  باسقا جەردەن كەلگەن كىسىنى بوتەنسىمەي، جاڭا ورتاعا تەز ءسىنىسۋىن قاداعالاپ، باۋىرمال، كوپشىل بولۋعا ۇيرەتەدى. العاش كوكتەيدە كۇن كۇركىرەگەندە بوساعاعا اعاش ءشومىش تيگىزدىرەتىن «ءشومىش قاعۋ» جورالعىسى تابيعاتتى قاستەرلەۋدىڭ ۇرىعىن سەبەدى. «حالىقتى قادىرلەۋ- سالتتى قادىرلەۋ»، «حالقىڭ دانا بولسا، سالتىڭ سارا بولادى»، «ءداستۇرى جاراسپاعاننىڭ ءدام-تۇزى جاراسپايدى»، «ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» سياقتى حالىق دانالىعى قازاق حالقىنىڭ ءارتۇرلى نانىم-سەنىمدەرگە كوپ كوڭىل بولەتىنىن اڭعارۋعا بولادى.

اكادەميك ابدىمالىك نىسانبايەۆ مىنانداي ويىن تارقاتقان: «مادەنيەت پەن عىلىم سالاسىندا قوعام قۇندىلىقتارىنىڭ ىقپالى ارتىپ وتىر. قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى مەن وزىندىك مادەني مۇراتتارى قاتتى قىسىمعا ۇشىراۋدا، سوندىقتان ءبىز رۋحاني مۇرانى ساقتاپ قالۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك». 

ءسالت-داستۇر مەن ادەت-عۇرىپسىز ەل ادەپسىزدىك پەن بەرەكەتسىزدىككە سالىنادى. سوندىقتان ەل ابىرويىن ءبىر سۇيەمگە جوعارىلاتاتىن، ءداۋىرىن مەيىرىنە قاندىراتىن، بارلىق دەرتتەن تازارتاتىن شيپالى ەم سەكىلدى پايدالى ، وزىق سالت-داستۇرلەردى ساقتاۋدا ءار ادام ەنجارلىق تانىسپاۋى ءتيىس. ال وسى عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي كەلمەيتىن ىرىم-تىيىمداردىڭ جويىلۋى جۇرەككە شانشۋداي قادالسا دا، بۇل وسيەتتەر «ۇمىتىلۋعا ءتيىس داستۇرلەر» كەمەسىنە ءمىنىپ، «تاريح» تەڭىزىندە جۇزە بەرەدى.

---