ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەر
ساباقتىڭ ماقساتى: ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەر تۋرالى وقۋشىلارعا ناقتى ماعلۇمات بەرۋ.
بىلىمدىلىك: كۇيشىلىك ونەر تۋرالى بايانداۋ ارقىلى كۇيدى تىڭداتىپ، مۋزىكانى سەزىنۋگە، تۇسىنۋگە باۋلۋ.
تاربيەلىك: بالالاردى اسەمدىكتى سەزىنۋگە، ءوز حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنان ەستەتيكالىق ءلاززات الا بىلۋگە باۋلۋ. ونەر يەلەرىن ۇلگى تۇتىپ قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: ءان ايتۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ، مۋزىكالىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ، بالالاردىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتەرىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءادىس – ءتاسىل: سۇراق – جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، مۋزىكا.
كورنەكىلىك: اسپاپتار، كومپوزيتور سۋرەتتەرى، ءۇنتاسپا، بايان.
ساباقتىڭ بارىسى:
وقۋشىلار كلاسقا ‘’اداي’’كۇيىمەن كىرەدى.
1. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، وقۋ قۇرالدارىن تۇگەندەۋ.
كلاستى 3 - توپقا ءبولۋ: 1 - توپ دومبىراشىلار
2 - توپ قوبىزشىلار
3 - توپ سىبىزعىشىلار
- سالەمەت پە، بالالار؟
- سالەمەتسىز بە، اپاي.
2. ءۇي تاپسىرماسى: قايتالاۋ.
1 - ءبولىم: ’’قازاق حالقىنىڭ مۋزىكاسى تۋرالى نە بىلدىك؟ ’’ سۇراقتارعا ءار توپ جاۋاپ بەرەدى.
1. ءداستۇرلى ءان ايتۋ ونەرى دەگەنىمىز نە؟
2. XIX عاسىرلارداعى ءانشى - كومپوزيتورلار.
3. ءداستۇرلى انشىلىك ونەر ايتىلۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قانداي مەكتەپتەپتەرگە بولىنەدى.
4. حالىق اندەرىن جەتكىزۋشى دارىندى انشىلەر.
5. مۋزىكا زەرتتەۋشى عالىمدار.
6. اقان سەرىنىڭ اندەرىن اتا.
7. اباي اندەرى.
8. ءبىرجان سالدىڭ اندەرى.
9. م. مەرالى ۇلى ەل اراسىندا قانداي اتاق الدى؟
10. گامما دەگەنىمىز نە؟
11. ارپەدجيو دەگەنىمىز نە؟
12. التەراسيا بەلگىسى دەگەنىمىز نە؟ قانداي تۇرلەرى بار؟
2 - ءبولىم.
داۋىسقا جاتتىعۋ جاساۋ.
‘’ءان اۋەنىن تاپ’’.
ءبىر شۋماعىن ورىنداۋ.
1. قاراتورعاي 1 - توپ.
2. اقباقاي 2 - توپ.
3. قاراڭعى تۇندە تاۋ قالقىپ 3 - توپ.
3 - ءبولىم.
ويلان تاپ! ‘’اسپاپتاردى اتا’’. اۋەندەرى ارقىلى تابۋ.
1 - توپ: دومبىرا قانداي اسپاپ؟ (ىشەكتى.)
2 - توپ: قوبىز قانداي اسپاپ؟ (ىسقىشتى.)
3 - توپ: سىبىزعى قانداي اسپاپ؟ (ۇرمەلى.)
1 - توپ: سازسىرناي قانداي اسپاپ؟ (ۇرمەلى.)
2 - توپ: جەتىگەن قانداي اسپاپ؟(كوپ ىشەكتى.)
3 - توپ: شاڭقوبىز قانداي اسپاپ؟ (تىلشىكتى اسپاپ.)
3. جاڭا ساباق. ‘’ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەر’’
وي – قوزعاۋ. ەرەجە شىعارۋ.
- اسپاپتىق مۋزىكا دەگەنىمىز نە؟
- كورگەن سۋرەتتەردەن قاراپ، ەرەجە شىعارامىز
اسپاپتىق مۋزىكا دەگەنىمىز – مۋزىكا اسپاپتارىندا ورىندالاتىن شىعارمالاردى ايتامىز.
- كۇي دەگەنىمىز نە؟
- دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، شەرتەر ت. ب ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىندا ورىندالاتىن اۋەن كۇي دەپ اتالادى.
م:- ەڭ كونە كۇيلەر كۇي اتاسى – قورقىت اتامىزدان باستاۋ العان.
كۇي دەگەنىمىز – باعدارلى مازمۇنى بار، كوركەمدىگى جوعارى اسپاپتىق جانر.
"كۇي" ءسوزىن توپتاستىرۋ
ت. ب ءتۇرلى وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلەدى. كۇيلەر تاقىرىبى، مازمۇنىنا قاراي جىكتەلەدى
قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
18عاسىر كۇيشىلەرىن توپتاستىرۋ
اتاعى حالىققا كەڭىنەن ءمالىم بولدى.
ءارى قاراي ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەردىڭ ورىستەپ دامۋىنا ءىرى تۇلعالار ۇلەس قوستى.
دومبىرا كۇيلەرى ورىندالۋ مانەرىنە، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي 2 ۇلكەن تۇرگە بولىنەدى:
ەڭ كونە كۇيلەردىڭ كوپشىلىگى – قوبىز كۇيلەرى. قورقىت اتامىزدان كەيىن جالعاستىرۋشىلار، ۇلەس قوسقان
سىبىزعى، شەرتەردە كۇيلەر ساقتالعان. سىبىزعىشى – كۇيشى سارمالاي (1835 - 1885) ەسىمى ەل ەسىندە. شەرتەر اسپابىندا شەرتپە كۇيلەر تاماشا ورىندالادى.
حالىق اسپاپتارىندا بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە ۇلەس قوسقان
سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇشان – تەڭىز.
4 – ءبولىم. ’’كۇيدى تىڭداۋ، مازمۇنىن جەتكىزۋ. ’’
‘’اقساق قۇلان’’ حالىق كۇيىن تىڭداۋ.
‘’اقساق قۇلان’’ كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ.
- كۇي قانداي كوڭىل كۇيدە ورىندالادى؟
- قانداي اسپاپتا ورىندالادى؟
ەرتەدە جوشى حان ءومىر ءسۇرىپتى. جالعىز بالاسى اكەسىنىڭ ءتىلىن الماي، نوكەرلەرىن ەرتىپ، اڭعا شىعادى. قۇلان اۋلاپ ءجۇرىپ، حان بالاسى ۇزاپ كەتكەنىن بايقاماي قالادى. جازىق دالادا ءبىر توپ قۇلاننىڭ ىشىندەگى اتۋعا بولمايتىن كيەلى قۇلان بار ەدى. حان بالاسىنىڭ اتقان وعى كيەلى قۇلانعا تيەدى. ول قارسى شاۋىپ كەلىپ، بالانى تەۋىپ ولتىرەدى. حان جۇرەگى سەزگەندەي كىمدە - كىم بالامدى ءولدى دەسە، كومەيىنە قورعاسىن بالقىتىپ قۇيدىرامىن – دەيدى.
حان نوكەرلەرى سول ەلدەگى اتاقتى كەتبۇعا دەگەن كۇيشىگە كەلىپ، قازانى ەستىرتۋىن سۇرايدى. كۇيشى حان سارايىنا كەلىپ، كۇي تارتادى. حان بولعان جاعدايدى تۇسىنەدى. كۇيشى قايعىلى حاباردى كۇي تىلىمەن جەتكىزەدى. بالاسىنىڭ قازاسىن ەستىگەن حان دومبىرانىڭ شاناعىنا قورعاسىن بالقىتىپ قۇيدىرادى.
5 – ءبولىم. ءان ۇيرەتۋ.
ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن قاتتى
ءبىرىن ءسال - ءسال كەم بۇرا
قازاق ناعىز قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا.
‘’دومبىراسىز ءان قايدا’’ - ءانى: ي. نۇسىپبايەۆ، ولەڭى: ح. تالعاروۆ
- ءان قانداي كوڭىل - كۇيدە ورىندالادى؟
ءان نە تۋرالى؟
قانداي التەراسيالىق بەلگى بار؟
- نەنى بىلدىرەدى؟
قانداي نوتالار جازىلعان؟
ولشەمى قانداي؟
اە اۋەنىن ۇيرەتۋ
6. قورىتىندى.
شىعارماشىلىق تاپسىرما.
1 – توپ: كۇي تۋرالى ءتورت جول ولەڭ شۋماعىن شىعارۋ.
2 – توپ: اسپاپتاردىڭ سۋرەتىن سالۋ.
3 – توپ: ەسسە جازۋ. ’’بۇگىنگى ساباقتان العان اسەرىم’’.
- بۇگىنگى تاقىرىپ نە تۋرالى؟
- قانداي كۇي تىڭدالدى ‘’اقساق قۇلان’’ كىمنىڭ كۇيى؟
- حالىق كۇيى.
ءسوزجۇمباق: ‘’اقساق قۇلان’’ حالىق كۇيى.
1. ىشەكتى اسپاپ. (دومبىرا)
2. ىسقىشتى اسپاپ. (قوبىز)
3. ۇرمەلى اسپاپ. (سىبىزعى)
4. تىلشىكتى اسپاپ. (شاڭقوبىز)
5. ەڭ كونە كۇيلەر اتاسى. (قورقىت)
6. قورقىتتان كەيىنگى قوبىز اسپابىن جالعاستىرعان كۇيشى. (ىقىلاس)
7. كۇي اتاسى. (قۇرمانعازى)
8. سىبىزعىشى – كۇشى.(سارمالاي)
9. قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى. (دينا)
10. كوپ ىشەكتى اسپاپ. (جەتىگەن)
7. ۇيگە تاپسىرما. 88 - 89 بب. وقۋ
8. باعالاۋ.
بىلىمدىلىك: كۇيشىلىك ونەر تۋرالى بايانداۋ ارقىلى كۇيدى تىڭداتىپ، مۋزىكانى سەزىنۋگە، تۇسىنۋگە باۋلۋ.
تاربيەلىك: بالالاردى اسەمدىكتى سەزىنۋگە، ءوز حالقىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنان ەستەتيكالىق ءلاززات الا بىلۋگە باۋلۋ. ونەر يەلەرىن ۇلگى تۇتىپ قاستەرلەۋگە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: ءان ايتۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ، مۋزىكالىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ، بالالاردىڭ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىكتەرىن دامىتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ءادىس – ءتاسىل: سۇراق – جاۋاپ، اڭگىمەلەۋ.
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، ادەبيەت، مۋزىكا.
كورنەكىلىك: اسپاپتار، كومپوزيتور سۋرەتتەرى، ءۇنتاسپا، بايان.
ساباقتىڭ بارىسى:
وقۋشىلار كلاسقا ‘’اداي’’كۇيىمەن كىرەدى.
1. ۇيىمداستىرۋ.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، وقۋ قۇرالدارىن تۇگەندەۋ.
كلاستى 3 - توپقا ءبولۋ: 1 - توپ دومبىراشىلار
2 - توپ قوبىزشىلار
3 - توپ سىبىزعىشىلار
- سالەمەت پە، بالالار؟
- سالەمەتسىز بە، اپاي.
2. ءۇي تاپسىرماسى: قايتالاۋ.
1 - ءبولىم: ’’قازاق حالقىنىڭ مۋزىكاسى تۋرالى نە بىلدىك؟ ’’ سۇراقتارعا ءار توپ جاۋاپ بەرەدى.
1. ءداستۇرلى ءان ايتۋ ونەرى دەگەنىمىز نە؟
2. XIX عاسىرلارداعى ءانشى - كومپوزيتورلار.
3. ءداستۇرلى انشىلىك ونەر ايتىلۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قانداي مەكتەپتەپتەرگە بولىنەدى.
4. حالىق اندەرىن جەتكىزۋشى دارىندى انشىلەر.
5. مۋزىكا زەرتتەۋشى عالىمدار.
6. اقان سەرىنىڭ اندەرىن اتا.
7. اباي اندەرى.
8. ءبىرجان سالدىڭ اندەرى.
9. م. مەرالى ۇلى ەل اراسىندا قانداي اتاق الدى؟
10. گامما دەگەنىمىز نە؟
11. ارپەدجيو دەگەنىمىز نە؟
12. التەراسيا بەلگىسى دەگەنىمىز نە؟ قانداي تۇرلەرى بار؟
2 - ءبولىم.
داۋىسقا جاتتىعۋ جاساۋ.
‘’ءان اۋەنىن تاپ’’.
ءبىر شۋماعىن ورىنداۋ.
1. قاراتورعاي 1 - توپ.
2. اقباقاي 2 - توپ.
3. قاراڭعى تۇندە تاۋ قالقىپ 3 - توپ.
3 - ءبولىم.
ويلان تاپ! ‘’اسپاپتاردى اتا’’. اۋەندەرى ارقىلى تابۋ.
1 - توپ: دومبىرا قانداي اسپاپ؟ (ىشەكتى.)
2 - توپ: قوبىز قانداي اسپاپ؟ (ىسقىشتى.)
3 - توپ: سىبىزعى قانداي اسپاپ؟ (ۇرمەلى.)
1 - توپ: سازسىرناي قانداي اسپاپ؟ (ۇرمەلى.)
2 - توپ: جەتىگەن قانداي اسپاپ؟(كوپ ىشەكتى.)
3 - توپ: شاڭقوبىز قانداي اسپاپ؟ (تىلشىكتى اسپاپ.)
3. جاڭا ساباق. ‘’ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەر’’
وي – قوزعاۋ. ەرەجە شىعارۋ.
- اسپاپتىق مۋزىكا دەگەنىمىز نە؟
- كورگەن سۋرەتتەردەن قاراپ، ەرەجە شىعارامىز
اسپاپتىق مۋزىكا دەگەنىمىز – مۋزىكا اسپاپتارىندا ورىندالاتىن شىعارمالاردى ايتامىز.
- كۇي دەگەنىمىز نە؟
- دومبىرا، قوبىز، سىبىزعى، شەرتەر ت. ب ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارىندا ورىندالاتىن اۋەن كۇي دەپ اتالادى.
م:- ەڭ كونە كۇيلەر كۇي اتاسى – قورقىت اتامىزدان باستاۋ العان.
كۇي دەگەنىمىز – باعدارلى مازمۇنى بار، كوركەمدىگى جوعارى اسپاپتىق جانر.
"كۇي" ءسوزىن توپتاستىرۋ
ت. ب ءتۇرلى وقيعالار مەن قۇبىلىستار سۋرەتتەلەدى. كۇيلەر تاقىرىبى، مازمۇنىنا قاراي جىكتەلەدى
قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
18عاسىر كۇيشىلەرىن توپتاستىرۋ
اتاعى حالىققا كەڭىنەن ءمالىم بولدى.
ءارى قاراي ءداستۇرلى كۇيشىلىك ونەردىڭ ورىستەپ دامۋىنا ءىرى تۇلعالار ۇلەس قوستى.
دومبىرا كۇيلەرى ورىندالۋ مانەرىنە، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي 2 ۇلكەن تۇرگە بولىنەدى:
ەڭ كونە كۇيلەردىڭ كوپشىلىگى – قوبىز كۇيلەرى. قورقىت اتامىزدان كەيىن جالعاستىرۋشىلار، ۇلەس قوسقان
سىبىزعى، شەرتەردە كۇيلەر ساقتالعان. سىبىزعىشى – كۇيشى سارمالاي (1835 - 1885) ەسىمى ەل ەسىندە. شەرتەر اسپابىندا شەرتپە كۇيلەر تاماشا ورىندالادى.
حالىق اسپاپتارىندا بۇگىنگى كۇنگە جەتۋىنە ۇلەس قوسقان
سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى ۇشان – تەڭىز.
4 – ءبولىم. ’’كۇيدى تىڭداۋ، مازمۇنىن جەتكىزۋ. ’’
‘’اقساق قۇلان’’ حالىق كۇيىن تىڭداۋ.
‘’اقساق قۇلان’’ كۇيىنىڭ شىعۋ تاريحىن بايانداۋ.
- كۇي قانداي كوڭىل كۇيدە ورىندالادى؟
- قانداي اسپاپتا ورىندالادى؟
ەرتەدە جوشى حان ءومىر ءسۇرىپتى. جالعىز بالاسى اكەسىنىڭ ءتىلىن الماي، نوكەرلەرىن ەرتىپ، اڭعا شىعادى. قۇلان اۋلاپ ءجۇرىپ، حان بالاسى ۇزاپ كەتكەنىن بايقاماي قالادى. جازىق دالادا ءبىر توپ قۇلاننىڭ ىشىندەگى اتۋعا بولمايتىن كيەلى قۇلان بار ەدى. حان بالاسىنىڭ اتقان وعى كيەلى قۇلانعا تيەدى. ول قارسى شاۋىپ كەلىپ، بالانى تەۋىپ ولتىرەدى. حان جۇرەگى سەزگەندەي كىمدە - كىم بالامدى ءولدى دەسە، كومەيىنە قورعاسىن بالقىتىپ قۇيدىرامىن – دەيدى.
حان نوكەرلەرى سول ەلدەگى اتاقتى كەتبۇعا دەگەن كۇيشىگە كەلىپ، قازانى ەستىرتۋىن سۇرايدى. كۇيشى حان سارايىنا كەلىپ، كۇي تارتادى. حان بولعان جاعدايدى تۇسىنەدى. كۇيشى قايعىلى حاباردى كۇي تىلىمەن جەتكىزەدى. بالاسىنىڭ قازاسىن ەستىگەن حان دومبىرانىڭ شاناعىنا قورعاسىن بالقىتىپ قۇيدىرادى.
5 – ءبولىم. ءان ۇيرەتۋ.
ەكى ىشەكتىڭ ءبىرىن قاتتى
ءبىرىن ءسال - ءسال كەم بۇرا
قازاق ناعىز قازاق ەمەس،
ناعىز قازاق – دومبىرا.
‘’دومبىراسىز ءان قايدا’’ - ءانى: ي. نۇسىپبايەۆ، ولەڭى: ح. تالعاروۆ
- ءان قانداي كوڭىل - كۇيدە ورىندالادى؟
ءان نە تۋرالى؟
قانداي التەراسيالىق بەلگى بار؟
- نەنى بىلدىرەدى؟
قانداي نوتالار جازىلعان؟
ولشەمى قانداي؟
اە اۋەنىن ۇيرەتۋ
6. قورىتىندى.
شىعارماشىلىق تاپسىرما.
1 – توپ: كۇي تۋرالى ءتورت جول ولەڭ شۋماعىن شىعارۋ.
2 – توپ: اسپاپتاردىڭ سۋرەتىن سالۋ.
3 – توپ: ەسسە جازۋ. ’’بۇگىنگى ساباقتان العان اسەرىم’’.
- بۇگىنگى تاقىرىپ نە تۋرالى؟
- قانداي كۇي تىڭدالدى ‘’اقساق قۇلان’’ كىمنىڭ كۇيى؟
- حالىق كۇيى.
ءسوزجۇمباق: ‘’اقساق قۇلان’’ حالىق كۇيى.
1. ىشەكتى اسپاپ. (دومبىرا)
2. ىسقىشتى اسپاپ. (قوبىز)
3. ۇرمەلى اسپاپ. (سىبىزعى)
4. تىلشىكتى اسپاپ. (شاڭقوبىز)
5. ەڭ كونە كۇيلەر اتاسى. (قورقىت)
6. قورقىتتان كەيىنگى قوبىز اسپابىن جالعاستىرعان كۇيشى. (ىقىلاس)
7. كۇي اتاسى. (قۇرمانعازى)
8. سىبىزعىشى – كۇشى.(سارمالاي)
9. قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى. (دينا)
10. كوپ ىشەكتى اسپاپ. (جەتىگەن)
7. ۇيگە تاپسىرما. 88 - 89 بب. وقۋ
8. باعالاۋ.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ ماقساتى: وقۋشىلارعا تىنىس بەلگىلەرىن قويۋ بىلۋگە، سويلەمدەردىڭ ماعىناسىن ۇعىنا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
