دەفيس پەن سىزىقشانى قولدانۋ ەرەجەسى قانداي؟
دەفيس پەن سىزىقشانى قولدانۋ ەرەجەسى قانداي؟
دەفيستىڭ قويىلاتىن ورىندارى: 1) لەكسيكالىق ماعىناسىن ساقتاعان سوزدەردەن جاسالعان كۇردەلى سوزدەر اراسىنا: ينجەنەر - تەحنولوگ، باتىر - ۇشقىش؛ 2) قوس سوزدەردىڭ اراسىنا: ەل - جۇرت، الاي - دۇلەي؛ 3) ءسوزدى تاسىمالداعاندا؛ 4) رەتتىك سان ەسىمدەر سيفرمەن جازىلسا، وزىمەن قاتىستى سوزبەن ارالارىنا دەفيس قويىلادى: 3 - جىل، 5 - رەت، 7 - سىنىپ؛ 5) - اق، - اۋ، - مىس، - دى دەمەۋلىكتەرى تىركەسكەن جاعدايدا: ايتادى - مىس، كەلمەدى - اۋ؛ ع) قوسىمشالاردى ەرەكشەلەپ كورسەتۋدە: - عان، - گەن، - مىن، - ءمىن؛ 6) ەكى سوزدەن تۇراتىن فاميليالاردا، ادام اتتارىندا: تۇرسىن - زادە، سالتىكوۆ - ششەدرين ت. ب. دەفيس قويىلعان كەزدە ەكى جاعىنان بوس ورىن (پروبەل) تاستاماي جازىلادى.
قازىرگى كەزدە «سىزىقشا» اتاۋى «تيرە» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلىپ ءجۇر. دۇرىسىندا، - شا/- شە قوسىمشاسى كىشىرەيتۋ ءمانىن بىلدىرەدى (قالتاشا، كۇرتەشە، قالاقشا ت. س. س.). قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە سايكەس «سىزىقشا» اتاۋىن «دەفيس» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە، «سىزىق» اتاۋىن «تيرە» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇلايشا اتاۋ تەرميننىڭ ناقتىلىق، ايقىندىلىق، ۋاجدىلىك سياقتى نەگىزگى تالاپتارىنا دا سايكەس كەلەر ەدى.
دەفيس ورفوگرافيالىق، سىزىقشا پۋنكتۋاسيالىق تاڭباعا جاتادى. سوندىقتان دەفيس كەلگەن جەردە كىدىرىس جاسالمايدى. بۇل - ونىڭ سىزىقشادان اجىراتىلاتىن باستى بەلگىسى. ەكىنشىدەن، دەفيس سىزىقشا سەكىلدى سويلەمنىڭ مازمۇنىنا ەش اسەر ەتپەيدى. ۇشىنشىدەن، شارتتى تۇردە العاندا، دەفيس سىزىقشادان قىسقاشا بولادى.
ر. سىزدىقوۆا سىزىقشانى قولدانۋدىڭ ون جەردەگى ورنىن بىلايشا كورسەتەدى:
1. سىزىقشا باستاۋىشپەن بايانداۋىشتىڭ اراسىنا قويىلادى.
2. سىزىقشا ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن كەلگەن جالپىلاۋىش ءسوزدىڭ الدىنان قويىلادى.
3. الدىندا جالپىلاۋىش ءسوزى بار ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن سويلەم اياقتالماسا، ەڭ سوڭعى ءبىرىڭعاي مۇشەدەن سوڭ سىزىقشا قويىلادى.
4. ديالوگ ءتول ءسوزدىڭ الدى - ارتىنان (ەگەر ءتول سوزدەن كەيىن اۆتور ءسوزى تۇرسا)، تىرناقشاعا الىنعان ءتول ءسوزدىڭ ارتىنان سىزىقشا قويىلادى.
5. سىزىقشا جالعاۋلىقسىز سالالاستاردىڭ اراسىنا قويىلادى.
6. وڭاشالانعان ايقىنداۋىش مۇشەلەردىڭ ەكى جاعىنان سىزىقشا قويىلادى.
7. ءبىرىڭعاي سۇراۋلى مۇشەلەردى نەمەسە سۇراۋلى سويلەمدەردى جيناقتاپ تۇراتىن ايتەۋىر دەگەن ءسوز ءتۇسىپ قالعان جەرگە سىزىقشا قويىلادى:
ىسىنگەندىكتەن بە، تاياقتان السىرەگەندىكتەن بە ― دەنەسى زىلدەي اۋىر ەكەن. (س. م.)
8. وڭاشالانعان ايقىنداۋىشتىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلادى.
9. سوندا، سونشا، سونداي، سونشالىق، سول، مىناۋ، مىناداي دەگەن سوزدەرگە اياقتالعان تىركەستەردەن كەيىن جەكە سويلەم تۇرسا، بۇل سوزدەردەن كەيىن سىزىقشا قويىلادى.
10. مەكەن، ۋاقىت، سىن شەكتەستىگىن بىلدىرەتىن سوزدەردىڭ اراسىنا سىزىقشا قويىلادى.
دەفيستىڭ قويىلاتىن ورىندارى: 1) لەكسيكالىق ماعىناسىن ساقتاعان سوزدەردەن جاسالعان كۇردەلى سوزدەر اراسىنا: ينجەنەر - تەحنولوگ، باتىر - ۇشقىش؛ 2) قوس سوزدەردىڭ اراسىنا: ەل - جۇرت، الاي - دۇلەي؛ 3) ءسوزدى تاسىمالداعاندا؛ 4) رەتتىك سان ەسىمدەر سيفرمەن جازىلسا، وزىمەن قاتىستى سوزبەن ارالارىنا دەفيس قويىلادى: 3 - جىل، 5 - رەت، 7 - سىنىپ؛ 5) - اق، - اۋ، - مىس، - دى دەمەۋلىكتەرى تىركەسكەن جاعدايدا: ايتادى - مىس، كەلمەدى - اۋ؛ ع) قوسىمشالاردى ەرەكشەلەپ كورسەتۋدە: - عان، - گەن، - مىن، - ءمىن؛ 6) ەكى سوزدەن تۇراتىن فاميليالاردا، ادام اتتارىندا: تۇرسىن - زادە، سالتىكوۆ - ششەدرين ت. ب. دەفيس قويىلعان كەزدە ەكى جاعىنان بوس ورىن (پروبەل) تاستاماي جازىلادى.
قازىرگى كەزدە «سىزىقشا» اتاۋى «تيرە» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلىپ ءجۇر. دۇرىسىندا، - شا/- شە قوسىمشاسى كىشىرەيتۋ ءمانىن بىلدىرەدى (قالتاشا، كۇرتەشە، قالاقشا ت. س. س.). قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە سايكەس «سىزىقشا» اتاۋىن «دەفيس» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە، «سىزىق» اتاۋىن «تيرە» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇلايشا اتاۋ تەرميننىڭ ناقتىلىق، ايقىندىلىق، ۋاجدىلىك سياقتى نەگىزگى تالاپتارىنا دا سايكەس كەلەر ەدى.
دەفيس ورفوگرافيالىق، سىزىقشا پۋنكتۋاسيالىق تاڭباعا جاتادى. سوندىقتان دەفيس كەلگەن جەردە كىدىرىس جاسالمايدى. بۇل - ونىڭ سىزىقشادان اجىراتىلاتىن باستى بەلگىسى. ەكىنشىدەن، دەفيس سىزىقشا سەكىلدى سويلەمنىڭ مازمۇنىنا ەش اسەر ەتپەيدى. ۇشىنشىدەن، شارتتى تۇردە العاندا، دەفيس سىزىقشادان قىسقاشا بولادى.
ر. سىزدىقوۆا سىزىقشانى قولدانۋدىڭ ون جەردەگى ورنىن بىلايشا كورسەتەدى:
1. سىزىقشا باستاۋىشپەن بايانداۋىشتىڭ اراسىنا قويىلادى.
2. سىزىقشا ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن كەلگەن جالپىلاۋىش ءسوزدىڭ الدىنان قويىلادى.
3. الدىندا جالپىلاۋىش ءسوزى بار ءبىرىڭعاي مۇشەلەردەن كەيىن سويلەم اياقتالماسا، ەڭ سوڭعى ءبىرىڭعاي مۇشەدەن سوڭ سىزىقشا قويىلادى.
4. ديالوگ ءتول ءسوزدىڭ الدى - ارتىنان (ەگەر ءتول سوزدەن كەيىن اۆتور ءسوزى تۇرسا)، تىرناقشاعا الىنعان ءتول ءسوزدىڭ ارتىنان سىزىقشا قويىلادى.
5. سىزىقشا جالعاۋلىقسىز سالالاستاردىڭ اراسىنا قويىلادى.
6. وڭاشالانعان ايقىنداۋىش مۇشەلەردىڭ ەكى جاعىنان سىزىقشا قويىلادى.
7. ءبىرىڭعاي سۇراۋلى مۇشەلەردى نەمەسە سۇراۋلى سويلەمدەردى جيناقتاپ تۇراتىن ايتەۋىر دەگەن ءسوز ءتۇسىپ قالعان جەرگە سىزىقشا قويىلادى:
ىسىنگەندىكتەن بە، تاياقتان السىرەگەندىكتەن بە ― دەنەسى زىلدەي اۋىر ەكەن. (س. م.)
8. وڭاشالانعان ايقىنداۋىشتىڭ الدىنان سىزىقشا قويىلادى.
9. سوندا، سونشا، سونداي، سونشالىق، سول، مىناۋ، مىناداي دەگەن سوزدەرگە اياقتالعان تىركەستەردەن كەيىن جەكە سويلەم تۇرسا، بۇل سوزدەردەن كەيىن سىزىقشا قويىلادى.
10. مەكەن، ۋاقىت، سىن شەكتەستىگىن بىلدىرەتىن سوزدەردىڭ اراسىنا سىزىقشا قويىلادى.
You Might Also Like
