سۇرگىندە
زامانىندا تولكوۆىي دەپ اتانعان سەمەن قارت پەن اتىن ەشكىم دە بىلمەيتىن جاس تاتار جىگىتى جاعادا، وتتىڭ باسىندا وتىر، قالعان ءۇش قايىقشى ءۇي ىشىندە. جاسى الپىستارعا كەلگەن، ارىق، تىستەرى تۇسكەن، جاۋىرىندى، سىرت قاراعاندا ءالى دە مىعىم سەمەن قارت ماس ول ۇيگە بارىپ جاتىپ ۇيىقتايتىن ەدى، ءبىراق قالتاسىندا جارتى شتوفى بار، سونى ۇيدەگى جىگىتتەر سۇراپ ءىشىپ قويا ما دەپ قاۋىپتەنگەندىكتەن عانا بارماي وتىر. تاتار اۋرۋ. قينالىپ، شوقپىتىنا ورانىپ، سيمبير گۋبەرنياسى جاقسى ەكەنىن سوندا، ۇيىندە، سۇلۋ، اقىلدى كەلىنشەگى قالعانىن ايتىپ وتىر. جاسى جيىرما بەستەن اسپاعان، ءبىراق ءقازىر ونىڭ بوزعىلت، مۇڭدى ءجۇزى وتتىڭ جارىعىندا جاس بالانىڭ الپەتى سياقتانىپ كورىنەدى.
— ارينە، بۇل جاق پەيىش ەمەس، - دەپ وتىر تولكوۆىي. - ءوزىڭ دە كورىپ ءجۇرسىڭ عوي وزەن جاعالاۋى جاپ-جالاڭاش، توڭىرەگىنىڭ ءبارى ساز بالشىق، باسقا تۇك تە جوق...
جارىقتىق پاسحا مەيرامى وتكەلى قاشان، سەڭ ءالى ءجۇرىپ جاتىر، مانا ەرتەڭگىسىن قار دا جاۋدى.
— حال مۇشكىل! حال مۇشكىل! - دەپ تاتار توڭىرەككە ۇرەيلەنە قاراپ قويدى.
بۇلاردان ون قادامداي جەردە ىزعارلى وزەن قاراۋىتىپ اعىپ جاتىر، سۋى گۇرىلدەپ، جىرمالانعان جاردىڭ بالشىعىنا شولپىلداي سوعىپ، الدەقايدا الىستاعى تەڭىزگە قاراي اسىعا اعىپ بارادى. تاپ جاعادا ۇلكەن بارجا قاراۋىتىپ كورىنەدى، ونى قايىقشىلار "قارباس" دەيدى. ارعى بەتتە، الىستا، بىرەسە ءوشىپ، بىرەسە شالقىپ، ايداھارداي يرەلەڭدەگەن وتتار كورىنەدى، ولار - قاۋ شوپكە سالىنعان ءورت. سول ايداھار وتتاردىڭ ارعى جاعى تاعى دا مەڭىرەۋ قاراڭعىلىق. ۇساق سەڭدەردىڭ بارجاعا دۇڭكىلدەپ سوعىلعانى ەستىلىپ قالادى. اۋا دىمقىل، سۋىق...
تاتار اسپانعا قاراپ ەدى. مۇندا دا، تاپ ءوز ەلىڭدەگىدەي، بىجىرلاعان جۇلدىزدار، توڭىرەك تە تاپ سول ءوز ەلىڭدەگىدەي قاپ-قاراڭعى، ءبىراق دەگەنمەن بىردەڭە جەتپەي تۇر. ءوز ەلىندە، سيمبير گۋبەرنياسىندا، جۇلدىزدار دا، اسپان دا تاپ مىناداي ەمەس سياقتى ەدى.
— حال مۇشكىل! حال مۇشكىل! — دەدى ول تاعى. تولكوۆىي وعان — كوندىگەسىڭ! — دەدى كۇلىپ — ءالى جاسسىڭ، بالاسىڭ، انا ءسۇتى اۋزىڭنان كەپكەن دە جوق، ساعان وزىڭنەن اسقان سورلى جان جوق سياقتى كورىنەدى عوي، ال كەيىنىرەك، قۇداي اركىمگە دە وسىنداي-اق ب ا ق بەرسىن دەيتىن بولاسىڭ ءالى. سەن مىنا ماعان قارا. ءبىر جەتىدەن كەيىن تاسقىن قايتادى، وسى جاعاعا پاروم قويامىز، سەندەردىڭ ءبارىڭ دە ءسىبىردى شارلاپ كەتەسىڭدەر، ال مەن وسى ەكى جاعانىڭ اراسىندا جۇرەم دە قويام. مىنە، جيىرما ەكى جىلدان بەرى كورگەن كۇنىم وسى. كۇندىز دە، تۇندە دە. شورتان مەن شوراعاي - سۋ استىندا، مەن - سۋ ۇستىندە. سوندا دا قۇدايعا شۇكىر. ەشتەڭەگە دە مۇقتاج ەمەسپىن. قۇداي اركىمگە دە وسىنداي-اق ب ا ق بەرسىن.
تاتار وتقا تال تاستاپ، جاقىنىراق جىلجىپ جاتتى.
— اكەمنىڭ سىرقاتى بار ەدى. ول قايتىس بولسا، شەشەم مەن ايەلىم وسى جاققا كوشىپ كەلەدى. سولاي دەگەن وزدەرى.
— شەشە مەن قاتىننىڭ نە كەرەگى بار؟ — دەيدى تولكوۆىي. — ونىڭ جاي اقىماقتىق، باۋىرىم. سەنى الگى، قۇداي اتقان سايتان ازعىرايىن دەگەن ەكەن. ول قارعىس اتقاننىڭ ازعىرعانىنا قۇلاق اسپا، ىرقىنا كونبە. ساعان قاتىن تۋرالى سىبىرلاسا، ەرەگىسىپ، كەرەگى جوق دە! ول ساعان بوستاندىق تۋرالى ايتا باستاسا، كەرەگى جوق دەپ تۇرىپ ال ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق دە! ەشتەڭەڭنىڭ دە كەرەگى جوق قۇرىپ كەتسىن ءبارى دە.
تولكوۆىي بوتەلكەنىڭ اۋزىنان ۇرتتاپ الىپ تاعى سويلەدى:
— مەن، باۋىرىم، قاراپايىم مۇجىق ەمەسپىن، كورگەنسىز جەردەن شىققام جوق، دياكوننىڭ بالاسىمىن. كۋرسكىدە ەركىن ءومىر سۇرگەن كەزىمدە، سۇرتۇك كيىپ جۇرەتىنمىن، ال، مىنە، ەندى قارا جەردى توسەك ەتىپ، كوك ءشوپتى قورەك ەتىپ جۇرە بەرەمىن. قۇداي اركىمگە دە وسىنداي-اق ب ا ق بەرسىن. ماعان ەشتەڭەڭنىڭ دە كەرەگى جوق، ەشكىمنەن دە قورىقپايمىن، ماعان سالساڭ وزىمنەن باي، ەركىن جان جوق دەپ بىلەم. روسسيادان وسى جاققا ايداپ جىبەرگەندە، العاشقى كۇننەن باستاپ-اق: ەش نارسەنىڭ دە كەرەگى جوق دەپ تۇرىپ الدىم. ءازازىل ماعان ايەلىڭ قايدا، تۋىسقاندارىڭ قايدا، بوستاندىعىڭ قايدا دەپ ازعىرىپ كورىپ ەدى، مەن وعان: ەش نارسەنىڭ دە كەرەگى جوق دەپ شولاعىنان ءبىر-اق قايىردىم. ءسويتىپ ءوز دەگەنىمدە تۇرىپ الىپ ەدىم، ەندى كورىپ وتىرسىڭ عوي، جاقسى تۇرىپ جاتىرمىن، ەشقانداي ۋايىم-قايعىم جوق. ال ءازازىلدىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسىپ، سوزىنە ەرسەڭ بولعانى، وندا قۇرىدىم دەي بەر، ونداي ادام قايتىپ قاتارعا قوسىلمايدى، باتپاققا بەلشەسىنەن باتىپ، سوندا قالادى. سەندەر سياقتى ميسىز مۇجىقتار بىلاي تۇرسىن، تەگى جاقسى، وقىعان ازاماتتاردىڭ ءوزى دە مەرت بولادى. وسىدان ون بەس جىلداي بۇرىن روسسيادان ءبىر بارين ايدالىپ كەلدى. اعا-ىنىلەرىمەن ەنشىگە تالاسىپ، وسيەتنامانى وتىرىك جازعان با، قالاي. جۇرت ءوزىن كنياز ەكەن، بارون ەكەن دەپ جۇرگەن، الدە جاي چينوۆنيك پە، كىم ءبىلسىن! سول بارين كەلگەن بويدا، مۋحورتينسكىدەن ءۇي مەن جەر ساتىپ الدى. "ەندىگى جەردە تەرىمدى توگىپ، ءوز ەڭبەگىممەن كۇنەلتەم، ەندى بۇرىنعىداي مىرزا ەمەسپىن عوي، ايدالىپ كەلگەن اداممىن" دەدى. جاس كەزى، تىنىمسىز، پىسىق بولاتىن، ءشوپتى ءوزى شاپتى، بالىقتى دا ءوزى اۋلادى، الپىس شاقىرىم جەرگە سالت ءوزى بارىپ-كەلىپ ءجۇردى. تەك ءبىر جامانى، كەلگەن جىلىنان باستاپ گىرينوعا، پوشتا كونتوراسىنا بارا بەرۋشى ەدى. پاروممەن الىپ وتكەنىمدە كۇرسىنىپ: "ەھ، سەمەن، ۇيدەن ءبىرازدان بەرى اقشا كەلمەي قالدى!" دەيدى. مەن وعان كەلمەگەنى دە جاقسى، ۆاسيليي سەرگەيچ. اقشانىڭ كەرەگى نە دەيمىن. ءسىز وتكەننىڭ ءبارىن بىلاي جيىپ قويىڭىز، ۇمىتىڭىز، ەش نارسە دە بولماعان سياقتى كورىڭىز، كورىنىپ وتكەن ءتۇس دەپ ءبىلىڭىز دە، جاڭا ءومىر باستاڭىز. ءازازىلدىڭ تىلىنە ەرمەڭىز دەيمىن، ول جاقسىلىققا باستامايدى، تۇزاعىنا ءتۇسىرىپ الادى. ءقازىر مىنە، اقشا كەرەك دەپ تۇرسىز، كەيىن تاعى بىردەڭەنى، ودان ءارى تاعى بىردەڭەلەردى كەرەك ەتە باستايسىز. ەگەر دەيمىن باقىتتى بولعىڭىز كەلسە، وندا ەڭ بىرىنشىدەن ەشتەڭەنى دە كەرەك قىلماڭىز. ءيا... مىنەكي، تاعدىر ەكەۋمىزگە تەرىس اينالعان ەكەن، ەندى وعان اياعىنا جىعىلا جالىنىپ - جالبارىنباۋىمىز كەرەك، قايتا ءوزىن مەنسىنبەي مازاق ەتىپ كۇلۋىمىز كەرەك دەيمىن مەن وعان. ايتپەسە ول سەنى مازاق ەتەدى دەيمىن. تاپ سولاي دەدىم... ارادا جىل وتكەن سوڭ ءبىر كۇنى ءوزىن وسى بەتكە الىپ وتكەنىمدە، الاقاندارىن ۋقالاپ، كۇلەدى ماعان. "ايەلىمدى قارسى الۋعا گىرينوعا بارا جاتىرمىن" دەيدى. "مەنى اياپ، ىزدەپ كەلىپتى. ايەلىم تازا جاندى، جاقسى ادام" دەيدى. قۋانىشى قوينىنا سىيماي، اپتىعىپ تۇر. كەلەسى كۇنى ايەلىن الىپ قايتا ورالدى. جاپ-جاس، سۇلۋ كەلىنشەك ەكەن، باسىندا قالپاعى بار؛ قولىنا نارەستە قىز بالا كوتەرگەن، نارسە-قاراسى كوپ-اق. ال ۆاسيليي سەرگەيچىم ايەلىن اينالشىقتاپ، قاراپ تويماي، ماقتاۋىن جەتكىزە الماي ءجۇر. "ءيا، باۋىرىم سەمەن، سىبىردە دە ەل بار عوي!" دەيدى. ءيا، دەدىم ىشىمنەن، ونشا ءماز بولا قويماسسىڭ دەدىم. انە سودان باستاپ، روسسيادان اقشا كەلمەدى مە ەكەن دەپ گىرينوعا جەتى سايىن شاۋىپ باردى دا تۇردى. شىعىنى باسىنان اسىپ جاتتى. "ايەلىم ماعان بولا مىنا سىبىردە جاس، سۇلۋ ءومىرىن زايا قىلىپ، بەينەتتى مەنىمەن بىردەي كورىپ وتىر، سوندىقتان ونىڭ كوڭىلىن اشىپ، كەرەك دەگەنىن ءازىر ەتۋگە ءتيىسپىن عوي" دەيدى... كەلىنشەگىنە كوڭىلدىرەك بولسىن دەپ چينوۆنيكتەرمەن جانە سول سياقتى ءبىر قۇداي اتقاندارمەن تانىس بولىپ الدى. ول ورتانى، ارينە، ىشكىزۋ، جەگىزۋ كەرەك، فورتەپيانو بولۋى كەرەك، ديۆاننىڭ ۇستىندە باراق ءجۇندى يت جاتۋى كەرەك، ارام قاتقىرى... قىسقاسىن ايتقاندا، ءسان - سالتانات قۇرىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەۋ كەرەك. كەلىنشەگى ونىمەن كوپ تۇرعان جوق. قايدان تۇرسىن؟ توڭىرەكتىڭ ءبارى باتپاق، سۋ، سۋىق، كوكونىس، جەمىس دەگەندەرىڭ اتىمەن جوق، ادامدارىنىڭ ءبارى سىپايىگەرشىلىكتەن ماقۇرىم ناداندار مەن ماسكۇنەمدەر، ال ءوزى استانانىڭ ەركەتوتايى... ارينە، ءىشى پىسادى. كۇيەۋى دە ەندى بۇرىنعىداي بارين ەمەس، سۇرگىندە جۇرگەن ادام، باياعى قوشەمەت - قۇرمەتتىڭ ءبىرى دە جوق. ارادا ءۇش جىلداي ۋاقىت وتكەن سوڭ ءالى ەسىمدە. ۋسپەنە كۇنى قارساڭىندا تۇندە، ارعى بەتتە بىرەۋلەر ايعايلايدى. پارومىمدى الىپ بارسام، الگى كەلىنشەك قىمتانىپ، ورانىپ العان، قاسىندا، چينوۆنيك بولسا كەرەك، ءبىر جاس مىرزا. ترويكا... بەرگى بەتكە وتكىزدىم، سونسوڭ كۇيمەلەرىنە ءمىنىپ الىپ، ايداي جونەلدى. كورگەن -بىلگەنىم سول-اق. تاڭ الدىندا، پار اتپەن ۆاسيليي سەرگەيچ تە جەتتى. "كوزىلدىرىكتى ءبىر مىرزا مەن مەنىڭ ايەلىم وتكەن جوق پا، سەمەن؟" دەيدى. ءوتتى، ەندى قۇيىن قۋالاعان ادامداي، قايدان ىزدەيسىڭ ولاردى دەدىم. سوڭىنان قۋا جونەلدى، بەس كۇن ىزدەدى. كەيىن ارعى بەتكە الىپ وتكەنىمدە پارومدا، باسىن تاقتايعا سوعىپ ەڭىرەپ جاتىپ الدى. - سولاي بولارىن ءبىلىپ ەم عوي، - دەدىم. - كۇلىپ: "سىبىردە دە ەل بار عوي!" دەپ، ءوز ايتقانىن ايتتىم. ودان بەتەر باسىن سوعىپ جىلاي باستادى... سودان كەيىن ول بوستاندىق الۋ ارەكەتىنە كىرىستى. ايەلى روسسياعا قاشقان سوڭ ءوزى دە سوندا بارعىسى، ايەلىن كورىپ، اشىناسىنان ايىرىپ العىسى كەلدى. سونىمەن، باۋىرىم، كۇن سايىن دەرلىك بىرەسە پوشتاعا شاپتى، بىرەسە قالاداعى چينوۆنيكتەرگە شاپتى. كەشىرىم بولۋىن، ەلىنە قايتارىلۋىن سۇرانىپ، ارىز دەگەندەرىڭدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ايدادى دا جاتتى، تەك جەدەلحاتتىڭ وزىنە عانا ەكى ءجۇز سومىم شىقتى دەيتىن. جەرىن ساتتى، ءۇيىن جايتتەرگە نەسيەگە سالدى. ساقال-شاشى اعارىپ، بۇكىرەيىپ، كوكىرەك اۋرۋى بار ادامداي ءتۇسى سارعايىپ كەتتى. كىسىمەن سويلەسكەندە ىلعي كحە-كحە... دەپ جوتەلىپ، كوزى جاسقا تولىپ كەتەتىن بولدى. ءسويتىپ سەگىز جىلداي اۋرە بولىپ، ازاپ شەگىپ ءجۇردى، ەندى وسى كۇنى قايتا جادىراپ، كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى، ويتكەنى ەندى وعان جاڭا ەرمەك تابىلدى، قىزى ءوسىپ قالدى. سو قىزىنا قاراپ تويا المايدى. قىزى شىنىندا دا ءتاپ-تاۋىر، اپ-ادەمى، قاسى، كوزى قاپ-قارا، ءوزى پىسىق - اق. جەكسەنبى سايىن قىزى مەن ەكەۋى گىرينوعا شىركەۋگە بارادى. ەكەۋى پارومدا قاتارلاسىپ تۇرادى، قىزى ءماز بولىپ كۇلەدى، ال اكەسى ودان كوزىن ايىرمايدى. "ءيا، سەمەن، سىبىردە دە ەل بار. سىبىردەگىلەر دە باقىتتى بولادى. مىنا مەنىڭ قىزىما قاراشى ءوزىڭ! مۇنداي قىزدى مىڭ شاقىرىم جەر كەزسەڭ دە كەزدەستىرە المايسىڭ!"دەيدى. قىزىڭ جاقسى، ونىڭ راس، دەيمىن... ال ءوزىم ىشىمنەن: "تۇرا تۇر ءالى. قىزىڭ جاس، بوي جەتىپ، ومىرگە تالپىنا باستار، ال بۇ جەردە نە ءومىر بار؟" دەيمىن. قىزى سودان كەيىن ءىشى پىسىپ جۇدەي باستادى... ابدەن جۇدەپ ءبىتىپ، اۋرۋعا شالدىعىپ، اقىرىندا جۇرۋدەن قالدى. قۇرت اۋرۋعا شالدىعىپتى. انە، سىبىردەن تاپقان باقىتى سول، نالەتى، سىبىردە دە ەل بار دەپ ءجۇرىپ ەدى-اۋ. سودان اكەسى اينالا شاپقىلاپ، دارىگەر بىتكەننىڭ ءبارىن اكەلىپ، قىزىن كورسەتتى. ەكى-ۇش ءجۇز شاقىرىم جەردە ءبىر دارىگەر نەمەسە بالگەر بار دەپ ەسىتسە بولدى، دەرەۋ شابادى. ول دارىگەرلەرگە شىققان اقشانىڭ ەسەبى جوق، ودان دا سول اقشانى ءىشىپ تاۋىسقان جاقسى ەدى.. قىز ءبارىبىر ولەدى. ولەتىنى انىق، ودان كەيىن اكەسى دە قۇرىپ بىتەدى. نە قايعىسىنان اسىلىپ ولەدى، نە روسسياعا قاشىپ بارادى، - ول ايدان انىق. قاشقان سوڭ ءبارىبىر ۇستالادى، ۇستالعان سوڭ بەلگىلى عوي، تاعى سوت، كاتورگا، قامشىنىڭ دا ءدامىن تاتادى...
— جاقسى ەكەن، جاقسى ەكەن. —تاتار كۇبىرلەپ، قالتىراپ بۇرسيە ءتۇستى.
— نەسى جاقسى؟ — دەپ سۇرادى تولكوۆىي.
— ايەلى، قىزى... كاتورگادا قايعى باسىپ جۇرگەندە ايەلى مەن قىزىن كوردى... سەن ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق دەيسىڭ. ەشتەڭەڭ بولماعان جامان! ايەلى وزىمەن ءۇش جىلداي تۇرعان ەكەن - ول قۇدايدىڭ بەرگەن باعى. ەشتەڭەڭ جوعى — جامان، ال ءۇش جىل بىرگە ءومىر سۇرگەن — جاقسى. سونى دا ۇقپايسىڭ با؟
تاتار ءوزى بىلگەن ازعانتاي ورىسشاسىن قينالا تەرىپ، تۇتىعا سويلەپ قۇداي جات جەردە اۋىرىپ ءولىپ، مىنا مۇزداي سارى بالشىققا كومىلۋگە جازباسىن دەپ، ال ەندى ايەلى ءبىر كۇنگە، ءتىپتى ءبىر ساعاتقا كەلسە دە، قۇدايدىڭ سول بەرگەن باقىتىنا شۇكىرلىك ەتىپ، قانداي ازابىنا دا كونۋگە ىرزا بولارىن ايتا كەلىپ: جوق جامان، ال ءبىر كۇندى بولسا دا باقىتتى وتكىزگەنگە نە جەتسىن دەدى.
سودان سوڭ ول ۇيىندە سۇلۋ، اقىلدى كەلىنشەگى قالعانىن تاعى دا ءبىر ايتىپ، باسىن ەكى قولىمەن ۇستاي جىلاپ، سەمەنگە ءوزىنىڭ ەشقانداي ايىبى جوق ەكەنىن، بوسقا كۇيىپ جۇرگەنىن ايتتى. مۇنىڭ ەكى اعاسى مەن اكەسىنىڭ ءىنىسى ءبىر مۇجىقتىڭ اتىن ۇرلاپ، شالدى ءولىمشى ەتىپ ساباپتى، ال قاۋىم، ادىلەتسىزدىك ەتىپ، بۇلاردىڭ اعايىندى ۇشەۋىن دە سىبىرگە ايداۋعا ۇكىم شىعارىپتى دا، اكەسىنىڭ ءىنىسى باي ادام ەكەن، ونى اراشالاپ ەلدە الىپ قالىپتى.
— كوندىگەسىڭ! — دەدى سەمەن.
تاتار اڭگىمەسىن قويىپ، ەكى كوزى جاسقا تولا، وتقا قاراپ وتىر، جۇزىنەن اڭتارىلىپ، ۇرەيلەنگەنى بايقالادى. سيمبير گۋبەرنياسىندا ەمەس، مىنا، قاراڭعى، دىمقىل سۋىققا، جات ادامدارعا قالاي تاپ بولعانىنا ءالى دە تۇسىنبەيتىن سياقتى. تولكوۆىي وت باسىنا جاتىپ، الدەنەگە مىرس ەتىپ كۇلىپ، ىڭىلداپ ولەڭ ايتا باستادى.
— اكەسىمەن بىرگە تۇرىپ نە قىزىق تابادى؟ — دەدى ول ازدان سوڭ. — اكەسى، ارينە، قىزىن جاقسى كورەدى، جۇبانىشى، ول راس؛ ءبىراق اكەسى دە وڭاي ادام ەمەس: قاتال، تومىرىق قارت. جاس قىزدار قاتالدىعىڭدى ۇناتپايدى... ەركەلەتكەندى سۇيەدى، سونسوڭ، ولارعا حا-حا-حا مەن حي-حي-حي كەرەك، وپا مەن دالاپ كەرەك. ءيا... ەھ، دۇنيە، دۇنيە — سەمەن كۇرسىنىپ، ورنىنان كوتەرىلدى. — اراق تاۋسىلدى، ەندى ۇيىقتاۋعا دا بولادى. سولاي ما؟ كەتتىم، باۋىرىم...
تاتار جالعىز قالعان سوڭ وتقا تال تاستاپ جىبەردى، ەندى سوعان قاراپ جاتىپ تۋعان اۋىلىن، ايەلىن ويلاي باستادى، ەڭ بولماسا ءبىر ايعا، ءتىپتى ءبىر كۇنگە بولسا دا كەلسە ەكەن، سونسوڭ تىلەسە، ەلگە قايتا بەرسىن! ءبىر اي، ءتىپتى ءبىر كۇن قاسىمدا بولعانىنىڭ ءوزى قانداي. ال ەندى، ايەلى ۋادەسىنە جەتىپ كەلە قالسا، ونى قالاي اسىراماق؟ قايدا اپارادى؟
— جەۋگە تاماق بولماسا، قالاي كۇن كورمەكپىز؟ — دەدى تاتار داۋىسىن شىعارا.
ءوزىنىڭ كۇنى-تۇنى بىردەي ەسكەك ەسكەندە الاتىنى تاۋلىگىنە ون تيىن؛ جولاۋشىلار شايعا، اراققا دەپ اقشا تاستاپ كەتەدى، ءبىراق ونىڭ ءبارىن انا جىگىتتەر وزدەرى ءبولىپ الىپ، بۇعان كەلەكە قىلىپ تۇك تە بەرمەيدى. ازىپ، توزىپ، اش، جالاڭاش جۇرگەنى مىناۋ، ۇرەي جوق... ءقازىر مىنە، دەنەسىنىڭ ءبارى سىزداپ اۋىرىپ، توڭىپ، قالتىراپ وتىرعاندا، ۇيگە بارىپ جاتايىن دەسە، جامىلاتىن ەشتەڭەسى دە جوق، سوندىقتان ءۇيدىڭ ءىشى بۇعان دالادان سۋىق، بۇل جەردە جامىلاتىنى جوق بولعانىمەن، ايتەۋىر وتقا جىلىناسىڭ عوي...
ءبىر جەتىدەن كەيىن سۋ مۇلدە تارتىلعان سوڭ بۇل جەردە پاروم ورناتىلىپ، سەمەننەن باسقا قايىقشىلار كەرەك بولماي قالادى، سودان كەيىن تاتار قايىر سۇراپ، جۇمىس ىزدەپ، دەريەۆنيالاردى قاڭعىرىپ كەتەدى. ايەلى ون جەتىدە عانا؛ ءوزى سۇلۋ، ەركە وسكەن، ۇيالشاق - سوندا ول دا بەتىن جۇرتقا كورسەتىپ، دەريەۆنيا ارالاپ، قايىر سۇراپ جۇرمەك پە؟ قوي، وندايدى ويلاۋدىڭ وزىنەن جانىڭ شوشيدى...
تاڭ اتىپ كەلەدى؛ بارجا، سۋ ىشىندەگى تال، سۋ بەتىنىڭ كىلەگەيلەنگەن تولقىنى انىق كورىنەدى، ال كەيىنگى جاق - توپىراق، جار، ىلديىندا - توبەسىن قارايعان سابانمەن جاپقان ۇيشىك قىر جاعىندا - جەرگە جابىسا قالعان دەريەۆنيا ۇيلەرى. دەريەۆنيادا قورازدار شاقىرا باستادى.
مىنا سارى بالشىق جار، بارجا، وزەن، جات، مەيىرىمسىز ادامدار، اشتىق، سۋىق، اۋرۋ -وسىنىڭ ءبارى بالكىم شىنىندا جوق شىعار. مۇنىڭ ءبارى ءسىرا ءتۇس پە ەكەن، الدە، — دەيدى تاتار ويلانىپ. ءوزىنىڭ ۇيىقتاپ، قورىلداعانىن سەزەدى...
ارينە، ءوز ۇيىندە، سيمبير گۋبەرنياسىندا جاتىر عوي، ايەلى، تەك اتىن ايتىپ شاقىرساڭ بولعانى، - ءا دەگەلى تۇر، شەشەسى قاتارداعى بولمەدە... ياپىر-اي، وسىنداي دا قورقىنىشتى ءتۇس بولادى ەكەن-اۋ! وسىنداي تۇستەر ادامنىڭ زارەسىن الىپ نەگە كىرەدى ەكەن؟ تاتار كۇلىمسىرەپ كوزىن اشىپ الدى. مىناۋ قاي وزەن؟ ەدىل مە؟ قار جاۋىپ تۇر. ارعى بەتتە بىرەۋ.
— اكە-ەل! قاربا-ا-اس! — دەپ ايعايلايدى. تاتاردىڭ ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى، ول ارعى بەتكە بارۋ ءۇشىن جولداستارىن وياتۋعا ۇيگە قاراي جۇگىردى. جىرىمدالعان توندارىن جۇرە كيىپ، ۇيقىدان تۇرعانداعى قىرىلداعان داۋىستارىمەن سوگىنە سويلەپ، سۋىققا بۇرسيگەن قايىقشىلار وزەن جاعاسىنا كەلدى. مىنا ىزعارى سۇيەگىڭە دەيىن جەتكەن وزەن ۇيقىدان تۇرعان سورلىلاردىڭ قۇتىن قاشىرىپ، ۇرەيىن ۇشىرىپ جىبەردى. ءبارى دە جايمەن قاراباستارىنا سەكىرىپ ءمىنىپ جاتىر. تاتار مەن ءۇش قايىقشى، قاراڭعىدا سۋ شاياندارىنىڭ قىسقاشتارى سياقتانعان جالپاق قالاق ۇزىن ەسكەكتەردى قولدارىنا الدى دا، سەمەن پارومنىڭ ۇزىن قۇيرىعىنا ەتپەتتەي جابىستى. ارعى بەتتەگىلەر ءالى ايعايلاپ جاتىر، ءسىرا قايىقشىلاردى ۇيىقتاپ قالعان نەمەسە دەريەۆنياداعى كاباكقا كەتكەن عوي دەپ ويلاسا كەرەك، ءتىپتى التى اتاردان ەكى رەت وق تا اتتى.
— جارايدى، اسىقپا! — تولكوۆىي بۇل ءسوزىن دۇنيەدە اسىعۋدىڭ كەرەگى جوق ەكەندىگىن، قانشا اسىققانىڭمەن دە ءبارىبىر ەشتەڭە ونبەيتىنىن انىق بىلەتىن ادامشا ايتتى.
قولاپايسىز اۋىر بارجا ىرگەسىن جاعادان اشىپ، سۋ ىشىندەگى تال بۇتالارىنىڭ ارا -اراسىمەن جىلجي باستادى، ونىڭ ءبىر ورىندا تۇرماي ىلگەرىلەي قوزعالعانىن، تەك تالداردىڭ اقىرىن كەيىن قالىپ بارا جاتقانىنان عانا بايقاۋعا بولاتىن ەدى. قايىقشىلار ەسكەكتەرىن بىردەي سىلتەپ، ءبىر قالىپپەن ەسىپ كەلەدى. تولكوۆىي قۇيرىق ەسكەكتى ەڭسەسىن سالا يتەرمەلەپ، قايىقتىڭ ءبىر ەرنەۋىنەن ەكىنشى ەرنەۋىنە قاراي الىپ ۇشادى. ءتۇننىڭ قارا كولەڭكەسىندە وسىنىڭ ءبارى - مىنا ادامدار، باياعى توپان سۋىنان بۇرىنعى زامانداعى، اياقتارى تاربيعان ماقۇلىققا ءمىنىپ الىپ، شاتاسىپ ۇيىقتاعاندا عانا تۇسكە كىرەتىن كوڭىلسىزدىك ءبىر سۋىق جاققا اسىپ بارا جاتقانداي سەزىلەدى.
پاروم تالدىڭ اراسىنان ايدىنعا قاراي شىقتى. ارعى بەتتەگىلەر ەسكەكتەردىڭ ءدۇرسىلى مەن سۋعا شولپىلداپ سوعىلعانىڭ ەستىپ: "تەز! تەز!" دەپ ايعايلاپ اسىقتىرىپ جاتىر. تاعى دا ون مينۋتتاي ۋاقىت وتكەن سوڭ بارجا پريستانعا كەلىپ سالماعىمەن سوعىلدى.
— ءالى جاۋىپ تۇر، ءالى جاۋىپ تۇر! وسىنىڭ ءبارى قايدان شىعىپ جاتقانىن قۇداي ءبىلسىن، — دەدى سەمەن بەتىنە جابىسقان قاردى ءسۇرتىپ جاتىپ.
ارعى بەتتە بۇلاردى، ۇستىندە شولاق تۇلكى ىشىگى، باسىندا اق ەلتىرى بوركى بار، ارىقتاۋ كەلگەن، شاعىن بويلى ءبىر شال كۇتىپ تۇر ەكەن. اتتارىنان شەتىرەك ءبىر ورىندا قوزعالماي قالعان تۇنجىراپ، بىردەڭەنى ويىنا تۇسىرە الماي، ءوزىنىڭ ۇمىتشاقتىعىنا ىزالانعان ادام ءتارىزدى. سەمەن قاسىنا بارىپ، ىرجيا كۇلىپ باسىنان بوركىن العاندا ول:
— اناستاسيەۆكەگە اسىعىس ءجۇرىپ بارام، قىزىم تاعى دا ناشارلاپ قالدى، اناستاسيەۆكەگە جاقىندا ءبىر دارىگەر كەلىپتى، - دەدى.
تارانتاستى بارجاعا سالىپ الىپ، بۇلار ەندى كەيىن ءجۇزدى. سەمەننىڭ الگى ۆاسيليي سەرگەيچ دەگەن ادامى بۇلار ءجۇزىپ وتكەنشە ءبىر ورىننان قوزعالماي، ەرنىن تىستەپ، كوزىن ءبىر جەردەن اۋدارماي، مەلشيىپ تۇردى دا قويدى. لاۋشىسى ونىڭ الدىندا تەمەكى تارتۋىنا رۇقسات سۇراپ ەدى، كارت، ەستىمەگەن ادامداي، ۇندەگەن جوق. ال سەمەن قايىقتىڭ قۇيرىعىنا ەتپەتتەي جاتىپ وعان سىقاقتاي قاراپ:
— سىبىردە دە ەل بار. با - ار! — دەپ قويدى. تۇرىنە قاراعاندا تولكوۆىي الدەنەگە ماساتتانا ايتقانى كەلگەنىنە قۋانعان ادامداي ءماز. شولاق تۇلكى ىشىكتىنىڭ سورلاعان ءۇمىتسىز تۇرىنە قاراپ قۋانىپ كەلە جاتقان سياقتى ەدى.
جاعاعا شىعىپ، اتتار جەگىلگەن سوڭ سەمەن وعان:
— جەر باتپاق قوي، ۆاسيليي سەرگەيچ، توبارسىعانعا دەيىن بىر-ەكى جەتى كۇتە تۇرۋىڭىز كەرەك ەدى. ايتپەسە، ءتىپتى بارماي - اق قويساڭىز قايتەدى... بارعاندا بىردەڭە ونسە ەكەن-اۋ، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جۇرت دەگەن كۇنى-تۇنى اعىلادى دا جاتادى، سوندا دا بىتىرگەن ەشتەڭەلەرى جوق. شىنىم! - دەدى.
ۆاسيليي سەرگەيچ ۇندەمەدى، اراق الىپ ىشۋلەرىنە اقشا بەردى دە، تارانتاسىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— انە، تاعى دا دارىگەر ىزدەپ بارا جاتىر! - سەمەن توڭىپ بۇرسيە سويلەپ تۇر — ءيا، تابارسىڭ دۇرىس دارىگەردى، قۇيىن قۋالاپ، سايتاندى قۇيرىعىنان ۇستايمىن دەپ جاي تاپپاي شاپقىلاي بەر! مۇنداي دا ەسەرلەر بولادى ەكەن-اۋ، ءيا قۇداي، ءوزىڭ كەشىرە گور كۇناكار پەندەڭدى!
تاتار جىگىت تولكوۆىيدى كوزىمەن اتا، جيرەنە قاراپ، بۇرمالانعان ورىس سوزدەرىنە تاتار سوزدەرىن قوسا، قالشىلداي سويلەدى:
— ول جاقسى... جاقسى، مىنا سەن جامان! سەن جامان! باريندىكى جاقسى، وتە جاقسى، ال سەن -ايۋان، سەن جامان! باريندە جان بار، سەندە جان جوق، ولەكسە... قۇداي ادامدى ءتىرى بولسىن دەپ، قۋانسىن دا، مۇڭايسىن دا، قايعىرسىن دا دەپ جاراتقان، ال سەن ەشتەڭە دە كەرەك ەمەس دەيسىڭ، سەن ولگەن، سەن مىنا تاسسىڭ بالشىق! تاسقا ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق، سەن دە سولاي... سەن تاسسىڭ، سوندىقتان دا قۇداي سەنى قارعاعان، ال ءباريندى جاقسى كورەدى.
باسقالار بۇعان كۇلىپ جاتىر، تاتار جىگىت جيىركەنە تىجىرىندى دا، قولىن ءبىر سىلتەپ، شوقپىتىنا ورانىپ - قىمتانىپ، وت باسىنا قاراي كەتتى. قايىقشىلار مەن سەمەن ۇيشىككە قاراي بەت الدى.
قايىقشىلاردىڭ ءبىرى، ءۇيدىڭ دىمقىل جەر ەدەنىنە توسەلگەن ساباننىڭ ۇستىنە سوزىلا جاتىپ، قىرىلداي سويلەدى:
— سۋىق!
— ءيا، جىلى ەمەس! كاتورگاداعى ءومىر دەگەن وسى عوي! — دەدى وعان ەكىنشى بىرەۋى.
ءبارى دە جاتتى. ەسىك جەلمەن اشىلىپ، ۇيگە سۋىق ۇيىتقي كىرە باستادى، ءبىراق ەشقايسىسىنىڭ دا تۇرىپ، ەسىكتى جاپقىسى كەلمەدى: ءارى سۋىق، ءارى ەرىنشەكتىگى جىبەرمەدى.
— وزىمە وسىنىڭ ءوزى جاقسى! قۇداي اركىمگە دە وسىنداي - اق ءومىر بەرسىن،— دەدى سەمەن كوزى ۇيقىعا كەتىپ بارا جاتىپ.
— سەن دەگەن وتكەلەكتەن وتكەن كاتورجنيكسىڭ عوي. سەنى سايتان دا المايدى.
سىرتتان ءيتتىڭ ۇلىعانىنداي ءبىر دىبىس ەستىلدى.
— ول نە؟ كىم ەكەن؟
— تاتار عوي، جىلاپ وتىرعان.
— كوردىڭ بە.... ەسسىز نەمەنى!
— كوندىگە - ەدى! - دەدى دە، سەمەن بىردەن ۇيقىعا شومدى.
كوپ ۇزاماي باسقالار دا ۇيىقتاپ كەتتى. ءبىراق ەسىك سول كۇيى اشىق قالدى.
اۋدارعان ع.احمەدوۆ
You Might Also Like
-
بالالاردىڭ پاپاسى مەن ماماسى، ناديا اپايلارى ۇيدە جوق. ولار انا ءبىر جاتاعان قوڭىر ات جەگىپ جۇرەتىن قارت وفيسەردىڭ ۇيىنە بالا شوقىندىرۋ تويىنا كەتكەن. سولاردىڭ كەلۋىن كۇتىپ، گريشا، انيا، الەشا، سونيا ج...
