دوس قايعىسى
(قازاق قىزىنىڭ كۇندەلىك داپتەرىنەن)
I
نە دەپ جازسام ەكەن بۇگىندى؟ اۋزىما ءسوز تۇسپەيدى. ويلانسام بولدى، ونە بويىم دىرىلدەپ، كوزىمە جاس تولادى... جوق جازۋىم كەرەك. دوس ءۇشىن قايعىرعان جۇرەكتىڭ سۋرەتى اق قاعازعا ءتۇسسىن.
تىم ۋايىمشىل بولعانىم با؟ اتاماڭىز. باسقا قۇربىلارىم سياقتى مەن دە قۋانىش كەشكەن جانمىن. ءبىراق ويسىز قۋانىشتان اۋلاقپىن. قۋانسام، شىن قۋانىپ، قايعىرسام، شىم قايعىرامىن. شىن قايعىرا بىلمەگەن جۇرەك — شىن قۋانا دا بىلمەيدى دەپ تۇسىنەتىن اداممىن مەن. اڭگىمە دوس قايعىسى جونىندە بولعاندىقتان داپتەرىمە بۇگىنگى جازاتىن سوزدەرىم دە كۇندەگىدەن وزگەشە بولماق. ەگەر بۇل جازعانىم الدەقالاي ءبىر قۇربىمنىڭ قولىنا تۇسە قالسا، ءۇستىرت قاراماس، جان سىرىن ۇعار، دوستىقتى باعالار دەپ سەنەمىن.
ويعا ءتۇسىرىپ كورەيىنشى اۋەلى. تۇنگى ساعات 12-دە ينستيتۋتتان كايتىپ، ۇيگە كەلگەننەن باستالدى ءبۇل قايعى. ۇيگە كىرە سۋ ەتە ءتۇستى جۇرەگىم. مەن ساباققا كەتەردە عانا جايراڭداپ تۇرعان شولپان اپايدىڭ شاشىن جايىپ، ەگىلىپ وتىرعانىن كورگەندە نە بولعانىمدى بىلمەدىم. ازا بويىم قازا بولىپ:
— نە بولىپ قالدى؟ — دەپ كەلىپ قۇشاقتاي الدىم. ءتىل قاتپادى ول. ءسال سەلت ەتتى دە، وكسىگىن باسا الماي، جاعىن تايانعان كۇيى ءۇنسىز وتىرا بەردى. كوزىم ستول ۇستىندە جاتقان ءبىر جاپىراق قاعازعا ءتۇستى. «...قازا تاپتى» دەگەن ەكى سەز بايان ەتتى بار سىردى. جاقسى اعانىڭ قازاسى قاتتى باتتى جانىما. ىستىق جاس بۇرشاقتاپ ىرشىپ كەتتى كوزىمنەن. ايتسە دە، شىداۋىم كەرەك. جان جارىنان ايرىلعان قارالى جۇبايدى جۇباتۋدىڭ ورنىنا قوسا ەگىلسەم، نە بولعانى! ءبىراق، ءوز جۇرەگىن قوسا تۋلاپ، ەگىلىپ تۇرعاندا ءسوزۋارلىق قايدا! جان كۇيەر جاقىنىنا جىلاما دەپ ءدىلمارسۋ وڭاي بولىپ پا! نە دەمەكپىن، نە دەپ جۇباتپاقپىن؟ وعان قىمبات حاسەن ماعان دا قىمبات ەدى، بىرگە تۋعان باۋىرىمداي ەدى، تاربيەسىندە ءوسىپ ەدىم مەن. سول اياۋلى اعادان ايرىلىپپىز!
ەكى كوزىم شولپان اپايدا. ءتىل قاتىپ، توقتاۋ ايتقىم كەلدى. اتتەن دۇنيە، ءسوز تۇسپەيدى اۋزىما! بار تاپقانىم:
— جىلاماشى، ەگىلمەشى! — دەي بەرەمىن.
ۋاقىت جىلجىپ ءوتىپ جاتىر. جەتى تۇندە، وڭاشا ۇيدە كۇڭىرەنىپ ءبىز وتىرمىز. قاشان اتادى تان؟.. مىنە، ول ءمولت-مولت تامعان كوز جاسىن ءسۇرتتى دە ماعان بۇرىلدى.
—جانىم، جاننا! شىنىمەن-اق اڭىراپ قالعانىم با؟ — دەدى كوز جاسىن پارلاتىپ.
جۇرەگىمدى سولق ەتكىزدى جاننا دەگەن جالعىز سەز. جانات دەمەي، جاننا دەدى-اۋ ول مەنى. جايشىلىقتا ايتپايتىن بۇل ەسىم اۋزىنا قايدان ءتۇستى ەكەن؟ الدە باۋبەگىم ءسۇيىپ قويعان ات جۇرەگىنە جاقىن سەزىلدى مە ءقازىر؟.. قايران باۋبەك!..
مەنىڭ اۋىر ويعا شومعانىمدى اڭعاردى ما، الدە جۇرەگىن قارس ايىرعان قايعىنى سىرتقا شىعارماق بولدى ما؟
— شىنىمەن-اق اڭىراپ قالعانىم با؟ — دەگەندى تاعى ايتتى. بۇل ءسوزدى نەگە ايتا بەرەتىنى ماعان ايان. زىلدەي اۋىر قايعى بار جۇرەگىن قايعىدان دا اۋىر وي باسقان. دوستىق قارىز تۋرالى ويلانىپ كورگەندەرىڭىز بار ما؟ ويلاپ كورگەن كىسى مۇنىڭ جايىن جاقسى بىلەدى.
دوس ءولدى. ەندى ول جوق. ەندەشە دوستىقتىڭ دا ولگەنى عوي. جوق، جوق، دوستىق ولمەيدى! قالايشا؟! بۇل انشەيىن قيماعاندىقتان ايتىلعان ءسوز ەمەس پە؟ ەگەر ولاي بولماسا، سول دوستىقتى ءاردايىم ايقىن بەينەلەپ وتىراتىن ومىردە ءبىر بەلگى بولسا كەرەك قوي. ول قانداي بەلگى؟..
ونىڭ جاسقا تولعان قارا كوزى ماعان وسى ويدى اڭعارتادى.
— جانىم جاننا، — دەدى ول كەنەت سەرگىپ كەتكەندەي بولىپ، — باۋبەك مارقۇمنىڭ ەلىم تۋرالى جازعان ءبىر ولەڭى بولۋشى ەدى عوي، قالاي باستالاتىن ەدى؟
مەن ونىڭ قاي ولەڭدى ويلاپ وتىرعانىن بىلە قويدىم دا، ايتىپ بەردىم:
نە قايعى دۇنيەدە: ءولىم قايعى —
سۇيگەن جار كەيىن قالسا، جاس جۇبايى،
قايتكەندە عازيز جانىڭ ەگىلەدى،
جاس جۇرەك شىدامايدى، شىدامايدى!
شولپان اپاي ولەڭدى تىڭداپ بولدى دا:
— جاس جۇرەك شىدامايدى، شىدامايدى! — دەپ كۇبىرلەدى. مەن دە وسى جولدى ىشىمنەن ءبىر قايتالاپ شىقتىم دا، كوڭىلىم بۇزىلىپ، تەرىس اينالدىم. ءدال سول كەزدە، باۋبەكتىڭ قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتىنە كوزىم ءتۇستى.
— جاس جۇرەك شىدامايدى، شىدامايدى! — دەگەندى ءقازىر ايتىپ تۇرعان سياقتاندى ول. ەكىنشى جاققا بۇرىلىپ ەدىم، قارسى الدىمنان حاسەننىڭ سۋرەتى دە:
— جاس جۇرەك شىدامايدى، شىدامايدى! — دەپ تۇرعانداي بولدى.
قايران دوستار، اياۋلى اعالار! سەندەرمەن اسىر سالىپ بىرگە وتكىزگەن ءتاتتى كۇندەر ۇمىتىلار ما؟! قايعى دەگەندى كىم بىلگەن ول كەزدە!
مىنە، سونداي اسىل دوستىن ەكەۋى دە جوق ەندى. ءبىراق دوستىق قالماي ما؟ تولعانتادى، ەگىلتەدى، تەبىرەنتەدى بۇل سۇراق.
اۋىر ويمەن ءبىز وتىرمىز. تاڭ دا ەندى جۋىق بولار. شولپان اپاي بۇرىنعىسىنان دا مازاسىزدانا باستادى. ماعان:
— جانىم جاننا! ۇيىقتا، دەمال! — دەيدى. مەن ۇيقىم كەلمەيتىندىگىن ايتسام دا، «جات» دەپ بولمايدى. وعان تاڭدى جالعىز كۇزەتتىرىپ، ۇيىقتاماقپىن با مەن؟ قايداعى ۇيقى!
— ءوزىڭ جاتشى، ءبىراز تىنىستاشى! — دەيمىن مەن. ول باسىن شايقايدى.
— ساۋلەشىم، جاتا بەر، مەن دە ءقازىر جاتامىن!
ادامدى اۋىر وي باسقاندا، كەيدە جالعىز وتىرۋدى جاراتاتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. مۇمكىن، ءدال وسى مينۋتتا جانىندا ەشكىم بولماعانىن ۇناتاتىن شىعار الدە ماعان دەمالسىن دەي مە ەكەن؟
— جاتشى، جانىم! — دەدى تاعى دا. مەن ونىڭ جۇزىنەن دە، دىرىلدەگەن داۋسىنان دا، قيىلىپ سۇراعان جالىنىشتى پىشىنىنەن دە جالعىز وتىرعىسى كەلەتىنىن اڭعاردىم. كوڭىلىن قيماي، امالسىز ءوز بولمەمە كەلىپ، توسەگىمە قيسايدىم.
ول ورنىنان تۇرىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. مەن كوزىمدى الماي تەلمىرە قاراۋدامىن وعان. ازدان كەيىن، ساندىقتى اشتى دا، كەپ حاتتار الىپ، وقۋعا كىرىستى. بۇل حاتتار ءبىر كەزدەگى ءومىردى كوز الدىنا تاعى اكەلدى. اسىرەسە ءبىر حاتقا كوپ تەسىلدى دە، كوكىرەگىنە باسىپ:
— حاسەنىم، حاسەنىم، اقتىق جازعان حاتىڭ مىناۋ. «كورۋگە اسىعامىن ءوزىڭدى»، — دەيسىڭ. مەن دە كورۋگە اسىقپادىم با؟.. قايتىپ شىدارمىن ەندى؟ — دەدى كۇبىرلەپ. ونە بويىم دىرىلدەپ كوزىم قاراۋىتقانداي بولىپ كەتتى.
ول، مىنە، ەكىنشى ءبىر ساندىقتى اشىپ، ىشىنەن الدەنەلەردى ىزدەي باستادى. كوپ زاتتىڭ اراسىنان قولىنا كىشكەنتاي ءبىر كويلەك ءىلىندى. ونىڭ سولعىن جۇزىنە ازداعان ءبىر قۋانىشتى شىراي پايدا بولعان ءتارىزدى. كويلەكتى قايتا-قايتا يىسكەپ، كوز جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى. شىداپ جاتۋ قايدا، مەن دە كەلدىم قاسىنا.
— كوردىڭ بە، جاننا جان، كىشكەنتاي دوسبولىمنىڭ كويلەگىن. تىم بولماسا، بۇل دا ءتىرى بولمادى، جوقتاتپاس ەدى عوي حاسەندى. — كەنەت، كويلەكتى يىسكەدى دە: — قانداي ادەمى! ءيىسى قانداي جاقسى! — دەدى.
ونىسى راس، ءبىر حوش ءيىس مەنىڭ دە مۇرنىمدى جارىپ تۇر.
تاڭ دا اتتى-اۋ، ايتەۋىر! جامان حابار جاتا ما، دوس-جارلار جيىلادى ءقازىر. مەن وعان دەيىن شولپان اپايدىڭ ساباق بەرەتىن مەكتەبىنە بارىپ، ونىڭ بۇگىن كەلە المايتىنىن ايتىپ شىعۋىم كەرەك. يا، وتىرمايىن. جۇگىرىپ مەكتەپكە كەتتىم. تەز ورالدىم. كەلسەم، ول كىسى جوق. زارەم ۇشىپ كەتتى. سۋىق حاباردى ەستىگەن كورشىلەر دە كوزدەرىنە جاس الىپ، قامىعىسىپ تۇر.
— بايعۇس، جاقسى كورۋشى ەدى ەرىن، كىم بىلەدى؟ — دەيدى ءبىر شەشەيلەر.
«كىم بىلەدى» دەگەن ءسوز مەنى قاتتى قوبالجىتادى. دوستىق قارىزدىڭ جاۋابى وسى «كىم بىلەدى» بولعانى ما؟.. مۇمكىن ەمەس!...
قايدا كەتتى شولپان؟..
ۋھ، شارشاپ كەتتىم عوي! بۇگىنگە وسى دا جەتەر. جالعاسىن كەشكە وتىرىپ جازارمىن...
قايدا كەتتى شولپان؟
وسىلاي باستاسام با ەكەن كۇندەلىكتى داپتەرىمە بۇگىنگى جازاتىن ءسوزدى؟ جوق، دوستىق ماڭگى ولمەيدى دەپ باستاۋىم كەرەك. جۇرتقا قايدام، وزىمە وسى ۇنايدى.
دوستىق ماڭگى ولمەيدى! دوستىق ماڭگى ولمەيدى! وسى ءسوزدى قايتا-قايتا جازا بەرگىم كەلەدى. جۇرەگىمدى كەرنەپ تۇرعان دا وسى سەز...
ءجا، وقيعادان وزبايىن. سونىمەن، قالادا ءوزىم بىلەتىن جەردەن بارماعانىم جوق. ەشكىم بىلمەيدى.
سالىم سۋعا كەتىپ، ۇيگە كايتتىم. كەلسەم، ءۇيدىڭ ءىشى تولعان ادام. تانىستاردىڭ ءبارى جيىلعان. كورشى ايەلدەر ءبىرى شاي قويىپ، ەكىنشىسى ەت اسىپ، تابانىنان تىك تۇرىپ، قىزمەت ەتىپ ءجۇر. ماناعىداي ەمەس، ءۇي ىشىنە ءوڭ كىرىپ قالعان سياقتى. كەلگەن بەتتە كوزىم شولپان اپايعا ءتۇستى. قايدا باردى ەكەن دەگەن وي قوناقتار كەتكەنشە ەسىمنەن كەتپەدى. قوناقتار تاراسىمەن:
— قايدا بولدىڭ، قايدا بولدىڭ؟ — دەپ كۇشاقتاي الدىم.
— جانىم جاننا، جانناتىم! وسىندامىن! ۇزاپ قايدا كەتۋشى ەدىم!
ول كوزىنە جاسىن ىرىكتى دە، مەنىڭ شاشىمدى سيپادى. ءدال وسى مينۋتتاعى ونىڭ ءپىشىنى بالاسىن ۋاتقان انا سياقتى بولىپ كورىندى ماعان. مەن قاتتى قۇشاقتاپ الىپ سۇيە باستادىم ونى. ول دا مەنى قۇشاعىنا تارتتى. جاندى جەگەن قايعىنى وسىلاي ىشتەي بايانداپ ەداۋىر ۋاقىت ءۇنسىز تىندىق ەكەۋمىز دە. مىنە، ول قۇشاعىن جازدى دا:
— سەن ماعان جانا قايدا بولدىڭ دەدىڭ بە، جاننات؟ ايتايىن قايدا بولعانىمدى، — دەدى. سودان كەيىن از كىدىردى دە: — جاننات، ءبىز بۇرىن ەكەۋ بولساق، ەندى تورتەۋ بولامىز! ەستىپ وتىرسىن با، ءبىز ەندى تورتەۋ بولامىز! — دەگەنى عوي.
ونە بويىم مۇزداپ قويا بەردى.
— نە دەپ كەتتىڭ، ۇقپاي قالدىم!
— تورتەۋ بولامىز.
ءبۇل نە عاجاپ، ۇقپايمىن! اقىلىنان اداسقان با، بايعۇس؟
ول مەنى كىشكەنتاي بالاشا تاعى دا شاشىمنان سيپاپ، از وتىردى دا:
— سەن انا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە، جاننات؟ — دەدى كوز قيىعىمەن سۇزىلە قاراپ.
ءبۇل سۇراق تاعى دا ورىنسىز كورىندى ماعان. تاڭدانعان پىشىنمەن:
— ونىڭ نەسىن سۇرادىڭ؟ بىلەمىن! — دەدىم.
— بەكەر ايتاسىڭ، جاننات، بىلمەيسىڭ! سەن ءالى جاسسىڭ، انا بولىپ كورگەن جوقسىڭ. انالىق سەزىم قانداي بولاتىنى ساعان تۇمان. ال، مەن بىلەمىن. دوسبولىمدى تۋعان كۇننەن باستاپ ماعان انالىق سەزىم پايدا بولعان. ەستىپ وتىرمىسىڭ، انالىق سەزىمدى سوندا عانا بىلگەنمىن مەن!...
نە ايتپاقشى ول ماعان؟ بۇل قاي ءسوزۋارلىق؟
— مانا، — دەدى ول قالىن ويدان سەرپىلگەندەي بولىپ، — كىشكەنتاي دوسبولىمنىڭ كويلەگىن كورگەندە اجەم مارقۇمنىڭ ولەر الدىنداعى ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇستى، جاننات! «قۇدايا توبا، ارمانىم جوق، ەزىم ولسەم، ارتىمدا بالالارىم قالدى. بالەنشەنىڭ ۇرپاعى دەپ جۇرسە، كەمپىر-شالدىڭ اتاۋسىز قالماعانى». بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىنا مەن ول كەزدە جەتپەگەن ەدىم. ەندى ويلاسام، قازاقتىڭ قاراپايىم كەمپىرىنىڭ وسى ءبىر سوزىندە كوپ وي جاتقان سياقتى، اتتەڭ، سەن انالىق سەزىمدى بىلسەڭ-اۋ، جاننات! سوندا جاقسى تۇسىنەر ەدىڭ مەنى... مەن جارمىن، مەن انامىن، جاننا! اۋىر قايعى ۇستىندە جالعىزدىققا ءتوزۋ قيىن اناعا. جۇبانىش، ەرمەك كەرەك وعان... مەن بۇگىن بالالار ۇيىندە بولدىم، جاننا! تالاي تاماشا سابيلەردى كوردىم، قايناعان ءومىر كوردىم بالالار ۇيىنەن. سولاردىڭ ىشىنەن اپا دەپ ەتەگىمە ورالعان ەكى بوبەكتى تاربيەمە الاتىن بولدىم. ەستىپ وتىرمىسىڭ، جاننات، ەرتەڭ ولاردى ۇيگە اكەلەمىز. بالا — ءومىردىڭ كوركى، قىزىعى. ول جۇرگەن جەردە قاسىرەتكە ورىن جوق. جار قايعىسى سالعان جان جاراسىن وسىلايشا ەمدەۋگە كىرىسپەكپىن.
ول ويلى پىشىنمەن ەداۋىر ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، كەنەت ءسال جادىراپ:
— ءبىز ەندى تورتەۋ بولامىز، قوس پەرزەنت — باۋبەك، حاسەن ءومىرىنىڭ جالعاسى. — ولار ماعان بالا، ساعان ءىنى بولادى، جاننا! — دەدى.
— قۋانتتىڭ عوي، قۋانتتىڭ عوي، اپاتاي! داپتەرىم قايدا جازىپ قويايىنشى، «دوستىق ماڭگى ولمەيدى» دەپ باستايىن...
1945 ج.
You Might Also Like
-
مەن 1924 جىلى سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانى، وسى ەگىندىبۇلاق سەلوسىندا تۋىپ ءوستىم. ءقازىر دە وسى جەردە تۇرىپ جاتىرمىز.
