دۇركىرەپ جەتكەن جىر-نوسەر
(ارقالى اقىن قالباي ءابدىرامانوۆ جايلى ۇزىك سىر)
اقيقاتقا ەڭ جاقىن ادامدار — اقىندار.
م.گاندي
"قاراقالپاقستاننان ءبىر اقىن كەلىپتى، جيىن-تويلاردا اڭقىلداپ ولەڭ وقيدى ەكەن"، — دەگەندى ەستيتىنمىن. پوەزيا ولەمىندە جۇلدىز بولىپ جارقىراعان، جىر اقيىعى تولەگەن ايبەرگەنوۆ تۋىپ-وسكەن ولكەدەن نەبىر جۇيرىكتەردىڭ شىعۋى زاڭدى عوي. ءبىر كۇنى جۇمىسىما قاراتورى ءوڭدى، جىگىت اعاسى ىزدەپ كەلدى. بۇرىننان ءتانىس-بىلىس ادامشا ءىشى-باۋىرىما كىرىپ بارادى. "مەن قالباي ءابدىرامانوۆ دەگەن اعاڭمىن عوي. اقىندى اقىن ىزدەمەسە بولا ما؟ مەن ولگەندە سەندەر بولماساڭدار كىم كومەدى؟" — دەيدى. اپ-ساتتە ءسوزىمىز جاراسا كەتتى. ءبىر ءسوزدى ءبىر ءسوز قۋىپ، سىر-سۇحباتىمىز قىزا تۇسكەندە: "تىڭداساڭ ولەڭ وقىپ جىبەرەيىن!"، — دەيدى."وقىڭىز!"، — دەيمىن.
جىر تيەگىن اعىتىپ، ولەڭدى تۇيدەكتەتەدى. ءسويتىپ، وتىرعاندا جۇمىس كۇنىنىڭ جارتىسى وتە شىعىپتى. اراعا كۇن سالىپ ول تاعى كەلدى. اڭگىمە ادەتتەگىنشە قايتا ءوربىدى، قالەكەڭ جىرلارىن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ، تىنىشتالىپ، قايتا جادىرايدى. بەينە ءبىر ءنىل اسپان اياق استىنان بۇلت قۇرسامالانىپ، قايتا جادىراعانداي اسەرگە بولەنەسىڭ.
ەرتەڭىنە ۇيىنە ىزدەپ باردىم. ءباز بىرەۋلەرگە سىرت قاراعاندا كوپ سوزدىلەۋ، قوجاناسىرلاۋ كورىنەتىن اقجۇرەك اقىننىڭ جان-دۇنيەسىنە ۇڭىلگەندەي بولدىم. تۋعان حالقىنا دەگەن ساعىنىشى، كىرشىكسىز ماحابباتى باۋراپ الدى.
جاۋقازىن گۇلدەي ءبۇر اشىپ،
دالادا تۋدىم ءوزىم مەن،
ويناقتاپ ءوستىم قىر اسىپ،
سوناۋ ءبىر جاستىق كەزىمنەن.
كورمەدىم جاسىپ، جالتاقتاپ،
سىندارعا تالاي ءتۇستىم دە،
شالقايا باستىم شالقاقتاپ،
كەڭ دالا سەنىڭ ۇستىندە.
اقىرعى دەمىم جەتكەندە،
توپىراق قىلىپ توك مەيلىڭ،
سوندا دا سولماي كوكتەمدە،
جاپىراق بولىپ كوكتەيمىن.
وسى ءبىر جاۋقازىن جىردان-اق تۋما دارىننىڭ اياق الىسى بىلىنبەي مە؟! بۇل اقىننىڭ وتىز جەتى جىل بۇرىن (10.09.65 ج.) "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالانعان ولەڭى. قالەكەڭ ول كەزدە ون سەگىز-اق جاستا ەكەن. سول جىلدارداعى ولەڭدەرىنىڭ وزىنەن ءورشىل رۋح بايقالىپ، ازامماتتىق اۋەننىڭ لەبى ەسەدى.
1947 جىلى قاراقالپاق ەلىنىڭ بيرۋني اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن قالباي مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە-اق، "قازاق ادەبيەتى" گازەتى مەن رەسپۋبليكالىق "ءامۋداريا" جۋرنالىندا بالاۋسا جىرلارىمەن كورىندى. ونىڭ 1965 جىلى الماتىعا وقۋعا تۇسۋگە بارعاندا اقيىق اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆپەن كەزدەسىپ، دامدەس بولۋى، ءبىر پاتەردە تۇرۋىنىڭ ءوزى بولەك اڭگىمە.
1966 جىلى "بالدىرعان" جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا اقىننىڭ "قىس" اتتى ولەڭى جاريالاندى:
كەلىپ جەتتى قىس تاعى.
كۇندەر ءوتىپ شۋاقتى.
قارلى بوران تىستاعى،
قىس اشۋى سياقتى،
توڭىپ قالار دەنەڭىز،
كەلدى قىستىڭ كەزەگى.
كۇنگە كۇيگەن دەنەمىز.
سۋىققا دا توزەدى.
جۇپ-جۇمىر وسى ەكى شۋماق قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىرىنشى سىنىپتىڭ "انا ءتىلى" وقۋلىعىنا ەنىپ، 28 جىل بويى وقىلىپ كەلەدى.
"قىس" اتتى كىتاپشا شىقتى. مۇنداعى اباي باستاعان التى اقىننىڭ ءبىرى — قالباي ءابدىرامانوۆ.
اقىننىڭ قاراقالپاق تىلىندە جارىق كورگەن "جۇرەكتەگى جازۋلار"(1977 جىل) اتتى جيناعىن وقىپ شىقتىم. شاعىن كىتاپشا سالماقتى كورىندى. العاشقى بەتتەگى "كۇمىس قوڭىراۋ" ولەڭىندە ءوزى ايتقانداي ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز داۋسىمەن تانىلۋدى ماقسات تۇتادى.
ال، "اكە مەيىرىمى" ولەڭىن وقىعاندا ەرىكسىز ەزۋ تارتاسىڭ. وقيعا بىلاي ورىلەدى. شارۋاعا قولعابىسىن تيگىزىپ جۇرگەن قالبايدى اكەسى: "مەنىڭ بالام ازامات بولعان ەكەن"، دەپ قايتا-قايتا ماداقتاپ قويادى. ونان سايىن ماقتاۋ ەستىگىسى كەلگەن بالا باقشاداعى ءالى پىسپەگەن كوك تۇينەكتەردى جۇلىپ الىپ جيناپ قويادى. مۇنداي "قىزىل قىرماندى" كورگەن اكە قاتتى اشۋلانىپ، ايقايلاپ تۇرا ۇمتىلعاندا بالا قاشا جونەلەدى:
مەن زىپ بەردىم ايدالاعا لاعىپ،
مىنا ءسوزدى ەستىدى تەك قۇلاعىم.
— اياعىڭا تىكەن كىرىپ كەتپەسىن،
ابدىراماي جازىققا قاش، شىراعىم،
جيناقتاعى ماحاببات، دوستىق، كوڭىل-كۇي ليريكالارى تارتىمدى وقىلادى. جۇرەكتى سەلت ەتكىزەر ءورشىل رۋحتان جاڭىلمايدى.
بارلىق نارسە بەرمەيدى عوي بىلىنە،
مەن عاشىقپىن ءوز تاۋىمنىڭ گۇلىنە.
جىر جازعاندا قانداي ءتىل بار قانەكي،
جەتەتۇعىن مەنىڭ انا تىلىمە.
اركىمگە ۇلى اتا جۇرتى، وتانى،
باسىڭىزعا كۇن تۋماعاي قاپالى.
كوپ تاۋلاردى مەنسىنبەيمىن كەيدە مەن،
ءوز تاۋىمدى كوتەرسەم دەپ جوعارى.
العاشقى جيناعىنان-اق، جىر سۇيەر قاۋىمعا تانىلعان قالباي 1981 جىلى قاراقالپاق تىلىندە "كەلەشەككە ساپار" اتتى ەكىنشى جىر كىتابىن ۇسىندى.
اقىن بولسام، سوزدەرىم جەتسە دەيمىن،
باتىر بولسام، جاۋىڭدى وكشەلەيمىن،
سەن دەگەندە جويىلىپ شەكارالار،
قۇلاعىڭا داۋىسىم جەتسە دەيمىن.
— دەپ اعىنان جارىلادى اقىن. نەمەسە "اكە كەتتى ومىردەن" ولەڭىندە بىلاي دەيدى.
جەڭىس كەلدى، حالىقتىڭ قۇتى كەلدى،
مۇڭايادى كىم ازا تۇتىپ ەندى.
ازاماتتار ولگەن جوق بوستان-بوسقا
بىزگە كەلگەن اجالدى جۇتىپ ءولدى.
كىتاپتىڭ العى سوزىندە ايتىلعانداي اقىننىڭ ليريكاسى جىگەرلىلىگى، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگىمەن تارتىمدى. وتان، تۋعان جەر، ادامگەرشىلىك، ادامنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن مەيىر-شاپاعاتى-نەگىزگى تاقىرىپ.
قالباي ءابدىرامانوۆ قاراقالپاق جەرىندە كەڭىنەن تانىلعان ۇلكەن اقىن. ونىڭ جىرلارى 1980 جىلى قازان قالاسىندا شىققان "ارال تولقىندارى" اتتى قاراقالپاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنان، كوپتەگەن ۇجىمدىق جيناقتاردان ورىن الدى. پۋشكين، ەسەنين، يساكوۆسكيي، تۆاردوۆسكيي سياقتى پوەزيا الىپتارىن، ءبىرقاتار ءازىربايجان، باشقۇرت، تاتار، قازاق اقىندارىن قاراقالپاق تىلىندە سويلەتتى. وزبەكستان جانە قاراقالپاقستان حالىق جازۋشىسى جولمۇرزا ايمۇرزايەۆتىڭ مۇنان جەتى جىل بۇرىن بەدەلدى جۋرنالعا بەرگەن سۇحباتىندا: "قالباي كەرەمەت اقىن ەدى. ماعان ونسىز قازىرگى پوەزيامىز قاڭىراپ بوساپ قالعانداي بولىپ سەزىلەدى"، — دەۋى تەكتەن ەمەس. بۇل ونىڭ قازاقتىڭ تولەگەن سىندى جىر جامپوزىن دامەتكەن توپىراقتان تاعى ءبىر تالانتتى اقىننىڭ شىققانىن ايتقانى بولسا كەرەك.
قالبايدىڭ ايتۋىنشا ول ون سەگىز جىل باسپاسوزگە شىعارما بەرمەگەن.
اقىن دەگەن شابىت بۇلاعى،
بوگەي بەرسەڭ تەسىپ شىعادى.
تۇرتكىلەمە ءوز بالاڭدى سەن،
وندا اقىندار قايدان شىعادى؟
تەك اقىماقتار ىشەر سۋىنا
كىرلەپ كەتكەن قولىن سۇعادى.
اقىندارعا تيمەڭ، ادامدار!
— دەپ اقىننىڭ ءوزى جازعانداي بىرەۋلەر ونىڭ كىرشىكسىز ادال جانىن جارالاپ، جىرىنا قول سۇققان. وندايدى كوتەرە الماعان ءمارت اقىن مورت كەتكەن. ەندى مىنە، بويىنداعى ارقىراعان جىر تاسقىنى ارناسىنا سىيماي اتاجۇرتىنا تابان تىرەپ وتىر. قالبايدىڭ شىعارماشىلىعىن شاعىن ماقالاعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىز تەك ەلىم دەپ ەڭىرەپ كەلگەن ارقالى اقىن جايىنداعى ۇزىك سىردى كوپكە ۇسىندىق. ونىڭ:
گۇل بولىپ شىقتى ولەڭىم.
قۇلپىرىپ تاستىڭ ۇستىنە، — دەپ جازعانىنداي جىرلارى ماڭعىستاۋعا كەلگەن سوڭ قايتا جاڭعىردى. "اقىنى كوپ ەلدىڭ رۋح-جىگەرى اسقاق بولاتىنى حاق." ەندەشە قالباي ءابدىرامانوۆ سىندى جىر جۇيرىگىنىڭ ولكەمىزگە كەلۋى-ۇلكەن قۋانىش. " قۇدايدىڭ ءبىر ەسىمى-حالىق، ودان ۇلكەن قۇداي جوق"، — دەپ قالەكەڭ ءوزى ايتقانداي، ونىڭ ەڭبەگىن باعالايتىن، باعامدايتىن حالقى بار. دانا حالقىمىز بولات كەزدىكتىڭ قىل تۇبىندە جاتپايتىندىعىن، ال شىن اسىلدى توت باسپايتىندىعىن ايتىپ وتكەن. ەندەشە، ونىڭ جىرلارىنىڭ دا كومەسكى تارتىپ، مۇقالماسى انىق.
You Might Also Like
-
ماڭعىستاۋ تاريحتا ءوزىنىڭ ەلدىگىمەن، ەل قورعاعان باتىرلارىنىڭ ەرلىگىمەن، بۇگىنگى مول قازىناسىمەن عانا ەمەس، وزىندىك ايشىقتى ونەرىمەن دە ەرەكشەلەنگەن ولكە. سازگەرلىك پەن انشىلىك، اقىندىق پەن كۇيشىلىك...
-
"قازاقستان كينوسىندا ەڭ باستىسى — ءوز حالقىڭدى وزىنە مىنەز-قۇلقىمەن جانە وزىندىك وي تۇيىندەۋ ەرەكشەلىكتەرىمەن كورسەتە ءبىلۋ دەپ تۇسىنەمىن. كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى كۇنىمىز تۋرالى كارتينالا...
