ەسەنعالي شايىر
ماڭعىستاۋ تاريحتا ءوزىنىڭ ەلدىگىمەن، ەل قورعاعان باتىرلارىنىڭ ەرلىگىمەن، بۇگىنگى مول قازىناسىمەن عانا ەمەس، وزىندىك ايشىقتى ونەرىمەن دە ەرەكشەلەنگەن ولكە. سازگەرلىك پەن انشىلىك، اقىندىق پەن كۇيشىلىكتى شەبەر ۇشتاستىرىپ، حالىقتىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنگەن "ادايدىڭ جەتى قايقىسىنىڭ" ءوزى نەگە تۇرادى؟
ماڭعىستاۋلىق شايىرلار — وسىدان ەكى ءجۇز جىل بۇرىن ءومىر كەشكەن ابىل وتەمبەت ۇلىنىڭ ودان كەيىنگى نۇرىم شىرشىعۇل ۇلىنىڭ، اقتان كەرەي ۇلىنىڭ، قاشاعان كۇرجىمان ۇلىنىڭ، ونىمەن ۇزەڭگىلەس ءساتتىعۇل جانعابىل ۇلىنىڭ شىعارمالارى بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلىپ، ۇرپاق مۇراسىنا اينالدى.
وسىناۋ ۇلى بابالارىمىزدىڭ جىراۋلىق جازبا ادەبيەتى اراسىنداعى التىن كوپىرى، ولكەمىزدىڭ بۇگىنگى اقىن-جىراۋلارىنىڭ اقساقالى، سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرى، قادىرمەندى اعامىز ەسەنعالي بوكەنبايەۆ 2001 جىلى 80 جاسقا تولدى.
ەساعاڭنىڭ ءومىر جولى ونىڭ ولەڭ-جىرلارىنان كورىنىسىن تابادى.
اقىن ايگىلى مۇرىن جىراۋدىڭ 130 جىلدىق مەرەكەسىنە ارناعان تولعاۋىندا:
مۇرىن اتا مەن ءوزىم،
ماڭعىستاۋدا تۋعانمىن،
جەتىم قالىپ اكەمنەن
كوزدىڭ جاسىن جۋعانمىن،
ولمەستىڭ كۇنىن كورۋگە،
بەلىمدى بەكەم بۋعانمىن.
وتىزىنشى جىلدارى
اشارشىلىق زارپىنان
كورشىلەس تۇرىكمەن ەلىنە،
جاڭعاقتىنىڭ جەرىنە،
جاعدايسىزدان كەتكەنمىن.
ەرتە ەسەيىپ، ەس كىرىپ،
قيىندىقتان وتكەنمىن،
اينالايىن اعايىن،
ايتايىن نەسىن وتكەننىڭ،
ىسسىلى-سۋىق ءومىردىڭ
ءبارىن تاستاپ سوڭىما،
بۇل كۇندەرگە جەتكەنمىن،
— دەپ ءوزى ايتقانداي، ەساعاڭ ماڭعىستاۋدىڭ جەتىباي ماڭىنداعى "ايرانتاقىر" دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. قاسىرەتتى 1932 جىلى ون ءبىر جاسار ول اكەسى جادىراسىننان ايىرىلادى. ونىڭ ۇستىنە وزىنە سۇيەنىش تۇتىپ جۇرگەن اكەسىنىڭ اعاسى وتارباي دا دۇنيە سالادى. اناسى ءبيبىش ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى، ۇل-قىزدارى ەسەنعالي، تالشىن، ءۇزىل مەن ۇلبوپەنى ەرتىپ، كورشىلەس تۇركىمەن ەلىنىڭ كراسنوۆودسك قالاسىنا كوشىپ بارادى. اۋەلى تۋعان جەرى قىزىق مەكتەبىندە، ودان كەيىن كراسنوۆودسكىدەگى قازاق ينتەرناتىندا وقىعان بالاڭ ەسەنعالي وتباسىنىڭ كۇنەلىتىسى ءۇشىن جاستىعىنا قاراماستان جۇمىسقا تۇرىپ، اناسىنا سۇيەنىش بولادى. ءسويتىپ، جۇرگەندە سوعىس باستالادى.
بالا كەزىنەن جىر جاتتاپ، ابىل مەن اقتانعا، قاشاعان مەن ءساتتىعۇلعا ەلىكتەپ وسكەن، كوكىرەگىندە اقىندىقتىڭ وتى، قۇداي بەرگەن تۋما دارىنى بار ەسەنعاليعا ۇلى دۇربەلەڭ، اۋىر سىن كەزەڭ اسەر ەتپەي قويمايدى. ءسويتىپ، 1941 جىلى كراسنوۆودسكىدەگى "جۇمىسشى" گازەتىندە ونىڭ العاشقى "جويامىز جاۋدى" اتتى ولەڭى جارىق كورەدى.
1942 جىلى نەبارى جيىرما ءبىر جاسىندا ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانعان ەساعاڭ ەۆروپانىڭ كوپتەگەن قالالارىن جاۋدان ازات ەتۋگە قاتىسادى. 1944 جىلعى قىركۇيەكتە "مايدان اقيقاتى" گازەتىندە جاريالانعان ولەڭىندە اقىن:
شىنىقتىرىپ قۇرىشتاي
مەنى وتان ءوسىردى.
ءوز جەرىندە دۇشپانعا،
سالماقشىمىن كەسىردى.
قاراپايىم قازاقپىن،
سۇيمەيتىن مەن ماقتاۋدى،
قايىرا تاسقا سالعانداي،
قارۋىم سايلى ساپتاۋلى.
ۇياسىندا نەمىستىڭ،
ايانباي سوعىس سالامىز،
تىرناعىنان جاۋىزدىڭ
تۇتقىنداردى الامىز،
— دەپ جازادى. سول ءبىر جارالى دا جالىندى جىلداردا ەل ءۇشىن وت كەشكەن اعامىزدىڭ وڭىرىندەگى قوس "قىزىل جۇلدىز" وردەنى مەن كوپتەگەن مەدالدار جاۋىنگەرلىك ەرلىكتەرىنىڭ ايقىن كۋاسى.
ۇلى وتان سوعىسى اياقتالىپ، مايداننان كراسنوۆودسكىگە ورالعان ەساعاڭ بەيبىت ەڭبەككە ارالاسىپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇرلى سالاسىندا ابىرويمەن ەڭبەك ەتەدى. ارادا تورت-بەس جىل وتكەننەن كەيىن عانا ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان ماڭعىستاۋىنا جول تۇسەدى. سوناۋ بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن اۋىر جىلى اتا جۇرتىنان اۋىپ كەتكەن ەسەنعالي اعامىز ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى ساعىنىشىن "تۋعان جەرىم — ماڭعىستاۋ" اتتى تەبىرەنىسكە تولى تولعاۋىمەن جەتكىزەدى.
1948 جىلعى قازاندا كاسپيي تەڭىزى شىعىس جاعالاۋىنداعى شارۋاشىلىقتارىنىڭ ءبىر توپ بالىقشىلارى تەڭىز توسىندە سۇراپىل داۋىلعا ۇشىراپ، ادۋىن تولقىنمەن، ارىستانشا الىسادى. تەڭىز دۇلەيىنە قارسى تۇرا الماي توعىز قايىق سۋعا كەتىپ، الپىس ءۇش ادام مەرت بولادى. اقىن بالىقشىلاردىڭ وسى ەرلىگىن باياندايتىن "توعىز قايىق" داستانىن جازىپ، ەرلەرگە ولەڭمەن ەسكەرتكىش سوعادى. بۇل داستان ەل اراسىنا كەڭىنەن تارايدى.
ەسەنعالي اقىن العاشقى بالاپان جىرى جارىق كورگەن سوناۋ 1941 جىلدان بەرى ولەڭ ورنەكتەپ، جىر تولعاپ كەلەدى. جىرلارىنىڭ تاقىرىبى دا، سىر-سيپاتى دا، قۇرىلىمى دا ءار قيلى. ناقىلدىق تەرمەلەر، ارناۋلار، تەبىرەنىستى تولعاۋلار، ءتورت تاعاندار سياقتى جۇرەككە جىلى دۇنيەلەر.
كەز كەلگەن ونەر ءتۇرى، ونىڭ ىشىندە ولەڭ دە تاربيە قۇرالى. اقىننىڭ جامان ادەتتەردەن جيرەندىرەتىن، جاعىمسىز قىلىقتاردان بويدى اۋلاق سالۋعا شاقىراتىن، ادامگەرشىلىك پەن ادالدىققا ۇندەيتىن تۋىندىلارى جەتكىلىكتى.
ءساتتىعۇلدان باتا الىپ،
ەلىمە اقىن اتانىپ،
جىر نوسەرىن توككەنمىن،
باسپالارعا باستىرىپ،
جىر سۇيەتىن قاۋىمعا،
ءسوز ۇرىعىن سەپكەنمىن،
— دەپ اقىن ءوزى جىرلاعانداي ەسەنعاليدىڭ ولەڭدەرى باسپا ءسوز بەتتەرىندە 60 جىلدان بەرى جاريالانىپ كەلەدى. 1977 جىلى ەل اقىندارىنىڭ "شۇعىلا" اتتى جىر جيناعىنا توپتاما ولەڭدەرى ەنەدى. 1991 جىلى "جازۋشى" باسپاسىنان "توعىز قايىق" دەپ اتالاتىن جىر كىتابى شىقتى. عالىم، ولكەمىزدىڭ ونەرىن زەرتتەۋشى قابيبوللا سىديىقوۆ: "اتىراۋداعى جىراۋلىق ءداستۇر مەن جازبا ادەبيەتى اراسىنداعى حالىق اقىنى"، دەپ باعالاعان ەسەنعالي بوكەنبايەۆتىڭ ەسىمى ماڭعىستاۋ اسىپ، تۇرىكمەن، قاراقالپاق ەلدەرىنە ءماشھۇر بولدى. تولعاۋلار مەن تەرمەلەرىن جىرشىلار توي-مەرەكەلەردە دە ءجيى ورىندايدى. اقىننىڭ قىسقاشا ءومىربايانى "قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنا" جانە "ماڭعىستاۋ" ەنسيكلوپەدياسىنا ەندى. بەلگىلى جىرشى ماقسات اياپوۆ ورىنداعان ەساعاڭنىڭ جىر-داستاندارى "توعىز قايىق" دەگەن اتپەن ءۇنتاسپاعا جازىلىپ، كوپشىلىككە تاراۋدا.
...ەساعاڭدى مەن بالا كەزىمنەن بىلەمىن. ال، جاقىن قارىم-قاتىناسىمىز جەتپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا باستالدى. ءالى ەسىمدە ءبىر كۇنى ول "جۇمىسشى" رەداكسياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن جۋرناليست ەسبەرگەن ىڭىربايەۆ ەكەۋمىزگە تەلەفون شالدى. باتىس تۇرىكمەنستانداعى ءىرى ءوندىرىس وشاعى، ءقازىر ۇلكەن وبلىستىڭ ورتالىعى — نەبيتتاۋ قالاسىنىڭ تەلەستۋدياسى شاعادامدىق قازاق اقىندارىن قوناققا شاقىرىپ وتىر، سوعان بارۋىمىز كەرەك ەكەن. ءبىزدى سول قالادا تۇراتىن اقىن راۆەل مايدانوۆ قارسى الىپ، ۇيىندە قوناقاسى بەردى سوندا ەساعاڭ. جىگىتتەر باسقا ۇلتتىڭ اراسىندا بۇكىل قازاقتىڭ تۋىن كوتەرەمىز، ابايلاڭدار"، — دەپ ەسكەرتۋمەن بولدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ وقيتىن ولەڭدەرىمىزگە دەيىن تىڭداپ كورىپ، سارالاپ، تومەندەۋ دەگەنىن وقىتپادى. بۇل ونىڭ ولەڭ ونەرىنە نەمقۇرايلى قارامايتىندىعىنىڭ ءبىر عانا مىسالى. جالپى ەساعاڭ تۇرىكمەن ەلىندە قازاق تىلىندە شىعاتىن بىردەن-بىر گازەت — "جۇمىسشىعا" ۇلكەن جاناشىرلىقپەن قاراپ، ونىڭ بەتىنەن جىلت ەتكەن جاقسى نارسە كورسە، قۋانىپ قالاتىن. كەيدە "بالا مىنا ولەڭىڭە لەنين كومسومولى سىيلىعىن بەرۋ كەرەك"، — دەپ تەلەفون شالادى، بۇل ونىڭ ريزا بولعانداعى ادەتى. ال، جاريالانعان تاتىمسىز نارسەگە، ولەڭدە كەتكەن ءارىپ قاتەلەرگە رەنىشىن جاسىرا المايتىن.
قايدا جۇرسەم دە قىزمەت بابىمەن اقتاۋدا، بەينەۋدە، جاڭاوزەندە ءجۇرىپ، كراسنوۆودسكىدەگى ەساعاڭمەن اراداعى حات-حابارىمىز ۇزىلگەن ەمەس.
شاعادامدا تۇرىپ، قىزمەت ىستەگەن جىلدارى ەڭبەك دەمالىسىن تۋعان جەرى ماڭعىستاۋدا وتكىزەتىن ەساعاڭنىڭ تۋعان جەرىنە ارنالعان جىر-تولعاۋلارى كوپ-اق سوعىس كەزىندە جازعان سونداي ءبىر ولەڭى فورت-شيەۆچەنكو قالاسىنىڭ ولكەتانۋ مۇراجايىندا كوپتەن بەرى تۇر.
ورلەتىپ، الىپ ۇشىپ جىگەرىمدى،
بارادى شاتتىق كەرنەپ جۇرەگىمدى،
وزىڭنەن تۋىپ-ۇشقان پەرزەنتىڭمىن،
تابامىن تۋعان جەردەن تىرەگىمدى.
جەتىباي، وزەنىم مەن ارۋ تەڭگە،
قالالار ساپ تۇزەگەن قۇبا دوڭدە.
ساناسام سان جەتپەيدى بايلىعىنا
ماڭعىستاۋ ءماشھۇر بولدى بارلىق ەلگە،
— دەپ جىرلايدى ول "ماڭعىستاۋ كوتەردى التىن شاڭىراعىن" دەگەن ولەڭىندە.
1985 جىلدىڭ تامىز ايىندا مەن كراسنوۆودسكىدەن اقتاۋعا كوشىپ كەلىپ، وبلىستىق "كوممۋنيستىك جول" قازىرگى "ماڭعىستاۋ" گازەتىنە جۇمىسقا تۇردىم. ءۇش جىلدان كەيىن جاڭا قىزمەتكە ۇيرەنىسىپ، گازەتتىڭ مادەنيەت بولىمىنە مەڭگەرۋشى بولىپ جۇرگەنىمدە ماڭعىستاۋ وبلىسى تاراتىلدى. بۇل پاتەردىڭ كەزەگىندە ءۇش جىل تۇرسام دا، ءۇي الا الماي، پاتەر جالداپ، باسپاناسىز جۇرگەن ماعان وڭاي تيمەدى. قاتتى قينالىپ، كوڭىلدى مۇڭ باسىپ، "تۋعان جەردى اڭساۋ نەمەسە اقىن اعا ەسەنعالي بوكەنبايەۆقا حات" دەگەن تولعاۋ ولەڭ جازدىم. ساعىنىشقا تولى بۇل ولەڭ كوپ ۇزاماي-اق "جۇمىسشى" گازەتىندە جارىق كوردى. كەشىكپەي سول گازەتتە ەساعاڭنىڭ "اقىن ىنىمە" اتتى جاۋاپ ولەڭى دە جاريالاندى
.. .اقىندار قايدا جۇرسە دە،
قىزمەتىن ەتكەن ەلىنىڭ.
ارمانى بولماس ادامنىڭ،
اقتاسا ەلدىڭ سەنىمىن.
توعىشار مەن مەنمەننىڭ،
باسا بىلسە جەلىگىن.
قامقورشىسى حالقىنىڭ،
قيىندىقتان قايمىعىپ،
ىزدەمەس ءىستىڭ جەڭىلىن...
— دەگەن جىر جولدارى ماعان كۇش-جىگەر بەرىپ، كەزدەسكەن قيىنشىلىقتارعا مويىمادىم.
1991 جىلدىڭ كۇزىندە كراسنوۆودسك قالاسى مەن اۋدانىندا اقىن ەسەنعاليدىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى دۇركىرەپ ءوتتى. ءالى ەسىمدە قاراشانىڭ 8-ىندە جاڭاوزەن قالاسىنىڭ اكىمى سۇلتان نوعايەۆ، قالالىق كەڭەس ءتوراعاسى راحمان يسايەۆ باستاعان وتىزعا جۋىق اقىن-جىرشى، تەرمەشى-انشىلەر تويعا قاتىناستىق. قالا ورتالىعىنداعى مادەنيەت سارايىندا مەرەكەلىك جيىن، ەرتەڭىنە اۋداننىڭ حاسان اۋىلىنىڭ جانىندا ات بايگەسى ءوتتى.
تومەندەگى ارناۋ ولەڭىم اقىننىڭ سول تويىندا وقىلىپ ەدى:
ءتىل مەن ءدىن، ونەرىنە الىپ تەڭدىك،
تانىتقان قاي كەزدە دە بايىپتى ەلدىك،
شاشۋ عىپ تويىڭىزعا، اقىن اعا
سالەمىن ماڭعىستاۋدىڭ الىپ كەلدىك.
جاسىندا قيماي ونى كوشكەن ەدىڭ،
سيىنىپ ارۋاعىنا وسكەن ەدىڭ،
ۇلىنا اق سالەمىن ايتىپ قالدى
كىر جۋىپ، كىندىگىڭدى كەسكەن ەلىڭ.
بايلىقتىڭ "قارا التىندى" وزەگىنەن،
اقىن مەن باتىر شىققان كەزەگىمەن
جيىلىپ اقىن، جىرشى كەلىپ قالدىق،
الەمگە ايگىلى قالا وزەنىمنەن.
شالدارىم اق تىلەۋىن ارناپ قالدى،
اۋليەم ءۇش ءجۇز الپىس قولداپ قالدى.
بۇل تويدىڭ ءدۇبىرى جەتىپ تۇبەگىمە
اتاعىڭ اسپانىمدا سامعاپ قالدى.
تىزگىنىن بەكەم تۇتىپ تەكتى جىردىڭ،
سوزدەرىڭ ۇرپاعىڭا جەتتى بۇگىن،
شىنايى ءىزباسارى ءوزىڭ اعا
قاشاعان، اقتان، نۇرىم، ءساتتىعۇلدىڭ
اقىننىڭ ولقى تۇسپەس قاندايىنان،
جىرشىنىڭ جىر بوپ اققان تاڭدايىنان.
وزىڭدەي پەرزەنتى بار حالقىمىزدىڭ
ەشقاشان باعى تايماس ماڭدايىنان.
جانىڭدى باۋراپ ىلعي ءورىستى ولەڭ،
ءار تاڭدا جىر-پىراقپەن كورىس دەر ەم،
شابىتىڭ قارت كاسپييدەي بۋىرقانىپ،
ءار كۇنىڭ وتە بەرسىن جەڭىسپەنەن،
— دەگەن تىلەگىمىز قابىل بولدى عوي دەيمىن مىنە، ودان بەرى ون جىل وتە شىعىپتى. اقىن ءقازىر مۇنايشىلار قالاسىندا تۇرادى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كەلسە دە، ەساعاڭ قالامىن تاستاعان جوق. جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا، دەنساۋلىعىنىڭ كەيىنگى جىلدارى سىر بەرە باستاعانىنا قاراماستان گازەت-جۋرنالداردى قالت جىبەرمەي وقىپ، قولىنا قالامىن الىپ، ولەڭ جولدارىن تىزبەكتەپ وتىرادى.
كەزىندە ادايدىڭ ءساتتىعۇل سىندى جىر دۇلدۇلىنەن باتا الىپ، ەل اراسىندا "ەسەنعالي شايىر" اتانىپ، الپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى جىر تولعاعان جاۋىنگەر اقىن ەسەنعالي بوكەنبايەۆ مىنە، تاعى ءبىر بەلەسكە كوتەرىلىپ وتىر. ەلىمەن بىرگە تىنىستاپ، حالقىنىڭ جاقسىسىنا ءسۇيىنىپ، جامانىنا كۇيىنىپ، جاس ۇرپاق تاربيەسىنە ءوزىنىڭ ولەڭ-جىرلارىمەن، اقىل-كەڭەسىمەن ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان قادىرمەندى ەساعاڭا بار جاقسىلىقتى تىلەي وتىرىپ، سەكسەنىڭ قۇتتى بولسىن، ءالى دە جاستان جاسقا جەتە بەر، ماڭعىستاۋ اقىندارىنىڭ اقساقالى دەگىمىز كەلەدى.
قىركۇيەك، 2001 ج.
You Might Also Like
-
كوز اشقالى كورگەنىمىز — كەڭەستەر وداعى. تەگىن وقىتتى، تاربيەلەدى. بىزگە ودان كۇشتى، ادىلەتتى ەل بولعان ەمەستەي كوردىك. ەلىمىزدىڭ پاتريوتى بولدىق. دەگەنمەن جۇرە كەلە، ءومىردىڭ قيتۇرقىلارىن كورگ...
