قايتا ويانعان جانارتاۋ
(ارقالى اقىن قالباي ءابدىرامان تۋرالى ەكىنشى سىر)
ول اسقارالى الپىسقا شارشاپ-شالدىققان كەيىپتە ەمەس، مۇزارت شىڭدا تۇلەگەن مۇزبۇلاقتاي، كەمەلىنە كەلىپ، شابىتتى قابات-قابات كوكتاسى ارعىماقتاي الشاڭداپ جەتتى.
الپىسىنشى جىلداردىڭ بەل ورتاسىندا پوەزيا اسپانىندا جارىق جۇلدىزداي جارق ەتكەن ول، كومەسكى تارتقانداي كورىنبەي قالادى. تەك توقسانىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي ۇيقىدان ويانعانداي، سىلكىنىپ، شيرىعىپ قايتا تۇرادى. ىشتەي تىنىپ جاتسا كەرەك. "بولات كەزدىك قىن تۇبىندە جاتا ما"، سودان جىر ءنوپىرى ءبىر تولاستار ەمەس.
مۇنان التى-جەتى جىلداي بۇرىن، ول قاراقالپاق ەلىنەن ماڭعىستاۋعا ومىراۋىن اشىپ، ارقىراپ كەلگەندە الدىنان شىعىپ، "دۇركىرەپ جەتكەن جىر-نوسەر" اتتى ماقالاممەن وبلىستىق گازەتتە لەبىزىمىزدى بىلدىرگەن ەدىك. ەندى مىنە، قالباي اقىن تۋرالى ىلتيپاتپەن ءسوز ساپتاۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر.
1947 جىلدىڭ مامىر ايىندا قاراقالپاقستاننىڭ بەرۋني اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن قالباي جىرسۇيەر قاۋىمعا ەرتە تانىلدى. مەكتەپ وقۋشىسى كەزىندە-اق "قازاق ادەبيەتى" گازەتى مەن قاراقالپاقستاندا شىعاتىن "ءامۋداريا" جۋرنالىندا ونىڭ جاۋقازىن جىرلارى جاريالانا باستادى. 1966 جىلى "بالدىرعان" جۋرنالىندا جارىق كورگەن "قىس" اتتى ولەڭى 1995 جىلعا دەيىن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا ارنالعان "انا ءتىلى" وقۋلىعىنان تۇسپەدى. 1977 جىلى "بالدىرعان" جۋرنالىنىڭ ءبىرىنشى سانىندا "بالدىرعاننىڭ كىتاپحاناسى" سەرياسىمەن اباي باستاعان التى اقىننىڭ "قىس" اتتى ولەڭدەرى كىتاپشا بولىپ شىقتى. كىتاپشادا قالبايدىڭ دا ولەڭى بار.
حالقىمىزدىڭ كورنەكتى اقىنى مۇزافار الىمبايەۆ 1978 جىلى "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە جاريالانعان ءبىر ماقالاسىندا: "ق. ءابدىرامانوۆتىڭ ايىرىقشا اۋىزعا الار ءبىر قىرىن وزىنشە ايتىپ، وقىس تۇيىندەر جاساۋى، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي شىمىر، تەگەۋرىندى سوزگە بوي ۇرۋى ۇنايدى"، — دەپ جازىپتى. ادەبيەتىمىزدىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى — مۇزاعاڭ پىكىرىنىڭ ءدوپ باسىپ ايتىلعاندىعىن قالبايدىڭ جىرلارىن وقىعاننان-اق بايقاۋعا بولادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ونىڭ "ماڭعىستاۋ" دەپ اتالاتىن، ءۇش-اق شۋماقتىق ولەڭىن كەلتىرە كەتەيىك.
ماڭعىستاۋ، اينالايىن، — اتامەكەن،
قيسايسام قاي قىرىندا جاتام ەكەن؟!
سەن مەنىڭ زار كۇنىمسىڭ، تاعدىرىمسىڭ،
مەن سەنسىز ءسوز سويلەسەم قاتە كەتەم
سەن دەسەم الىپتارداي ەڭسەلىمىن،
ءبىر ۋىس توپىراعىڭ — جولسەرىگىم!
تۋعان جەر!
تۋىڭدى ىزدەپ نەگە كەلدىم،
جىرىممەن اقتاماسام ەل سەنىمىن؟!
تەڭىزىم اسپانمەنەن كەرەگەلەس،
ءومىرىم ومىرىڭنەن بولەك ەمەس.
اينالايىڭ قازاقتىڭ ماڭ دالاسى،
سەنەن وزگە جەرۇيىق كەرەك ەمەس!
مۇنى جۇرەكجاردى پەرزەنتتىك ماحاببات، ازاماتتىق اۋەن، بيىك وتانشىلدىق رۋح دەمەسكە بولا ما؟ جانە بۇل جالاڭ ايقاي ەمەس. قالبايدىڭ قاي ولەڭىن الىپ قاراساڭىز دا وزىندىك ءۇنى، ايتارى، مانەرى بار. تۋعان جەر، اتامەكەن وتە اۋقىمدى، كەڭ ۇعىم. ءار اقىن وزىنشە جىرلايدى. ال، قالبايدا بۇكپە، مىنا سوزىمە، ويىما كىم قالاي قارايدى ەكەن دەپ توسىلۋ نەمەسە جىلتىراق سوزگە اۋەستىك، بۇرىن كوپ ەشكىم ايتپاعان تىركەس ىزدەپ اۋرەلەنۋ اتىمەن جوق. اقىندىق جىرلارىنان ءلۇپىل قاققان ۇلكەن جۇرەگى كورىنىپ تۇر. قۇرساۋلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ ايتارىن اشىق ايتا الماعان مۇقاعالي:
...ايتارىن اشىپ ايتقان ابايلاماي،
داريعا-اي،
ماحامبەتتەر، ابايلار-اي!!!
دەپ ارمانداپ كەتپەپ پە ەدى. سوندىقتان بولار، وزىنە ءتان ورلىكپەن ادەبيەتتىڭ ەسىگىن قاققان قالبايدىڭ جىرلارىن كەزىندە مۇقاعالي دا تاڭىرقاپ وقىعان كورىنەدى. ول 1966 جىلى "جۇلدىز" جۋرنالىنىڭ 8-سانىندا بەسىنشى بەتتە جاريالانعان باس ماقالاسىندا قالباي ءابدىراماننىڭ جىرلارى تۋرالى پىكىر ايتقان.
1977 جىلى قالەكەڭنىڭ قاراقالپاق تىلىندە "جۇرەكتەگى جازۋلار"، 1981 جىلى "كەلەشەككە ساپار" اتتى جەكە جىر جيناقتارى جارىق كوردى. 1980 جىلى قازان قالاسىندا تاتار تىلىندە شىققان "ارال تولقىندارى" اتتى قاراقالپاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىندا ورىن الدى. كوپتەگەن ۇجىمدىق جيناقتاردا جىرلارى شىقتى. پۋشكين، ەسەنين، يساكوۆسكيي، تۆاردوۆسكيي سياقتى الىپتاردىڭ، ءبىرقاتار ءازىربايجان، باشقۇرت، تاتار، قازاق اقىندارىنىڭ جىرلارىن قاراقالپاق تىلىنە اۋدارۋعا ات سالىستى.
قالباي ءابدىراماننىڭ 2005 جىلى الماتىداعى "ءۇش قيان" باسپاسىنان جارىق كورگەن "قازاقناما". "قازاعىما حات" دەگەن كىتابىنا جازعان العى سوزىندە قالامداس ءىنىسى بەگەابات ۇزاقوۆ: "1982 جىلدان باستاپ ونىڭ شىعارمالارىن تۇنشىقتىرۋ ارەكەتى باستالدى. تەكستەرىنە قول تيگىزىلدى، سوندىقتان ءابدىرامانوۆ 18 جىل باسپاسوزگە شىعارما بەرۋدى مۇلدەم توقتاتتى. ول ءوز ولەڭدەرىنىڭ بۇرمالانىپ شىعۋىنا قارسى ەدى. ءبىز ۇزاق جىلدار بويى جالىندى اقىننان ايىرىلىپ قالدىق"، — دەپ جازدى. مۇنى قالەكەڭ ءوز وقىرمانىنا ارناعان ولەڭىندە ءوزى دە ايتادى:
مەن قالايشا سەندەردى تولقىتامىن،
مەن سويلەسەم ولەردەي قورقىتامىن!
جۇمىس جوق، نە قولىمدا قالامىم جوق،
ون سەگىز جىل مۇزحانا، مورگتامىن!
سەنىڭدەر مەنى تاستان بەرىك دەسە،
مەن مۇندا وتىرعام جوق كەلىپ كەشە!
مەن سەندەردى قالايشا تولقىتامىن
ەشكىم كەلىپ مۇزىمدى ەرىتپەسە؟!...
بۇل دەنە سوسىن قالاي قوزعالادى،
قوزعالعان سوڭ ءبىر شىندىق ءسوز بولادى.
مەن تىرىلسەم تارىلىپ مىنا مايدان
ۇلەسىنە قۇزعىننىڭ از قالادى!...
دەگەنمەن، قالباي اقىن قاراپ جاتپاپتى. حالقىمىزدىڭ ادەبيەتى ءۇشىن تەر توگىپ، 38 جىلدا جازعان 70 تومدىق قولجازباسى سونىڭ ايعاعى.
بۇگىندە قالەكەڭنىڭ ءوزى تۇرعىنىنا اينالعان سۇيىكتى قالاسى اقتاۋعا ارناعان ولەڭىندە مىناداي شۋماقتار بار:
...اق شاعالا، ىرگە تەپ اق قالادان،
قازاعىمنان اينالدىم ب ا ق قاراعان!!
ادايلارىم قولدى بەر، ادايلارىم،
جۇلدىزدارمەن تىلدەسكەن شاقتا ماعان!
جەلپىنەيىن، اق قالا جەلپىن دەسەڭ،
تاۋعا شىعام، تەڭىزدە تولقىن كەشەم!
قولىڭداعى سەندەردىڭ دومبىراڭمىن،
اراگىدىك بولمايدى شەرتىلمەسەم!
ءبىز بۇل شاعىن ماقالامىزدا قالباي ءابدىراماننىڭ شىعارمالارىنا جان-جاقتى توقتالۋدى ماقسات تۇتپادىق جانە ونى گازەت كولەمى كوتەرمەسى انىق. ايتارىمىز ارامىزدا جۇرگەن تالانتتى اقىننىڭ ءالى دە بەرمەگى كوپ.
ۋى دا بار ءسوزىمنىڭ، سۋى دا بار،
اقيقاتتىڭ توبەمنەن تۋى باعار.
توتە تارتتىم، تىكە ءسوز ۇناماسا،
وزگە قالباي قازاعىم تۋىپ الار،
— دەيدى ول "اتامەكەن" اتتى ولەڭىندە. شىندىعىندا دا "اقيقاتقا ەڭ جاقىن ادامدار — اقىندار"(م. گاندي) دەپ تەككە ايتىلماعان. ەندەشە ونىڭ جىرلارىنداعى تاۋىپ ايتىلعان، تىكە ايتىلعان، ءتىلىپ تۇسەر سەمسەر ءسوز قاشان دا قاجەت.
You Might Also Like
-
مۇرات مۇراسىنىڭ جارشىسى اتانعان سەرىك حارەسوۆ جاڭاوزەن قالاسىنداعى 7 ورتا مەكتەپ ءان ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى.
