دۇشپاندار
ساعات ونعا قاراعان قىركۇيەكتىڭ بەيۋاق كەشىندە زەمستۆولىق دارىگەر كيريلوۆتىڭ التى جاسار جالعىز ۇلى اندرەي جۇقپالى تاماق دەرتىنەن قايتىس بولدى. دارىگەردىڭ ايەلى جاڭا عانا كوز جۇمعان ءسابيدىڭ توسەگى الدىندا تىزە بۇگىپ، دارمەنى قۇرىپ، تالىقسي بەرگەن كەزدە اۋىز ۇيدەن قوڭىراۋ شىر ەتە ءتۇستى. ءقاۋىپتى اۋرۋدان قورقىپ، بارلىق جالشى بىتكەن تاڭەرتەڭ - اق ۇيدەن الاستالدى. كيريلوۆ بەشپەتسىز، جەلەتكەسى جەلبەگەي، كاربولكا كۇيدىرگەن قولى مەن تەر سورعالاعان بەتىن سۇرتپەستەن ەسىكتى ءوزى بارىپ اشتى. اۋىز ءۇي تاستاي قاراڭعى ەدى، ۇيگە كىرگەن كىسىنىڭ تەك ورتا بويلى، اق بوكەبايلى، بوپ-بوز، جالپاق بەتتى جان ەكەنىن عانا بايقايسىڭ، شۇبەرەكتەي بوزارعان ادامنىڭ ىشكە ەنگەنى سول، اۋىز ءۇي جاپ-جارىق بوپ كەتكەندەي...
— دارىگەر ۇيدە مە ەكەن؟.. — دەدى كىرگەن كىسى اپتىعا سويلەپ.
— ۇيدەمىن! — دەدى كيريلوۆ، — نەندەي شارۋاڭىز بار ەدى؟
— ا، بۇل ءسىز بە؟ وتە قۋانىشتىمىن! - دەدى كىرگەن ادام قۋانىپ، قاراڭعىدا سيپالانىپ، دارىگەردىڭ قولىن الىپ، قاتتى قىستى. — ءتىپتى... وتە قۋانىشتىمىن! ءبىز بۇرىننان تانىسپىز عوي!.. مەن — ابوگينمىن... جازدىگۇنى گنۋچيەۆتىكىندە وزىڭىزبەن بىرگە بولىپ، ءبىر جاساپ قالىپ ەم. ءسىزدى ۇيدەن تاپقانىم قانداي جاقسى بولدى... قۇداي ءۇشىن، ءقازىر مەنىمەن بىرگە جۇرسەڭىز دەيمىن... ايەلىم قاتتى سىرقاتتانىپ قالدى... كولىگىم دە دايىن...
ۇيگە كىرگەن كىسىنىڭ داۋىسىنان دا، ءجۇرىس-تۇرىسىنان دا ابدەن ابىرجىعاندىق بايقالادى. تاپ ءبىر ورتتەن، الدە قۇتىرعان يتتەن شوشىنعان با دەيسىڭ، ەنتىگىپ ارەڭ دەمالىپ، داۋسى دىرىلدەپ، سوزىندە ءپاتۋا جوق، بالا قۇساپ بىلدىرلاپ كەتتى. ەسى شىعىپ، ۇرەيى ۇشقان ادام سەكىلدى، بۇل دا ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ، بۇزىپ-جارىپ سويلەيدى، كەلگەن شارۋاسىنا قاتىسى جوق قايداعىنى ايتىپ ساندىراقتاپ تۇر.
— ءسىزدى ۇيدەن تابا المايمىن با دەپ قورقىپ ەم، - دەدى ول ءسوزىن جالعاستىرىپ. - سىزگە جەتكەنشە جول بويى جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي قينالدىم... كيىنىڭىزشى، ءجۇرىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن! ...بۇل ءوزى بىلاي بولدى. ءوزىڭىز بىلەتىن الگى الەكساندر سەمەنوۆيچ پاپچينسكيي كەلە قالعانى... ءبىراز اڭگىمەلەستىك... سونان سوڭ شاي ىشۋگە وتىردىق؛ كەنەت ايەلىم شىڭعىرىپ، جۇرەك تۇسىن ۇستاعان كۇيىندە ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا سۇيەنىپ تالىپ ءتۇستى. تەز ەكەۋلەپ كەرەۋەتكە اپارىپ جاتقىزدىق تا... ەسىم قالماي ءمۇساتىر ءسپيرتىن سامايىنا جاعىپ، سۋ بۇرىكتىم... سوندا دا سۇلق جاتىر... قايدام، قانتامىرى كەڭەيىپ كەتتى مە دەپ قورقام!.. ءجۇرىڭىزشى... اكەسى دە سول اۋرۋدان، انيەۆريزمنەن قايتىس بولعان ەدى...
كيريلوۆ ورىس ءسوزىن ۇقپايتىن ادامداي ءۇن-تۇنسىز تىڭداپ تۇرا بەردى.
ابوگين تاعى دا پاپچينسكيي تۋرالى، ءوز ايەلىنىڭ ءحالى جايلى ايتىپ، قاراڭعىدا دارىگەردىڭ قولىن ىزدەپ سيپالاندى، دارىگەر باسىن شايقاپ، ءار ءسوزىن سوزالاقتاتىپ سۇلەسوق جاۋاپ قاتتى.
— كەشىرىڭىز، مەن بارا المايمىن... جاڭا ازىردە عانا... ۇلىم قازا بولدى...
— نە دەيسىز، شىن با؟ — دەدى ابوگين ءجوندى ءۇنى شىقپاي، كەيىن شەگىنە ءتۇسىپ. — قۇدايىم-اي، جاماناتتىڭ ءدال ۇستىنە كەپ قاپپىن عوي! بۇل نە دەگەن باقىتسىز كۇن ەدى... ادام ءتۇسىنىپ بولمايدى. قاراشى، ءدال وسى ساتكە تاپ بولعانىمدى... ادەيى بىرەۋ ايداپ كەلگەندەي!
ابوگين ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان كۇيى مەلشيىپ، باسىن شايقاي بەردى. شاماسى، "كەتسەم بە ەكەن، الدە ءجۇرىڭىز دەپ جالىنا بەرسەم بە ەكەن" دەپ، نە ىستەرىن بىلمەي دال بوپ تۇر.
— تىڭداڭىزشى، - دەدى ول اپتىعا سويلەپ، كيريلوۆتىڭ جەڭىنەن تارتىپ — جاعدايىڭىزدى ابدەن ءتۇسىنىپ تۇرمىن. ۇيات-اق بولدى، ءدال وسىنداي ساتتە ءسىزدى ابىگەرگە سالعانىمدى قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرەر، ءبىراق وعان نە شارا؟.. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، سىزدەن باسقا كىمگە بارام؟ بۇل ماڭدا سىزدەن وزگە دارىگەر دە جوق قوي. ءجۇرىڭىزشى، قۇداي ءۇشىن! قاراقان باسىمدى ويلاپ تۇرعام جوق... اۋىرعان مەن ەمەسپىن!
ءۇيدى ۇنسىزدىك جايلادى. كيريلوۆ تەرىس قاراپ بۇرىلىپ، ءبىراز تۇردى دا، اۋىز ۇيدەن كەڭ بولمەگە قاراي كىرىپ كەتتى. جىلدام باسىپ. قالاي بولسا سولاي جۇرگەن ءجۇرىس-تۇرىسىنا قاراپ، زالداعى سونگەن شامنىڭ تۇكتى قالپاعىن تۇزەپ، ۇستەل ۇستىندە جاتقان قالىڭ كىتاپقا ۇڭىلگەن تۇرپاتىن كورىپ، ءدال وسى ساتتە ونىڭ ويىندا ەشقانداي ءۇمىت تە، نيەت تە جوق ەكەنىن اڭعارار ەڭ، ءتىپتى ول قارسى الدىندا قالقيىپ تۇرعان بوتەن ادامدى دا ەلەگەن جوق.
كەڭ بولمەنىڭ الاكولەڭكەلىگىمەن جىم - جىرتتىعى ونى ودان بەتەر ەلىكتىرىپ جىبەردى. بۇل كەڭ بولمەدەن ءوتىپ، ءوز كابينەتىنە كىرە بەرە اياعىن شالكەس باسىپ، ەسىكتىڭ بوساعالارىن سيپالادى، ءدال وسى ۋاقىتتا ونىڭ تۇلا بويىندا ءبىر تۇسىنىكسىز سەزىم پايدا بولدى. تاپ بوتەن بىرەۋدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلگەندەي قۋىستانىپ نەمەسە ومىرىندە ءتۇڭعىش رەت ولەردەي ماس بولعان ادامداي ەسەڭگىرەپ مەڭزەڭ بوپ تۇردى.
كابينەتتىڭ ءبىر قابىرعاسىن الىپ كىتاپتار جينالعان سورەگە جارىق جولاعى مول ءتۇسىپ تۇر. بۇل ساۋلە كاربولكا مەن ەفيردىڭ تۇنشىقتىرار ساسىق يىسىنە ارالاسىپ، كابينەتتەن جاتىن بولمەگە كىرەتىن ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان بولار-بولماس جىلتىلدايدى. دارىگەر ۇستەل جانىنداعى جۇمساق ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى، ءبىر ءسات ماناۋراپ جارىققا شومىلعان كىتاپتارىن شولىپ ءوتتى، قايتا تۇرىپ، جاتىن بولمەگە كىردى.
مۇندا دا ساپ-سالقىن تىنىشتىق جايلاعان. ۇيدەگى ۇساق-تۇيەك زاتتارعا دەيىن ءدال الگىندەگى جان قينالىسى مەن اۋرۋمەن ارپالىستىڭ كۋاسىندەي تۇنجىراپ، ەندى تىنىس العانداي. ورىندىق ۇستىندەگى سىعىلىسقان شىنى ساۋىتتار مەن قوراپتار، كىشكەنە قۇتىلار اراسىندا ارەڭ كورىنگەن مايشام مەن تارتپالى سورە ۇستىندەگى ۇلكەن شام بۇكىل بولمەنى جارىققا بولەپ تۇر. ءدال تەرەزە الدىنداعى توسەكتە ءجانتاسىلىم قىلعان بالانىڭ بەت-الپەتى الدەنەگە تاڭىرقاعانداي، كوزدەرى بادىرايىپ جاتىر. ءبىراق قوزعالمايدى، سويتسە دە بادىرايعان كوزدەر بىرتە-بىرتە شۇڭىرەيىپ شىقشىتىنا كىرىپ بارادى. ۇلىنىڭ توسىنە قولىن قويىپ، توسەك-ورىنعا بەتىن باسىپ، كەرەۋەت الدىندا تىزەرلەگەن كۇيدە شەشەسى وتىر. ول دا قىبىرسىز، ايتكەنمەن جاۋىرىنى بۇلكىلدەپ، بۋىن - بۋىندارى دىرىلدەپ، جانى بارى بايقالادى.
شەشەسى دارمەنسىز تالىقسىپ قۇلاپ، ەندى سول جەردەن دەمەۋ تاپقانداي، "جاڭا عانا جان بەرگەن بالانىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ المايىن" دەگەندەي ءۇن شىعارماي، بۇگىلگەن كۇيدە قوزعالمايدى.
ەدەندە جاتقان كورپەلەر، شۇبەرەكتەر، شىلاپشىنداعى تۇنعان سۋ، ءار جەردە شاشىلعان قاسىقتار، ۋ تاس ەزىلگەن سۋى بار شىنى، كىسىنى تۇنشىقتىرار ساسىق اۋانىڭ ءبارى دە تىلسىم تاۋىپ تىنا قالعانداي.
دارىگەر ايەلىنىڭ قاسىنا كەلىپ، قولىن شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالىپ، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، ۇلىنا قادالا قاراپ قالىپتى. جۇزىندە بەيقامدىق بار، تەك ساقالىنىڭ ۇشىنا ىلىنگەن ءمولدىر شىققا قاراعاندا جاڭا عانا جىلاعانى بايقالادى.
ءولىم جايلى ءسوز بولعاندا كىسىنىڭ جۇرەگىن ۇشىراتىن ۇرەي بۇل جاتىن بولمەدەن سەزىلمەيدى. تاپ قازىرگى تىنا قالعان تىنىشتىق پەن انا بايعۇستىڭ بۇك ءتۇسۋى، دارىگەر جۇزىندەگى سۇلەسوقتىق جۇرەكتى قوزعاپ، كوڭىلدى جاسىتادى. بۇلاردا ادام قايعىسىنىڭ قولعا ۇستاپ، كوزگە كورىنبەيتىن عاجايىپ نىشانى بار سەكىلدى. ونى ءتۇسىنىپ، سۋرەتتەپ جاتۋعا ءتىل جەتپەيدى. تەك ول عاجايىپتى مۋزىكا قۇدىرەتى عانا جۇرەككە جەتكىزە الاتىن شىعار. سول نىشان جابىرقاۋ تىنىشتىقتان دا بايقالادى. كيريلوۆ پەن ونىڭ ايەلى بۇل اۋىر قايعىدان باسقا دا جان جۇرەكتەرىن ەزەتىن سۇمدىقتى سەزىنگەندەي سازارعان كۇيى، جىلاعان دا جوق؛ مىنا ولگەن بالامەن بىرگە ولاردىڭ سوناۋ ءبىر جاستىق شاقتارى ءوتىپ كەتكەندەي، ەندى قايتىپ نارەستەلى بولۋ ۇمىتىنەن ماڭگى قوشتاسقانداي! دارىگەردىڭ ءوزى قىرىق ءتورت جاستا، ساقال - شاشى اعارىپ شال بوپ قالعانعا ۇقسايدى، قاتىپ-سەمگەن دىمكاس ايەلى وتىز بەستە. اندرەي بولسا جالعىزى عانا ەمەس، سوڭعى كورگەن ءسابيى ەدى.
دارىگەر بۇك ءتۇسىپ باس كوتەرمەي جاتقان ايەلىڭدەي ەمەس، جۇرەگىن جەگەن قايعىعا شىداي الماي، ارى-بەرى تەڭسەلىپ ءجۇردى. الدەن سوڭ ايەلىنىڭ جانىنا بارىپ ءبىراز تۇردى دا، جاتىن بولمەدەن قايتا شىعىپ، جارتىسىن تۇگەل ديۆان الىپ تۇرعان كىشكەنە بولمەگە كىرىپ، ودان اس ۇيگە ءوتتى. پەش جانىنداعى اسپاز ايەلدىڭ توسەگىن ماڭايلاپ، سيپالاقتاپ ءبىراز ءجۇردى دە الاسا ەسىكتەن ەڭكەيىپ ءوتىپ، اۋىز ۇيگە شىقتى. وسى جەردە ول اق بوكەباي مەن الگى بوپ-بوز جالپاق بەتتى تاعى دا كورىپ قالدى.
— ءتۇۋ، ايتەۋىر! — دەدى ابوگين كۇرسىنىپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاي بەرىپ، — ءجۇرىڭىزشى، وتىنەمىن!
دارىگەر سەلك ەتە ءتۇسىپ، وعان جالت قارادى دا، ەندى بىردەڭە ەسىنە ساپ ەتە تۇسكەندەي:
— تۇسىنەسىز بە ءوزىڭىز، ماعان بارۋعا بولمايدى دەپ قانشا ايتامىن سىزگە؟ — دەدى ول ەسىن جيىپ — قىزىق ەكەن!
— دارىگەر-اۋ، مەن بالشىقتان سوعىلعان بەينە ەمەسپىن عوي، جاعدايىڭىزدى جاقسى ءتۇسىنىپ تۇرمىن... قايعىڭىزعا ورتاقپىن! - دەدى ابوگين جالىنىشتى ۇنمەن موينىنداعى بوكەبايىن سيپالاپ - ءوزىم ءۇشىن وتىنسەم ءبىر ءسارى... ايەلىم ءحال ۇستىندە جاتىر عوي. ەگەر ءسىز ونىڭ ويبايىن ەستىپ، قان - ءسولسىز ءجۇزىن كورسەڭىز عوي، سوندا عانا مەنىڭ مىنا قادالعان جەردەن قان العان قىلىعىمدى كەشىرەر ەدىڭىز! قۇدايىم - اۋ، مەن ءسىزدى كيىنىپ كەلۋگە كەتكەن ەكەن دەپ ويلاپ ەم! دارىگەر، ەرتە كۇندى كەش قىلمايىق! جۇرەيىكشى، وتىنەمىن سىزدەن!
— مەن بارا المايمىن! — دەپ نىق ايتقان كيريلوۆ زالعا قاراي بەتتەدى.
ابوگين سوڭىنان جۇگىرىپ، جەڭىنەن ۇستاي الدى.
— ءسىز قايعىلى ادامسىز، ونى تۇسىنەمىن، ءبىراق مەن ءسىزدى ءتىسىمدى ەمدەپ، نە بولماسا ءولىمدى انىقتاپ بەرىڭىز دەپ ەمەس، اجالعا اراشا بولىڭىز دەپ شاقىرىپ تۇرمىن عوي! — دەدى ول مۇساپىرشە جالبارىنىپ - ءومىر دەگەن ادام قايعىسىنىڭ قاندايىنان بولسا دا قىمبات قوي! ءبىر ەرلىك جاساپ، ازاماتتىق ىستەڭىزشى! ادامعا دەگەن جاقسىلىعىڭىز بولسىن!
— ادامعا دەگەن جاقسىلىق! ەكىۇشتى نارسە، — دەدى قالشىلداپ كيريلوۆ. — ادامدى ارداقتاپ، سىيلاي بىلسەڭىز، وندا ماعان مازا بەرىڭىز. قۇدايىم - اۋ، ءوزىڭىز قىزىق ەكەنسىز؟ مەن بولسام اياعىمدى ازەر باسىپ قۇلاعالى تۇرمىن، ال ءسىز ادامدى سىيلاۋ كەرەك دەپ قورقىتاسىز! مەنىڭ ءدال ءقازىر تۇككە شامام جوق... قايتسەڭىز دە بارا المايمىن، ايەلىمدى جالعىز قالاي تاستاپ كەتەمىن؟ جو-جوق، بولمايدى... - كيريلوۆ ەكى قولىن سەرمەپ كەيىن شەگىنە بەردى. - جو-جوق، جالىنباڭىز! - دەدى ول تاعى دا شوشىنعانداي - كەشىرىڭىز مەنى... زاڭنىڭ ون ءۇشىنشى تومىنا سايكەس بارۋعا مىندەتتىمىن، ءتىپتى كونبەگەن جاعدايدا ءسىز مەنى جاعامنان سۇيرەپ اپارۋعا قاقىڭىز بار... ەرىك وزىڭىزدە، مەيلى سۇيرەڭىز، ءبىراق... مەن قاتتى شارشاپ تۇرمىن... كەرەك دەسەڭىز ءتىل قاتۋعا دارمەنىم جوق... كەشىرىڭىز...
— دارىگەر، ءسىز ءبۇيتىپ بەكەرگە شالا بۇلىنبەڭىز! مەنىمەن دۇرىستاپ سويلەسىڭىز! - دەپ ابوگين تاعى دا ونىڭ جەڭىنە جارماستى. - قۇرىپ كەتسىن، ون ءۇشىنشى تومىڭىز! ءسىزدى كۇشتەپ اپارۋعا قاقىم جوق. بارعىڭىز كەلسە - ءجۇرىڭىز، بارمايسىز با - ەرىك وزىڭىزدە، ءبىراق ارىڭىز ءبىلسىن. جاس ايەلدىڭ ءحالى اناۋ! ءوزىڭىز ايتىپ تۇرسىز، جاڭا عانا ۇلىڭىزدان ايىرىلىپسىز، سوندا مەنىڭ قىل ۇستىندەگى ءحالىمدى ءسىز تۇسىنبەگەندە كىم تۇسىنەدى؟
ابوگيننىڭ قاتتى كۇيزەلگەنى سونشا، داۋسى دىرىلدەپ شىقتى. جالىنعان سوزىنەن گورى ونىڭ ءدىرىل ارالاسقان ۇنىنە يلانۋعا بولار ەدى. ابوگين اعىنان جارىلىپ تۇر. جاعىنىپ، جالبارىنىپ، جىلى-جىلى سويلەپ جاقسى كورىنگىسى كەلىپ - اق ەدى، ءبىراز سوزدەرى بىتىراپ، ءباتۋاسى كەتتى. ءتىپتى، دارىگەردىڭ مىنا شاڭىراعىن، اناۋ ءوز ۇيىندە ولگەلى جاتقان ايەلدى تىلدەپ تۇرعانداي ەستىلدى. سونى ءوزى دە سەزدى مە، بولماسا تىلەگىن تۇسىندىرە الماي قالام با دەپ قورىقتى ما، ايتەۋىر نە كەرەك، ايتار ويىمدى جەتكىزبەسەم دە ەڭ بولماسا ءتاۋىر سويلەپ قالايىن دەپ داۋسىن قۇبىلتىپ، سۇلۋ سويلەۋگە تىرىسىپ باقتى. ادەتتە ايتار ءسوز قانشاما ادەمى، قانشاما تەرەڭ بولعانمەن، ول باقىتتى جانە بەيشارا جانداردى تەبىرەنتپەيدى؛ تەك ونى سۇلەسوق ادامدار عانا ەلىتىپ تىڭدايدى، سوندىقتان دا باقىت پەن باقىتسىزدىق تۋرالى ايتىلاتىن اسقاق ءسوزدىڭ تۇپ-توركىنى ۇنسىزدىك: سۇيىسكەن جاندار ءبىر-بىرىن، ءتىپتى ءتىلسىز ۇعىسادى، ال بەيىت باسىندا سارنالعان قىزىل ءسوز تەك بوتەن بىرەۋلەردىڭ عانا كوڭىلىن بوساتادى. ولگەن ادامنىڭ ارتىندا قالعان جەسىرلەر مەن جەتىمدەردى جۇباتىپ جۇرەگىن جىبىتپەيدى، ءمانسىز ەستىلەدى.
كيريلوۆ ءۇن-تۇنسىز تۇر. ابوگين تاعى دا سويلەپ كەتتى. جانىن پيدا ەتىپ، اجالعا اراشا تۇراتىن، ەڭ قۇرمەتتى ماماندىق دارىگەر ەكەنىن ايتىپ، ولاردىڭ قاسيەتىن ءسوز ەتە بەرگەندە دارىگەر تۇنجىراپ:
— الىس پا، باراتىن جەرىمىز؟ - دەپ سۇرادى.
— ون ءۇش - ون ءتورت شاقىرىمداي جەر. اتتارىم جاراۋ، دارىگەر! شىن ايتام، ءبىر-اق ساعاتتا الىپ بارىپ، اكەلىپ سالامىن! بار بولعانى ءبىر-اق ساعات!
ادامدى ارداقتاۋ، دارىگەردىڭ قاسيەتتى مىندەتىن العا تارتقاننان گورى، دارىگەرگە ونىڭ سوڭعى ايتقانى قاتتى ەسەر ەتتى. ول ويلانىپ تۇرىپ كۇرسىنە ءۇن قاتتى!
— جارايدى، جۇرەيىك!
دارىگەر جىلدامىراق ءجۇرىپ، نىق باسىپ ءوز كابينەتىنە كىرىپ، ءبىراز كىدىردى، ۇزىن بەشپەتىن كيىپ شىقتى. وعان قۋانعان ابوگين الدى-ارتىن وراپ، مايموڭكەلەپ، قۋ جانى قالماي پالتوسىن كيگىزىپ بايەك بوپ، ۇيدەن ىلەسە شىقتى.
اۋلا قارا كولەڭكەلەۋ ەكەن، ءبىراق اۋىز ۇيگە قاراعاندا جارىقتاۋ. ەندى عانا دارىگەردىڭ قۋشىق يەگىندەگى تۇتام ۇزىن ساقالى، قۇس مۇرىنى، ەڭكىشتەۋ تارتقان سيديعان تۇلعاسى انىق كورىنەدى. ابوگيننىڭ دە بوزارعان ءجۇزى عانا ەمەس، قازانداي باسى مەن توبەسىندە عانا تۇرعان ستۋدەنت كەزىندەگى كىشكەنە باس كيىمى بايقالادى. بوكەبايى ءتوس جاعىندا عانا اعاراڭدايدى، جەلكە تۇسىن جالبىر ۇزىن شاشى جاۋىپ كەتكەن.
— ءسىزدىڭ بۇل كەڭپەيىلدىگىڭىزدى ءسوزسىز اقتارمىن! - دەدى مىڭگىرلەگەن ابوگين دارىگەردى دەمەپ، سولقىلداق ارباعا وتىرعىزىپ جاتىپ، - ءقازىر-اق زاۋلاپ جەتەمىز، ءاي، لۋكا، قاراعىم، الدى ارتىڭا قاراماي شاپشاڭ ايدا! جىلدامدات!
كوشىر زۋلاتا جونەلدى. اۋەلى اۋرۋحانا اۋلاسىن جاعالاي سالىنعان كوزگە كورىكسىز ۇيلەر شۇباپ قالىپ جاتتى: اينالا قاپ-قاراڭعى، تەك اۋلانىڭ ءتور جاعىنداعى بىرەۋدىڭ تەرەزەسىنەن توگىلگەن جارىق ەسىك الدىنداعى ب ا ق ىشىنە ءتۇسىپ تۇر، اۋرۋحانا ءۇيىنىڭ جوعارعى قاباتىنىڭ ءۇش تەرەزەسى تۇنگى اسپاننان دا كۇڭگىرت تارتىپ كورىنەدى.
ازدان سوڭ زاۋلاعان اربا قويۋ قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ كەتتى؛ بۇل ماڭنان جاڭا شىققان قوزىقۇيرىقتىڭ دىمقىل ءيىسى، اعاش سىبدىرى ەستىلدى، دوڭگەلەكتىڭ سالدىرىنان ۇرىككەن قارعالار اعاش باسىندا قالباقتاپ، جاپىراقتاردى ساۋدىرلاتىپ، دارىگەردىڭ ۇلى قازا بوپ، ابوگيننىڭ ايەلى حال ۇستىندە جاتقانىن بىلگەندەي ۇرەي شاقىرىپ، قارقىلدايدى.
انەكي، بىرەر ءتۇپ بۇتا اعاشتار قاراڭدادى؛ ءۇستىن قالىڭ قارا كولەڭكە باسقان تەرەڭ سۋلى توعان جالتىراپ جاتىر، ەندى سولقىلداق اربا تەپ-تەگىس جازىققا ءتۇستى. ارتتا قالعان قارعالاردىڭ قارقىلى تالىپ ەستىلىپ، بىرتىندەپ بارىپ ءۇنى ءوشتى.
جول بويى كيريلوۆ پەن ابوگين ءۇن-تۇنسىز وتىردى. تەك ءبىر كەزدە ابوگين تەرەڭ كۇرسىنىپ:
— نە دەگەن اۋىر ازاپ بۇل؟ ايىرىلىپ قالام با دەپ قورقام، جاقىن ادامىڭدى وسىنداي ساتتە شىن سۇيەدى ەكەنسىڭ! - دەپ كۇبىرلەدى.
اربا وزەننەن جايلاپ وتە بەرگەندە كيريلوۆ ءدال ءبىر سۋ شولپىلىنان شوشىنعانداي سەلك ەتە ءتۇستى دە، قوزعالاقتاپ كەتتى.
— جىبەرىڭىزشى مەنى، - دەدى ول مۇڭايعان كەيىپپەن، - كەيىن ءوزىم بارارمىن، تەك ءقازىر ءبىر فەلدشەردى ايەلىمە جۇمسايىن. ول جالعىز قالدى عوي!
ابوگين ءلام دەمەدى. اربا تاستارعا سوعىلىپ، تەڭسەلىپ بارىپ قۇمداۋىت جاعالاۋعا ءوتتى دە ءارى قاراي جۇيتكىدى. ۋايىمعا شىرمالعان كيريلوۆ جان-جاعىنا كوز تاستادى. جۇلدىزداردىڭ جىلت ەتىپ ولەۋسىرەگەن جارىعىنان ارت جاقتاعى جول بولار-بولماس كورىنەدى، قاراڭعى قاۋمالاعان جاعالاۋدان ءسامبى تالدار قاراڭدايدى. وڭ جاقتا كولبەگەن كەڭ جازىق جاتىر، تەپ-تەگىس جازيرا، كادۋىلگى اسپان سەكىلدى قيىر شەتى جوق، وسى جازىقتىڭ سوناۋ ءبىر تۇكپىرىندە الاكولەڭكە بوپ جىلتىلداپ وت جانادى، شاماسى، شىم تەزەكتى سازدى جەر شىعار. سول جاقتا جولمەن قاتارلاسا ءتۇپ-تۇپ بۇتالار وسكەن بۇيرا توبە قاراۋىتىپ كورىنەدى، توبەنىڭ ۇشار باسىندا بەتىن جۇقا تۇمان تۇمشالاعان ۇلكەن جارتى قىزىل اي تۇر. ونىڭ جان-جاعىن قاماپ، ەشقايدا كەتپەسىن دەگەندەي بۇلتتار قورشاپ الىپتى.
تابيعات اتاۋلىدا ايتەۋىر ءبىر شاراسىزدىق، دىمكاستىك سەزىلەدى. جەر قۇددى قاراڭعى بولمەدە جالعىز ءوزى قامالىپ الىپ، وتكەن-كەتكەندى ويلاماۋعا تىرىسقان شەرمەندە ايەل سەكىلدى، كوكتەم مەن جازدىڭ كۇندەرىنەن جالىعىپ، ەندى ەرىكسىز كەلەتىن قىس كۇنىن اسىعا كۇتكەندەي. قايدا قاراساڭ دا اينالاداعى تابيعاتتىڭ ءبارى كيريلوۆ پەن ابوگين قۇتىلىپ شىعا المايتىن قاپ-قاراڭعى، ءتۇپسىز تەرەڭ، سۇپ - سۋىق ۇڭگىر سەكىلدى بوپ كورىنەدى.
اربا نىسانالى جەرگە جاقىنداعان سايىن ابوگين دەگبىرسىزدەنىپ، شىدامى تاۋسىلاتىنداي بولدى. ورنىندا وتىرا الماي، اتىپ تۇرىپ، كوشىردىڭ يىعىنا اسىلىپ، العا قاراپ اسىعىپ كەلەدى. ايتەۋىر جەتىپ، سولقىلداق اربا توقىما كەنەپپەن ساندەپ قاپتالعان كىرەبەرىستەگى قالقا الدىنا كەپ توقتاعاندا، ءۇيدىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى تەرەزە جارىعىنان كوز ايىرماي قاراعان ساتتە ابوگيننىڭ دىرىلدەپ تىنىس العانى بايقالدى.
— ەگەر بىردەڭە بولا قالسا... وندا... مەن ءۇزىلىپ كەتەرمىن! — دەپ ول دارىگەردى اۋىز ۇيگە ەرتىپ كىردى، دەگبىرى قاشىپ، قولدارىن ۋقالاي بەردى. - جو-جوق، ەشقانداي ابىر-سابىرلىق ەستىلمەيدى، ولاي بولسا ازىرگە امان-ساۋ ەكەن! — دەدى تاعى دا جوعارى قاباتقا قۇلاعىن تىگىپ.
اۋىز ۇيدەن داۋىستار ەستىلىپ، ءجۇرىس-تۇرىس تا بايقالمايدى، ءۇي ءىشى جاپ-جارىق بولعانمەن ءبارى دە ۇيقىدا جاتقانداي تىم-تىرىس. ءالى ءبىر-بىرىن ءجوندى كورمەگەن ابوگين مەن دارىگەر ەندى عانا جۇزدەرىن انىق كوردى. دارىگەر ۇزىنتۇرا، ەڭكىشتەۋ كەلگەن، كيىمى ولپى-سولپى، بەت-جۇزى دە ءوڭسىز كىسى. زاڭگىنىڭ ەرنىندەي كونتيگەن ەرنى، يميگەن بۇركىت مۇرنى، جانارسىز قارايتىن كوزىندەگى سۇلەسوقتىق، ءبارى دە ايتەۋىر ءبىر ونىڭ بويىنداعى تىك مىنەزدىلىك پەن قاتالدىلىقتى، مەيىرىمسىزدىكتى اڭعارتقانداي. تارالماعان شاشى، ۇيپالانعان سامايى، ەرتە اعارعان تۇتامداي عانا ۇزىن ساقالى، قانى قاشىپ سارعايعان ءوڭى، ەبەدەيسىز قيمىل - ارەكەتى -مىنە، وسىنداي تۇرپايىلىقتىڭ ءبارى باستان كەشكەن مۇقتاجدىق پەن نەسىبەسىزدىكتىڭ ءومىر مەن تىرشىلىك ءۇشىن ارپالىستان ابدەن قاجىعاندىقتىڭ بەلگىسى ەدى.
ونىڭ وسىنداي ءتۇر-تۇلعاسىنا قاراپ تۇرىپ، وسى ادامنىڭ ايەلى بار-اۋ، بالاسى ولگەندە ەڭىرەپ جىلادى - اۋ دەگەنگە، ءتىپتى، سەنگىڭ دە كەلمەيدى.
وعان قاراعاندا ابوگين الابوتەن ادام. ول تىعىرشىق دەنەلى، اقسارى شاشتى، ۇلكەن باستى، جالپاق بەتتى، سويتسە دە جىلى ءجۇزدى، سوڭعى سانمەن اسەم كيىنگەن. تۇلا بويىندا، تۇيمەلەرىن تىرسىلداتا كيگەن بەشپەتىندە، جالبىر شاشىندا، جۇزىندە ايتەۋىر ءبىر مەيىرىم بايقالادى، باسىن شالقاق، كوكىرەگىن كەرە ۇستاپ جۇرەدى، سىپايى جۇمساق سويلەيدى، بوكەبايىن موينىنان ەپپەن شەشىپ، شاشىن ادەمىلەپ تۇزەگەن قيمىلىندا ايەلدەرگە ءتان اسەم جيناقىلىق بار. جاڭا عانا سىرت كيىمىن شەشىنە ساپ، قۇپ - قۋ بوپ بوزارىپ، بالاشا قورقىپ باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلگەندە دە الگى تۇلا بويىنداعى اڭقىپ تۇرعان توقمەيىلدىك، شۇكىرلىك، مەنمەندىك كەيپىن بۇزعان جوق.
— ەشكىم جوق، ەشتەڭە دە ەستىلمەيدى! — دەپ ول باسپالداقپەن كوتەرىلىپ بارا جاتتى، -ابىگەرلىك جوق، قۇداي بەرە گور!
ول دارىگەردى اۋىز ءۇي ارقىلى قاراۋىتىپ قارا كورىنگەن، اقپەن تىستالعان اسپالى شام ىلىنگەن ۇلكەن بولمەگە ەرتىپ اكەلدى، ەندى ەكەۋى ودان ءوتىپ قىزىل ىڭىرگە بولەنگەن اپ-ادەمى، مۇپ-مۇنتازداي تورگى بولمەگە كىردى.
— ءسىز وسىندا وتىرا تۇرىڭىز، دارىگەر! — دەدى ابوگين. — ال مەن... ءقازىر... بارىپ كورىپ كەلەيىن... كەلدى دەپ ايتايىن...
كيريلوۆ وڭاشا قالدى. قوناق بولمەنىڭ سىعىلىسقان دۇنيەلەرى، جانعا جايلى قىزىل ءىڭىرى، شىم-شىتىرىق جاعدايمەن ەندى بوتەن بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەلىپ وتىرعانى وعان پالەندەي ەسەر ەتە قويعان جوق سياقتى. ول جۇمساق ورىندىققا وتىردى دا، جاڭا كورگەندەي كاربولكا كۇيدىرگەن قولدارىنا قاراي بەرەدى. تەك قانا كوزى شىمقاي قىزىل شام قالپاعى مەن ۆيولونچەل قۇنداعىنا ءتۇستى، سونان سوڭ ساعات تىقىلى ەستىلگەن جاققا قاراپ ەدى، بۇرىشتا تۇرعان ابوگيننىڭ ءدال وزىنەن اۋمايتىن جونى جوتالى توق قاسقىردىڭ تۇلىبىن كوردى.
ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش. تۇپكى بولمەلەردىڭ بىرىنەن بىرەۋدىڭ "اھ" دەگەن داۋىسى شىقتى، اينەك سالدىر ەتە ءتۇستى، شاماسى، شكاف ەسىگى سىندى - اۋ، قايتادان تىنا قالدى.
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى، كيريلوۆ قولىنا قاراعىشتاي بەرگەنىن قويىپ، باسىن كوتەرىپ ابوگين شىعىپ كەتكەن ەسىككە قارادى.
تابالدىرىقتى باسىپ ابوگين تۇر، ءدال ءقازىر ول الگى ابوگينگە ۇقسامايدى. تۇلا بويىنداعى توقمەيىلدىكتەن دە، نازىك قيمىلدان دا جۇرداي بوپ، الپەتىندە دە، قولدارىندا دا، تۇرعان تۇرىسىندا دا الدەبىر ۇرەيلىلىك پەن جانعا باتقان كۇيزەلىستىڭ تابى بار، مۇرىنى، ەرنى، مۇرتى جىبىرلاپ، بەت-جۇزى بۇزىلىپ، كوزى شاراسىنان شىعىپ، شاتىناپ تۇرعانداي. ابوگين ادىمداي باسىپ، تورگى ءۇيدىڭ ورتاسىنا كەلدى، بەلى بۇگىلىپ، ىڭىرسىپ، جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، قولىن سەرمەي بەردى.
— الداپ سوعىپتى، — دەدى ول ايعايلاپ، سوڭعى ءسوزىنىڭ بۋىنىن سوزا ءتۇسىپ. — الداپ كەتىپتى... كەتىپ قاپتى!.. قىلجاقباس پاپچينسكييمەن قول ۇستاسىپ قاشىپ كەتۋ ءۇشىن اۋىردىم دەپ مەنى الداپ، ادەيى دارىگەرگە جۇمساپتى!.. قۇدايىم-اي!..
ابوگين ءىلبي باسىپ دارىگەرگە جاقىنداپ، بىرتىق قولىنىڭ ساۋساقتارىن ونىڭ بەتىنە تاقاپ، ەربەڭدەتىپ زارلاي جونەلدى:
— قاشىپ كەتىپتى... الداپ سوقتى!.. ءبۇيتىپ وتىرىك ايتپاسا ولە مە؟.. قۇدايىم-اي!.. قۇدايىم-اي... مۇنداي جيىركەنىشتى، سيقىرشى، پەرىلىك، ازعىن ويىن كىمگە كەرەك؟.. ول ايەلگە مەن نە جاماندىق ىستەدىم؟.. قاشىپ كەتىپتى!..
كوزىنەن سوراسى اعىپ تۇر. ءبىر اياعىن سالماقپەن باسىپ بۇرىلدى دا قوناق بولمەگە كىرىپ، تەڭسەلە ءجۇردى. ەندى ونىڭ وڭكيگەن دەنەسىنە سىيماي تىرسىلداعان قىسقا بەشپەتى، اياعىن سيديتىپ تار شالبار كيگەن تۇلعاسى، قازانداي باسى، جالبىر شاشى ارىستاننان اۋماي قالدى. دارىگەردىڭ بەيعام جۇزىنە قان جۇگىردى. ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تاڭعالىپ ابوگيننىڭ ءۇستى-باسىن شولىپ ءوتتى.
— سىرقات كىسىڭىز قايدا، ايتساڭىزشى؟ — دەدى ول
— سىرقات! سىرقات! — دەدى ابوگين ايعايلاپ جىلاپ جىبەرىپ، جۇدىرىعىن ەربەڭدەتە بەردى، — ول اۋرۋ ەمەس، قارعىس اتقان قاتىن!.. سالداقى! ءتىپتى جىن-شايتاننىڭ ءوزى ويلاپ تاپپايتىن ساتقىندىق!.. قىلجاقباس، توپاس سايقىمازاقپەن، الفونسو كۇشىك كۇيەۋمەن قاشىپ كەتۋ ءۇشىن مەنى جۇمساعان ەكەن-اۋ!.. و، قۇدايىم-اي! بۇدان دا ول ايەلدىڭ ولگەنى ارتىق ەدى... قۇرىدىم!... ولەتىن شىعارمىن!
دارىگەر بويىن جازدى. كوزى جىپىلىقتاپ جاسقا تولىپ، وڭعا، سولعا قوزعالاقتاعان جاق سۇيەكتەرىمەن بىرگە ۇشكىل ساقالى سەكەكتەپ كەتتى.
— اپىراۋ، بۇل نە ءوزى، ءتۇسىندىرىپ ايتساڭىزشى! — دەدى ول جان-جاعىنا تاڭدانا قاراپ. - مەنىڭ بالام ءولىپ، ايەلىم قارا جامىلىپ ۇيدە جاپادان-جالعىز قالدى... ءوزىم بولسام بولدىرىپ ازەر تۇرمىن... ءۇش كۇن ۇيىقتاعام جوق... بۇل نە ءوزى؟ مەنى ءاجۋا-مازاققا اينالدىرىپ، تالكەك ەتۋگە اكەلدىڭ بە؟ ءتىپتى... تۇككە تۇسىنبەدىم!..
ابوگين ءبىر جۇدىرىعىن جازىپ، ۇستەل ۇستىندە قالعان جازۋى بار بۇكتەۋلى ءبىر جاپىراق قاعازدى ەدەنگە ىسىرىپ تاستاپ، جاندىكتى جانشىپ ولتىرگەندەي ونى تابانىنا سالىپ تاپتاي بەردى.
— مەن دە مۇندايدى كورگەن ەمەسپىن... تۇككە تۇسىنبەدىم! — دەدى ول جارانىڭ اۋزىن تىرناپ العانداي، بۇگىلگەن ءبىر جۇدىرىعىن بەتىنە باسىپ، تىستەنە سويلەپ.
— كۇندە كەلىپ جۇرگەنىن كورمەپپىن عوي، بۇگىن دە كۇيمەلى اربامەن كەلگەنىن قاراشى! كۇيمەلى اربامەن نەگە كەلدى؟ سونى دا سەزبەپپىن عوي، سورلى باسىم! اقىماقپىن!
— ...تۇسىنبەدىم! — دەدى دارىگەر كۇبىرلەپ، — مۇنىڭ ءوزى نە دەگەن بەيباستاق؟.. بۇل ادامدى كەلەكە ەتىپ، ار-نامىسىن اياققا باسىپ تاپتاۋ! ەستىگەن ەل سەنبەيدى... مۇندايدى كورسەم كوزىم شىقسىن...
ءوزىنىڭ قاتتى جابىرلەنگەنىن ەندى عانا تۇسىنگەن ادامداي ماڭقيىپ تاڭعالعان دارىگەر يىعىن ءبىر كوتەردى دە، قولدارىن سەرمەپ، شالا ءبۇلىنىپ، امالى قۇرىپ، جۇمساق ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى؟
— جارايدى، كۇيىپ-جانىپ بىرەۋدى ءسۇيدى ەكەن — جولى بولسىن، بارا بەرسىن، ءبىراق وتىرىك ايتىپ الداعانىنا ءجون بولسىن. ءدال بۇگىنگىدەي مەنى جەرگە قاراتقان وپاسىزدىق كىمگە كەرەك ەدى، — دەدى ابوگين وكسىگىن باسا الماي، — كىمگە كەرەك ەدى؟ نە ءۇشىن دەسەڭشى؟.. وعان نە جازدىم؟.. تىڭداڭىزشى، دارىگەر! — دەدى ول ەندى ورەكپىپ سويلەپ كيريلوۆقا جاقىنداپ. — ءسىز مەنىڭ باسىما تۇسكەن باقىتسىزدىققا كۋا بوپ وتىرسىز، سوندىقتان سىزدەن شىندىقتى جاسىرىپ قايتەيىن، وتىرىك ايتسام وڭباي كەتەيىن، بۇل ايەلگە ەسىمنەن تانا عاشىق بوپ، قۇدايداي كورىپ، ق ۇلى بوپ ءسۇيدىم! ول ءۇشىن بارىنەن دە بەزدىم: تۋىستارىممەن ارازداسىپ، ولاردىڭ بەتىن كورمەي كەتتىم، قىزمەتىمدى دە، مۋزىكانى دا تاستادىم، انام مەن قارىنداسىمنىڭ بولماشى قىلىعىن كەشىرۋگە جاراماسام دا، مۇنىڭ ايتقانىن ىستەپ، ايداۋىنا كونىپ، الدىندا قۇرداي جورعالادىم... ال مىناۋ جەر سيپالاتىپ كەتكەنىنە جول بولسىن! ويتكەن ماحابباتى وزىنە، ءبىراق مىنا الداپ سوققان پاسىقتىعىن قاراشى! سۇيمەيسىڭ بە، كوزگە تۋرا قاراپ ادالدىقپەن اشىپ ايت، وعان بولا كىنالاپ سەنى جازعىرمايتىن مەنىڭ مىنەزىمدى بىلەسىڭ...
كوزىنەن جاسى سورعالاپ، تۇلا بويى سەلكىلدەپ ابوگين اق نيەتپەن اقتارىلىپ، شىن سىرىن ايتتى. ورەكپي سويلەيدى، قوس قولىن جۇرەك تۇسىنا باسىپ، تيتتەي دە جاسىرىپ بۇگىپ قالماي، ءۇيىنىڭ بار قۇپياسىن اشىپ سالدى، كەۋدەسىن جارىپ شىققان وسى سىردان سوڭ ول ءبىراز جەڭىلدەنىپ راقاتتانىپ قالعانداي... وسىلاي جان سىرىن اقتارىپ، ساعات بويىنا سويلەسە، ءسوزسىز جانى جادىراپ سالار ما ەدى... كىم ءبىلسىن، دارىگەر ونى تىڭداپ، ونداي - ونداي بولا بەرەدى دەپ دوستىق كوڭىلىن ءبىلدىرىپ جۇباتسا، اسىپ-تاسىماي ساباسىنا ءتۇسىپ، قايعىسىن ۇمىتىپ، ءجونسىز ەسەرسوقتانباس پا ەدى؟.. ءبىراق ولاي بولمادى. ابوگين سويلەپ جاتقاندا قورلانعان دارىگەر كوپە-كورىنەۋ قۇبىلا قالدى. جۇزىندەگى سەلسوقتىق پەن تاڭىرقاۋ بىرتىندەپ قاتتى قورلانعان، ىزا بۋلىققان تۇرگە اينالدى، بەت-جۇزى ودان بەتەر قاتۋلانا سازارا بۇزىلىپ كەتتى. ابوگين ونىڭ كوز الدىنا سىمباتتى كەلگەن، ءبىراق موناح ايەلدەي اجارى سالقىن، جانارى جىلۋسىز جاس كەلىنشەكتىڭ سۋرەتىن كولدەنەڭ تارتىپ:
— وسىنداي جۇزىنە قاراپ، مۇنداي ارامدىققا قالاي بارادى، ايتىڭىزشى! - دەپ سۇراعانى سول ەدى، كەنەت دارىگەر ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، كوزى وت شاشىپ، ءار ءسوزىن شەگەلەپ ايتتى:
— مۇنىڭ ءبارىن ماعان نەسىنە ايتىپ تۇرسىز؟.. كەرەگى جوق، تىڭدامايمىن، تىڭداعىم دا كەلمەيدى! — ايعايعا باسىپ ۇستەلدى جۇدىرىعىمەن توقپاقتادى، — مۇنداي سايتان العىر ادەپسىز قۇپياڭ وزىڭمەن كەتسىن! وسىنداي ادەپسىزدىكتى ماعان ايتۋعا قالاي ارىڭ بارادى! باعانادان بەرى قورلاعانىڭ از با ەدى؟.. سەنىڭ ايتقانىڭا كونىپ، ايداۋىڭا جۇرە بەرەتىن مالايىڭ با ەدىم؟ ايتشى!..
ابوگين كەيىن شەگىنىپ، تاڭىرقاعان كۇيدە كيريلوۆتان كوز الماي قاراپ قالىپتى.
— مۇندا مەنى اۋرە قىپ نەگە اكەلدىڭىز! — دەدى دارىگەر ساقالى سەكەڭدەپ ءسوزىن جالعاستىرىپ، — ابدەن تويىنىپ ەرىككەننەن بىر-بىرىنە ۇيلەنىپ، ەندى كەسىرلەنىپ جەلىككەننەن بىر-بىرىڭنەن جيرەنىپ جاتىرسىڭدار، وندا مەنىڭ قانداي شارۋام بار؟ ارالارىڭداعى بولعان حيكايالارىڭا نە قاتىسىم بار؟ جونىڭە ءجۇر، تىنىشتىق بەر! يگى بايلىققا بەلشەڭىزدەن باتا بەرىڭىز! ىزگى ويلارعا يلانا بەرىڭىز... تارتا بەرىڭىز، كونتراباستار مەن ترومبوندارىڭدى تارتا بەرىڭىز (سول ساتتە ۆيولونچەل سالىنعان قۇنداققا كوز قىرىن سالدى)، بورداقى تاۋىقشا سەمىرە بەرىڭىز، ءبىراق بىرەۋدى كەلەكە ەتۋدى قويىڭىز! ادامدى قادىرلەي بىلمەيدى ەكەنسىز، وندا جانىنا جولاماي اۋلاق ءجۇرىڭىز!
— بۇنىڭ ءبارىن نە دەپ ايتىپ تۇرسىز، ءتۇسىندىرىڭىزشى! — دەدى ابوگين قىزاراقتاپ.
— بۇل، بىلە-بىلسەڭ، ادامداردى ويىنشىققا اينالدىرۋ - ازعىندىق پەن وڭباعاندىق. مەن دارىگەرمىن، ال ءسىز ءاتىر جاعىپ، بويىنان جەزوكشەلىكتىڭ ءيىسى اڭقىمايتىن دارىگەرلەر مەن جۇمىسشى اتاۋلىنىڭ ءبارىن ادام قۇرلى كورمەي مالاي دەپ، كورگەنسىز دەپ سانايسىزدار، جارايدى سولاي-اق بولسىن، ءبىراق جاپا شەككەن ادامدى ساحنا بۇيىمىنا اينالدىرۋعا قانداي قاقىڭىز بار! ولاي ەتۋگە ەشكىمنىڭ دە قاقىسى جوق!
— ماعان نەگە سونشا ەدىرەڭدەيسىز! — دەدى ابوگين اقىرىن عانا، بەت-جۇزى ىزبارلانىپ كەتتى. ونىسى كۇيىنىپ ىزا بولعاندىقتان ەدى.
— قايعىمدى بىلە تۇرىپ مەنى وسى جەرگە وڭباعاندىقتى ەستىسىن دەپ ءداتىڭ بارىپ قالايشا اكەلدىڭ؟ — دەپ دارىگەر ايعايعا باسىپ، ۇستەلدى تاعى دا جۇدىرىعىمەن توقپاقتادى. — بىرەۋدىڭ قايعىسىن وسىلاي قورلاۋعا كىم ەرىك بەردى؟
— اقىلىڭىزدان الجاستىڭىز با؟ — دەپ ايعايلادى ابوگين. — جانى اشىمايدى. ءوزىم دە سورلاپ قالدىم ونىڭ ۇستىنە...
— سورلىلىق! — دەدى دارىگەر مىنەي ەزۋ تارتىپ — ول سوزدە سەنىڭ جۇمىسىڭ بولماسىن، ساعان قاتىسى جوق. نەسيە اقشاسىن تولەي المايتىن قالتاسى تەسىك بەرەكەسىزدەر دە وزدەرىن باقىتسىز سانايدى. سەمىزدىگىن كوتەرە الماعان بورداقى قوراز دا سورلى. بەيشارا ادامدار!
— مارحاباتتى تاقسىر، ءبىلىپ قويىڭىز! — دەدى ابوگين اشۋ كەرنەپ، — مۇنداي سوزدەر ءۇشىن... تاياق جەيدى!.. ۇقتىڭىز با؟
ابوگين اسىعىس جانقالتاسىنا قولىن سالىپ، ءاميانىن الدى دا ودان ەكى بولەك قاعاز سۋىرىپ، ۇستەل ۇستىنە لاقتىرىپ تاستادى.
— مىنە، كەلگەن سىياپاتىڭىز ءۇشىن! — دەدى ول تاناۋىن ەدىرەڭدەتىپ — اقىڭىز تولەندى.
— اقشامەن الداۋعا قالايشا ارىڭىز بارادى! - دەدى دارىگەر ايعايلاپ، ۇستەل ۇستىندەگى اقشانى جيناپ الىپ، ەدەنگە شاشىپ جىبەردى. - ادامدى قورلاۋ اقشامەن وتەلمەيدى.
ابوگين مەن دارىگەر بەتپە-بەت تۇرىپ، كىجىنىسىپ، ءبىر-بىرىن ءجونسىز ۇستى-ۇستىنە تىلدەي بەردى. وسىنشاما ادىلەتسىز، قاتال دا ورىنسىز سوزدەردى بۇلار ومىرىندە، ءتىپتى ۇيقىسىراپ ساندىراقتاپ جاتقان كەزدە دە ايتپاعان شىعار-اۋ! بۇل قىلىقتارىنان بەيشارالىقتان تۋعان وركوكىرەكتىك بايقالادى. بايعۇس مەنمەن جاندار بىر-بىرىمەن تەز ءتىل تابىسا كەتەتىن اقىماقتارعا قاراعاندا، ادىلەتسىز دە قاتىگەز، مەيىرىمسىز كەلەدى. باقىتسىزدىق دەگەن ادامداردى بىر-بىرىنەن الشاقتاتپاسا جاقىنداستىرمايدى. باس قايعىسى ءبىر مۇڭداس جانداردىڭ اراسىنداعى قاتىگەزدىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ يگى جاقسىلاردىڭ وشپەندىلىگىنە قاراعاندا الدەقايدا باسىم بولادى ەكەن.
— ۇيگە قايتارىڭىزشى مەنى، - دەدى دارىگەر ەنتىگە ايعايلاپ.
ابوگين جەدەل قوڭىراۋ قاقتى. ونىسىن ەستىپ ەشكىم كەلگەن جوق. تاعى دا شىرىلداتتى، بولماعان سوڭ اشۋلانىپ قوڭىراۋدى ەدەنگە لاقتىرىپ جىبەردى، قوڭىراۋ كىلەم ۇستىنە شىڭ ەتە ءتۇسىپ، ءدال ءجانتاسىلىم سالار ساتتەگىدەي جالىنىشتى ۇنمەن ىڭىرسىعانداي بولدى.
مالاي كەلدى.
— قايدا جوعالىپ كەتتىڭدەر، وڭكەي سايتان العىرلار! — دەپ تاپ بەردى وعان ءۇي قوجاسى جۇدىرىعىن ءتۇيىپ.
— قايدا ءجۇرسىڭ، قايدا بولدىڭ سەن؟.. جونەل تەز، مىنا مىرزاعا سولقىلداق اربانى اكەلسىن دەپ ايت، ال ماعان كۇيمەلى اربانى دايىنداسىن! توقتاي تۇر! - دەدى بۇرىلىپ كەتۋگە ىڭعايلانعان مالايعا ايعايلاپ.
— ەرتەڭ بۇل ۇيدەن بىردە-بىر وپاسىزدى كورمەيتىن بولايىن، كوزدەرىڭدى جوعالتىڭدار! جاڭادان جالشى جالدايمىن! وڭشەڭ سۇمپايىلار!
كولىك كۇتىپ وتىرعان ابوگين مەن دارىگەر ءۇن-تۇنسىز. ابوگين رايىنان قايتىپ توقمەيىلسىگەن قالىپتا وتە سىپايى بولا قالعانداي. قوناق ۇيدە ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، باسىن مانەرلى شايقاپ، ويعا شومعان ادامداي. اشۋى ءالى تارقاماسا دا قارسى الدىنداعى قاس جاۋىن بايقاماعان سىڭاي تانىتادى. ال دارىگەر ءبىر قولىمەن ۇستەلگە سۇيەنىپ، ابوگينگە ىشىپ-جەپ قاراپ مۇقاتا مىنەپ، جاقتىرماي تۇر. قايعىسى كوپ، ىرزىعى جوق جاندار عانا تويىنىپ كەربەزدەنگەن ادامداردى كورگەندە ءدال وسىلاي قىزعانىشپەن قارايدى.
ءبىرازدان سوڭ دارىگەر سولقىلداق ارباعا وتىرىپ، جولعا تۇسكەندە دە ءدال وسىلاي مىنەپ-سىناپ بارا جاتتى. الگىدەي ەمەس، قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇسىپتى. ورتا جاڭاسى بولىپ قالعان قىزىل اي توبەدەن اسىپ كەتىپتى، ونى كۇزەتكەن بۇلتتار قارا داق سەكىلدى جۇلدىزدار ماڭىندا ءجۇزىپ ءجۇر. قىزىل وتتى كۇيمەلى اربا دارىگەردىڭ سوڭىنان سالدىرلاپ جەتىپ، باسىپ وزىپ كەتتى. بۇل قىر كورسەتىپ، لاڭ شىعارۋعا اسىعىپ بارا جاتقان ابوگين ەدى...
جول بويى دارىگەر ءوز ايەلىن دە، بالاسى اندرەيدى دە ەسكە العان جوق، تەك ابوگين تۋرالى، جاڭا عانا ءوزى اتتانعان ۇيدەگى ادامدار جايلى ويلاۋمەن بولدى. پيعىلىندا اقىلعا سىيمايتىن جونسىزدىك پەن قاتىگەزدىك بار. ول ابوگيندى دە، ونىڭ ايەلىن دە، پاپچينسكييدى دە، قىزىل ءىڭىردى جامىلىپ، اڭقىتىپ ءاتىر سەبىنگەن الگى ۇيدەگىلەردىڭ ءبارىن دە جول بويى ولەردەي جەك كورىپ، جازعىرىپ كەلە جاتتى. سول جاندارعا دەگەن ونىڭ وشپەندىلىگى كوكىرەگىنە شەمەن بوپ قاتىپ قالدى.
زامانى دا وتەر، كيريلوۆتىڭ جان قايعىسى دا ۇمىتىلار، ايتسە دە ادام شوشىرلىق الگى پيعىل وي دارىگەردىڭ باسى قاشان كورگە كىرگەنشە ساناسىنا ءسىڭىپ قالىپ قويادى.
اۋدارعان ءا.بورييەۆ
You Might Also Like
-
1860 جىل قىركۇيەك ايىنىڭ ىشىندە قازاق تىنىشتىعى ۇيقى-تۇيقى بوپ بۇزىلىپ كەتتى. الماتىدان تومەنگى ەل تومەن بالقاشقا تارتا كوشىپ، جوعارعى ەل شىعىسقا كوشتى. الماتىدان تومەنگى تاۋدىڭ سىلەمىندە ەل قالماد...
