InfoHub Logo

1860 جىل قىركۇيەك ايىنىڭ ىشىندە قازاق تىنىشتىعى ۇيقى-تۇيقى بوپ بۇزىلىپ كەتتى. الماتىدان تومەنگى ەل تومەن بالقاشقا تارتا كوشىپ، جوعارعى ەل شىعىسقا كوشتى. الماتىدان تومەنگى تاۋدىڭ سىلەمىندە ەل قالمادى. قازاقتىڭ مۇنداي ۇركە كوشكەندىگىن شاپىراشتى رۋىنان ادبان ساركۇت بالاسى دەگەن جاساۋىل مەن بورداشيەۆ دەگەن ءتىلماش كولپاكوۆسكييگە جەتكىزەدى.

الماتىنىڭ ءىشى دە تولقىپ، پىشپەك، توقپاق قورعانىنان ۇستالعان بايلاۋداعى قوقان ادامدارى دا كوڭىلدەنە باستاعاندىعى بايقالدى. الماتىدا تۇراتىن سارتتاردىڭ قوقاندىق اقساقالى سەيداحمەت سايدالى بالاسى دەگەندە تۇندە- تۇندە جينالىس بولاتىندىعى ءبىلىندى. ول ۋاقىتتا اكىم باستىقتىڭ (ناچالنيك) كەڭەسىنە قازاقتان سايلانىپ كىرگەن ابىلەيدىڭ بالاسى ابىلەيىس (ابىلفەيىز) تورە مەن ميليسيانىڭ پراپورشيگى بايسەركە بالاسى قوجاعۇل دەگەن ەدى. بۇل جاڭادان پىشپەككە كەلگەن قوقان قولىنىڭ باستىعىنان بارلىق سۇلتاندارعا، ەل اقساقالدارىنا، رۋباسىلارىنا ورىسقا قارسى ءدىن ءۇشىن سوعىسقا جاردەمگە شاقىرعان حات كەلگەندىگىن كولپاكوۆسكييگە حابار قىلدى. جانە 15 مىڭ اتتى كول مەن جاياۋ وتريادپەن، زەڭبىرەكپەن اۋليەاتاعا ورىسقا قارسى قاناتشا (قاناعات شاھ) كەلىپتى دەگەن داقپىرت دۇڭكىلدەدى. شابۋىلدىڭ ماقسۇتى ويران بولعان پىشپەك، توقپاق قورعاندارىن جاڭالاۋ، ورىس قولىنداعى تۇتقىندارىن بوساتىپ الۋ، ىلەنىڭ قوقان جاعىنداعى قازاق-قىرعىزدى قوقانعا قاراتۋ، ورىستى ىلەدەن وتكىزە قۋۋ ەدى.

كولپاكوۆسكيي اسكەرباسىلاردى، باسقا ءتيىستى ادامداردى شاقىرىپ، كەڭەس قىلدى. سوعىسقا دايىندىق كورىندى. سوعىس جابدىعى ورىستاردا اسا جەتكىلىكسىز ەدى. كىلەتتەن زەڭبىرەكتەر شىعارىلدى. ەر-تۇرمان، وق ارتاتىن جاشىكتەردى سولداتتاردىڭ وزدەرى قولدان جاسادى. زەڭبىرەكتەردىڭ باستىعى بوپ شتابس-كاپيتان ابوۆيچ دەگەن بەلگىلەندى. قاپالعا قايتارىلعان وترياد الماتىعا شاقىرىلدى.

قوقانمەن تۇيىسەتىن جەردىڭ لايىعى قاستەك دەپ ۇيعارىلدى. سوندىقتان بارلىق كۇشتى قاستەك قورعانىن مىقتاۋعا سالدى. ونداعى بۇرىنعى گارنيزوندى قۋاتتاندىرۋعا ءبىر ۆزۆود وترياد جىبەرىلدى. قاستەك قورعانىنىڭ قولباسىلىعىنا مايور ەكەبلات دەگەن بەلگىلەندى. قاسكەلەڭگە بۋتاكوۆ قولاستىندا ءبىر جۇزدەي كازاك-ورىس قويىلدى. پىشپەككە سارتتىڭ كەلگەندىگىن باقىلاۋعا شاپىراشتى سۇرانشى دەگەن جىبەرىلدى. الماتىداعى اسكەر دايىن تۇرۋعا، ونداعى حالىق قۇرالدانۋعا بۇيرىق قىلىندى. قوقاننان قولعا تۇسكەن بايلاۋداعى پىشپەك، توقپاق قورعاندارىنىڭ كومەندانتتارىنداعى جولداستارىمەن دەرەۋ سەمەيگە ايدالدى.

قازاننىڭ 8-ىندە پىشپەككە سارت جاعىنان مىڭ جارىمداي كول كەلگەندىگىن جانە ۇستى-ۇستىنە ۇيىلىپ-توگىلىپ كەلىپ جاتقاندىعىن كەرۋەندەر حابار قىلدى. قاستەك قورعانىنا ۋسيەۆ باستاتقان وقشى ۆزۆود جانە جىبەرىلدى. ۇلكەن الماتى، قاسكەلەڭ، ىلە قالالارى جابدىقتانىپ دايىندالدى.

سارباعىش قىرعىزى تۇياعىنان تۇگەل، دۋلاتتىڭ قاق جارتىسىنان كوبى قوقانعا قوسىلدى. قازاقتان الدىمەن كەتكەن پىشپەككە، فارشقا جىبەرىلگەن سۇرانشى، ودان كەيىن انداس بي، الدەكە، ديقانبايلار. بۇلار باستاعان دۋلاتتان 5000-داي ءۇي كەتتى. دۋلاتتار سارتقا مىڭنان اسا جىگىت كومەك بەردى.

قازاننىڭ 13-ىندە ۋسيەۆ قاستەككە كەلدى. قاسكەلەڭدەگى بۋتاكوۆكە ۇزىناعاشقا بارۋعا بۇيرىق بولدى. مۇنىڭ ۇستىنە سول كۇنى الماتىدان ۇزىناعاشقا پودپولكوۆنيك شايتانوۆ باستاعان كازاك-ورىستىڭ ءجۇزى، اتتى زەڭبىرەكشى، 8- باتالوننىڭ روتاسى كەلدى.

دۋلاتتىڭ جارتىسى كەتكەنى كولپاكوۆسكييدى، ورىس ادامدارىن جامان قاۋىپكە ءتۇسىردى. كولپاكوۆسكيي جالما- جان ۇلى ءجۇزدىڭ قالعان ادامدارىنا حات جازىپ، شاپقىش تاراتتى. حاتتا تەزەك تورە، ونىڭ ءىنىسى ابىلەيىس تورە، جانتازى تورە... الماتىعا شاقىرىلدى. سارتقا قارسى قام قىلىپ، بولىسۋعا ءوتىنىش قىلىندى. سارتتان العان ولجانىڭ ءبارىن قازاقتارعا بەرۋگە ۋادا ەتىلدى. باسقا كوپ ادامدار شاقىرىلدى. كولپاكوۆسكيي وسى شاقىرۋمەن كەلە قالسا، كۇدىكتى ادامداردى تۇتقىنعا الۋعا ويى بار ەدى. ءبىراق وسى قاربالاڭدا كولپاكوۆسكييدىڭ قولىنا قازاق تۇسە قويمايدى. «بارارمىز»-بەن جۇرە جاۋاپ بەرىپ، ابدەن قوقان قولى جەڭىلۋگە اينالعاندا تانا شاقىرىلعاندار الماتىعا كورىندى.

قازاننىڭ 16-سىندا ۇزىناعاش پەن قاستەك قورعانىنىڭ ورتاسىنداعى ساۋرىق قورعانىنا تۇرۋعا ساركوۆسكيي دەگەننىڭ وتريادى قويىلدى. بۇل قورعان ءتورت بۇرىشتى قىش كىرپىشتەن سالىنعان ەسكى قورعان ەدى. ىلەگە ءبىر جاياۋدىڭ ۆزۆودى، كازاك-ورىستىڭ ءجۇزى مەن تاۋ زەڭبىرەكتىڭ ۆزۆودى قويىلدى.

ساركوۆسكيي ساۋرىق قورعانىنا كەلگەن كۇنى ولارعا قازاقتار سوقتىقتى. ءبىراق ەكى جاقتان دا ءولىم بولماي، قازاقتاردىڭ بەتى قايتىپ، كەتىستى. مۇنى قاستەكتەگى ەكەبلات ءتىپتى بىلمەگەن. ول 18- قازاندا قاستەك ماڭايى تىنىشتىق دەپ حابار قىلعان. سول قازاننىڭ كەشىنە كولپاكوۆسكييدىڭ ءوزى قوقان قولىنان العان انىق حابارمەن قاستەك قورعانىنا كەلدى. ءدال سول كۇنى تۇندە شابارمان سارقىت بالاسى ادبان قوقان قولىنا شولعىنشىعا جىبەرىلگەن ەدى. ول قاستەك تاۋىنىڭ كۇنباتىس جاعىندا جيرەن ايعىر دەگەن جەردەن سامسىعا تارتقان قوقان قولىن كورىپ قايتتى.

كولپاكوۆسكيي قاستەككە كەلەردە مۇنىڭ قاسىندا ابىلەي بالاسى ابىلەيىس تورە، پراپورششيك قوسشىعۇل بايسەركە بالاسى، قۋات سارقۇت بالاسى شابارمان بىرگە ەدى. بۇلاردىڭ قاسىندا وتريادى بار ەدى. بۇلاردى قاسكەلەڭنەن ون شاقىرىم شىققاندا قازاقتار قامادى. ءبىراق ەكى جاعى دا شىعىنسىز كەتتى. كولپاكوۆسكييلەر سول كۇنى قاستەككە كەلدى. بۇل قازاننىڭ 18ء-ى ەدى. وسى كۇنى كەشكە ورىس اسكەرلەرى مىنا جەرلەردە ەدى.

قاستەكتە — 4 روتا، 4 ءجۇز، 4 اۋىر زەڭبىرەكشى، 4 اتتى زەڭبىرەكشى مەن ەكى راكەتتى ستانكە.

ساۋرىق قورعانىندا — ءبىر روتا راكەتتى ستانكەسىمەن، ۇزىناعاشتا — ءبىر روتا، ءبىر ءجۇز جانە ەكى جەڭىل زەڭبىرەك. ىلەدە — ءبىر روتا، ءبىر ءجۇز، ەكى تاۋ زەڭبىرەك. قاسكەلەڭدە — 50 كازاك-ورىس، الماتىدا — ەكى روتا، 150 كازاك-ورىس بار ەدى. قوقاننىڭ قولباسىسى قاناتشا ەدى. بۇل ادام بۇرىن ورىسپەن سوعىستا بولماسا دا، ورتا ازيانىڭ وزگە حالقىمەن جاۋلاسۋدا دانق العان. امالگەر قاريا ادام ەدى. ونىڭ قول استىندا ۇرىستەمبەك بار ەدى. ول بۇرىنعى سيمەرماننان جەڭىلگەن پىشپەككە قورعانباسى ەدى. اعابي الىمبەك الدىڭعى اسكەردى باسقارۋشى ەدى. شاعامان قوجاتاشكەن قولىن باسقارىپ، مەركە، پىشپەك، اۋليەاتا قورعاندارىنىڭ باستىعى ەدى. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ توبەسىندەگى ۇلكەن قولباسى قاناتشا بولسا دا، اسكەردىڭ قاتاڭ ءتارتىبى بۇلاردا جوق ەدى. ءتىپتى كەيدە الگى ۇساق قولباسىلار قاناتشاعا قۇلىق قويماي كەتەتىن جەرى دە بار بولۋشى ەدى.

قوقان قولىنىڭ قانشا ەكەنى انىق ءمالىم ەمەس. سوندا دا 12000 ادامنان ارتىلماسا كەرەك دەپ شامالانادى. وعان قازاقتان 10 مىڭداي ادام قوسىلدى دەپ ساناعاندا، بارلىعى 22000-داي كىسى بولادى. ونىڭ 2000-ى قاناتشا باسقارۋىندا بولسا دا، 2000-دايى ءوز بەتى سوعىس قىلدى.قوقان قولىنىڭ ءبارى دە اتتى ەدى. جاياۋدان مىڭداي ادامى بولىپ، «سارباز» دەۋشى ەدى. قولدا التى مىس زەڭبىرەك بار ەدى. مۇنى باسقارۋشى بۇرىن كازاك-ورىس زەڭبىرەكشى توبىنان قاشىپ كەتكەن ەۆگەريەۆ دەگەن قاشقىن ورىس ەدى.

قاناتشانىڭ ورىسقا جاساعان شابۋىل جوسپارى وتە ءتيىستى-اق ەدى. ءبىراق اسكەردىڭ بەرەكەسىزدىگىنەن جارىققا شىعارا المادى. ول قورداي تاۋىن قاپتاي ءجۇرىپ، جيرەن ايعىرعا كەلدى. وسى جەردە جاتىپ، شابۋىلعا دايىندالدى. بارلىق كۇشىمەن كەلەدى دەپ كۇتىنىپ تۇرعان قاستەككە سوقتىقپاي جايىنا قالدىردى. «ءبىر بولەك قول ىلەگە كەتتى» دەپ ورىستىڭ كۇشىن بىتىراتۋعا داقپىرت تاراتتى. ول ءسويتىپ قاستەكتىڭ باسىنان اتتاپ ءتۇۋ الماتىعا سوقتىقپاق بولدى. قاناتشانىڭ وسى جوسپارى وتە ورىندى-اق ەدى. ول سول بەتىمەن اسىعىس رەتتە الماتىعا شابۋىل جاساعاندا، ورىستىڭ بەلىنەن باساتىن ەدى. الماتىنى قاناتشا قاماسا، ءسوزسىز الاتىن ەدى. ويتكەنى ورىس اسكەرىنىڭ بار كۇشى قاستەكتە ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. الماتىدا اسكەر دە از ەدى. قارۋ- جاراقتىڭ جيىنى الماتىدا ەدى. الماتىعا شابۋىل جاسالسا، قاراتالدان وڭتۇستىككە قارايعى ۇلى ءجۇز تۇگەلىمەن قوقانعا قوسىلاتىن ەدى. ءسويتىپ ءار جەردەگى بولەك-بولەك ورىس اسكەرىن بەت-بەتىمەن قويانشا سوعىپ جەڭەتىن ەدى. وندا ەرتىسكە شەيىنگى ورتا ءجۇز تۇگەلىمەن قوزعالىپ، تۇس-تۇسىنداعى ورىستى شاۋىپ جىبەرۋگە كادىك ەدى.

ىلە ءبىر ءقاۋىپتى جەر ەدى. وسى جازدىڭ شىلدە ايىندا ۇرىستەمبەكتىڭ ايتۋىمەن دۋلاتتار ىلەگە ءبىر سوقتىعىپ العان. سوندىقتان «قاناتشانىڭ ءبىر بولەك قولى ىلەگە كەتتى» دەگەن داقپىرتپەن كولپاكوۆسكيي ىلەدەگى گورنيزوندى كازاك-ورىسپەن، زەڭبىرەكپەن كۇشەيتكەنى سول ەدى. سوعىستىڭ ۇلكەنى قاستەك بولادى عوي دەپ بولجالىندى. قازاننىڭ 19-ى كۇنى قاستەكتەگى قورعاننان ەكى شالعىنشى جىبەرىلدى. ءبىراق ولار جاۋ كورمەي قايتىپ كەلدى. سول كۇنى تاڭ اتا ەكى جۇزدەي اتتى قازاق-قىرعىز نايزا، سويىلمەن قاستەك قورعانىن اينالىپ الدى. بۇعان قارسى بۋتاكوۆ ءجۇز كازاك-ورىسپەن اتىسقا شىقتى. وقتان قازاق-قىرعىز قاشىپ كەتتى. ۇشەۋىن ءتىرى ۇستادى دا، ورىس قۋىپ، بىرنەشەۋىن اتىپ تاستادى. قاناتشانىڭ 16 مىڭ اسكەرمەن قاستەككە سوقتىعۋعا كەلە جاتقاندىعىن جانە ەكى مىڭداي قىرعىز-قازاقتى الماتىنى الدىرۋعا اتتاندىرعاندىعىن تۇتقىندار حابار قىلدى.

وسىنى ەستىپ كولپاكوۆسكيي ساركوۆسكيي وتريادىن ساۋرىق قورعانىنا قۋىپ، ۇزىناعاشتاعى ساۆەليەۆتىڭ وتريادىن قاستەككە شاقىردى دا، ۇزىناعاشتاعى جەرەبەتيەۆتىڭ باستاعان جۇزىنە الماتى جولىن توس دەپ جارلىق قىلدى.

بۇل جىبەرگەن حابارشىدان حابار بولماي، سول كۇيى قۇرىدى. كازاك-ورىستى روستوۆسيەۆ باستاتىپ جوعارعى بۇيرىقپەن جانە جىبەرىلدى. ول تاعى جوعالدى. قازاننىڭ 20-سىنا شەيىن قوقان قولى قاستەككە سوقتىعادى دەپ توسقان كولپاكوۆسكيي ساركوۆسكيي مەن ساۆەليەۆتىڭ وتريادىنىڭ قالايشا قاستەككە كەلمەيتىندىگىنە اشۋلانىپ، ۋسيەۆتى ءجۇز كازاك- ورىسپەن، راكەتتى ستانكەمەن بىلۋگە تاعى جىبەردى. ول تاعى جوعالدى. قازاننىڭ 20-سى كۇنى تال تۇستە قوقان قولىنىڭ ۇزىناعاشتا ۇرىس بار حابارى قاستەككە كەلدى.

وسى حاباردى الىسىمەن كولپاكوۆسكيي تىككەن ۇيگە كىرىپ، وبۋحوۆ پەن ەكەبلاتقا ايتىپ، تىعىز كەڭەستى دە قاستەككە ءۇش روتا جاياۋ، ءبىراز كازاك-ورىس، ەكى زەڭبىرەكتى قالدىرىپ، قالعان اسكەر-جابدىقپەن ۇزىناعاشقا ءجۇردى.

بۇلار كۇندىزگى ساعات ەكىدە قاستەكتەن شىعىپ، جولداعى ساۋرىق قورعانىنداعى ساركوۆسكييدىڭ وتريادىن الدى. بۇل قورعانعا قازاق-قىرعىزدار بىرنەشە رەت شابۋىل جاساپ، ساركوۆسكييدى قاماپ تۇر ەدى.

كۇن باتىپ، ءىڭىر بولدى. كۇن سۋىتا باستادى. الدىنعى ساپتا بۋتاكوۆتىڭ وتريادى كەلەدى. تۇندە دالاداعى تۇنەگەن قولدىڭ وتتارى جانىپ جاتتى. بۇل اعابي الىمبەكتىڭ قولى ەدى. وترياد اسىعىپ، بەكەتكە ءجۇردى. كوپ ۇزاماي قازاق-قىرعىزدار شۋلاپ، ايقايلاپ، ۇرانداپ، وتريادقا شابۋىل جاسادى. زەڭبىرەكپەن بەس-التى كۇپىلدەتىپ اتىپ جىبەرگەن داۋسىنان تايقىپ قازاق-قىرعىز كەيىن قايتتى. وترياد تۇنگى ساعات وندا ۇزىناعاشقا كەلدى. بەكەت حالقى جانە ساۆەليەۆ وتريادى ۇيقى كورمەي ور قازىپ جاتىر ەدى.

ەرتەڭگى تاڭەرتەڭ قاراسا، وسى كۇنگى ۇزىناعاش قالاسىنىڭ تاۋ جاعىنداعى، كۇنباتىس جاعىنداعى قوڭىر، دوڭعال بيىكتەردىڭ ءبارى لىقىلداعان قوقان اسكەرى مەن قازاق-قىرعىز قولى. ولاردىڭ اق تۋ مەن قىزىل تۋى ءار جەردەن-اق جالبىراپ كورىنىپ تۇردى. وسى كۇنگى ورىستىڭ مولاسى تۇرعان دوڭدە جۇزدەن اسا كىسى تۇر ەدى. بۇلار سارت ەدى. سارتتاردىڭ بۇل ارانى الا قويۋى ورىستاردى اسا قورقىتتى. ويتكەنى بۇل جەر بەكەتتىڭ تاق توبەسىندە ەدى. سوندىقتان شتەينيەۆ دەگەن 54 سولدات، 4 مەرگەن كازاك-ورىسپەن دوڭدەگى سارتقا سوقتىقتى. دوڭدەگى سارتتار ورىسقا ءتيدى. ەكى جاق قولما-قول سوعىسقا كەلىپ، ورىستان ۇشەۋى ءولدى. ءبىرتالاي كىسىسى ءولىپ، قوقان قولى ءدوڭدى تاستاپ، قاشىپ شىعا بەردى. ورىستار دوڭگە ورناپ قالدى. مۇنى ىلە-شالا قوقان قولى بەكەتكە سوقتىقتى. ءبىراق زەڭبىرەك، مىلتىق وعىمەن بەتى كەيىن قايتارىلدى. سول كۇنى ءتۇس قايتقانشا ۇرىس بولدى.

كەشكى ساعات بەستە قاستەك جولىندا كەلە جاتقان كوپ كىسىنى كورىپ، قازاق-قىرعىزدار سوعان شاپتى. اتىس بولدى. بۇل روستوۆسيەۆتىڭ وتريادى ەدى. ورىستان 3 كىسى جارالى بولىپ، اتىسا-اتىسا بەكەتكە قوسىلدى.

قازاننىڭ 20-سى كۇنى تاڭ اتقاندا ۇزىناعاشتى اينالا قاماعان قالىڭ قول ۇستى-ۇستىنە كوبەيىپ، قوسىلىپ جاتتى. تاڭ اتىسىمەن قوقان قولىنىڭ ءبىر بولەگى بەكەتكە تۇرا شابۋىل جاسادى. ءبىراق الدىنان اتىلعان وقتان وتە الماي كەيىن سەرپىلدى. شتەينيەۆ تۇرعان دوڭگە قوقان قولى تيمەستەن ىلعي بەكەتكە شاۋىپ تۇردى. قازىلعان وردىڭ بەتىندە كەشكە شەيىن ۇيمەلەپ تۇردى. سول كۇنى كۇندىزگى ساعات 4-تە اتىس قايتا باستالدى. بۇل اتىس ساۋرىق قورعانىنان ۇزىناعاشقا كەلە جاتقان ۋسيەۆتىڭ وتريادى ەدى. ۇزىناعاشتان جەرەبەتيەۆ ءوز جۇزىمەن كومەككە شىعىپ، ۋسيەۆتىڭ وتريادىنىڭ جولىن ارشىدى. ۋسيەۆتىڭ وتريادى ۇزىناعاشقا كەلگەن سوڭ قوقان قولى، قازاق-قىرعىزدار بەكەتكە ءتيۋىن توقتاتتى. ساۆەليەۆ وتريادىنان، وعان قوسىلعان كازاك-ورىستان 9 كىسى جارالى بولدى.

ءسويتىپ، ۇدايى وسى كۇنگى سوعىستا قوقاننىڭ 10 مىڭداي قولى الماتى جولىن ازعانتاي ساۆەليەۆتىڭ قولىنداعى ورىس اسكەرىنەن تارتىپ الا المادى. قاناتشانىڭ باسقى ويلاعان جوسپارى الىمبەكتىڭ ناشارلىعىنان جۇزەگە اسپادى. ۇزىناعاشتاعى الىمبەكتىڭ السىرەۋىن ەستىپ، قاناتشا قالعان اسكەرىمەن قازاننىڭ 20-سى كۇنى تاڭەرتەڭ قاراكاستەك قۇلداپ، ۇزىناعاشقا ءجۇردى. كولپاكوۆسكيي بۇگىنگى كۇن قوقان قولىمەن قولما-قول (اتاكا) ۇرىسقا اسكەرىن دايىندادى. 3 جاياۋ روتا، 4 كازاك-ورىس ءجۇزى، 2 اۋىر پيادا زەڭبىرەك، 4 اتتى جەڭىل زەڭبىرەك، ەكى راكەتتى ستانكە — بارلىعى 799 ادام. بەكەتتى قورعاۋعا 75 جاياۋ سولدات، 25 اتتى كازاك-ورىس، ءبىر جەڭىل زەڭبىرەك قالدى.

جوعارىدا ايتقانداي، قازاننىڭ 20-سى ءتۇنى شىڭىلتىر سۋىق بولعان. وترياد بەكەتكە كەلگەن سوڭ تاماق قىپ ىشۋگە بۇيرىق بولدى. سولداتتار شاي قايناتتى. وترياد دەمالادى. سولداتتىڭ كەيى ۇيىقتادى. كەيى قىلىش قايرادى، كەيى تاڭ اتقانشا كىرپىك ايقاستىرمادى. تاڭ اتتى.

بۇل تاڭ اتاقتى 1860 جىلدىڭ 21-قازانىنىڭ تاڭى ەدى. ورىستار ساعات 4-تەن جايلاپ تۇردى. سولداتتار شاي ىشۋگە دايىندالعاندا ۇرىسقا شىعۋعا كوماندا بەرىلدى. سولداتتاردىڭ شايى قايناۋلى قالدى. ەرتەڭگى ساعات بەستە ورىس اسكەرى شابۋىلعا شىقتى (قول ۇرىسقا). تان انىق اتا قويعان جوق ەدى. ونداعى-مۇنداعى كورىنىپ كەلە جاتقان الاكوبەندە ورىستار اقىرىنداپ قوقان قولىنا تامان كەلە جاتىر ەدى. ورىس اسكەرىنىڭ ونداعى ويى قوقان قولىنىڭ ءبىر كىشكەنتاي بولەگىنە ءتيىپ، قۋىپ جىبەرەمىز دە، قايتىپ كەلىپ تۇستەنىپ، كەشكە تامان قاناتشانىڭ قالىڭ قولى شاباتىن قاستەككە جۇرمەكشى ەدى. سوندىقتان ەشبىر ادام قولىنداعى قارۋىنان باسقا ەشبىر ازىق باسقا نارسە الماعان ەدى.

ورىس وتريادى جورىق جوسپارىندا ۇزىناعاش پەن قاراسۋدىڭ سۋلارىنىڭ قۇيىلىسقان جەرىندەگى قۇتىرعان دەگەن مۇرىنشاققا شىققاندا، ونداعى تۇنەپ جاتقان قوقان قولىنىڭ قوستارى بىت-شىت بوپ قاشتى. ورىس اسكەرىن كورىپ ايقايلاسىپ قاشىپ بارىپ، قۇتىرعان دالاسىندا قۇرالىستى. وتريادتىڭ الدىن وبۋحوۆ باستاپ شاپتى. وبۋحوۆتىڭ مىنگەنى ارعىماق ەدى. شابۋىلدا وزگە جامان اتتى كازاك-ورىستار ودان كەيىن قالىڭقىراعاندا ءبىر زەڭبىرەك قۇتىرعان سۋىنىڭ باتپاعىندا كىدىرىپ قالدى. وتريادتىڭ ارت جاعى دا قالىڭ قول ەدى. اۋعان زەڭبىرەككە قوقان قولى قاپتاي جابىلدى. ورىستار وقپەن ءتۇسىپ تۇرا قالىستى. قوقان قولى قايتا سەرپىلدى. زەڭبىرەكتى شىعارىپ الىپ، باس-اياقتى جيناپ الىپ، ورىستار قوقان قولىنا قايتا ءتيدى. قايتادان قولما-قول ۇرىس بولدى. بۇل ۋاقىتتا ارت جاقتان ارعىماققا مىنگەن زەڭبىرەكشى ۆزۆودتار، وقشى روتالار جاقىنداپ كەلىپ كيلىككەندە قوقاندىقتار اتتارىنا مىنە-مىنە قاشىپ، قايقايىپ شىعا بەردى. قوقان قولى تايقاپ، قاراقاستەك پەن قۇتىرعان اراسىندا دوڭگە شىعىپ، جاياۋىن توسىپ الدى. ورىس اسكەرى ودان دا قۋىپ جىبەرگەن سوڭ تاۋعا تامان جوڭكەرىلىپ تارتا باستادى.

وترياد باستاعان وبۋحوۆ قوقان اسكەرىن جيرەنايعىرداعى لاگەرىنە قايتتى دەپ ساناپ، قايتىپ كەلىپ كولپاكوۆسكييدى، وزگەلەردى قۇتتىقتاپ ەدى. ءبىراق ۇرىس ءالى بىتكەن جوق ەدى.

ازدان سوڭ قوقان قولى قۇرالىپ، قاراقاستەك ولكەسىن ورلەي ءجۇردى. كۇن اشىق، جىلى ەدى. قاراقاستەكتىڭ سۋىنىڭ سول جاعىنا ءوتىپ، قوقان قولى ورلەدى. ونىڭ ارتىنان ورىستىڭ الگى اسكەرى ايانداپ ايداپ وتىردى. قاراقاس تەكتىڭ باس جاعىنا شىققان جەردە قوقان قولى جاسانىپ، ورىس اسكەرىن قايتا توستى. دالاعىر جەردە ىلعي جاياۋ ساربازدار تۇر ەدى. ولاردىڭ شەكپەندەرى قىزىل، بورىكتەرى ءولتىرى ەدى. ساربازدىڭ سول جاعىنداعى ءدوڭنىڭ بەتىندە قوقاننىڭ اتتى اسكەرى قاپتاپ تۇر ەدى. ءدال سول كۇنشىعىس جاقتاعى جىرادان قازاق-قىرعىزدار قايناپ شىعا كەلدى. ورىس اسكەرى جان-جاعىنان قاماۋدا قالعانداي بولدى. دەرەۋ توقتاپ، قوقان قولىنىڭ وڭ جاق شەتىنەن الا وقتى كۇپىلدەتتى.

وسى جەردە ويناقى قاتتى سوعىس بولدى. ءتۇتىنى تۇمان بولعان وق وتى مەن قولما-قول شابىسقان، نايزالاسقان قىرعىن بولدى. بۇل جەردە قازاق-قىرعىز ۇلى قايرات قىلعان ورىس اسكەرىن بەت-بەتىمەن بولەكتەپ ۇرىسقان. ساركوۆسكييدىڭ وتريادىن وبۋحوۆتان بولەك ءيىرىپ الىپ سوعىسقان. ساركوۆسكيي جاعىن قىلىش سويىپ كەتكەن. قولىندا قارۋى جوق سارت-قازاقتىڭ ولىگى وسى ايقاستا جاۋ جاپىراقتاي ءتۇستى. قوقان قولى قوبىراپ، قاشۋعا اينالدى. ورىس زەڭبىرەگى دوڭدەگى ساربازعا (سارتتىڭ جاياۋى) اتىلدى. ولار دوڭدە وقتان ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جوڭكىلدى. سوندا ساربازداردى «قاما» دەگەن كوماندا بەرىلدى. ورىستار «ۋرا»-لاپ جابىلىپ بەردى. ساربازدار بىت-شىت بوپ قاشتى. سارتتىڭ ساربازى تۇرعان ءدوڭ قوقان قولىنان تازالاندى. ورىس اسكەرىنە زەڭبىرەكپەن دوڭگە شىعۋعا بۇيرىق ەتىلدى. دوڭگە تارتىلعان زەڭبىرەكتىڭ ەكەۋى ارىقتان وتە الماي، باتپاقتاپ قالدى. ورىستار جامان ساسقالاقتادى. زەڭبىرەكتىڭ بىرەۋىن شىعارىپ السا دا، بىرەۋىن شىعارا المادى. مۇنى سەزگەن قوقان قولى ارعى دوڭنەن قۇرتتاي قاپتاپ، ات قويدى. زەڭبىرەكتىڭ اينالاسىنا تۇرا قالىستى. 5 زەڭبىرەك قارسى قويىلدى.

قوقان قولى وسىنشا وتتان جۇرەگى اينىماي شابۋىل جاسادى. قاز-قاتار قويىلعان مىلتىق پەن زەڭبىرەكتىڭ وعىمەن ولار شالعىدان شابىلعان شوپتەي جۋسادى. سارتتار، قازاقتار ءبىرتالاي اتىستان سوڭ شىداماي كەيىن سەرپىلدى. زەڭبىرەكتىڭ وعى 75 —100 سارجاداي جەردەن اتىلىپ تۇردى. قوقان قولى بۇل جولى قويداي ۇيلىعىپ، تۇيدەگىمەن سوقتىقتى. سوندىقتان ولارعا اتىلعان ورىس وعىنىڭ بارلىعى دا بوسقا كەتپەي، اتىلعانى كىسىنىڭ قالىڭىنا ءتۇسىپ تۇردى. قوقاندىقتاردان وسى جەردىڭ وزىندە 400-دەي ولىك، 600-دەي ادام جارالى بولدى. ورىستان ولگەن — ەكەۋ، جارالى 11 ەدى. ساركوۆسكيي مەن كولپاكوۆسكيي دە جارالى بولدى. الگى ساربازدان اجىراتىپ الاتىن دوڭگە تالاسىپ، زەڭبىرەكتى دوڭگە شىعارىپ تۇرعاندا كولپاكوۆسكيي «قولما-قول سوعىسقا!» — دەپ شايتانوۆقا كوماندا بەرىپ تۇرعانىندا، قوقاننىڭ ءبىر وعى كەپ كولپاكوۆسكييگە ءتيىپ ەدى. كولپاكوۆسكيي اتتان اۋىپ قالا جازداعاندا ونى وبۋحوۆ سۇيەپ كەتتى. جارا ونشا اۋىر ەمەس ەدى. جارانى بايلاپ الىپ، كولپاكوۆسكيي قايتا اتقا ءمىنىپ كەتىپ ەدى.

وسى سوقتىعىستان كەيىن قوقان قولى قىبىرلاپ جيرەنايعىرداعى لاگەرىنە قاراي تارتتى. ونىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى دوڭمەن ورىس اسكەرى ءجۇرىپ بارىپ، ەكى شاقىرىم بارعان سوڭ توقتادى. كولپاكوۆسكيي قوقان قولىن قۋماۋدى ماقۇل كوردى. ويتكەنى ورىس وتريادى ابدەن قالجىراپ، بولدىرعان ەدى. بىرىندە ءبىر اسام نان جوق. الدىڭعى كۇننەن ۇيىقتاماعان. كىسى باسىنا بەستەن عانا وق قالعان. قوقان قولى ەندى قايتا سوقتىققاندا ورىستى ساستىراتىن ەدى. ءبىراق قوقان قولىنىڭ دا جۇرەگى شايلىعىپ قالعاندىعى، اسكەرىنىڭ قالجىراعاندىعى بايقالاتىن ەدى. كولپاكوۆسكيي ورىس وتريادىنا ولىكتى الا-مالا، قاراقاستەكتى ورلەي تاۋداعى قاستەك قورعانىنا قايتۋعا بۇيرىق قىلدى. ويتكەنى ورىستىڭ بارلىق وق-جابدىعى قاستەكتە ەدى.

ورىس وتريادىنىڭ قاستەككە قايتقانىن (كورىپ)، قوقان قولى ارتىنا ءتۇستى. ءبىراق كيىپ-جارىپ اكەتە العان جوق. اتتىلار وق مولشەرىنەن الىستان قاراما-قاراما قارا كورسەتىپ، بوپسالادى. كەي جەردە جاقىنداپ تا ءجۇردى. زەڭبىرەك ۇزبەستەن اتىلىپ وتىرىلدى. وترياد ساۋرىق قورعانىنا جاقىنداعاندا قوقان قولى قۋۋدى قويدى. دوڭ-دوڭدە توپ- توپ بولىپ ۇيلىعىپ قالا بەردى. ساۋرىق قورعانىنا كەپ ورىس اسكەرى دەمالدى. قورعاپ ماڭايىنداعى جەردى، ءشوپتى قازاقتار ورتەپ جىبەردى. ءورتتى جەل ايداپ، ساۋرىق قورعانىنا تاياسا دا، جەلدىڭ بەتى وزگەرىلىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ ءورت وزگە جاققا اۋىپ كەتتى.

ورىس اسكەرى از دەمالىپ، جەتى شاقىرىم ءجۇرىپ بارىپ، ساي اۋزىنا توقتادى. ول جەردەن جارالىسى مەن ولىگىن قاستەككە جونەلتتى. ولاردى قاستەككە جەتكىزىپ، اپارعان ءجۇز كازاك-ورىسقا ازىق-تۇلىك، وق-سايمان تارتىپ، قايتا جەتكىزۋگە بۇيرىق ەتىلدى. ولىك-جارالىلاردى ماسيەۆسكيي دەگەن دوقتىر الىپ ءجۇردى.

ورىس اسكەرى وسى جەردە ءۇش ساعات توقتاپ جاتتى. اشتىقتان، السىزدىكتەن ءۇش ساعات 3 جىلداي بولدى. اياعىندا قاستەكتەن وق-سايمان، نان-ازىق كەلىپ، سولداتتار سۋعا ماتىرىپ جەپ، قارىق بوپ قالىستى. كۇن باتىسىمەن شىلىم تارتپاسقا، دارىلداپ سويلەمەسكە بۇيرىق بولىپ، وترياد قايتا ۇزىناعاشقا ءجۇردى. ويتكەنى قوقان قولى الماتىعا ءوتىپ كەتەدى دەگەن ءقاۋىپ كولپاكوۆسكييدى جەر باستىرمادى.

جول جامان. اسكەر اقىرىنداپ ءجۇرىپ كەلەدى. كۇن سۋىتىپ، وڭنان جەل تۇردى. سولدات اش، قال جاۋراعان. تۇياعى عانا قىبىرلايدى. ارىقتان نە شۇڭقىردان زەڭبىرەكتى جۇرگىزۋگە تەگىستەۋ كەرەك بولىپ، وترياد كورسە، ادامدار جىعىلىپ، جۋساپ قالادى. ىزعىپ كەلەدى. ءبىر ايتەۋىر باستىقتاردىڭ قايراتىمەن، ايداۋدىڭ كۇشىمەن ازار ءجۇرىپ كەلەدى. اتتار دا ابدەن اشتىقتان بۇرالىپ، بولدىرىپ، قاجىعان. زورعا دەگەندە جۇكتى بەكەتكە جەتكىزەدى.

وترياد ءتۇن ورتاسىندا ۇزىناعاشقا كەلدى. تاماق ەشكىمنىڭ ويىنا كەلگەن جوق. جىلىنادى دا ۇيىقتايدى...ەرتەڭگى قازاننىڭ 22ء-سى كۇنى تاڭەرتەڭ جارتى كوزدەي كار جاۋدى. جاۋ جاقىندا كورىنبەدى. قوقان قولىنىڭ كەشەگى جاتقان جەرىنە شولعىنشى جىبەرگەن بۋتاكوۆ قارا قاستەك دالاسىنىڭ، ونىڭ ەكى جاعىنداعى قولات-قولات دوڭدەردىڭ، جىرا-جىرانىڭ بارلىعى دا تازالانعاندىعىن، قوقان قولى بەسمويناقتى باسا وتارعا تارتىپ كەتكەندىگىن ايتىپ كەلدى.

مايور ەكەبلاتقا قوقان قولىنىڭ جيرەنايعىرداعى لاگەرىن شولۋعا بۇيرىق بولىپ ەدى، ودان حابار كەلگەنشە وتارعا جىبەرىلگەن تەزەكتىڭ (تورە) شولعىنشى قازاقتارى قاناتشا قولىنىڭ اسىعىس جۇرىستە الدى قوقان تاۋىن اسىپ، شۋ بويىنا ءتۇسىپ، قايتقان حابارىن اكەلدى.

قازاننىڭ 21ء-ى كۇنى قاناتشانىڭ قولباسىلارىمەن كەڭەسى بولعان ەدى. بۇل كەڭەستە قاناتشا قالاي دا بولسا ورىسقا قايتا سوقتىعۋعا، الماتىنى الۋعا اتتانۋعا كەرەك دەپ تۇرىپ العان. ءبىراق ۇرىستا ورىستان جۇرەگى شايىلعان وزگە قولباسىلار، جاي ادامدار بۇعان بولماعان. تاشكەن قولىنىڭ باستىعى شاعامان قوجا ءتىپتى ءوز ادامدارىن الىپ، كەيىن قايتايىن دەپ وتىرعاندىعىن ايتقان. سوندىقتان قاناتشا لاجى قۇرىپ، جورىقتى توقتاتىپ، قايتۋعا ۇيعارىلعان. قازاننىڭ 22ء-سى كۇنى ەرتەمەن قاناتشا قولى قارا قاستەك ولكەسىنەن وتارعا قايتتى. جيرەنايعىردا قالعان قولى زەڭبىرەگىمەن وعان قوسىلدى. قايتىس كىدىرىسسىز سىدىرعى ءجۇرىس بولدى. جارالىلار جۇرە الماي، قول قوزعالىسى ءار جەردە توقتاي بەردى. اسىرەسە قوردايدىڭ اسۋىندا ازاپ شەكتى. وندا قاتتى سۋىق بوران بولىپ، اتى ارىپ، ازىعى تۇگەسىلىپ، كۇيى كەتكەن قول جارالىلارمەن ۇلكەن اۋرەلەندى. جارالىلاردىڭ كوبىن سول قورداي اسۋىندا كومىپ، شۋدى ءوتىپ، قوقان قولى ۇيدى-ۇيىنە تارادى. قازاق-قىرعىز ۇيدى-ۇيىنە قايتىپ، تاشكەندىكتەر تاشكەنىنە، قوقاندىقتار قوقانىنا، وزگەلەر ءوزدى-وز مەكەنىنە قايتىستى.

قوقان قولىنىڭ شۋ بويىنان ءبىرجولا ارىلعاندىق حابارىن كولپاكوۆسكيي شالعىنشى قازاقتاردان قازاننىڭ 26- سىندا الدى.27ء-سى كۇنى سول سوعىستىڭ باستان-اياق جايىن ايتىپ، قوقان قولىن ابدەن جەڭگەندىگىن ايتىپ، ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورتقا پراپورششيك ديسنەسسوري دەگەندى شاپتىردى. وندا تەلەگراف جوق ەدى. شابار اتتار ابدەن ارىقتاعان، جەم-شوپ جوق. شابارمان كۇنى-تۇنى توقتاماي، كەي جەردە كۇزگى سىلبىر باتپاقتا جاياۋ ءجۇرىپ، 11 كۇن دەگەندە ومبىعا كولپاكوۆسكييدىڭ حابارىن اپاردى.

ۇزىناعاشتا قوقان قولى مەن ورىستار مايدانداسىپ جاتقاندا قالا-قالاداعى ورىستاردا ۇرەي قالماعان. قازاقتاردىڭ ورىسقا نيەتى بۇزىلىپ، ءار جەردەن ءار ورىستى ءولتىرىپ، مالىن الا باستاعان. الماتى قورعانى تەزەك تورە مەن جانعازىعا تاپسىرىلسا دا، قوقان كودى جەڭىلگەنشە ولار اۋلىندا وتىرىپ العان. قازاننىڭ 18ء-ى كۇنى الماتى توڭىرەگىنەن قازاقتاردىڭ بارىمتاشىلارى بارىپ شوپكە بارعان كازاك-ورىستاردى بالالارىمەن ءولتىرىپ، چەرەپانوۆا دەگەن ءبىر سۇلۋ ايەلدى بايلاپ الىپ كەتكەن. اقىرىندا بۇل ايال قولدان قول ءوتىپ، قوقان حانىنا تارتۋعا بەرىلىپ، قاشقارعا وتكەرىلىپ جىبەرىلگەن. بۇل ايەلدىڭ قاشقارداعى ءبىر سارتتا قاتىن بوپ جۇرگەندىگىن ورىستار كورگەن. قازاقتار ۇستاعان جەردە بۇل ايەل كولپاكوۆسكييدىڭ قارىنداسىمىن دەگەن. مۇنىڭ قوقان حانىنا تارتۋعا كەتەتىنى سول سوزىنەن بولسا كەرەك. ەرتەڭىنە ەگىنگە بارعان كازاك-ورىستاردى قازاقتار تاعى ءولتىرىپ كەتكەن. وسىلاردىڭ ءبارى الماتىداعى ءدۇيىم ورىستاردىڭ زارەسىن العان. حالىق كۇنى-تۇنى ۇيقى كورمەگەن. جەتىدەن جەتپىستەگىسىنە شەيىن جابدىقتانىپ، كۇزەتتە بولعان. ورىس اسكەرىنىڭ قايدا ەكەندىگىنەن تۇك حابار بولماعان. ونىڭ ۇستىنە قولعا تۇسكەن ءبىر قازاق الماتىنى الۋعا سۇرانشى ءبيدىڭ 1000 كىسىمەن اتتانعالى جاتقاندىعىن ايتىپ، ءتىپتى قورقىتقان. وندا الماتىداعى ورىستىڭ جانى بالا-شاعاسىمەن 600-دەي ەدى.

قازاننىڭ 21ء-ى كۇنى قازاقتاردىڭ ءبىر بولەگى قاسكەلەڭگە جاقىنداپ جيناسقان. قاسكەلەڭ ورىسى بۇلاردان جامان شوشىپ، ءبۇلىنىپ، ساسقالاقتاعان. ءبىراق قازاقتار قاسكەلەڭگە تيە الماعان. قازاقتار ويعا، تاۋعا ءورت قويىپ، وت جاعىپ جۇرگەن. ءدال وسى كۇنى ءبىراز عانا جىگىتپەن تەزەك تورە الماتى كەلىپ، قاستەككە ءجۇرىپ كەتكەن.

دالادا جانعان ورتتەر 22ء-سى كۇنى تۇنگى جاۋعان قارمەن عانا ءسوندى. بۇل ۋاقىتتا الاتاۋدىڭ ەتەك جازىعىندا قازاق اۋلىنان جاندى قارعا قالماعان. بارلىعى دا قۇمعا، تاۋعا ءسىڭىپ كەتكەن. تەك بارىمتاشىلار، شولعىنشىلار عانا جۇرەتىن ەدى.

ورىس جارالىلارى قازاننىڭ 23ء-ى كۇنى عانا الدى الماتىعا اكەلىندى. قاسكەلەڭگە نان، وق، وتريادقا اراق جەتكىزۋگە الماتى تۇرعىندارىنا بۇيرىق بولدى. مىنە، ۇزىناعاشتا سوعىس بولعاندىعىن الماتى ورىستارى سوندا عانا بىلگەن.

قازاننىڭ 24ء-ى كۇنى الماتىعا وكرۋگتىڭ باستىعى كەلدى. بۇعان سوك بالاسى جانعازى تورە جانە قۇمدا-تاۋدا قاشىپ جۇرگەن ەلدەن باسقا بەدەلدى قازاقتار كەلىپ، قۇتتىقتاي باستادى. الماتىداعى سارتتار كەپ قۇتتىقتاۋ ايتتى. بۇلاردى گەراسيم الەكسەيەۆيچ كولپاكوۆسكيي سالقىن قارسى الدى. كەكەدى، مۇقادى. ءبىراق بۇلار ءوز «ۇياتىن» موينىنا الىپ، بۇدان بىلاي ورىسقا شىن نيەتىمەن كىسى ەكەندىگىن ۋادە قىلىپ، انت ىشكەن سوڭ كولپاكوۆسكيي «كۇناسىن» كەشتى. سارتتىڭ سەيداحمەت سايدالى ۇلى دەگەنى ولە-ولگەنشە «ورىس ادامى» بولىپ، الماتىداعى سارتتارعا اقساقالدىق مانسابىمەن ءوتتى. ونىڭ «سۇيىكتىلىگى» ءۇشىن بەرىلگەن تولىپ جاتقان شەنىنەن، مەدالدەن ومىراۋى شۇپ-شۇبار ەدى. ونىڭ ءىنىسى سەيىتماحمۇت كەيىن الماتىداعى گورودنيچييگە جاساۋىل، تىڭشى بولىپ، وكىمەتتىڭ ەڭ كەرەكتى جاسىرىن تاپسىرعاندارىن تازا جۇرەگىمەن اتقارىپ تۇردى.

ۇزىناعاش سوعىسى كەزىندە قوقان قولتىعىنا كىرگەن، ولاردان حات العان، ورىسقا سىرت بەرىپ، سارتقا جىگىت بەرگەن قازاقتىڭ ءبىرقاتار جۋان ادامدارىن كولپاكوۆسكيي قاتاڭ قىرىنا الىپ، ابدەن قورقىتىپ، يلەپ الدى. بۇلار سودان بىلاي قاراي ورىسقا ابدەن «ەل» بولىپ، ۇلىققا ابدەن «جاعىمتال» بولدى. قازاننىڭ 28ء-ى كۇنى بارلىق ساۋداگەرلەر «ۇلكەن جەڭۋدىڭ» قۇرمەتىنە توي قىلىپ، ورىس وتريادىن تويدىردى.

ارتىنان كوپ كەشىكپەستەن ومبىدان حابار كەلىپ، ۇزىناعاش سوعىسىنىن ورىس قاھارماندارىنا سىيلاۋ، ناگرادا اكەلدى. ءاربىر روتاعا تورتتەن، ءاربىر جۇزگە ۇشتەن، ءاربىر زەڭبىرەكشى ۆزۆودتارعا ەكىدەن سوعىس وردەنىنىڭ ايرىقشا بەلگىسى (زناك) بەرىلدى. بارلىق اسكەردىڭ باس-اياعىنا شەيىن بوركىنىڭ ماڭدايىنا «زا وتليچيە ۆ 1860 گودۋ» دەگەن جازۋى بار شىتىرا قادالدى.

قازاننىڭ 19-20-سى جانە 21ء-ى كۇنى ۇزىناعاشتاعى سوعىستا قايرات قىلعان وفيسەرلەرگە بەرىلگەن شەندەر، سىيلىقتار: پورۋچيك ۆورونشەنسكيي — بۇرىنعى شەنىمەن گۆارديانىڭ ارتيللەرياسىنا كوتەرىلدى؛ پودپورۋچيك كۋركوۆسكيي — پورۋچيك بولدى؛ شتابس-كاپيتان وبۋحوۆ التىن قىلىش الدى؛ ەساۋل بۋتاكوۆ، پورۋچيك ساۆەليەۆ، حورۋنجيي روستوۆسيەۆ. (سۆياتوي) ءۆلاديميردىڭ 4-دارەجەلى وردەنىن قىلىشىمەن الدى؛ پورۋچيك شانياۆسكيي، پودپورۋچيك ساركوۆسكيي جانە ەساۋل ۋسيەۆ. اننانىڭ 3-دارەجەلى وردەنىن قىلىشىمەن الدى؛ پودپولكوۆنيك شايتانوۆ سۆ. ستانيسلاۆسكيي 2-دارەجەلى وردەنىن قىلىشىمەن الدى؛ ميليسيانىڭ پراپورششيگى بايسەركە بالاسى قوسشىعۇل سۆ. ستانيسلاۆسكيي 3-دارەجەلى وردەنىن باۋىمەن الدى؛ كاپيتان ابىلەيىس تورە ابىلەيەۆ (تەزەكتىڭ ءىنىسى) مويىنعا اسىناتىن التىن مەدالدى گەورگيي باۋىمەن الدى؛ سوتنيك جەرەبەتيەۆكە 200 تەڭگە اقشا بەرىلدى.

فەرۆەرگەر دۋدەنسكيي پراپورششيك دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، ا. شتەينيەۆ سوعىستىڭ 4-دارەجەلى وردەنىمەن سىيلاندى. بارلىق اسكەردى الىپ جۇرگەن، باستاعان، شولعىنشىلىق جاساعان قازاقتارعا وكرۋگ باستىعىنىڭ قاراماعىنداعى قازىنادان اقشا بەرىلدى.

ۇزىناعاشتاعى سوعىستىڭ ۇلى قاھارمانى كولپاكوۆسكييدىڭ ءوزى سانالدى. سوندىقتان ونىڭ داڭقى ءتىپتى اق پاتشاعا شەيىن جەتىپ، پاتشا ءوز قولىمەن كولپاكوۆسكييدى پودپولكوۆنيكتەن پولكوۆنيك دارەجەسىنە كوتەردى.

ۇزىناعاش سوعىسىنىڭ ورىستارىنا سىيلىق بەرۋ تۋرالى اق پاتشانىڭ (II الەكساندر) مىنا ءسوزى بار:

«سلاۆنوە دەلو!

پودپولكوۆنيكا كولپاكوۆسكوگو پرويزۆەستي ۆ پولكوۆنيكا ي دات سۆ. گەورگيا 4 ستەپەني. وب وتليچيۆشيحسيا ۆويتي س پرەدستاۆلەنيەم ي ۆسەم شتاب ي وبەر-وفيسەرام وبياۆيت بلاگوۆەلەنيە ۆ پريكازە ي نيجنيم چينام دات پو ودنومۋ رۋبليۋ سەرەبروم نا چەلوۆەكا. زناكي وتليچيا، ۆوەننوگو وردەنا ۆىسلات گەنەرالۋ گاسفورتۋ، سوگلاسنو ەگو جەلانيۋ.

الەكساندر».

اق پاتشانىڭ بۇل سوزىنەن ۇزىناعاش جەڭىسىنە اسا قۋانعاندىعى، «سلاۆنوە دەلو» دەپ داۋسى شىققانى ايقىندالدى. بۇل جەڭىس راسىندا ورتا ازيانىڭ وتارلىعىنا ۇلى قايرات قىلعان ورىستىڭ ماقتانارلىق جۇمىسى ەدى. ويتكەنى نەشە زاماننان بەرى كەنەسارىسى، سىرىمى، باسقاسى شىعىپ، ورىسقا ۇلى كولدەنەڭ بولعان قازاقتىڭ، قازاق-قىرعىزدىڭ ارقا تاڭاتىن قوقان حاندىعىنىڭ تۇرالاپ جەڭىلگەندىگى ەدى. مول ەل، باي جەردىڭ جەڭىلىپ، ورىسقا باعىنعانى — ورىستىڭ وتار بايلىعىنا قارق بولعانى ەدى. اق پاتشا وسىعان قۋانىپ، ۇزىناعاش جەڭىسىن «داڭقتى جۇمىس!» دەپ ايقايلادى. ۇزىناعاشتاعى ورىسپەن سوقتىققان ورتا ازيانىڭ قولى ورتا ازياداعى حالىقتاردىڭ ەڭ مىقتى كۇشى دەۋگە بولادى. بۇعان تاشكەن، سامارقان، قوقاننان باسقا ورتا ازياداعى سارت قالالارىنان كۇتىنىپ، كومەك كەلگەن. جەتىسۋدىڭ قازاق-قىرعىزىنان سارباعىش، دۋلات قوسىلعان. وسىلاردىڭ ۇزىناعاشتاعى ۇرىستا جەڭىلىسى ورتا ازيا حالقىنىڭ جىعاسىن ءتۇسىرىپ كەتتى. ورىسقا قارسى بۇدان كەيىن بەلسەنىپ شىعارلىق ەلدە قايرات قالماۋعا جاقىندادى. وسى ۇرىستان كەيىن ورتا ازيا سىرىن ورىس ابدەن الدى. بۇل كۇنگە شەيىن الداۋمەن، ارباۋمەن الىنىپ كەلە جاتقان ورتا ازيانى وتارلاۋ ءادىسى ەندى تۋرا اسكەر اتتاندىرىپ جاۋلاۋ، شابۋ-شانشۋمەن الۋعا قول قويىلدى.

1861 جىلى ورىنبور جاقتان گەنەرال دەبۋ جولەكتى الۋعا جانە قوقان حاندىعىنىڭ جاڭاقورعان دەگەن قورعانىن ويرانداۋعا شىقتى.

1862 جىلى پولكوۆنيك كولپاكوۆسكيي شۋدىڭ سول جاعىنا ءوتىپ، قوقان حاندىعى قايتا تۇزەگەن پىشپەك قورعانىن تالقاندادى. 1863 جىلى سىرداريا جاقتان پولكوۆنيك چەرنيايەۆ شىعىپ، جەتىسۋدان پولكوۆنيك كولپاكوۆسكييدىڭ ارالاسى ءتۇيىسىپ، قوقان حاندىعىنىڭ ارقا جاعىن تۇتاسىنان قاراۋىلىنا الدى. 1865 جىلى پولكوۆنيك ۆەريەۆكين مەن چەرنيايەۆ سىرداريا مەن جەتىسۋدىڭ جاۋلانعان جەرىن ءبىرجولا تۇتاستىردى. 1865 جىلدا چەرنيايەۆ تاشكەندى الدى. 1868-دەسامارقان الىنىپ، سىرداريا مەن جەتىسۋدان تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعى جاسالدى. ونىڭ العاشقى گەنەرال-گۋبەرناتورى گەنەرال-اديۋتانت فون كاۋفمان بولدى.

بۇل كەزدە قوقان حاندىعى دا قاراپ جاتپادى. ورىسپەن نەشە رەت ۇلى سوعىستاردا بولدى. بۇل سوعىستارعا حيۋاداعى تۇرىكمەن بۇحارلىقتار دا اتسالىستى. ءبىزدىڭ قازاقتان كەنەسارىنىڭ سىدىعى (سىزدىق) وسى قارساڭدا ورتا ازيانىڭ ءار جەرىندە ءجۇرىپ، ورىستى ۇلكەن بوگەپ ءجۇردى. اياعىندا ورىس قوقان حاندىعىن قۇرتا قيمىلعا بەلسەنە كىرىسىپ، 1875 جىلعى «اق جاندارال» سكوبليەۆ ۇلى جورىقپەن اتتانىپ، نامانعان، ءشومسىن (؟)، اقجاردى، ءاندىجاندى الىپ، قوقانعا كىردى.

...قوقان حاندىعىنا شابۋىل جاساعان جەتىسۋدان كولپاكوۆسكيي بولدى. كولپاكوۆسكيي اسىرەسە سارتقا قىرعىزدى قايراپ سالىپ، شابدان ماناپتى قولىنا قۇس قىپ ۇستادى. شابدان قىرعىزدىڭ قولىمەن بىرگە قوقاندى شابىستى. شابداننىڭ بۇل ەڭبەگىنە ورىس تاراپىنان ميلينيانىڭ مايورلىق شەنى بەرىلىپ، ۇلكەن كەمىن (چون كەمين) ولكەسىندەگى اقبەكەتتىڭ قاسىنان ومىرلىك ءوز سىباعاسىنا 500دەسە (دەسياتينا) جەر كەسىلىپ بەرىلدى.

ءوزىنىڭ تۇقىم-تۇياعىنا شەيىن بيلىك، بولىستىق شەندەر ۇزىلمەي كەشەگى 16-جىلدىڭ كوتەرىلىسىنە شەيىن شابدان ورەن-جارانى ورىس كەزىندە ۇلكەن «قادىرمەندى» بولدى.

شابداننىڭ جوقتاۋىنىڭ ءبىر جەرىندە بىلاي دەلىنەدى:

... ءاجى اتام مەنىڭ ءدۇلدۇلىم،
باعاسى قىمبات كۇلگۇلىم.
رەسەي، ءىربىت، سەمەيدى،
ومسكى مەن ورىنبور،
قىزىلجارمەن استاسىپ،
پىشپەكتە جاتىپ بولجادىڭ
ايناسىنداي ءدۇربىنىڭ.
اسپانداعى ايى ەدى
الاتاۋداعى قىرعىزدىڭ:
سارباعىش، ساياق، بۇعىنىڭ.
جەتپىس التى جاسىندا
اللادان تاعدىر جەتكەن سوڭ
قۇشتار قىلدى ءبىر كۇنىڭ.
جيىرما بەسكە كەلگەندە
قوقاندى شاۋىپ ءبۇلدىردىڭ.
قوقانعا قالىڭ قول باستاپ،
قوقاننىڭ بەگىن قولعا ۇستاپ،
جۇرەك، باۋىرىن ءتىلدىردىڭ.
شاقىرتىپ الىپ اق پاتشا
شەن توندارىن كيدىردىڭ
قازاق سارتتى قاراتقان،
جارىم پاتشا، جاندارال
سولارمەنەن ءبىر ءجۇردىڭ.
ون ەكى شەنىڭ بار ەدى
وت باسىنا ءۇيدىردىڭ،
ساندىققا سالىپ ءتۇيدىردىڭ.
يە بولار ميزام جوق:
ونى بىزگە قيعان جوق.
ءاجى اتام قاتتى كۇيدىردىڭ.
ءاجى اتام مەنىڭ شايىرلىم،
مانابى ەدىڭ مايىردىڭ.
قولىنا تۇسكەن نارسەنى
ۇلەستىرگەن قايىرلىم.
جانتاي ۇلى سەكسەن ءۇي،
ءبىرىڭ بولىس، ءبىرىڭ بي
جەر بەتىنە جايىلدىڭ.
پاديشانىڭ تويىندا
سىبىرگە كەتكەن جانتاي ۇلى
بەدەلىڭمەنەن قايىردىڭ.
ءقادىرلى سونداي ماناپتان
قازاق-قىرعىز ايرىلدىڭ...

ىستىقكول ماڭايى، جومعال ولكەسى 1863 جىلعى كولپاكوۆسكييدىڭ جىبەرگەن وتريادىمەن ءبىرجولا ورىسقا قارادى. ءبىراق كوپكە شەيىن جەتىسۋدىڭ شىعىس جاعىندا جۇڭگو شەگى تىنشىمادى.

ول كۇنگە شەيىن قۇلجا اۋدانى قىتايعا قارايتىن. ونداعى حالىقتاردىڭ كوبى تارانشى، دۇڭگەن، قالماق، قازاق ەدى. بۇلارعا وكىمشى ۇلت جۇڭگو ەدى. وكىمشى جۇڭگو مەن باعىنۋشى تارانشى، دۇڭگەن، قالماق، قازاق اراسىندا ۇزىلمەگەن وشپەندىلىك بار ەدى. قىتايدىڭ ۇلىقتارى وزىنە قاراعان ۇلتتاردىڭ. باسىنان باقايىنا شەيىن سوردى. ءتارتىبى قاتال، ىستەگەنى قۇرى زورلىق تالاۋ ەدى. ەلدىڭ قولىنداعى مالى، استىعى، ايالى، ءتىپتى ءۇي ىشىندەگى كوزگە تۇسەرلىك نارسەلەرى دە ەرىكسىز تارتىپ الىناتىن ەدى.

اياعىندا قىتايدىڭ وسىنداي تالاۋ ءتارتىبى وزىنە قارسى دۇڭگەن، تارانشى كوتەرىلىستەرىن تۋعىزدى. تارانشىلار ىشىندەگى قىتايدى قىرىپ سالىپ، ۇلىقتارىن ءولتىرىپ، ابىل ۇلى دەگەن تارانشىنى حان كوتەردى. بۇل جەتىسۋعا ورىس ورنىققان قارساڭ ەدى. ورىس تارانشىنىڭ وسى حاندىعىن كوتەرمەلەدى. كەيىن ورىستان قاشقان البان تازابەكتى بەرمەگەن سەبەپتى سىلتاۋراتىپ، ورىس قۇلجا اۋدانىنا اتتانىس جاساپ، تارانشىدان قۇلجانى الدى. ورىس قۇلجا وكرۋگىنە قوجا بولىپ، 1881 جىلعا شەيىن تۇردى. سول جىلدا جۇڭگو مەن ورىس وكىمەتى كەلىسىم جاساپ، قۇلجا اۋدانى قىتايعا قايتارىلدى. قۇلجا قىتايعا بەرىلگەن سوڭ ونداعى تارانشى، دۇڭگەن، قازاق قالماققا جۇڭگو باياعىسىن باستادى. تاعى تالاي باستادى. تارانشى، دۇنگەندەر ورىسقا قاراپ، جەتىسۋعا قونىستانۋدى ورىستان وتىنە باستادى. ورىس جەتىسۋعا بۇل حالىقتاردان 55 مىڭ جان الماقشى بولدى. تارانشىنىڭ جارتىسى جاركەنتكە، جارتىسى الماتىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى قازاق جەرىنە وتىرعىزىلدى. كوشىپ كەلگەن دۇڭگەننەن 4 بولىس جاسالدى. ءبىر دۇنگەن بولىسى — جاركەنتتىڭ قالاسىنا تاياۋ، ماريا بولىسى — قاراقولدان 7 شاقىرىمداي جەردە، نيكولاي بولىسى — قاراقوڭىردا (توقپاق اۋدانىندا) جانە الەكساندر بولىسى — پىشپەكتىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى جول ۇستىندەگى دۇڭگەن قالاسى.

قىتايدان اۋعان تارانشى، دۇنگەن حالىقتارىن ورىستىڭ مۇنشا اسپانعا كوتەرىپ الپەشتەپ، قوينىن اشقانى — جەتىسۋدىڭ جۇڭگو شەگىندە قىتايمەن وشپەندى جۇرتتى جەل جاعىنا پانا عىپ ۇستاۋ ەدى. ويتكەنى قىتايعا ىقتىرما بولارلىق ورىس حالقى ول اۋداندارعا ورنىعۋعا جەتە العان جوق ەدى. قازاق-قىرعىز بولسا كوشپەلى، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق سەنىمسىز ساياق حالىق. سوندىقتان جەتىسۋعا ورىس جەتىسىپ بولعانشا جۇڭگو جاعى جانە قازاق-قىرعىزدىڭ ءوزى دە اسا ءقاۋىپتى ەدى.

قىتايعا شەكتەس ەلدەگى بۇعى قىرعىزدارى، قازاقتىڭ البان رۋى ورىسقا كوپكە شەيىن ورنىقپاي، كەرقايزاندىق قىلدى. مۇنىڭ ءبىرى البان تازابەك. تازابەك تارانشى حانىمەن سوزدەس بولىپ، ورىسقا باعىنعىسى كەلمەيدى. البانداعى قۇرمان ساۋرىق دەگەن كىسى دە ورىسقا باعىندىرماي، ەڭ بولماسا الباندى اجىراتىپ العىسى كەلەدى. وزىنە ەرگەن الباندى كوشىرىپ، قۇلجا ماڭايىنا كوشەدى. بۇعان بۇعى قىرعىزى دا قوسىلادى. ساۋرىق باتىش، جەتەن دەگەن ادامداردى ورىس ۇستاۋعا شىعادى. ساۋرىقتى ورىس قۋىپ، قىتايدىڭ سۋاسۋ دەگەن جەرىندە جاتقاندا، 30 قازاق-ورىس قازاقتان باسشى اپارىپ، ساۋرىقتى ۇستايدى. مۇنىڭ قولىندا قىرعىز بالباي دەگەن بولادى. بۇل ەكەۋىن الماتىعا اكەلىپ، «اباقتىدا ءولدى» قىلىپ كوزىن جوعالتادى.

«تازابەك ورىسقا قارسى» دەگەننەن تازابەكتى ۇستاۋعا الماتىدان 100-دەي كازاك-ورىس شىعادى. «تازابەككە ورىس شىقتى» دەگەندە تازابەك شىڭداپ اتقا ءمىنىپ، جاقىن جەردەگى ورىس قاراۋىلدارىن ولتىرەدى. تازابەكتىڭ جيناعان ازىن- اۋلاق جاساعى بولادى. تازابەكتى قۋعان ورىس ىلە بويىندا تازابەكپەن كەزدەسىپ، اتىس بولىپ، ەكى جاقتان دا ءبىرقاۋىم كىسى ولەدى. اقىرىندا تازابەك تايقاپ، قىرعىزسايدى باسىپ، سۇمبەمەن اسىپ، قۇلجاعا كىرىپ كەتەدى. تارانشى حانى ابىل ۇلىنىڭ قولتىعىنان بارىپ كىردى.

ورىس ۋشاكوۆ تارانشىعا تاپ بەرىپ، قۇلجا ماڭايىنا اسكەر اتتاندىردى. بۇل اسكەر شالكودەنى باسىپ ءجۇردى.

البان جينالىپ، ەسەنامان دەگەن كىسىنى حابارعا جىبەرەدى تارانشىعا. تارانشىلار شابىنىسىپ، ورىستى توسادى. ورىس تارانشىعا كىسى سالىپ، تازابەكتى سۇرايدى. تارانشى ساۋرىقتى سۇرادى. ەكى جاق ءسوز كەلىسە الماي، ورىس بۇلادى. ول جولى تارانشىلار ورىستى تابانداتىپ جەڭىپ، ءبىرتالاي ادامىن ءولتىرىپ. اسكەرىن قاشىردى.

كولپاكوۆسكيي قايتا كۇش جيناپ، تارانشىعا اتتانادى. ىلەنىڭ ەكى جاعىن ورلەپ، ورىستىڭ كوپ اسكەرى جۇرەدى. كولپاكوۆسكيي ءوزى دە وسى جورىقتىڭ ىشىندە بولادى. ورىس تەپكىسىنە شىداماي، تارانشى ورىسقا باعىنادى. تارانشىلار (تازابەكتى) كولپاكوۆسكييدىڭ قولىنا بەرەدى. بۇل جولى شالتاباي دەگەن ساۋرىقتىڭ ءىنىسىن دە ورىس ۇستايدى. بۇل 1871 جىل ەدى.

تازابەكتى ورىس تۇرمەدە ساۋرىقشىلاتىپ ولتىرەدى. شالتابايدى سىبىرگە ايدايدى. شالتاباي سول كەتكەننەن 10 جىلدان سوڭ قايتىپ ەلگە قوسىلادى.

---