InfoHub Logo

الماتى قالاسى
№1 الماتى قازاق مەملەكەتتىك گۋمانيتارلىق–پەداگوگتىك كوللەدجى
حاسەنوۆ ابزال كەنجەتاي ۇلى
عىلىمي جەتەكشى: تاشييەۆا ەلۆيرا ايتجان قىزى

بالالاردىڭ ءومىرى مەن ىس-ارەكەتىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ — ولاردى تاربيەلەۋ دەگەن ءسوز. تاربيەنىڭ ءتيىمدى پروسەسى ويىن جانە ويىننىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى فورمالارىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن سەبەبى سول، بالا مۇندا ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنبەيدى، ءوز ومىرىمەن تىرشىلىك ەتەدى»

ا.پ.ۋسوۆا

بۇگىنگى تاڭدا قوعامىمىزدىڭ دامۋ باعىتىندا جان جاقتى دامىعان ساۋاتتى، سانالى ازامات تاربيەلەۋ ماسەلەسى جۇكتەلىپ وتىر. كەز-كەلگەن بالا دا ادامنىڭ مادەنيەتى دە ويىن ارقىلى داميدى. ال بۇگىندە وقۋ پروسەسىندە ويىن الدىڭعى ورىندا، ياعني ويىن تەحنولوگياسى ارقىلى بالانىڭ وقۋعا ىنتاسىن، قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ جەڭىل بولماق. ويىن ارقىلى وقۋشىنى ءبىلىم الۋعا، وقۋعا قىزىقتىرا وتىرىپ، تۇلعالى دامۋىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. مازمۇنى بويىنشا بارلىق ديداكتيكالىق ويىندار وقۋشىلاردىڭ اقىل وي بەلسەندىلىگىن ماڭىزدى قۇرالى بولا وتىرىپ، ولاردىڭ باعدارلاما ماتەريالىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بويىنشا العان بىلىمدەرىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى، ءارى پىسىقتاۋدى كوزدەيدى. بۇل ويىندار بالالاردىڭ ساباق ۇستىندەگى جۇمىسىن تۇرلەندىرە تۇسەدى، ولاردىڭ پانگە قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، ىنتا ىقىلاس قويۋىنا باۋليدى جانە وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن، ويلاۋ، زەردى ۇردىلەرىن دامىتادى. مىنە، سوندىقتان دا ويىن وقۋ ارەكەتىندە جەتەكشى ءرول اتقارادى. ديداكتيكالىق ويىندار ونىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي، بالانىڭ اقىل ويىن دامىتىپ، تانىم تۇسىنىكتەردى اجىراتۋداعى ادىستەردىڭ ءبىرى. ديداكتيكالىق ويىندار دەگەنىمىز وقىتۋ ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋعا ارنالعان ويىندار. ديداكتيكالىق ويىندار وقۋشىنىڭ بايقامپازدىق، ەلەستەتۋ، ەستە ساقتاۋ، سويلەۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن، سەنسورلىق باعدارىن دامىتادى. ويىن بارىسىندا بالالار دا جاڭا ءبىلىم مەن ادىستەردى ۇيرەنۋ كەرەك ەكەنىن تۇسىنەدى. ا.قۇنانبايەۆ ايتقان: «بالالار وزدىگىنەن كىشكەنتاي كەزىنەن وقۋعا ۇمتىلمايدى. بالالاردى بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى ارتقانشا ولاردى كۇشتەپ تارتۋ ارقىلى ۇيرەتۋ كەرەك دەپ» ويىن بارىسىنا قىزىققان بالا، ول ءوزى دە ۇيرەنىپ جاتقانىن بايقاماي دا قالادى،ءبىراق تا بالا ءىس-قيمىلداردى قايتا قۇرىلىمداعان كەزىندە قينالادى. (اۆتوديداكتيزم قۇبىلىسى) ويىن بارىسىندا بالا ءوزىنىڭ قولىنان كەلەتىنىن جاساۋعا ۇمتىلادى. ديداكتيكالىق ويىن - بۇل وقۋ قۇرالدارىمەن نەمەسە وقۋ ىس-ارەكەتى بارىسىندا قولدانىلاتىن ءادىس ەمەس. ديداكتيكالىق ويىن كوپ جوسپارلى، قيىن پەداگوگيكالىق قۇبىلىستار، ول بالالاردى ويىن ءادىسى ارقىلى ۇيرەتۋ بولىپ تابىلادى، ءبىلىم بەرۋ نىسانى جانە وزىندىك ويىن ويناۋ،بالالاردى جان-جاقتى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. ديداكتيكالىق ويىن، ويىن ءادىسى رەتىندە ەكى جاقتى قاراستىرادى. ويىن-وقۋ ىس-ارەكەتتەرى. بۇل ويىندا باستى ءرولدى پەداگوگ باسقارادى، پەداگوگ ءار ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەردى قولدانىپ ، ويىن جاعدايىن تۋعىزادى، جارىس ەلەمەنتتەرىن قولدانادى. پەداگوگ ويىن بارىسىندا تەك قانا ويناتىپ قويمايدى بالالارعا بەلگىلى ءبىر ءبىلىمدى بەرەدى، ويناۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرادى. ديداكتيكالىق ويىندار ماتەماتيكادا، ءتىل دامىتۋ دا، قورشاعان ورتامەن تانىستىرۋدا، سەنسورلىق مادەنيەتىن دامىتۋدا قولدانىلادى. پەداگوگ بۇل جەردە وقىتۋشى دا ، ويىندا ويناۋشى رەتىندە بولادى. ول ويناۋدى ۇيرەتەدى ،ال بالالار ويناي ءجۇرىپ ۇيرەنەدى. ەگەر دە وقۋ بارىسىندا قورشاعان ورتا تۋرالى بىلىمدەرىن دامىتۋدا تەرەڭدەتىلسە، ديداكتيكالىق ويىندا بالالارعا تاپسىرمالار جۇمباق رەتىندە،ۇسىنىستار، سۇراقتار رەتىندە قولدانۋعا بولادى. ديداكتيكالىق ويىن جەكە ويىن قىزمەتى وسى ويىن ارەكەتىن سەزىنۋ رەتىندە قاراستىرىلادى. ويىننىڭ بالا تاربيەسىنە ماڭىزدىلىعىن بۇرىنعى جانە قازىرگى پەداگوگيكالىق ارەكەتتەردە قاراستىرادى. پەداگوگيكالىق عىلىمي جۇزىندە ويىننىڭ ەكى جاقتى ماڭىزدىلىعىن كورسەتتى: جان-جاقتى دامۋ ءۇشىن جانە شاعىن ديداكتيكالىق ءتارتىپ بويىنشا.

يان اموس كومەنسكيي چەح پەداگوگى (1592-1670) ول ويىننىڭ بالا ومىرىنە ەڭ كەرەكتى جاعداي دەپ ەسەپتەدى،ويىن ارقىلى اقىل-ويى داميدى،ويىن بارىسىندا بالالارمەن ارالاسادى قورشاعان ورتا تۋرالى تۇسىنىكتەرى قالىپتاسادى دەگەن.

فريدريح فرەبەل: «ويىن بارىسىندا بالانى دەنە قيمىلى، ءتىلى، ويى، ويلاۋى قالىپتاسادى» - دەگەن.

كونستانتين دميترييەۆيچ ۋشينسكيي ورىستىڭ پەداگوگ دەموكراتى، رەسەيدە عىلىمي پەداگوگيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى - ول ويىن تۋرالى بالالاردىڭ ويىنىنىڭ مازمۇنى قورشاعان ورتاعا بايلانىستى دەگەن. ەگەر دە بالا ويىن بارىسىندا كەيبىر بالالار نۇسقاۋ بەرۋدى، كەيبىرى سوعان باعىنۋعا داعدىلانسا، ول سول ىستەن بولاشاقتا قايتۋى قيىن دەپ ەسەپتەگەن.

ى.التىنسارين بىرلەسە ويناۋعا كوپ كوڭىل بولگەن، سول ارقىلى بالالاردىڭ قوعامدىق بايلانىسى قالىپتاسادى دەپ ءوز ويىن ايتقان. قازىرگى كەزدە ويىننىڭ ماڭىزدىلىعىنا سونىمەن قاتار ديداكتيكالىق ويىنداردى زەرتتەۋدە  ميحايلەنكو ن.يا. ي كوروتكوۆوي ن.ا. جانە ت.ب پەداگوگتار اينالىسادى. ديداكتيكالىق ويىنداردىڭ بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىنە تيگىزەر اسەرى:

اقىل-وي دامۋى: ديداكتيكالىق ويىن مازمۇنى بالالاردىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى، تابيعات ەرەكشەلىگى، ءار ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى تۋرالى، ءوز وتانى تۋرالى بىلىمدەرىن قالىپتاستىرادى. ديداكتيكالىق ويىن ارقىلى پەداگوگ بالالاردى ءوز بەتتەرىنشە ويلانا بىلۋگە، العان بىلىمدەرىن ءار ءتۇرلى جاعدايدا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتەدى. كوپتەگەن ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ الدىندا ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ جونىندە ماقسات قويادى. قورشاعان ورتادان ۇقساس قۇبىلىستاردى تاپ، سالىستىرۋعا، توپتاستىرۋعا، زاتتتاردى وزىندىك قاسيەتتەرىمەن توپتاستىرۋعا، دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتەدى. ديداكتيكالىق ويىن بالالردىڭ ءتىلىن دامىتادى، سوزدىك قورلارى، دۇرىس سويلەي ءبىلۋ، دىبىستاردى دۇرىس ايتۋ، ءوز ويلارىن جەتكىزۋ ىس-ارەكەتتەرى قالىپتاسادى. ديداكتيكالىق ويىنننىڭ مىندەتتەرىندە كوبىنەسە بالالاردى زاتتار نەمەسە قورشاعان ورتا تۋرالى سويلەم قۇراي بىلۋگە،ويىن بارىسىندا بالالاردىڭ سۇراققا دۇرىس جاۋاپ بەرۋى بىر-بىرىمەن پىكىر الماسۋى ارقىلى سوزدىك قورلارى داميدى.

ادامگەرشىلىك دامۋى: مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردا قورشاعان ورتاعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ، ويىنشىقتارعا ۇقىپتى قاراۋعا، ءوزىن-وزى ۇستاۋ داعدىلارى، قۇرداستارىمەن جانە ۇلكەندەرمەن ارالاسۋ داعدىلارى قالىپتاسادى. ۇلكەنىرەك توپتاعى بالالارمەن ديداكتيكالىق ويىنداردى قولدانۋدا باسقاشا مىندەتتەردى شەشۋ قاراستىرادى، ۇلكەندەردىڭ ەڭبەگىن باعالاۋعا، وتانىنا سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدەرىن دامىتۋ.

ەڭبەك تاربيەسى: ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ ەڭبەك ادامدارىنا قۇرمەتپەن قاراۋعا، ۇلكەندەر ەڭبەگىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىرۋعا، جانە وزدەرىنىڭ دە ەڭبەكتەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىق سەزىمدەرىن تۋدىرۋعا ارەكەت جاساۋ. بۇنداي ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ ەڭبەككە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن، جانە ۇلكەندەر ەڭبەگىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەيدى.

ەستەتيكالىق تاربيە: اشىق تا، قىزىقتى ديداكتيكالىق ويىندار بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى،ەستەتيكالىق تالعامپازدىقتارىن دامىتادى.

دەنە تاربيەسى: ويىن بالالاردىڭ جاقسى كوڭىل-كۇيلەرىن تۋدىرادى، سونىمەن قاتار نەرۆ جۇيەسىنىڭ ويانۋىنا كومەكتەسەدى. ويىن بارىسىندا بالالاردىڭ دەنە قيمىلى سونىمەن قاتار قول ماتوريكاسى داميدى، سونىمەن قاتار اقىل-ويىنىڭ دامۋىنا تيگىزەر اسەرى مول. ديداكتيكالىق ويىندار ارقىلى بالالاردىڭ جەكە قاسيەتتەرى قالىپتاسادى.

دامىتۋشى ديداكتيكالىق ويىندار:

— بالالارعا ۇسىنىلاتىن،دايىن ويىن جوسپارى.

— ويىن ماتەريالى جانە ءتارتىبى(قارىم-قاتىناس جانە زاتتارمەن ارەكەت)

بۇنىڭ ءبارى ويىن ماقساتى بولادى ياعني ويىن نە ماقساتپەن جاسالدى جانە نەگە باعىتتالدى.

دەمەك ويىن بالالاردىڭ العان بىلىمدەرى تۇسىنىكتەرىن باياندى ەتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە وزىنشە ءبىر بەلسەندى تانىمدىق ىس-ارەكەت فورماسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان وقۋ-تاربيە پروسەسىنە ويىندى دۇرىس كىرىستىرىپ، ونىڭ بارلىق ءتيىمدى مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋدىڭ ماڭىزى زور.

تۇپتەپ كەلگەندە، تاربيە قۇرالدارىنىڭ باسقا تۇرلەرى سياقتى ويىننىڭ دا بىلىمدىلىك، تاربيەلىك مۇمكىندىكتەرىن بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، ساباق مازمۇنىنا جاقسى ۇيلەستىرە قولدانۋ ءمۇعالىم ىزدەنىسىنە، شەبەرلىگىنە بايلانىستى. ول ءۇشىن ءمۇعالىم ويىندى پايدالانۋ مەتوديكاسىن دا، ويىن تۇرلەرىن تاڭداپ-تالعاۋعا دا قويىلاتىن تالاپتاردى جەتە بىلۋگە ءتيىس.

تاقىرىپ بويىنشا قولدانىلاتىڭ ادەبيەتتەر:

1. «دوشكولنايا پەداگوگيكا» ۆ.ي.لوگينوۆا، پ.گ.سامورۋكوۆا م.، پ.، 1983 ستر. 4-19

2. ۆ.ي.يادەشكو «دوشكولنايا پەداگوگيكا» م.، پ.، 1978

3. ۆوسپيتانيە دەتەي ۆ يگرە  پود رەد ا.ك.بوندارەنكو ي ا.ي.ماتۋسيك. م..1988

4. ەدۆاردا دە بونو. تەحنولوگيا «شەست شلياپ مىشلەنيا»

---