InfoHub Logo

گرەك تىلىندە ديناميت ءسوزى «كۇش» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل نيتروگليسەرين، كاليي نەمەسە ناتريي نيتراتىنىڭ جانە اعاش ۇنتاعىنان تۇراتىن جارىلعىش زاتتار، كولەمىنە بايلانىستى كولىكتى، ءۇيدى بۇزىپ، تاستى جارىپ جىبەرە الادى. ءديناميتتى شۆەد ينجەنەر-حيميگى الفرەد نوبەل ويلاپ تاپقان، 1867 جىلى پاتەنتتەپ، تۋننەلدەردى تەسۋ ءۇشىن پايدالانۋدى ۇسىنعان. بۇل ونەرتابىس نوبەلدىڭ اتىن بۇكىل الەمگە ءماشھۇر ەتىپ، وعان اسا ءىرى تابىس الىپ كەلدى. 1895 جىلى وسيەتحات جازىپ، وندا كاپيتالىنىڭ باسىم بولىگىن حيميا، فيزيكا، مەديسينا، ادەبيەت جانە  بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋداعى اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىككە جەتكەندەردى ماراپاتتايتىن سىيلىققا اۋداردى.

1842 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە رەسەيدەگى بۋ ماشينالارىن وندىرەتىن فيرمانىڭ يەسى شۆەد ەممانۋەل نوبەلگە ستوكگولمنان 9 جاسار كىشى ۇلى كەلدى. اكەسى ۇلىن جەكەمەنشىك مەكتەپكە ورنالاستىردى. الفرەد جاقسى وقىپ، حيميا مەن فيزيكاعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ فيرماسىندا وتكىزدى. 17 جاسقا تولعانىندا، گەرمانياعا وقۋعا اتتاندى. اكەسى كىشى ۇلىنىڭ نەمىس جوعارى وقۋ ورىندارىندا حيميا جانە فيزيكا نەگىزدەرىمەن تانىسقانىن قالادى. گەرمانيادان كەيىن الفرەد پاريجدە تاعىلىمدامادان ءوتتى، سوسىن اقش-قا باردى. امەريكادا شۆەدتىك تانىمال ونەرتاپقىش دجون ەريكسوننىڭ زاۋىتىندا ەڭبەك ەتىپ، بۋ ماشينالارى مەن كەمەلەردىڭ وندىرىسىمەن تانىستى.

سانكت-پەتەربۋرگكە نوبەل 1853 جىلى قايتىپ ورالدى جانە سول جىلدارى رەسەي قىرىم سوعىسىن (1853-1856) جۇرگىزىپ جاتقاندىقتان، ءوق-دارى وندىرىسىمەن اينالىسىپ جاتقان اكەسىنىڭ فيرماسىندا جۇمىس ىستەي باستادى. سوعىستان كەيىن اسكەري ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىس ازايىپ، سوعىسقا دەيىن جاساعان كەمە بولشەكتەرىنە تاپسىرىس ازايعاندىقتان، الفرەد اتا-اناسىمەن وتانى ستوكگولمگە ورالدى. ول بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن اكەسىنىڭ وعان جاساپ بەرگەن شاعىن زەرتحاناسىندا وتكىزدى. وندا ول حيميالىق زاتتارمەن تاجىريبە جۇرگىزدى. ونى جارىلىستار قىزىقتىردى. ول نيتروگليسەريندى ءوز ىرقىنا كوندىرگىسى كەلىپ، سول ءۇشىن ارنايى دەتوناتور ازىرلەدى.

كوپتەگەن ەكسپەريمەنتتەردىڭ ناتيجەسىندە سىناپپەن تولتىرىلعان كىشكەنتاي مەتالل كاپسۋلاسىندا دەتوناتور دايىندادى. نيتروگليسەرين مەن ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قوسپاسىنان نوبەل جارىلعىش زات جاساپ، ونى ديناميت دەپ اتادى. جاڭالىق جاسالدى. نوبەل ونى 1867 جىلى پاتەنتتەپ، بىردەن شۆەد تەمىرجولدارىنىڭ باسقارماسىنا تۋننەل توسەۋ ءۇشىن جارىلعىش زاتتاردى قولدانۋدى ۇسىندى. ەلدىڭ تابيعي جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ، تاۋلى جەرلەر ءۇشىن وتە وزەكتى بولدى.

ديناميت ءوزىنىڭ تاماشا تەسىپ وتەتىن قاسيەتتەرىن بىردەن كورسەتتى. باعىتتالعان جارىلىستار - مونبلاننىڭ (باتىس ەۋروپانىڭ ەڭ بيىك تاۋى، 4808 مەتر) جانىنداعى الپىدە ۇزىندىعى 11،6 شاقىرىم بولاتىن اۆتوموبيل تۋننەلىن توسەۋگە، دۋناي ارناسىن تازارتۋعا، گرەكياداعى كورينفتىك ارنانى سالۋعا، نيۋ-يوركتەگى يست- ريۆەر بۇعازىنداعى سۋ استى جارتاستارىن جويۋعا مۇمكىندىك بەردى.

ءديناميتتىڭ كومەگىمەن باكۋ مۇناي كەن ورىندارىنىڭ بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرىلدى. وندا نوبەلدىڭ ەكى ۇلكەن اعاسى جۇمىس ىستەپ، بۇدان تاپقان اقشالارىنا ولاردى «ورىس روكفەللەرى» دەپ اتادى.

ەۋروپادا جانە مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە ديناميت وندىرەتىن كاسىپورىندار اشىلىپ جاتتى. نوبەلدىڭ ءوزى وسىعان ۇقساس 20 مانۋفاكتۋراعا يەلىك ەتتى. ديناميت تەك ينجەنەرلىك قۇرىلىستاردا عانا ەمەس، سونداي-اق اسكەري ءىس-قيمىلداردا دا بەلسەندى قولدانىلا باستادى. نوبەل بۇنىڭ بارىنەن ايتارلىقتاي داۋلەت جينادى. 

1873 جىلى نوبەل پاريجگە كەتىپ، وندا ول شاعىن حيميالىق زەرتحاناسىندا ءوز كومپانيالارىن باسقاردى. 1880 جىلدىڭ سوڭىندا، ول جاڭا، ءتۇتىنسىز ۇنتاقتى ءارى اسا قۋاتتى جارىلعىش زاتتى پاتەنتتەپ، ونى «بالليستيت» دەپ اتادى. ول ءوز پاتەنتىن يتاليا ۇكىمەتىنە ساتىپ، سونىڭ سەبەبىنەن بىردەن فرانسۋز ۇكىمەتىمەن ارادا قاقتىعىس بولادى. ونى الاياقتىق بويىنشا ايىپتاپ، زەرتحاناسىنا ءتىنتۋ جاسايدى. وسى ارەكەتتەرگە اشىنعان الفرەد، 1891 جىلى فرانسيانى تاستاپ، يتالياداعى ريۆەرە سان رەموعا قونىس اۋداردى.

نوبەل ەشقاشان ۇيلەنبەدى، ادامداردان ساياق تۇردى، كۇندەلىكتى ومىردە قاراپايىم ءومىر ءسۇردى، فرانسۋز، نەمىس، ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ەركىن سويلەدى، بۇكىل الەمدىك دانق وعان ماسىل بولعاندىقتان، تىنىشتىقتا ءومىر سۇرۋگە تالپىندى. ول ءوزىنىڭ ۆيللاسىنداعى اپەلسين باعىنىڭ اراسىندا، جاڭا حيميالىق زەرتحانا قۇردى. كوپ ۇزاماي ونى جۇرەك اۋىرۋى قيناي باستادى، ول جالپى شارشاعاندىق سەزىنىپ، وندا جۇرەك قىسپاسى دامىدى. نوبەل ميعا قان قۇيىلۋىنان قايتىس بولدى.

1888 جىلى ءبىر فرانسۋز گازەتىنىڭ ءتىلشىسى نوبەلدىڭ قايتىس بولعانى جايلى جالعان حابارلاما جاريالادى. ونى «قان ميلليونەرى»، «ءولىم ساۋداگەرى»، «ءديناميتتى پاتشا» دەپ اتادى. بۇل بيزنەسمەنگە قاتتى اسەر ەتىپ، ول ادامزاتتىڭ ەسىندە «الەمدىك زالىم» رەتىندە قالعىسى كەلمەدى. 1895 جىلى 27 قاراشادا پاريجدەگى شۆەد-نورۆەگيالىق كلۋبتا نوبەل وسيەتحاتقا قول قويىپ، سوعان سايكەس ونىڭ بايلىعىنىڭ باسىم بولىگى عىلىم، ادەبيەت، بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ ىسىندەگى جەتىستىكتەرى ءۇشىن بەرىلەتىن، حالىقارالىق سىيلىققا اۋدارىلدى.

---