ديپلومدىق جۇمىس. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ
ديپلومدىق جۇمىس
تاقىرىبى: مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ.
مازمۇنى
كىرىسپە................ 3
1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى
1. 1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق نەگىزدەرى....... 7
1. 2 قازاق بالالار فولكلورى – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ قۇرالى.................... 15
2 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارى
2. 1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار دۇنيەتانىمىن ءىس - ارەكەت ۇستىندە ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارى ارقىلى قالىپتاستىرۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى.................................... 33
2. 2 پەداگوگيكالىق ەكسپەريمەنتتى ۇيىمداستىرۋ جانە ونىڭ ناتيجەلەرى.................................................................... 46
قورىتىندى........................................................................................................... 58
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى..................................................................... 59
كىرىسپە
زەرتتەۋدىڭ كوكەيتەستىلىگى: قازىرگى قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاھاندىق وزگەرىستەر جاڭا ۇرپاقتى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ىسىنە ۇلكەن تالاپتار قويىپ وتىرعانى بارشاعا ءمالىم. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ جاڭا قارقىنمەن دامۋى ۇرپاق تاربيەسىندە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ۇلىقتاپ، ءوز انا ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەپ، ونىڭ قۋات - قاينارىن پايدالانۋعا جول اشتى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى تاربيە جۇمىسىن رەتتەيتىن ءبىرىنشى تۇجىرىمدامالىق قۇجات 1995 جىلى قابىلدانعان «مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى جانە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى تاربيەلەۋ تۇجىرىمداماسى» بولدى. وندا تاربيە جۇمىستارىنىڭ ماقساتى، ۇستانىمى، مازمۇنى مەن تاسىلدەرى قاراستىرىلىپ، وتباسىنىڭ تاربيەلىك پوتەنسيالى مەن مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسىنە اسا ءماندى كوڭىل ءبولىندى. ءقازىر سودان بەرى 20 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپ، بۇل قۇجات بۇگىنگى كۇنى ءوزىنىڭ ميسسياسىن ورىندادى دەپ ايتا الامىز[1].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا:... جەكە تۇلعانىڭ ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە قالىپتاسۋى، دامۋى جانە كاسىبي تۇرعىدا جەتىلۋى ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ – قاجەتتىلىگى ايتىلسا، وسى زاڭنىڭ ءى ءبولىمى 2 - بابىندا «قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇر - سالتىن وقىپ - ۇيرەنۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسالۋى قاجەت» - دەپ اتاپ كورسەتىلىپ، حالىقتىق مادەنيەتتىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جۇيەسىنىڭ مادەني - ەتنيكالىق ماقساتىن كوزدەگەن وسىنداي مەملەكەتتىك قۇجاتتار اياسىندا ۇزاق جىلدار بويى ەسكەرۋسىز كەلگەن حالىقتىق پەداگوگيكا داستۇرلەرى قايتا جاڭعىرىپ، تاربيە سالاسىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولا باستادى.
مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋى ءوز ۇلتىمىزعا ءتان رۋحاني، مادەني ءومىردىڭ وركەندەۋىنەن كورىنىس تاۋىپ، جاس ۇرپاقتى سالت - داستۇرگە، تىلگە، ۇلتتىق ونەرگە، ءوز ەلىنىڭ جانە الەم حالىقتانىنىڭ تاريحىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، جاۋاپتى دا باستى مىندەتتەر رەتىندە سانالىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدا.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەتنيكالىق - مادەني ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا: «ەتنيكالىق - مادەني جانە مەملەكەتتىك سايكەستىلىككە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ارقىلى بارىنشا ءتيىمدى قول جەتكىزۋگە بولادى. ءبىلىم بەرۋ – ۇلتتىق ساپانى قالىپتاستىرۋدىڭ، مادەني - تىلدىك مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە مىناداي باستى ءتورت فۋنكسيانى اتقارۋعا ءتيىس:
- تاراتۋشىلىق (ەتنيكالىق - ۇلتتىق قوعامداستىقتىڭ تۇتاستىعى مەن جاڭعىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ)؛
- دامىتۋشىلىق (ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ)؛
- سارالاۋشىلىق (ادامنىڭ، ەتنيكالىق توپتاردىڭ ۇلتتىق - مادەني قاجەتتىلىكتەرىن ايقىنداۋ)؛
- ىنتىماقتاستىرۋشىلىق (مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بىرلىگىن، ءوزارا كىرىگۋىن، ءوزارا بايىتۋىن، جەكە تۇلعانىڭ الەمدىك جانە ۇلتتىق مادەنيەت جۇيەسىندە بايلاۋىن قامتاماسىز ەتۋ)» – دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىلىمدى ادام عانا تاريحي جانە مادەني داستۇرلەردى ۇستانا الادى. ول ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر قاۋىمداستىق پەن حالىققا قاتىستىلىعىن سەزىنەدى، ونىڭ بويىندا مادەني قاجەتتىلىكتەر: ادامگەرشىلىككە، ويلى ءىس - ارەكەتكە، سۇلۋلىققا، جوعارى - رۋحاني باستاۋلارعا قۇلشىنىس قالىپتاسادى[2].
ۇلتتىق ءتالىم - تاربيە بەرۋدىڭ ناتيجەلىلىگى بالاباقشا تاربيەشىسىنەن باستاپ، باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق قىزمەتىنىڭ دارەجەسىمەن ايقىندالادى. سوندىقتان بولاشاق بالاباقشا تاربيەشىسى مەن باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان ءتالىم - تاربيە تاجىريبەسىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىن باستى نازارعا العانى دۇرىس دەپ ويلايمىز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ (2007ج) 15 - بابىندا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارى ايقىندالعان. وندا:
1. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارى ءىس - ارەكەت تۇرلەرىنىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءۇشىن ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتىنىڭ نەگىزىندە ازىرلەنەتىندىگى؛
2. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارىندا «... ءار بالانىڭ تالابىن، بەيىمدىلىگىن، قابىلەتتىلىگىن، دارىندىلىعىن ىسكە اسىرۋعا جانە ونىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن دەنساۋلىق جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، دارا ءادىس نەگىزىندە ونى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن مەڭگەرۋگە دايارلاۋعا باعدارلانادى» – دەپ ايتىلدى[3].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارىنا ساي جانە قازىرگى كەزەڭ وزگەرىستەرىنە وراي حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە بالاعا ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن ياعني، حالىقتىڭ باعزى زامانداردان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان تاربيە قۇندىلىقتارىن مەڭگەرتۋ تالابى قويىلىپ وتىر. اتالمىش باعدارلامادا:
« - مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى ەلەۋلى تۇردە كەڭەيدى: قازاق تىلىندە وقىتاتىن بالاباقشالار - 1178 (2001 جىلمەن سالىستىرعاندا 876 - عا وسكەن)، مەكتەپتەر - 3821 (2001 جىلمەن سالىستىرعاندا 173 - كە ارتتى)، 101 مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىعى قۇرىلدى؛» دەلىنەدى[4].
وسى مەملەكەتتىك قۇجاتتارمەن قوسا، 1999 جىلى جارىق كورگەن «بالبوبەك» باعدارلاماسى دا قازاق بالاباقشالارىنىڭ باعدارلاماسىن ايقىنداپ بەردى. ولاي بولسا، قازاق بالالار باقشاسىندا حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇساق جانرلارى ساناماق، جاڭىلتپاش، مازاقتامالاردىڭ بالالاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى جايلى، ونىڭ ءتالىم - تاربيەلىك ماڭىزى تۋرالى ايتۋ، ونىڭ تاربيە جۇيەسىندەگى قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ قالا بەرمەك. ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن حالىق تاعىلىمىنىڭ ءمان - ماڭىزى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى حالىق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ تالىمدىك تاعىلىمدارى، قۇندى يدەيالارى، ءادىس - تاسىلدەرى، امال - جولدارى، قۇرالدارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. زەرتتەلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ادىستەمەلىك نەگىزىن دالەلدەۋدە كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى، بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ وزىق تاجىريبەلەرى، سوڭعى اقپارات مالىمەتتەرى، عالامتور ماتەريالدارى پايدالانىلادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى الىس - جاقىن شەتەلدىك عالىمدار تاراپىنان 20 - 30 جىلداردان باستاپ - اق زەرتتەلە باستاعان. سول جىلدارى ە. ي. ۆودوۆوزوۆا (1913)، ن. ك. كرۋپسكايا (1917)، ە. ي. تيحەيەۆا (1928)، ل. ك. شلەگەردىڭ (1930) ءبىرقاتار پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن.
عىلىمي جۇمىستارعا شولۋ جاساپ، بالانىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ ماسەلەسىنە توقتالعان كەزدە، نەگىزىنەن تمد ەلدەرى عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى سوڭعى جىلدارعا دەيىن (1950 - 60 جىلدار) قازاقستاندا تىكەلەي بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانعان عالىمدار بولماعان دەۋگە بولادى. وعان سەبەپ، وداق كولەمىندەگى بارلىق بالاباقشالار ورىس بالاباقشالارىنىڭ باعدارلامالارىن اۋدارىپ، سونداعى تالاپ - تىلەكتەردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعاندىقتان، ادىستەمەلىك ەڭبەكتەر دە اۋدارما قالپىندا قالىپ كەلدى.
دەسەك تە، قازاق مەكتەپتەرىندە حالىق اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنىڭ تاربيە قۇرالىنا اينالۋى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ - اق قولعا الىنعانىن بىلەمىز. ونىڭ ايعاعى بىرىنشىدەن، 19918 - 29 جىلدار ارالىعىندا بالالار ادەبيەتى قالىپتاسقان بولسا، 1932 جىلى س. سەيفۋللين قۇراستىرىپ، قىزىلوردادا باسىلعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىنا «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان «تايبۋرىلدىڭ شابىسى» ءۇزىندىسى ەنگىزىلگەن.
كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى جىلدارىنا تاياۋ بالالار باقشاسىنا ارنالىپ جازىلعان ءبىرقاتار قازاقستاندىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جاريالانىپ، بوي كورسەتە باستادى. ولاردىڭ قاتارىندا ش. احمەتوۆ، ق. شونازاروۆ، ا. مەڭجانوۆا، ب. بايمۇراتوۆا، ءا. ءامىروۆا، ت. ليەۆچەنكو، م. ساتىمبەكوۆا، ق. مەڭداياقوۆا ت. ب. ەڭبەكتەرى بار.
زەرتتەۋ ماسەلەسى سالاسىندا جارىق كورگەن ءبىرشاما زەرتتەۋلەرگە جاساعان تالداۋ بارىسى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن تولىقتىرۋدىڭ ءالى دە بولسا ولقى تۇستارى بار ەكەنىن بايقاتتى. ءبىز سوعان بايلانىستى ءوز زەرتتەۋىمىزدى « مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ» دەپ اتادىق.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: قازاق بالاباقشالارىنىڭ بالعىندارىنا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن عىلىمي تۇرعىدا نەگىزدەۋ.
ورىنداعان ارالبايەۆا ريتا
عىلىمي جەتەكشىسى
فيل. ع. ك.، اعا وقىتۋشى: ءابدىرازاقوۆ ق.
ديپلومدىق جۇمىس. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ. جۇكتەۋ
تاقىرىبى: مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ.
مازمۇنى
كىرىسپە................ 3
1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ تەوريالىق نەگىزدەرى
1. 1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق نەگىزدەرى....... 7
1. 2 قازاق بالالار فولكلورى – مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ قۇرالى.................... 15
2 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ پەداگوگيكالىق شارتتارى
2. 1 مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار دۇنيەتانىمىن ءىس - ارەكەت ۇستىندە ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارى ارقىلى قالىپتاستىرۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى.................................... 33
2. 2 پەداگوگيكالىق ەكسپەريمەنتتى ۇيىمداستىرۋ جانە ونىڭ ناتيجەلەرى.................................................................... 46
قورىتىندى........................................................................................................... 58
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى..................................................................... 59
كىرىسپە
زەرتتەۋدىڭ كوكەيتەستىلىگى: قازىرگى قوعامدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاھاندىق وزگەرىستەر جاڭا ۇرپاقتى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ىسىنە ۇلكەن تالاپتار قويىپ وتىرعانى بارشاعا ءمالىم. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ جاڭا قارقىنمەن دامۋى ۇرپاق تاربيەسىندە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى ۇلىقتاپ، ءوز انا ءتىلىمىزدى قۇرمەتتەپ، ونىڭ قۋات - قاينارىن پايدالانۋعا جول اشتى.
تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى تاربيە جۇمىسىن رەتتەيتىن ءبىرىنشى تۇجىرىمدامالىق قۇجات 1995 جىلى قابىلدانعان «مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى جانە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى تاربيەلەۋ تۇجىرىمداماسى» بولدى. وندا تاربيە جۇمىستارىنىڭ ماقساتى، ۇستانىمى، مازمۇنى مەن تاسىلدەرى قاراستىرىلىپ، وتباسىنىڭ تاربيەلىك پوتەنسيالى مەن مەكتەپتىڭ تاربيە جۇيەسىنە اسا ءماندى كوڭىل ءبولىندى. ءقازىر سودان بەرى 20 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتىپ، بۇل قۇجات بۇگىنگى كۇنى ءوزىنىڭ ميسسياسىن ورىندادى دەپ ايتا الامىز[1].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىندا:... جەكە تۇلعانىڭ ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە قالىپتاسۋى، دامۋى جانە كاسىبي تۇرعىدا جەتىلۋى ءۇشىن جاعدايلار جاساۋ – قاجەتتىلىگى ايتىلسا، وسى زاڭنىڭ ءى ءبولىمى 2 - بابىندا «قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇر - سالتىن وقىپ - ۇيرەنۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسالۋى قاجەت» - دەپ اتاپ كورسەتىلىپ، حالىقتىق مادەنيەتتىڭ ماڭىزىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
ءبىلىم مەن تاربيە بەرۋ جۇيەسىنىڭ مادەني - ەتنيكالىق ماقساتىن كوزدەگەن وسىنداي مەملەكەتتىك قۇجاتتار اياسىندا ۇزاق جىلدار بويى ەسكەرۋسىز كەلگەن حالىقتىق پەداگوگيكا داستۇرلەرى قايتا جاڭعىرىپ، تاربيە سالاسىندا ەرەكشە ماڭىزعا يە بولا باستادى.
مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق دامۋى ءوز ۇلتىمىزعا ءتان رۋحاني، مادەني ءومىردىڭ وركەندەۋىنەن كورىنىس تاۋىپ، جاس ۇرپاقتى سالت - داستۇرگە، تىلگە، ۇلتتىق ونەرگە، ءوز ەلىنىڭ جانە الەم حالىقتانىنىڭ تاريحىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، جاۋاپتى دا باستى مىندەتتەر رەتىندە سانالىپ، جۇزەگە اسىرىلۋدا.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەتنيكالىق - مادەني ءبىلىم تۇجىرىمداماسىندا: «ەتنيكالىق - مادەني جانە مەملەكەتتىك سايكەستىلىككە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ارقىلى بارىنشا ءتيىمدى قول جەتكىزۋگە بولادى. ءبىلىم بەرۋ – ۇلتتىق ساپانى قالىپتاستىرۋدىڭ، مادەني - تىلدىك مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالى ەسەبىندە مىناداي باستى ءتورت فۋنكسيانى اتقارۋعا ءتيىس:
- تاراتۋشىلىق (ەتنيكالىق - ۇلتتىق قوعامداستىقتىڭ تۇتاستىعى مەن جاڭعىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ)؛
- دامىتۋشىلىق (ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ)؛
- سارالاۋشىلىق (ادامنىڭ، ەتنيكالىق توپتاردىڭ ۇلتتىق - مادەني قاجەتتىلىكتەرىن ايقىنداۋ)؛
- ىنتىماقتاستىرۋشىلىق (مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا بىرلىگىن، ءوزارا كىرىگۋىن، ءوزارا بايىتۋىن، جەكە تۇلعانىڭ الەمدىك جانە ۇلتتىق مادەنيەت جۇيەسىندە بايلاۋىن قامتاماسىز ەتۋ)» – دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىلىمدى ادام عانا تاريحي جانە مادەني داستۇرلەردى ۇستانا الادى. ول ءوزىنىڭ بەلگىلى ءبىر قاۋىمداستىق پەن حالىققا قاتىستىلىعىن سەزىنەدى، ونىڭ بويىندا مادەني قاجەتتىلىكتەر: ادامگەرشىلىككە، ويلى ءىس - ارەكەتكە، سۇلۋلىققا، جوعارى - رۋحاني باستاۋلارعا قۇلشىنىس قالىپتاسادى[2].
ۇلتتىق ءتالىم - تاربيە بەرۋدىڭ ناتيجەلىلىگى بالاباقشا تاربيەشىسىنەن باستاپ، باستاۋىش مەكتەپ ءمۇعالىمنىڭ پەداگوگيكالىق قىزمەتىنىڭ دارەجەسىمەن ايقىندالادى. سوندىقتان بولاشاق بالاباقشا تاربيەشىسى مەن باستاۋىش مەكتەپ مۇعالىمدەرى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان ءتالىم - تاربيە تاجىريبەسىن ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەسىن باستى نازارعا العانى دۇرىس دەپ ويلايمىز.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءبىلىم تۋرالى» زاڭىنىڭ (2007ج) 15 - بابىندا مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارى ايقىندالعان. وندا:
1. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارى ءىس - ارەكەت تۇرلەرىنىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار ءۇشىن ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ستاندارتىنىڭ نەگىزىندە ازىرلەنەتىندىگى؛
2. مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە مەن وقىتۋدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ باعدارلامالارىندا «... ءار بالانىڭ تالابىن، بەيىمدىلىگىن، قابىلەتتىلىگىن، دارىندىلىعىن ىسكە اسىرۋعا جانە ونىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرى مەن دەنساۋلىق جاعدايىن ەسكەرە وتىرىپ، دارا ءادىس نەگىزىندە ونى باستاۋىش ءبىلىم بەرۋدىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن مەڭگەرۋگە دايارلاۋعا باعدارلانادى» – دەپ ايتىلدى[3].
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2011 - 2020 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارىنا ساي جانە قازىرگى كەزەڭ وزگەرىستەرىنە وراي حالىققا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە بالاعا ءوز ۇلتىنىڭ مادەنيەتىن ياعني، حالىقتىڭ باعزى زامانداردان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان تاربيە قۇندىلىقتارىن مەڭگەرتۋ تالابى قويىلىپ وتىر. اتالمىش باعدارلامادا:
« - مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋدىڭ ينفراقۇرىلىمى ەلەۋلى تۇردە كەڭەيدى: قازاق تىلىندە وقىتاتىن بالاباقشالار - 1178 (2001 جىلمەن سالىستىرعاندا 876 - عا وسكەن)، مەكتەپتەر - 3821 (2001 جىلمەن سالىستىرعاندا 173 - كە ارتتى)، 101 مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىعى قۇرىلدى؛» دەلىنەدى[4].
وسى مەملەكەتتىك قۇجاتتارمەن قوسا، 1999 جىلى جارىق كورگەن «بالبوبەك» باعدارلاماسى دا قازاق بالاباقشالارىنىڭ باعدارلاماسىن ايقىنداپ بەردى. ولاي بولسا، قازاق بالالار باقشاسىندا حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇساق جانرلارى ساناماق، جاڭىلتپاش، مازاقتامالاردىڭ بالالاردىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋداعى ءرولى جايلى، ونىڭ ءتالىم - تاربيەلىك ماڭىزى تۋرالى ايتۋ، ونىڭ تاربيە جۇيەسىندەگى قۇندىلىقتارىن زەرتتەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ قالا بەرمەك. ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن حالىق تاعىلىمىنىڭ ءمان - ماڭىزى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى حالىق ەتنوپەداگوگيكاسىنىڭ تالىمدىك تاعىلىمدارى، قۇندى يدەيالارى، ءادىس - تاسىلدەرى، امال - جولدارى، قۇرالدارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. زەرتتەلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ادىستەمەلىك نەگىزىن دالەلدەۋدە كوپتەگەن زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى، بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ وزىق تاجىريبەلەرى، سوڭعى اقپارات مالىمەتتەرى، عالامتور ماتەريالدارى پايدالانىلادى.
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى الىس - جاقىن شەتەلدىك عالىمدار تاراپىنان 20 - 30 جىلداردان باستاپ - اق زەرتتەلە باستاعان. سول جىلدارى ە. ي. ۆودوۆوزوۆا (1913)، ن. ك. كرۋپسكايا (1917)، ە. ي. تيحەيەۆا (1928)، ل. ك. شلەگەردىڭ (1930) ءبىرقاتار پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەرى جارىق كورگەن.
عىلىمي جۇمىستارعا شولۋ جاساپ، بالانىڭ دۇنيەتانىمىن دامىتۋ ماسەلەسىنە توقتالعان كەزدە، نەگىزىنەن تمد ەلدەرى عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى سوڭعى جىلدارعا دەيىن (1950 - 60 جىلدار) قازاقستاندا تىكەلەي بۇل ماسەلەمەن شۇعىلدانعان عالىمدار بولماعان دەۋگە بولادى. وعان سەبەپ، وداق كولەمىندەگى بارلىق بالاباقشالار ورىس بالاباقشالارىنىڭ باعدارلامالارىن اۋدارىپ، سونداعى تالاپ - تىلەكتەردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىمەن عانا شەكتەلىپ وتىرعاندىقتان، ادىستەمەلىك ەڭبەكتەر دە اۋدارما قالپىندا قالىپ كەلدى.
دەسەك تە، قازاق مەكتەپتەرىندە حالىق اۋىز ادەبيەتى جانرلارىنىڭ تاربيە قۇرالىنا اينالۋى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ - اق قولعا الىنعانىن بىلەمىز. ونىڭ ايعاعى بىرىنشىدەن، 19918 - 29 جىلدار ارالىعىندا بالالار ادەبيەتى قالىپتاسقان بولسا، 1932 جىلى س. سەيفۋللين قۇراستىرىپ، قىزىلوردادا باسىلعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىنا «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان «تايبۋرىلدىڭ شابىسى» ءۇزىندىسى ەنگىزىلگەن.
كەڭەستىك ءداۋىردىڭ سوڭعى جىلدارىنا تاياۋ بالالار باقشاسىنا ارنالىپ جازىلعان ءبىرقاتار قازاقستاندىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جاريالانىپ، بوي كورسەتە باستادى. ولاردىڭ قاتارىندا ش. احمەتوۆ، ق. شونازاروۆ، ا. مەڭجانوۆا، ب. بايمۇراتوۆا، ءا. ءامىروۆا، ت. ليەۆچەنكو، م. ساتىمبەكوۆا، ق. مەڭداياقوۆا ت. ب. ەڭبەكتەرى بار.
زەرتتەۋ ماسەلەسى سالاسىندا جارىق كورگەن ءبىرشاما زەرتتەۋلەرگە جاساعان تالداۋ بارىسى مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالار دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدا ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن تولىقتىرۋدىڭ ءالى دە بولسا ولقى تۇستارى بار ەكەنىن بايقاتتى. ءبىز سوعان بايلانىستى ءوز زەرتتەۋىمىزدى « مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ» دەپ اتادىق.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: قازاق بالاباقشالارىنىڭ بالعىندارىنا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرىن عىلىمي تۇرعىدا نەگىزدەۋ.
ورىنداعان ارالبايەۆا ريتا
عىلىمي جەتەكشىسى
فيل. ع. ك.، اعا وقىتۋشى: ءابدىرازاقوۆ ق.
ديپلومدىق جۇمىس. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا ادەبيەتتىڭ ۇساق جانرلارىن ۇيرەتۋ ارقىلى دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرۋ. جۇكتەۋ
You Might Also Like
