ەكى كەزدەسۋ
(پوۆەست)
جىبەك مەنى تانىعان جوق. تانۋعا مۇمكىن دە ەمەس ەدى. جازدى كۇنى قىزىل كۇن تاۋدان اسىپ باتقان كەزدە مەن "ايدارلى تومار" دەگەن تومارلى كولدىڭ باسىندا وتىرعان بايدىڭ اۋلىنا كەلدىم. "ايدارلىتومار" ءبىر دوگىلدەۋ، ونشا بيىك ەمەس بۇيرات تاۋدىڭ كۇنشىعىس جاعىندا ەدى. "ايدارلىتوماردا" وتىرعان بەس-التى اۋىل. ءبارى دە باي اۋىلدار. اۋىل باسىنا مىڭ-مىڭنان قوي بار. توپ-توپ جىلقىلارى بار. ءار اۋىلدىڭ ماڭايىندا قىبىرلاپ جاتقان مال: قوزىلارىمەن بىرگە ىڭىرسىپ، ماڭىراپ، قىبىرلاپ جايىلىپ جاتقان قالىڭ قوي. بىتىراپ-بىتىراپ كەيبىرەۋلەرى جايىلىپ، كەيبىرەۋلەرى جۋساپ جاتقان سيىر. توپتانىپ شوگىپ-شوگىپ جاتقان كوپ تۇيە. ورىستە شۇرقىراپ، قارا قۇرتتاي قىبىرلاپ قاپتاپ جاتقان جىلقى.
ۋاقىت 1919 جىلدىڭ جازى. اقمولا، سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ شەكاراسى. ۇكىمەت كولچاكتىكى.
مەن جاياۋ، قولىمدا تاياعىم بار، باسىمدا جامانداۋ قوڭىر ەلتىرى تىماق، اياعىمدا ەسكىلەۋ سولدات ەتىك، بۇتىمدا ەسكى قوي تەرىسى شالبار، ۇستىمدە ەسكى-جىرتىقتاۋ كوك لاڭكە شاپان. بەلىمدە ەسكى، كىرلەۋ قىزىل شۇبەرەك بەلبەۋ — جىبەك قايدان تانىسىن؟..
مەن شەتكى اۋىلعا كەلىپ، اۋىل يەسىنىڭ ۇيىنە — ۇلكەن اقبوز ۇيگە كىرگەندە كۇن باتقان ەدى.
جازعى جىلى كەش. اسپان اشىق. جالعىز-اق كۇنباتىس جاقتان بىتىراعان ءبىراز قارا بۇلت كورىنەدى. "ايدارلىتوماردىڭ" توڭىرەگىندە مال قىبىر-قىبىر ەتەدى. ىڭىرسىپ، ىزىڭداعان قالىڭ مالدىڭ داۋسى كەشكە كوش جەردەن ەستىلەدى. ۇكىمەت كولچاكتىكى، ءبىراق "ايدارلىتوماردىڭ" باسىنداعى بەس-التى اۋىل ەشكىمگە قاراماعان، ءوز الدىنا وزگە دۇنيەدەن بولەك ءبىر مەملەكەت ءتارىزدى.
ۇيگە سالەم بەرە كىرىپ، بوساعادان اسىڭقىراپ وتىرىپ، الا كولەڭكەدە ۇيدە جالعىز وتىرعان بايبىشەمەن امانداستىم. ءجون سۇرادى. جاتتاپ العان ءجونىمدى ايتتىم. "ەكىباستۇز" زاۆودىنان كەلە جاتقان جۇمىسكەرمىن" — دەيمىن. سويلەسىپ وتىردىق.
ۇيگە الا كولەڭكەدە بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ ءجۇر. قازان استى. وت جاقتى. وتتى جاعىپ جاتقان قىزىل جەلەكتى جاس كەلىنشەك، تەزەك بىقسىپ جانباعان سوڭ، كەلىنشەك ەڭكەيىپ ۇرگىشتەپ وتتى جاندىردى.
وتقا تايانىپ، وتتى جاعىپ وتىرعان كەلىنشەكتىڭ بەتىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ، جۇرەگىم سەلت ەتە قالدى. قايدا كوردىم مۇنى؟.. كوز اشىپ-جۇمعانشا ۇشقىر وي شىرق اينالىپ، بەيشارا جىبەكتى تاپتى. مەن تانىدىم.
جىبەك بۇرىن بايلاۋ بولعان، سوڭىنان كەدەيلەنگەن قارساقباي دەگەن شالدىڭ قىزى ەدى. قارساقبايدىڭ ەلىندە جىبەكتەن سۇلۋ، جىبەكتەن اسقان قىز جوق ەدى. جىبەك — قارساقبايدىڭ ەركەلەتكەن كەنجە بالاسى.
قارساقباي جىبەكتى اۋقاتى وزىمەن قاتار كەدەيگە بەرمەي، پايلار جىبەكتى ۇناتسا دا، قارساقبايدى كەدەيسىنىپ سوقتىقپاي ءجۇرۋشى ەدى.
قانشا جىبەكتى جاقسى كورىپ ەركەلەتسە دە، اكەسىنىڭ ويى مال ەدى. ءبىراق جىبەكتىڭ ويى باسقا ەدى... جىبەك، جىبەك ەدى!
ەندى جىبەك وت جاعىپ وتىر. مەنى تانىمايدى. جىبەك توقال. بايدىڭ توقالى. باي سەمىز بورسىقتاي شىرىگەن اعاشتىڭ تۇبىرىندەي، قارا تارعىل جۋان تارلان شال. تىسقا مالايلارىنا اقىرىپ، توبەت يتشە گۇرىلدەپ كەلىپ باي جوعارى شىعىپ وتقا تاياۋ وتىردى. تورداي، الدىندا تاعى دا بىر-ەكى ءتاۋىر كيىنگەن كىسى بايمەن سويلەسىپ وتىر. جىبەك وت جاعىپ وتىر.
بۇرىنعى جارقىلداپ، كيىكتىڭ لاعىنداي ويناپ جۇرەتىن جىبەكتە كۇلكى جوق... بەيشارا جىبەك. قالاي ءتۇستىڭ بۇل حالگە؟.. سەنى اكەڭ مىنا مايلى شىرىككە مالعا ساتىپ جىبەردى-اۋ! قالايشا كوندىڭ سەن بۇعان؟.. قانداي جىلادىڭ ەكەن سورلى؟.. پاقىرىم-اي، قالاي كوندىڭ؟.. سەنى مۇندايعا كونەر دەپ كىم ويلاعان؟! — دەپ بوساعا جاققا ۇرلانا قاراپ مەن وتىردىم.
جىبەكپەن سويلەسۋگە حال جوق. اشىنعان جان قۇر قايناپ وتىردى. مەن تىسقا بىر-ەكى شىعىپ كەلدىم.
جىبەك وت جاعىپ وتىردى. جۋاندار سويلەسىپ وتىر... ەتپىستى. قازاندى ءتۇسىرىپ، تاباقتى جاساپ، توردەگى كىسىلەردىڭ الدىنا ەت اكەلدى. مەنى تاباققا كىسىلەر شاقىردى. ەت جەدىك. ەت جەپ بولعان سوڭ كىسىلەردى دە، مەنى دە قوناق ۇيگە اپارىپ جاتقىزدى. جىبەك وتتى قاعىستىرىپ قالدى. قوناق، ۇيگە كەلىپ جاتقان، ءتاۋىر كيىنگەن كىسى ماعان "تاڭەرتەڭ دارەت الۋ كەرەك بولادى" دەپ قۇمانعا جۇمسادى. مەن قۇمان الۋعا بايدىڭ ۇيىنە كىردىم. باي جاتاردىڭ الدىندا تاعى قىمىز ءىشىپ وتىر ەكەن. كويلەكشەڭ، قارنىن سيپاپ، سوزىپ-سوزىپ كەكىرەدى. قىمىزدى ساپىرىپ قۇيىپ بەرىپ وتىرعان بايبىشە. جىبەك ءالى وت جاعىپ وتىر.
اقىرىن كىرىپ كەلگەن ماعان قاراپ، باي "نە كەرەك" دەگەندە، كەلگەلى مەنىڭ بەتىمە انىقتاپ ءبىر قاراماعان جىبەك جالت قاراپ، سەلت ەتە ءتۇستى.
جىبەك مەنىڭ بەتىمە قادالا قالدى...
جىبەكتىڭ كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ كەتىپ، تەز بايعا قاراپ:
— الگى كىسى قۇمان كەرەك دەپ ەدى، — دەدىم.
— ا-ا، الا عوي، — دەگەندە، تەز وت باسىنداگى قۇماندى الىپ شىعىپ كەتتىم.
قوناق ءۇي مەن بايدىڭ ءوزى جاتاتىن ءۇيى قاتار. شەشىنىپ جاتتىم. ۇيقى جوق. بايدىڭ ۇيىنەن شىققان كىسىلەردى تىڭداپ جاتىرمىن. بىرەۋ شىقتى، بىرەۋ كىردى. ءبىر ۋاقىتتا جىبەكتىڭ شىققانىن ءبىلدىم. جىبەك تۇندىك جاپتى. قوناق ءۇيدىڭ جانىنا كەلىپ از عانا تۇرىپ، كوكىرەگى قاق ايرىلعانداي، قاتتى "ۋ-ۋھ!" دەپ بارىپ ۇيىنە كىردى.
"ۋ-ۋھ!" — دەدى... كوپكە شەيىن وياۋ جاتتىم. قالىڭ، تۇيدەكتەلگەن وي... تاڭ اتقاندا از عانا كوزىمنىڭ شىرىمىن الىپ ەرتەڭ ەرتە، بايدىڭ ءۇيى ۇيىقتاپ جاتقاندا، نامازعا تۇرعان قوناق ۇيدەگى ادامدارمەن بىرگە تۇرىپ، جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىم.
— كۇندەر ءوتتى. كولچاك كەتتى. سوۆەت وكىمەتى قايتا ورنادى. 1921 جىل بولدى. بۇل بىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ تالاي جەرلەرىن ارالادىم. تالاي جەرلەرىن كوردىم. ءام قازاقستاننان باسقا دا تالاي جەرلەردە، تالاي قالالاردا بولدىم.
1921 جىلى قازاقستاننىڭ، ءبىر قالاسىندا كەڭەس جيىلىسىن باسقارىپ وتكىزدىم.
مەن قالاعا كەلگەن كۇنى جيىلىس اشىلدى. جۇرت جيىلدى. قالانىڭ كەڭ، ۇلكەن، ادەمى كلۋبى...
مەن جينالىستى قۇتتىقتادىم. سويلەپ تۇرعانىمدا ماعان قادالىپ تۇرعان قاپ-قارا، مولدىرەي جايناعان ەكى كوزگە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. ءسوزدى تەز ءبىتىردىم...
وتىردىم. قاسىمداعى يسپولكومنىڭ ءتوراعاسىنان:
— اناۋ وتىرعان ايەل كىم؟ — دەپ سۇرادىم.
يسپولكومنىڭ ءتوراعاسى قاراپ:
— ءا، ول قىرداعى ءبىزدىڭ ءبىر بۇرجىق دەگەن بايىمىزدىڭ توقالى ەدى، وسى جولى بولىس سايلاۋىندا جۇرتتىڭ كوزىنشە بايىنان بوسانىپ شىعىپ، ەل بولىپ، جۇرت بولىپ جابىلا جالىنسا دا بولماي، دەلەگات بولىپ سايلانىپ مۇندا كەلىپ وتىر. بۇگىن ماعان كەلىپ سويلەستى. ەندى ماقسۇتى وقۋ وقىماق... — دەدى. قاراسام، وتىرعان جىبەك ەكەن. ەكى كوزى ماعان قادالعان.
مەن دە قاراپ ىشىمنەن:
— جىبەك، قاپاستان بوساعان، جىبەك!
ويدا جوق جەردە ەكىنشى رەت كەزدەستىم-اۋ سەنىمەن! جاڭا قادامىڭ قايىرلى بولسىن، قارىنداس! ازگە، سەن ءتارىزدى، قارا پالەلەرگە ۇشىراعان كوپ سىڭلىلەرىڭ دە سەنىڭ جولىڭمەن بوستاندىق الىپ، ادام قاتارىنا تەزىرەك كىرگەي ەدى! — دەدىم.
1923
You Might Also Like
