ءبىزدىڭ تۇرمىس
(پوۆەست)
اششى-تۇششى
ايان حاتتى الىپ، ەكى-ۇش قايتارا وقىدى. قاباعىن ءتۇيىپ،ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى. كەڭ بولمە وزىنە تار كورىندى. 'تەرەزەگە تاياۋ كەلىپ،الىستاعى اسپاننىڭ ۇشىعىنا قاراپ تۇردى. اسپاننىڭ ۇشىعىنداعى كوكالا بۇلتقا التىن كۇننىڭ نۇرى شاشىلعان. التىن نۇر شالعان كوكتەگى كوكالا بۇلتتىڭ اقىرىن جىلجىپ ىدىراعانى اياننىڭ الاسۇرعان قيالدان ايالداتا المادى. اياننىڭ كوزى الىستاعى بۇلتتا، كوڭىلدى قارا جەردىڭ تۇرمىس تەڭىزىندە ەدى.
— جارايدى، كورەرمىز! جارايدى، دۇرىس-اق! — دەدى ايان. ۇيىندە جاڭادان جالعىز تقرىپ، قيال ويىن وز-وزىنە دىبىستاپ ايتقانى اياننىڭ وزىنە جات كورىنبەيدى.
ايان مامىردىڭ تورتىندە اۋداننان ەگىس ناۋقانىنان قايتىپ كەلىپ، ارادا ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ ايلاقپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ەدى.
— قالاي، بۇرىنعىدايسىڭ با جوق، وزگەردىڭبە؟ — دەپ ەدى ايان.
ايلاق:
— ءوزىڭ قاندايسىڭ؟ — دەدى.
Aيان:
— بۇرىنعىدايمىن!.. — دەدى.
ايلاق:
— مەنى وزگەرگەن شىعار دەپ نەلىكتەن ويلادىڭ؟ — دەدى.
ايلاق:
— ە، قالاي ويلامايىن، كومانديروۆكەدە جۇرگەندە حات جازىپ جۇرەم دەپ كەتىپ ەدىڭ، ءبىر دە حات جازبادىڭ، سونان سوڭ، ەندى ۇمىتقان شىعار دەپ ويلاپ ەدىم، — دەدى.
ايان ونىڭ ءمانىسىن ايتىپ، جۋىپ-شايدى.
— مەن نەگە ۇمىتايىن!.. ءوزىڭ ەندى قالايسىڭ؟ بۇرىنعىدايسىڭ با؟ — دەدى.
ايلاق كۇلىپ:
— يا، بۇرىنعىدايمىن! — دەدى.
مىنە، وسىنداي سوزدەر بولعان ەدى. جولىعام دەگەن كۇندەرىندە ايلاق جولىعا الماي ءجۇردى. ايلاقپەن جولىعا الماعاندىقتان ايان كوڭىلسىزدەۋ ەدى...
ودان كەيىن، مامىردىڭ 20-كۇنى تەلەفونمەن سويلەسكەندە ايلاق ايانعا:
— ەندى قويالىق!.. ءقازىر ارامىز بۇرىنعىداي بولماي كەتتى. ەندى قويۋ كەرەك! — دەدى.
ايان بۇعان قاپالانىپ قالعان ەدى. بۇگىن مامىردىڭ 23-ىندە ايان ايلاققا حات جازعان ەدى. 20-مامىردان ۇندەمەي ءجۇرىپ، مامىردىڭ 23-ىندە شىداماي حات جازىپ، مىنە ايلاقتان جاۋاپ الىپ، سونى ەندى قايتا-قايتا وقىپ تۇردى.
ۇستەلدە جاتقان حاتقا تاعى دا قارادى. حات مىناۋ ەدى:
(ايلاق جازۋ جۇيەسىن،ءسوز جۇيەسىن ءجوندى بىلمەيدى. حات ءمۇسىنىن وزىنىكىندەي قىلىپ كوشىرۋگە تىرىستىق.)
ايان.
«جازعان حاتىڭدى الدىم.
الىپ، قۋانىپ قالدىم. كەشە ءبىزدىڭ ءۇي لاگەرگە كەتتى. مەن كازىر ۇيدە ءوزىم قالدىم. ءبىراق كەشەدەن بەرى ءاميلياش كەلىپ وتىر. بۇگىن دە قونادى. ەرتەڭ كۇن جاقسى بولسا، مەن كورشىنىڭ تەلەفونىمەن سويلەسەرمىن، ساعات ون ەكى-بىر كەزدەرىندە. مۇمكىن ءسىز كەلەرسىز، يا بولماسا باقشاعا بارارمىز. مەن بىردە كولحوزعا جۇرەيىن دەپ وتىرمىن. سوعان دەيىن سىزبەن مەنىڭ دە سويلەسكىم كەلىپ ءجۇر. ەرتەڭ حابار بەرەم تەلەفون ارقىلى.
قاپالانبا، جانىم، كورگەنشە قوش بول!
راحيلا 23/ V — 32 جىل».
ايان حاتقا تاعى دا ءبىر قاراپ وقىدى دا:
— ءالى دە اتىن «راحيلا» دەپ جاسىرىپ قويادى-اۋ... بۇل مەنىڭ اقىلىم ەدى... ەندى مۇنداي ناشارلاۋ حاتقا ءوزىنىڭ شىن اتىن-اق جازسايشى! — دەدى ىشىنەن.
ايلاقتىڭ بۇرىنعى حاتتارىن ويلادى.
بۇرىن ۇلىقتاۋ قىلىپ جازاتىن حاتتارىندا ءولىپ-وشىپ جازۋشى ەدى. ولەڭ، جىرلارمەن دە جازۋشى ەدى. ناز قىلىپ جازعان ءبىر زاتىندا: «تاھير مەن زۋحراداي ەدىك... بۇگىن كوزىمە ءبىر كورىنىپ، ءبىر سۇيگىزىپ كەتسەڭ ، ارمانىم بولماس ەدى...» دەپ جازعاندارىن ويلادى. ايلاقتىڭ سول حاتتارىن الىپ وقىپ، ءبىر كۇرسىندى...
مامىردىڭ 24-نەن 25-ىنە شەيىن ايان ايلاقتى كۇتىپ ءجۇردى. ايلاقتان حابار بولمادى. ونىڭ ۇيلەرىندەگى تەلەفوندارىن مامىردىڭ 21-22 كەزىندە كوشىرىپ الىپ كەتكەندىكتەن، تەلەفون دا سوعا المادى.
مامىردىڭ 25-كۇنى ءبىر جىگىتتەن حات جازىپ جىبەرىپ ەدى، ول تابا الماي قايتىپ كەلدى.
— لاگەرگە كەتىپ قالىپتى، — دەدى. ەندى ايان ونى ۇمىتپاق بولدى. قاسقىرباي دەگەن جولداسىنا تەلەفون سوقتى.
— كەل، كوشەگە شىعايىق!.. ءجۇرىپ قايتارامىز!.. كۇن ءتاۋىر كورىنەدى عوي. الماتى وزەنىنىڭ ار جاعىنداعى باقشاعا بارىپ قايتارمىز... جارايدى، جارايدى!.. كۇتىپ وتىرام!... — دەدى.
كۇن اۋىپ ەڭكەيگەن كەزدە قاسقىرباي مەن ايان كيىنىپ تىسقا شىقتى. تەاترعا باراتىن كىسىشە كيىنگەن ەدى ەكەۋى دە. الماتىدا بۇل ەكەۋى ەڭ تازا كيىنەتىندەر ەدى. ەكەۋىنىڭ دە ۇستىندە ادەمى قارا بەشپەنت، ەتەك قىرى سىنباعان اق شالبار. اياقتارىندا «جەممي» تۋفلي. — اياننىڭ اياعىندا جۇلىقتارىن لاكتاعان تەرىدەن ىستەگەن كارادە سارالا تۋفلي، قاسقىربايدىڭ اياعىندا زامىشتان جۇلىقتالعان تۋفلي. قاسقىربايدىڭ باسىندا كەپكە، اياننىڭ باسىندا قارا جازىق لەنتالى شي شلياپا. ەكەۋىنىڭ دە قولدارىندا قىرىمنان جولداستارى ەسكەرتكىشكە اكەپ بەرگەن ادەمى شومبال شۇبار تاياق... ەكەۋىنىڭ دە كويلەكتەرى كىرشىكسىز اق، قايىرما جاعا، گالستۋك. اياننىڭ جاڭا كورشىلەرىنىڭ ەسىكتەرىنىڭ الدىنان ءوتىپ باراتىپ، اراش ەسىمدى ادەمى قىزدى كورىپ، ايان امانداستى. اراش بۇلاردىڭ قاستارىنا كەلىپ، ءبىرسىپىرا سويلەسىپ تۇردى.
ايان قاسقىربايمەن سويلەسىپ كەلە جاتىپ، «الگى قىز ايلاقتان كوپ سۇلۋ-اق»، — دەدى ىشىنەن. سودان ايان مەن قاسقىرباي الماتى وزەنىنىڭ ار جاعىنداعى باقشاعا بارىپ، ەداۋىر ءجۇرىپ، ارالاپ قايتتى. جاسارعان، كوك جىبەككە ورالعان اعاشتاردىڭ بالبىراعان جاسىل جاپىراقتارىنىڭ اراسىندا ءجۇردى. توزاڭسىز تازا اۋادا دەم الىپ، جاپىراق جامىلعان بۇلبۇلداردىڭ شاتتىق كۇيلەرىن تىڭداپ، ايان كوكىرەگىن كەردى. بۇل باقشا بۇعان سونداي تانىس ەدى. ءاربىر تانىس جەرلەرى، ءاربىر ۇيرەنگەن ورىندارى مۇنىڭ جۇرەگىنە سونداي ىستىق كورىندى. بىلتىر جازداي ايلاق ەكەۋى تالاي قىزىقتى كۇندەردى وسى باقشادا وتكىزگەن ەدى... ايلاق ەكەۋىنىڭ تالاي وتىرعان، تالاي جۇرگەن ۇيرەنشىكتى ورىندارىن ارالاپ كوردى.
كۇن باتۋعا تايانعاندا ەكەۋى «رەدساپ» كوشەسىمەن قايتتى. سول كوشەدە ايلاقتىڭ بىلتىرعى تۇرعان پاتەرى بار ەدى. سول پاتەردىڭ تۇسىنا كەلىپ، ايان قاسقىربايدى توقتاتىپ، تەرەزەگە قارادى. اشىق تەرەزەدەن ءبىر ايەل باسىن شىعارىپ كۇلىپ، بۇلارمەن امانداستى:
— قايدان كەلەسىڭدەر؟ — دەدى.
ايان:
— مىنا باقشا جاقتان كەلەمىز، — دەدى.
ايەل:
— ءا-ا، باقشا جاقسى شىعار... بۇل باقشاعا بارعانىڭىز وسى شىعار، — دەدى قۋانىپ كۇلىپ.
ايان:
— يا، سولايلاۋ ەدى، — دەدى كۇلىپ.
— ەندى ۇيگە نەگە كىرمەيسىزدەر؟ ۇيگە كىرىڭىزدەر!.. — دەدى ايەل.
ايان قاسقىربايدى ەرتىپ ۇيگە كىردى.
ءبۇل پاتەردە ايلاقتىڭ بىلتىرعى كورشىلەرى تۇراتىن ەدى. بۇل ايەل پياشوۆ دەگەن دوكتوردىڭ ايەلى، ايلاقپەن وتە ارالاسىپ تۇراتىن كورشىسى — ءاسيا دەگەن ەدى. ايان مەن ايلاقتىڭ سىرلارى بۇل ايەلگە ورتاق سياقتى ەدى.
ءبىراز كۇلىسىپ، سويلەسىپ وتىرىپ، ايان مەن قاسقىرباي جۇرمەك بولىپ تۇرەگەلدى... سول ارادا ءاسيا ايلاقتى اڭگىمە قىلدى.
— بالالار وندا بارىپ كەلىپ ەدى. ول ءالى بۇگىن مۇندا ەكەن... لاگەرگە ءالى جۇرگەن جوق، لاگەرگە ەرتەڭ بارىپ، ءۇش-تورت كۇن جاتىپ كەلىپ، وزىمەن بىرگە وقيتىن وقۋشىلارمەن كولحوزعا جۇرەدى ەكەن. بۇگىن مۇندا ءبىزدىڭ ءاميلياش پەن ەكەۋى الگى مەشىتتەگى ناسمەن كلۋبىندا وزدەرىنىڭ وقۋشىلارى جاساعان ويىندا بولماق. بۇگىن ءاميلياش سول ايلاقتىڭ قاسىندا قونادى... — دەدى ءاسيا.
ايان كۇمىلجىپ بىردەمە دەدى.
ءاسيا:
— سوڭىرا مەن ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزگە بارايىن، سونان سوڭ ەكەۋىمىز ناسمەن كلۋبىنا بىرگە بارىپ، مەن ايلاقتى ەرتىپ شىتايىن... ءقازىر مىنا ءاميلياشتان ايلاققا ايتىپ جىبەرەيىن! — دەدى.
ۋاقىتشا قوش ايتىسىپ شىقتى.
بىلاي شىققان سوڭ قاسقىرباي كۇلىپ:
— ە-ە، نەگە سونشا جاقىن بولىپ كەتتى دەپ، بىلتىردان بەرى تۇسىنە الماي قويىپ ەدىم. اڭگىمە وسىنداي ەكەن عوي...
اپىرىم-اي، ماعان ايتپاۋشى ەدىڭدەر، ءا؟!. — دەدى.
كەشكە ايتقان مەزگىلىندە، الگى ءاسيا اياننىڭ، پاتەرىنە كەلىپ، اياندى ەرتىپ اكەتتى. ەكەۋى ناسمەن كلۋبىنا باردى. ايەل كلۋبقا ەنىپ كەتتى. ايان تىستا توسىپ قالدى. ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەن، توپىرلاعان حالىققا ەلەۋسىزدەۋ بولۋ ءۇشىن، ايان ءبىر كولەڭكەلەۋ جەردە تۇردى. ەداۋىر كۇتتى. الدەن ۋاقىتتا ءاسيا مەن ايلاق ەكەۋى شىعىپ. ايانمەن ۇشىراستى. ايان ايلاقپەن امانداسىپ، ۇشەۋى قوسىلىپ ءجۇرىپ كەتتى.
اقشام باتىپ، قاس قارايعان كەز... ۇشەۋى اياننىڭ پاتەرىنە كەلدى. اياننىڭ پاتەرىندەگى اياننىڭ جاقىندارى — ءۇش جاس جىگىت قالبالاقتاپ قالدى. شاي دايىندادى، ايلاق پەن ايان شاي ءىشتى. دوكتور قاتىنى ءبىر ستاقان شاي ءىشىپ، ۇيىنە قايتپاق بولدى. ونى اپارىپ سالۋعا ەكى جاس جىگىت ەرىپ كەتتى. ايلاقپەن ايان وڭاشا قالدى. سويلەسىپ وتىردى. ءبىراق ارالارى بۇرىنعىداي ەمەس، سالقىنداۋ، ايلاقتىڭ ۇستىندە ەتەگىنە ءبىر ەلىدەي عىپ ەسكىلەۋ قوڭىر قۇندىز ۇستاعان قارا-كوكشىل كويلەگى... ايانعا بۇل كويلەك تىم تانىس ەدى... قوڭىر قۇندىزدى كويلەك اياننىڭ كوزىنە ىستىق كورىندى...قاراكوك كويلەكتىڭ ەتەگىن سيپاپ وتىردى... ايان ايلاققا ويلانا قاراپ قاپتى... جۇرەگىنە ءبىر جامان كۇدىك كىرگەندەي. ۇيتكەنى ايلاق بەتىن، قاسىن، ەرىندەرىن بويايتىن بولعان ەكەن... ايلاق:
مەن ساعات ءۇش كەزدەرىندە قايتام عوي؟ — دەدى.
ايان:
— قوي، ول ۋاقىتتا قاراڭعى كوشەدە ءجۇرۋ كيىن بولار، تاڭ اتقان سوڭ كايتارسىڭ!.. — دەدى. ايلاق:
— ۇيدەگى بىرگە قوناتىن ەكى قىز مەنى قايدا كەتتى دەيدى عوي، ۇيات بولادى عوي، — دەدى.
ايان:
— ءوزىڭ ءبىل، مەن تۇندە جۇرۋدەن قورىقپايمىن عوي، ءبارىبىر اپارىپ سالام عوي... ءبىراق ءتۇن ىشىندە كايتۋ ساتان قاۋىپتىرەك بولادى عوي، — دەدى.
ايلاق:
جارايدى، ەندەشە تاڭەرتەڭ كەتەرمىن! — دەدى. ول كۇنى ايلاق اياندىكىنە قوندى... كوزگە ۇيقى تىعىلعانشا ەكەۋى ايقاسا قۇشاقتاسىپ اڭگىمەلەسىپ جاتتى. قانشا ايقاسىپ،قانشا قۇشاقتاسىپ جاتىپ اڭگىمەلەسسە دە، ايلاققا ءبىر سۋىق سىر بار سياقتى كورىندى.
ايلاق ەرتەڭىندە كەتتى...
سودان لاگەرگە بارىپ، كولحوزعا جۇرمەك بولدى، جۇرە الماي، ايلاق قايتادان ورالدى. ايانعا ەشبىر حابار بەرگەن جوق، ويتكەنى سوڭعى كەلىپ قونىپ كەتكەنىندە «ەندى قويايىق!» — دەگەن ءسوزدى ايتقان ەدى.
— قويشى ەندى، وسىنى ۇمىتايىن!.. وسىنىڭ ونشالىق نە ارتىقشىلىعى بار ەدى؟.. ءبىلىمى، اقىلى بەلگىلى... ال تۇرىندە نە بار؟.. الاسالاۋ بويلى، بورپاستاۋ، مىرتىقتاۋ كەلگەن ءبىتىمى بار. سەمىرسە سۋىر تارىزدەنىپ، ءتىپتى ناعىز مەگەجىن، مىرتىق بولىپ كەتۋى دە مۇمكىن. ءوزى تەرشەڭ دە. جۇرگەن جۇرىسىندە دە ءبىر كەمشىلىك بار سياقتى دەپ ويلاۋشى ما ەدىم؟.. جۇرىسىندە، دەنە قيمىلىندا دا ءبىر قولاپايسىزدىق، ءبىر كىبىرتىك توپاستىق بار ەمەس پە ەدى؟.. بەتى بورجىقتاۋ، ءبىرازدان سوڭ كوزىنىڭ الدىن ماي باسىپ، بەتى بۇدان دا جامان بورجىق بەت بولۋى مۇمكىن. ساۋساقتارى دا سۋىردىڭ اياعىنداي مىرتىقتاۋ ەدى توي. ءوزىنىڭ دەنەسىنىڭ، اياق-قولدارىنىڭ ريەۆماتيزم! بار... سول جاق قولىنىڭ بىلەزىك تۇراتىن بۋىنىنىڭ ۇستىڭگى ءسىڭىرىنىڭ ءبىرى جۇمىس ىستەگەنىندە، شيراتىلىپ شاپشىعان قىل شىلبىرداي تۇيىنشەك-تۇيىنشەك بولىپ كەتەتىن ەدى. بۇل ريەۆماتيزمنىڭ جامان ءتۇرىنىڭ بەلگىسى... جانە بەتى سەكپىلدەۋ. ول سەكپىلى ءورشىپ كوبەيەتىن سياقتى. تىستەرى دە ادەمى بەرىك ءتىس ەمەس، ءتۇزۋ دە ەمەس، جارقىريعان اق ءتىس تە ەمەس. ۇستىڭگى ءتىسىنىڭ ءبىرى التىن. ءيا، التىن... ءتىپتى گاۋھار بولسا دا،تىزىلگەن مەرۋەرتتەي اپپاق ءتىس بولسا، — ادەمى بولار ەدى توي... تىستەرى كوگىلدىرلەۋ. تەگىس،ءتۇزۋ دە ەمەس. سۇيىق قانا سەلدىر قاسى بار... ول دا ادەمى ەمەس. قول-اياعى باقالداۋ، مىرتىقتاۋ. وسىنداي ايەل ەكىنىڭ. بىرىندە بار ەمەس پە؟ قويشى، وسىنى ۇمىتايىن! — دەدى ايان ىشىنەن.اياننىڭ قيالىندا ايلاق تۋرالى ەكى پىكىر ايتىسىپ تالاساتىن بولدى ەندى. ايلاقتى ۇمىت، تاستا ەندى دەۋشى پىكىر ايلاقتىڭ جاڭاعى تۇرلەرىن ايتتى...
ال ءبىر پىكىر وتان كونبەدى. توقتامادى.
ول پىكىر: «قوي ولاي ەمەس!.. ونىڭ ءبارى اشەيىن جاي تانا ەمەس پە؟ بەتىنىڭ ازىراق سەكپىلى بىلىنەتىن بە ەدى؟.. اپپاق بەت، جاي اپپاق ەمەس، ازىراق ءسال تانا قوڭىر كۇڭگىرتتەۋ اق ەمەس پە؟.. سونىسى ءبىرتۇرلى جاقسى ەمەس پە؟ ەرىندەرىن تومپيتىپ قاراپ وتىرعانداعى كوزى گاۋھارداي، ەرىندەرى القىزىل گۇلدىڭ قاتتاسقان جاپىراقتارىنداي ەمەس پە؟.. داۋىسى اققۋدىڭ، داۋسىنداي ەمەس پە ەدى؟..» — دەدى.
جانە پالەندەي قىلىقتارىن، تۇلەندەي قىلىقتارىن قايتەسىڭ دەپ، تاتى دا ءبىرسىپىرا ماقتايتىن «نازىك» دەگەن سيپاتتارىن ايتتى. جامانداۋشى پىكىر دە ءوز باعالارىن ايتىپ قويمادى.
«بۇرىن جەلكەسىنەن جوعارى قىرىققان شاشتارى قۇلاقتارىن جاۋىپ، كورسەتپەي تۇراتىن ەدى. ءقازىر شاشتارىن ودان ءوسىرىپ،جەلكەسىنىڭ سىرتىن جاپتىرىپ، قۇلاقتارىنىڭ سىرتىنا قايىراتىن بوپتى. ەندى قۇلاقتارىن كوردىڭ بە؟ قۇلاقتارى بۇرىسكەن،ءتىپتى ءوڭسىز بوس قۇلاق ەكەن. بۇرىسكەن قۇلاقتارى جامان ۇننان ىستەگەن پەلمەن سياقتى. ونان سوڭ ەرنى جاقسى دەيسىڭ، ەرىندەرى جاقسى ما؟ ەكى ەرنى ءبىرى بىرىنە ءتۇزۋ دە قابىسىپ تۇرمايدى. اۋزى كۇلگەندە ىرجيىپ، ۇلكەيىپ كەتەدى. سونى ءالى بايقاماي ءجۇرسىڭ بە؟ جانە ەرىندەرىن ، ءوزى سوڭعى ۋاقىتتا بىلدىرمەي بويايتىن بوپتى. كەشە سۇيىسكەندە ونى بايقاعان جوقسىڭ با؟ ونىڭ ەرىندەرىنەن اۋزىڭا ازىراق ءبىر بوتەندەۋ ءدام كەلگەن جوق پا؟ كەشە كەشكە كەلگەندە ەرىندەرى القىزىلداۋ ەمەس پە ەدى؟ تاڭەرتەڭ كەتكەنىندە ەرىندەرى سونداي ما ەدى؟ ونان سوڭ قىلىقتارى جاقسى دەيسىڭ؟ مىنەزدەرىندە نە سوراقى بەيشارالىق بار ەمەس پە؟.. اقىلى داتىم شامالى ەمەس پە؟ وسىنىڭ اقىل ءبىلىم، ونەر دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلە مە؟ اقىل، ءبىلىم، ونەردىڭ ءقادىرىن بىلە مە؟ بۇل ءوزى كىسى باعاسىن بىلەمە؟ بۇعان سىرتى عانا جوندەم ەركەك بولسا بولماي ما؟ سىرتى عانا ەركەك بولسا، بۇعان دا كەرەك، اقىماق، مەيلى سوتقار، مەيلى ەشبىر ماعىناسىز، ماڭىزدىسى ادام بولسا دا، بۇل ونى پارىق قىلا بىلە مە؟ قوي مۇنى،اقىماقتانبا! سەن تەك جاي قيالعا بەرىلىپ ءجۇرسىڭ. تەك ءوزىڭ جوقتى بار قىلىپ، قيالىڭمەن سۇلۋ جاساپ ءجۇرسىڭ.سەن اقىنسىڭ،ايلاق سۇلۋ دا ايەل ەمەس، اقىلدى دا ايەل ەمەس، تەك سەنىڭ قيالىڭ ونى سۇلۋ قويشىبايەۆتى ءسۇيىپ،ءتيىپ، شىققان ايەلدە تۇرلاۋلى اقىل بولار ما؟ مۇنداي ايەل ءالى تالاي سويقاندى ىستەۋى مۇمكىن... ماعان سەن تاعى دا مۇنىڭ اقىلسىز، بىلىق ايەل ەكەندىگىن ايتقىزبا! قوي ەندى، تاستا مۇنى! اقىلدى ايەل قاجىباي سياقتى ماسكۇنەم، نادان، اقىماق، سوتقاردى بويىنا جۋىتار ما ەدى؟ نەگە سەن ونى دا ويلايمىسىڭ؟ دوعار ەندى!» — دەدى.
اياندى ەكى پىكىردىڭ تالاسى ەداۋىر قينادى. ايان كۇرسىنىپ تۇرەگەلىپ، كيىندى دە قىزمەتىنە كەتتى.
ءبىراز كۇن ءوتتى...
ايان ايلاقتى ءبىر جاعىنان ۇمىتا الماسا، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ سونشا ويىن الاڭ قىلعانىنا، ءوزىنىڭ كىزمەتىنە زيان كەلتىرەتىندەي بولعاندىعىنا قاتتى ىزا بولىپ ءجۇردى.
قىزمەتتەن قايتىپ كەلىپ وتىرىپ قاپالاندى.
— ياپىر-اي، تۇرمىس دەگەن وسى ما؟.. شىنىمەن ءبىزدىڭ تۇرمىس وسىنداي بولا ما؟ قيارقوۆتىڭ تۇرمىسى اناداي بولدى... تيجامنىڭ تۇرمىسى مىناداي... بۇل تۇرمىس نەگە ءبىر قالىپتا جاقسى بولمايدى ەكەن؟ دەدى.
ايان وزىنشە اقىن عوي...
ايان جاقىن جۇرگەن جولداستارىنىڭ، ايەل-ەركەگىنىڭ ءبارىنىڭ ەسىمدەرىن وزگەرتىپ قويىپ الاتىن. الگى «قيارقوۆ» دەگەن، «تيجام» دەگەن جولداستارىنىڭ اتتارى. اياننىڭ وزگەرتىپ قويىپ العان اتتارى. «ايلاق» دەگەن ەسىم دە اياننىڭ وزگەرتىپ قويىپ العان اتى...
ايان تاتى دا ويلانىپ:
— قارا باسىنىڭ تۇرمىسىندا ازىپ-توزىپ، تۋرا جولدان تايدى دەگەن وسى-ay!.. قالاداعى، دالاداعى «مەششان ساناسىنىڭ، دۇشپان سانانىڭ بۇل ءبىر ۇلكەن كەسەلى-اۋ! قۋ فيزيولوگيانىڭ كەسىرى-اۋ ءبۇل! قايدا بارساڭ دا، تالاي ادامنىڭ وسىنداي ءبىر پالەگە ۇشىراتانىن كورەسىڭ! ەندى تەزىرەك تۋرا جولعا ءتۇسۋ كەرەك»، — دەدى.
— مەن وسى، ابدەن نەرۆنىي، كۇيگەلەك بولىپ الدىم-اۋ. نە بولسا سونىڭ ءبارىن «جۇرەككە جاقىن ۇستاماي!.. قوي ەندى»، — دەدى.
ايان ەندى تاتى دا ءبىر رومان جازباق بولدى.
ايان بۇرىن دا روماندار جازاتىن ەدى. بۇرىن دا ولەڭدەر جازاتىن ەدى. ءبىراز ولەڭدەرى باسپاعا شىتىپ ءجۇردى. ال جازعان روماندارىن، جازعان بىرنەشە ولەڭدەرىن تەك مەن تانا بىلەتىن ەدىم. ماعان عانا وقيتىن ەدى. «ايلاق» دەگەن جۇمباق اتتى ماعان سول ايتىپ بەرىپ ەدى. داپتەرىن الىپ، ايان ءبىرسىپىرا ولەڭدەر جازدى. ولەڭدەرى ءوزىن-وزى كەكەتىپ جازعان ولەڭ بولدى. بۇل وقيعانى ولەڭ، جىرمەن جازباق بولدى. وسىنداي ماعىناسىز ىسكە ۋاقىت وتكىزگەنىنە ءوزى قاتتى قورلانىپ، ىزا بولدى. بۇل ولەڭدە ءوزىن دە، ايلاقتى دا مازاقتاپ، قاتتى قورلاپ جازدى. ونىسىن قايتادان وقىدى دا:
— قوي، جاقسى-جامان بولسىن، ءبىر جىلداي بىرگە بولىپ، قىزىقتى ۋاقىت وتكىزىپ كەلدىك قوي... بۇلاي جازعانىم دۇرىس بولماس، — دەدى.
ءسۇيتىپ، الگى جىردى جۇمسارتىپ، قايتادان جازدى. جۇمسارتىپ جازعان جىرلارىنىڭ مىناداي جولدارىن وقىدى:
قۇشاق جايعان قيالدى جان
كوكتەگى التىن ساۋلەگە.
اققۋ سىندى سۇلۋ ىزدەپ،
تۇسكەن قاسىرەت، اۋرەگە...
بۇل اۋرەنى «كىم» دەسەڭىز،
جوق ىزدەگەن بۇل ءبىر جان،
بۇل «ءبىر اقىن»— بىردە اق بولات،
بىردە جىبەك ءۇلبىر جان.
كەز كەلگەندى كوپشىلىكشە
بۇل تاكاپپار سۇيمەيتىن،
كوڭىلى شىن سۇيمەگەنگە،
مەنمەن باستى يمەيتىن...
كوكتە جۇلدىز، جەردە قۇندىز
بۇل اۋرەنىڭ سۇيەرى.
اققۋ سىندى اق پەرىشتە
ءسۇيىپ باستى يەرى.
ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، سۇلۋ ىزدەپ،
ءوزىم اۋرە الدادى:
«مىنە اققۋ» دەپ كوپ ىشىنەن
ءبىر بوز قۇستى تاڭدادى...
ءبىر مونشاقتى جەردەي تاۋىپ،
«وسى، — دەدى، — جۇلدىزىم.
مىنە، — دەدى، — ىزدەگەنىم،
وسى، — دەدى، — قۇندىزىم...»
امال نەشىك، قيالشىل جان
جۇرتتىڭ ءسوزىن المادى،
«مۇنىڭ جۇلدىز ەمەس»، — دەگەن
سوزگە قۇلاق سالمادى.
«مۇنىمەن تەك وينا دا عوي»
دەگەندەرگە قويمادى:
اققۋ قۇس دەپ قۇشتى الگىنى،
قيالشىل جان تويمايدى.
الگى قۇس تا اۋرە اقىنعا،
جان-تانىمەن بەرىلدى،
قۇشاق جايىپ ەركەلەدى،
ماناۋرادى، كەرىلدى.
«بۇل كىم؟» — دەسەڭ، بۇل — ءبىر ايەل،
بولماي جۇرگەن بايى ناق،
اۋرە اقىننىڭ ونى ءسۇيىپ،
قويعان اتى «ايلاق»...
قۇشاق سايىن «جانىم سەن»، — دەپ،
اقىندى بۇل سەندىردى.
قيالشىلدى ديۋانا عىپ،
ءبىر مۇنارعا ەندىردى.
ءتاتتى ءومىردى قوستى ەكەۋى
جازعى ورماننىڭ سانىندە،
ماس ماحاببات ماۋجىرادى،
بۇلبۇلدىڭ شاتتى انىنە،
ءسۇيىسۋدىڭ لەبىن قوستى
جازدىڭ سيقىر سىرىنا،
ماحابباتتىڭ كۇيىن قوستى
بۇلبۇلدىڭ شات جىرىنا.
نەشە ءتۇرلى سىر ايتىستى،
جازدىڭ جىبەك تۇنىنە.
باقىتتى ءۇندى، سىبىر قوستى
سۋدىڭ سىلدىر ۇنىنە.
ءسۇيتىپ قىزىقتى ايلار ءوتتى،
جىلجىپ ءتاتتى جىل ءوتتى.
ءبىر كۇنى ءبۇل ەكەۋىنە،
«قاساقى سۇم ءتىل ءوتتى».
بۇل كۇندەردە ايلاقتىڭ
سۋىق ءسوزى ءبىلىندى.
اۋرە جاننىڭ جۇرەگى ەندى،
ۋلاندى دا ءتىلىندى.
ءسۇيتىپ ەندى بۇل وقيعا،
ءمىنى وسىنداي ءسوز بولدى.
اۋرە باسقا ىزدەگى العان
اۋىر كۇيىك كەز كەلدى...
سۇيگەنىنەن ءبىر كۇن اقىن
مۇزداي سۋىق ءسوز الدى.
ماڭدايىنا ءسوز تيگەندەي،
وتقا تولدى كوز الدى.
«باقىتسىز جان» «التىن ساۋلە»
«عاشىعىنان» ايىرىلدى.
استام تىلەك، «قوس كاناتى»،
مورت ءۇزىلدى، قايرىلدى.
بارلىق تىلەك، بار ماحاببات،
جۇرەككە كەپ تىعىلدى.
قولىنان حات ءتۇسىپ جەرگە،
سىلق ەتتى اقىن، جىعىلدى...
وسىنى جازىپ بولىپ، ايان ولەندەرىن باسىنان وقىدى. ءوزى مەن ايلاقتى قورلاعان سوزدەرىن سىزىپ، وزگەرتىپ جازعانداعىلارى وسى ەدى. سىزىپ تاستاعان، ءوزى مەن ايلاقتى قورلاعان جىرلاردى دا قايتادان وقىپ شىقتى. ۇندەمەي باسىن شايقاپ، ءوز-وزىن كەمىتىپ، ۇلى مازاقتى شىرايمەن كۇلدى.
«قولىنان حات ءتۇسىپ جەرگە
سىلق ەتتى اقىن، جىعىلدى...» —
دەگەن سوزدەردى وقىپ، تاعى دا ءوزىن-وزى كەمىتىپ، اششىلى شىرايمەن كۇلىپ باسىن شايقادى:
— ءدال پۋشكيننىڭ ءسوزى سياقتى بولدى-اۋ، وسى ءبىر سوزدەرى... ءبىراق ونداعى اقىننىڭ قولىنان جەرگە ءتۇسىپ كەتتى دەگەنى قاعاز ەمەس، پيستولەت ەدى عوي!.. — دەدى.
ايان تاعى دا مىنانى جازدى:
ساۋلەتايىم، سەنى اق ءۇلدىر
اق قۇرالاي ناق دەۋشى ەم،
كىرشىكسىز جان، سۇلۋ مىنەز،
«پەرىشتەدەن» اق دەۋشى ەم...
اق مامىعىم، اققۋىم دەپ،
سۇيمەۋشى مە ەم، قالقاشىم!
اق ءۇلدىرىم، جانىكەيىم دەپ،
قۇشپاۋشى ما ەم، قالقاشىم!..
وسىلارىم ەندى ناعىز مەششانستۆونىڭ ولەڭىندەي بولدى-اۋ! ءاي، مەششانستۆو-اي، سۆولوچ، سەن يت-اق قالمادىڭ-اۋ ءتىپتى.
ايان مىنانى جازدى:
جۇرەك شىركىن، بەكەر سونشا
ويران بولىپ تۋلادىڭ.
كوڭىل شىركىن، ۇرىنباسقا
تەككە ۇرىنىپ ۋلادىڭ!
شىركىن جۇرەك، بولماپ ەدىڭ
دوستىق ايتقان سوزىنە.
تەك ءبىر قۇستى اققۋ دەگەن، —
ءوز وبالىڭ وزىڭە.
قيالشىل جان، نەگە سالدىڭ،
تەككە اۋرەگە باسىندى
كىرسىز سۇلۋ تابا المادىڭ.
مەيلىڭ اعىز جاسىندى.
اقىن شىركىن، سەن ديۋانا،
نە كورىنگەن كوزىڭە؟
بوز مونشاقتى جۇلدىز دەگەن، —
ءوز وبالىڭ وزىڭە!..
وسى جىرلاردى ايان ءبىر تاباق اق قاعازعا جازىپ الىپ، بۇكتەپ ، ۇستەلىنىڭ جاشىگىنە تىعىپ قويدى... بىر-ەكى كۇن ءوتتى...
الماتى قالاسىندا الاتاۋعا قاراي تاس توسەلگەن جول بار. جول تاۋ ىشىنە بارىپ كىرەدى. جولدىڭ توقتاعان جەرىندە، تاۋ ىشىندە مەدەۋ» دەگەن كىشكەنە كۋرورت سىماق بار. «مەدەۋ» — الاتاۋدىڭ تەرەڭ ءبىر تارلاۋ شاتقالىندا... «مەدەۋدەن» تومەن بىر-ەكى جەرلەردە دەمالىس ۇيلەرى دەگەن ۇيلەر بار. ناركومزەمنىڭ قاراماعىنداعى، گ.پ.ۋ-دىڭ قاراماعىنداعى حۋتورلار بار. اعاش ارالارىندا لاگەرلەر بار. قىسقاسى، سول تاۋدىڭ قولتىقتارى، تاۋدىڭ ەتەگى، — اعاشتى، باقشالى، تاۋدان اعىپ جاتقان سۋدى، قالىڭ شەپتى، كولەڭكەلى، سايالى، شاڭسىز، توزاڭسىز ءتاۋىر جايلار ەكەنى بەلگىلى. دەمالىس كۇنى، ءتىپتى جاي كۇندەردە دە، كۇن سايىن اۆتوموبيلدەر تاۋدىڭ ەتەك ساياسىنا قاراي، تاستى جولمەن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ تۇراتىن. اۆتوموبيلگە قولى جەتكەندەر تاۋ ەتەگىنىڭ ساياسىنا بارماي تۇرمايتىن. ايەلدەر دە از بارمايتىن... اسىرەسە سەمىرگەن ايەلدەر.
6-ماۋسىم. كۇن اشىق ەدى... سول كۇنى ءبىر اۆتوموبيل ەكى ادامدى تاۋعا قاراي تاستى جولمەن الىپ بارا جاتتى. ەكى ادامنىڭ ءبىرى شوپىردىڭ قاسىندا، ءبىرى ءاۆتوموبيلدىڭ تورىندە. جالعىز ايان كۇندەگىدەي تازا كيىنگەن. ءاۆتوموبيلدىڭ تورىندەگى جالعىز سول ەدى، شوپىردىڭ قاسىنداعى — سالەكەڭنىڭ ءوزى. اۆتوموبيل سول سالەكەڭنىڭ كەڭسەسىنىكى.
سول كۇنى بۇلار «مەدەۋگە» بارىپ، اۆتوموبيلدەرىن سول اراتا تاستاپ، جاياۋ تاۋعا شىكتى. سالەكەڭ فوتواپپاراتىمەن تاۋدىڭ كورىنىستەرىن قاباتتاپ، ايان مەن شوپىردى سۋرەتكە ءتۇسىردى...
بەسىن كەزىندە اۆتوموبيل تاۋ اراسىنان شىعىپ، سول جاقتاعى لاگەرگە بەتتەدى. ءبىر قىزىل اسكەرلەردەن ءجون سۇراپ، سول جاقتاعى باقشاعا قاراي تارتتى. باقشا ىشىندەگى كورىنىپ تۇرعان بيىكتەۋ ۇيگە بۇرىلدى. اۆتوموبيلدەگىلەر ىزدەگەن ۆيليانىڭ ءۇيى وندا تۇرمايدى ەكەن، ارىرەك ءبىر ۇيدە ەكەن. ءبىراق بىلتىر سول بيىكتەۋ ۇيدە تۇرعان ەدى. ايانعا ءبۇل ءۇي تانىس ەدى. «ۆيليا» دەگەن اتتى دا ايان قويعان ەدى. ۆيليانىڭ شىن اتى باسقالاۋ ەدى... باقشانىڭ ىشىندەگى ۆيليانىڭ پاتەرىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا اۆتوموبيل توقتاي قالعاندا، ۆيليا ەسىك الدىندا ۆەراندىدا وتىر ەكەن. كۇلىپ قارسى الىپ، سالەكەنمەن امانداسىپ، بۇلاردى ۇيگە ەنگىزدى. ەسىك الدىندا ۆيليانىڭ زايىبى مەن ءبىر ايەل تۇر ەكەن، ولارمەن امانداسىپ، بۇلار ۇيگە كىردى... امانداسىپ، كۇلىسىپ، ۆيليا قوناقتارىنا بىردەمە دايىنداتۋعا ەسىك الدىنا شىعىپ ايەلىمەن سويلەستى. اياننىڭ ەكى كوزى — تەرەزە مەن ەسىكتە، قۇلاعى — ۆيليا مەن ايەلىنىڭ سوزدەرىندە.
«ايلاق قايدا؟» — دەگەن ۆيليانىڭ ءسوزى ەستىلگەندەي بولدى. ايلاق كورىنبەگەنگە ايان دا كوڭىلسىزدەۋ بولىپ وتىر ەدى. ۆيليا ۇيگە كىردى. ايان ەسىك جاققا، تەرەزەلەرگە قاراپ وتىردى. تەرەزەلەردىڭ وڭتۇستىككە قاراعان جاعىنداعىلاردىڭ پەردەلەرى ەكى قابات ەدى، ءبىرى تەرەزەنىڭ بويىمەن بىردەي جۇقا، سەلدىر پەردە، ءبىرى تەرەزەنىڭ جارتىسىنان تومەن قۇرىلعان اق شۇبەرەك. ال، كۇنشىعىس جاق تەرەزەدەگى پەردە جۇقا، سەلدىر.سەلدىر پەردەدەن سىرت كورىنىپ تۇراتىن ەدى.
ايان:
— اپىرماي، مىنا جەر نە دەگەن جاقسى؟.. باقشانىڭ ءىشى... شاڭ، توزاڭ جوق، تازا aya... — دەپ، تۇسىنداعى ەكى قابات پەردەنى اشىپ، تەرەزەدەن سىرتتاعى باقشاعا قارادى. باقشا جاقتان تەرەزەنىڭ تۇسىندا، ۇيىنە كەلە جاتقان ايلاقتى كەردى. ۇستىندە كوكالا شىت كويلەگى بار. كوكالا كەلتە كويلەك كوزىنە ىستىق كورىندى. ايانعا وتە تانىس كويلەك ەدى. كەلتە قىلىپ قىرقاتىن شاشى وسىڭكىرەپ، جەلكەسىنەن اسىڭقىراعان. ايان پەردەنى جاۋىپ جىبەردى. كۇنشىعىس جاقتاعى سەلدىر پەردەلى تەرەزەگە قارادى... ايلاق سول تەرەزەنىڭ تۇسىندا كەلگەندە، ەسىك جاقتان قارسى شەشەسى ايلاققا ۇشىراستى. ايلاققا كۇلىپ «ءبىر حابار» ايتتى. ايان «ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى ايتىپ تۇر-اۋ» دەپ ويلادى. سونان سوڭ شەشەسى مەن ايلاق ەكەۋى وڭ جاقتاعى اس ۇيلەرىنە قاراي اينالدى...
تىسقا، تەرەزەلەرىنىڭ تۇسىنداعى باقشانىڭ كولەڭكەسىنە قۇرىلعان ۇستەل ۇستىنە شاي دايىندادى...
ۆيليا قوناقتارىن باقشا ىشىنە دايىنداعان ۇستەل جانىنا اپاردى. اشىق، شۋاق كۇن... تاۋ ەتەگى، اتاش اراسى ونشا ىستىق ەمەس. اۋا ءموپ-مولدىر تازا. توزاڭ دەگەن ويعا دا كىرمەيدى. جاسىل جاپىراق، جاسىل شەپتەردىڭ، كەستە ءتارىزدى گۇلدەردىڭ ادەمى يىستەرى كوكىرەكتى كوتەرىپ، كوڭىلدى شات قىلادى.
باقشا ىشىندە، اعاش كولەڭكەسىندە شاي ءىشىپ، جيدەك جەپ وتىردى. شايعا تەك ايلاق كەلگەن جوق ەدى. سالەكەڭ شاي ءىشىپ وتىرعانداردىڭ سۋرەتتەرىن باسىپ الدى. ايان ۆيلياعا قارسى ۇستەل شەتىندە ەدى. ساماۋىر جاقتا ۆيليانىڭ ايەلى مەن جانە ءبىر ايەل، اياننان تومەن شوپىر وتىر ەدى.
— سالەكە، ەندى ەكىنشى تۇردە سالىڭىز. ەكىنشى ۆاريانتىن سالىڭىز!.. ەندى ءبارىمىزدى جەرگە وتىرعىزىپ سالىڭىز!.. ءقازىر جەرگە كىلەم، كورپە جايعىزايىق!.. — دەدى ۆيليا.
ءبىرازدان سوڭ كوك ءشوپ ۇستىنە كىلەم، كورپە جايىلىپ، جاستىقتار اكەپ سالعىزدى.
ۆيليا:
كورپەنىڭ ۇستىنە قيسايىپ ءبىراز تىنىعىڭىزدار! — دەدى. سالەكەڭ، ۆيليا، ايان ۇشەۋى جەردە، كورپە ۇستىندە اڭگىمەلەسىپ وتىردى.
الدەن ۋاقىتتا ۆيليانىكىنە ءبىر تانىس قىزمەتكەر كەلدى. ول بارىمەن تانىس ەدى. اڭگىمەلەسىپ وتىردى. ەندى كىلەم ۇستىنە ءبارىن وتىرعىزىپ سالەكەڭ تاعى دا سۋرەتتەرىن باسىپ الماق بولدى. ۆيليا جۇرتتى جيناپ وتىرعىزدى. ەندى ايلاقتا كەلدى. ماناعى كوكالا كەلتە كويلەكتى تاستاپ، باسقا ءبىر تاۋىرلەۋ كويلەك كيگەن. ايلاق شىنىمەن كورىنبەي قالا ما دەپ ايان كوڭىلسىز وتىرعان ەدى. ايلاقتى سۋرەتكە تۇسىرۋگە ۆيليا زورلاپ شىعارعان سياقتى. ايلاق بۇلار وتىرعان جەرگە، الگى بەيتانىس ايەلمەن بىرگە كەلدى. وتىرعان قوناقتارمەن و دا امانداسقان جوق. قوناقتار دا امانداسۋعا ىڭعايلانعان جوق. ايان سالەكەڭە قارادى. سالەكەڭ امانداسسا، سونىمەن بىرگە امانداسپاق ەدى، سالەكەڭ ەلەمەگەن سوڭ ايان جالعىز امانداسۋدى ىڭعايسىز كوردى.
سادەكەڭ ءبارىن جەرگە، كىلەم ۇستىنە وتىرعىزىپ، سۋرەتتەرىن تۇسىرۋگە اپپاراتىن كۇردى. ايان ۆيليانىڭ ايەلىنىڭ قاسىنا وتىردى. ۆيليا ايەلىنىڭ ارجاعىندا ايلاق وتىردى... ايان تىم تاياۋ وتىرۋعا ۇيالىپ، ءسال قاشىقتاۋ وتىرعان ەدى.
سالەكەڭ اپپاراتتى جوندەپ، سىعالاپ:
— ايان، سەن انا كەلىنگە قاراي تاياۋىراق وتىرشى! — دەدى. ايان ازىراق سىرعىدى. ايلاقتىڭ بەتىنە، باسىنا، جەلكەسىنە كولدەنەڭنەن كوزىنىڭ استىمەن قاراپ وتىردى... اياننىڭ كوزىنىڭ كوبىرەك توقتاعانى ايلاقتىڭ قۇلاعى بولدى. ايان ىشىنەن:
«راس، قۇلاعى ادەمى ەمەس ەكەن-اۋ!.. بۇرىن قۇلاعىن شاشتارى جاۋىپ جۇرگەنى جاقسى ەكەن توي. ءقازىر شاشتارىن كۇزەپ تاستاعان سوڭ قۇلاعى كورىنەتىن بوپتى. شىنىندا قۇلاعى بۇرىسكەن بوز قۇلاق ەكەن... وڭسىزدەۋ ەكەنى راس ەكەن عوي»، — دەدى.
ودان كەيىن تاعى دا شاي ءىشتى... شايدىڭ اقىرعى كەزىندە شەشەسى ايلاقتى شايعا شاقىردى. و دا كەلىپ وتىردى. ءبىراق ونىمەن ايان سويلەسە المايتىن بولدى. قالتاسىنداعى ولەڭدى دە بەرە المايتىن بولدى. ۆيليانىڭ كىشكەنە قىزىنان بەرەيىن دەپ بايقاپ ەدى، ودان بەرۋگە دە ىڭعايى كەلمەدى. سالەكەڭ مەن ۆيليانى سويلەستىرىپ تاستاپ، ايان قاسىنداعى اعاشتارعا قاراپ، قاسىنداعى جيدەك ەگىلگەن جەرگە بارىپ، پىسكەن جيدەكتەردى ءۇزىپ اۋزىنا سالىپ ءجۇردى. تاعى اعاشتارعا قاراپ، شوپ ارالارىنداعى كەيبىر شاشاقتاردى ءۇزىپ ءجۇردى...
كۇن ابدەن ەڭكەيگەندە ءبىر-بىر ستاكان شاي ءىشىپ، كايتۋعا تۇرىستى. كۇن كەشكىرگەن ەدى. سالەكەڭ تاتى دا ۆيليانىڭ ايەلىمەن قول الىسىپ قوشتاستى دا، ايلاقپەن قول الىسپادى. ايان دا سالەكەڭنىڭ ىستەگەنىن ىستەپ ءجۇرىپ كەتتى. ۆيليا مەن الگى كەلگەن تانىس قىزمەتكەر بۇلاردى ەسىك الدىندا تۇرعان اۆتوموبيلگە قاراي ەرتىپ ءجۇردى.
شاي ىشكەن ۇستەل مەن ءاۆتوموبيلدىڭ ەكى اراسى ون بەس-جيىرما قادامداي-اق... ۇستەلدىڭ باسىنان كەتە بەرىپ، ايان جولدا تۇرعان الما اتاشىنىڭ ءبىر جاپىراتىن ءۇزىپ الىپ، جىرتىپ جەرگە تاستادى. جانە ءبىر ءشوپتى ءۇزىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى. ءاۆتوموبيلدىڭ قاسىنا كەلگەن سوڭ ايان:
— قالپاعىم مەن تاياعىمدى الىپ شىعايىن، — دەپ، جىلدام ۇيگە كipءدى.ۇيگە كىرە بەرگەندە ۆيليانىڭ ءبىر كىشكەنە بالاسى ارسالاقتاپ جۇگىرىپ كەلىپ، ايانعا قولىن سوزدى. ايان كۇلىپ بالانىڭ قولىن الىپ تاستادى. بالا سويلەمەيتىن ەدى. ءبىراق اياندى تانيتىن. بۇرىن ايان وڭاشسىندا ايلاققا كەلىپ جۇرگەندە ءبۇل بالا دا ايلاقتىڭ قاسىندا بولاتىن. ايانمەن تانىس بولىپ، ءۇيىر بولعان ەدى. مىنا كىسىلەردىڭ كوزىنشە اياننىڭ قاسىنا كەلمەي،تەك شەشەسىنىڭ جانىندا تۇرىپ، ايانعا قاراپ جىمىڭداپ باس يزەگەن ەدى. ەندى وڭاشادا كەلىپ ارسالاقتاي كۇلىپ ايانمەن قوشتاستى. ايان ۇيگە كىرىپ قالپاق پەن تاياعىن الدى. ۇيدە ادام جوق. حاتتى تاستاپ كەتسەم دەپ ويلانىپ تۇردى — جان-جاققا الاڭداپ قارادى. ايلاقتىڭ كەرەۋەتىندەگى جالعىز جاتقان ءبىر كىشكەنە جاستىقتىڭ استىنا تاستايىن با دەپ جاستىقتى كوتەردى. «قوي، بۇعان تاستاپ بولماس، باسقا بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسسە، ۇيات بولار!» — دەپ جان-جاققا قارادى. كەرەۋەتتىڭ باس جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان كەستەلى قالتا كوزىنە ءتۇستى. بۇكتەلگەن قاعازدى سوعان تاستاي بەرىپ، ايان تىسقا شىقتى.
ۆيليامەن جانە ونىڭ جولداسىمەن قوش ايتىستى. الگى تانىس قىزمەتكەر اياننىڭ جاڭا پاتەرىنىڭ ءنومىرىن،كوشەسىن سۇرادى. ايان باسقا ويدا تۇرىپ، بايقاماي بۇرىنعى پاتەرىنىڭ كوشەسىن اتاپ ەدى، ۆيليا جوندەپ جىبەردى.
ايان: «بىزگە دە كەلىڭىزدەر!» — دەپ اۆتوموبيلگە ءمىندى.
ۆلينىڭ ايانمەن سويلەسۋى بۇل جولى ءسال سولعىنداۋ كورىندى.
ايان ىشىنەن «بۇل قالاي؟» — دەپ ويلانعان ەدى. ءبىراق جۇرەردىڭ الدىندا شاي ىشەردە، سالەكەڭمەن ۆيليا ۇستەل باسىنا وتىرعاندا، ايان الما اعاشىنىڭ جاپىراعىن ءۇزىپ،تورت-بەس قادام جەردە تۇرەگەپ تۇر ەدى. ۆيليا ايانعا قاراپ، وتە ءبىر جىلى جاقىندىق داۋىسپەن:
كەل، وتىر، ايان! — دەگەنى اياننىڭ سەزىمىنە تىم جىلى ءتيىپ
ءبىراق ۆيلياعا ايان:
— قالاعا كەلگەنىڭىزدە بىزگە كەلىڭىز! — دەپ ايتۋعا بۇل ساپاردا باتا المادىم...
9-ماۋسىم كۇنى ءبىر بالادان ايلاققا حات جىبەردى. جازعان سوزىندە، انەۋگى 6-ماۋسىم كۇنى بارعاندا كەرەۋەت تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان قالتاعا سالىپ كەتكەن حاتتى ايتتى. جانە سول 6-ماۋسىم كۇنى تاۋعا بارعاندا ويىندا جازىلىپ كەلگەن ولەڭدى حاتقا سالىپ جىبەردى. بۇل ولەڭدى جازىلار روماننىڭ گەرويى ايتقان ولەڭى بولادى دەپ شىعارعان ەدى ايان.
بۇل ولەڭ «قاراتورعاي» انىنە سالىنىپ، اياننىڭ كوڭىلىندە ايتىلاتىن بولعان ەدى. ولەڭى مىنە:
مۇزدى تاۋعا
مۇزدى تاۋ، مۇنارلى ويعا شومىپ باتقان،
ءزارلى العان كوكىرەگىندە مۇز بوپ جاتقان.
كەۋدەڭ مەن جۇرەگىڭدى سۇپ-سۋىق قىپ،
سۋىق مۇز جىبىمەستەي ماڭگى جاتقان.
قارلى بيىك
مۇزدى تۇيىق.
كوكىرەكتە سۋىر ما ەكەن جانعان كۇيىك!..
ماڭيىپ تۇنجىرايسىڭ كوككە بويلاپ،
ءتۇسىندى جىلىتپايسىڭ، اينالاڭدا
قاتقانداي تاۋسىلمايتىن ءبىر وي ويلان،
قارلى بيىك
مۇزدى تۇيىق.
ءىشى نەگە جىبىمەيدى، بەتىن سۋىق،
تەك قانا مۇنار مەن بۇلت ساعان جۋىق.
قيىرعا قالشا قاراپ، تەبىرەنبەيسىڭ،
سۇم قيال قاتىرعانداي ماڭگى بۋىپ...
قارلى بيىك...
مۇز جۇرەك، سۋىق كوكىرەك، كەۋدەڭ بيىك،
ومىرگە تەبىرەنبەيسىڭ باسىندى ءيىپ، —
ومىرگە جىبىمەستەي مۇز بوپ قاتقان، —
بار ما الدە كوكىرەگىڭدە ارمان، كۇيىك؟..
تالاق قىپ تىرشىلىگىن قارا جەردىڭ،
ۇسىنىپ سۋىق مۇزعا بويىڭ بەردىڭ.
جەردەگى تىرشىلىكتەن قاشارلىقتاي،
ايتشى، تاۋ، جەردەن قانداي ءجابىر كوردىڭ؟
مۇزدى شىن، بىلەسىن بە جەردىڭ سىرىن؟
بىلەمىسىڭ جەردىڭ گۇلدى وي مەن قىرىن؟
بەرىلىپ ماحابباتقا دۋانا بوپ
جىرلاعان ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ بۇلبۇل جىرىن؟
مۇز بيىك، كورىپ پە ەدىڭ اپپاق گۇلدى
قۇشاقتاپ جىر جىرلاعان جاس بۇلبۇلدى؟
اق ۋىلدىر، اپپاق گۇلگە عاشىق بولىپ،
جىلاعان ءۇزىلىپ جىرلاپ بۇلبۇل جىندى.
عاشىق بوپ اپپاق گۇلگە بۇلبۇل جىندى
تەربەتكەن جىرمەن تالاي تورعىن ءتۇندى.
توعايدا جاپىراققا جاسىرىنىپ،
گۇل قۇشقان ءتۇرلى كۇي مەن كوركەم ءۇندى.
Mۇزدى تاۋ، مەن دە سەندەي بولسام بيىك،
التىن اي شاقىرسا دا كوكتەن ءسۇيىپ، -
«جەردى قوي، اقىن بۇلبۇل، كەل!» - دەسە دە،
جەردەگى سۇيگەنىمدى كەتپەن قيىپ...
Aيان ولەڭدى كوشىرىپ، اق قاعازعا جازىپ وتىردى دا، بىر-ەكى اۋىز ولەڭدى كوشىرمەدى. اششى شىرايمەن ەزۋ تارتىپ كۇلدى...
— قويشى مۇنى، جازباي-اق قويايىن!تاعى دا ناعىز كوڭىلسىز ولەڭ بولىپ شىقتى عوي!.. نە بولسا، سوعان قور بولعان ولەڭىم، — دەدى.
بالادان ايلاق قىسقاشا جاۋاپ جازىپ جىبەرىپتى. «اينالايىن، ارامىز وسىلاي بولدى عوي، قايتەيىن ەندى، امال بار ما؟.. ءۇش-تورت كۇندە ءوزىم قالاعا بارام، سوندا جانە سويلەسەرمىز. كورگەنشە قوش بول» دەگەن.
ايان حاتتى وقىپ، قاباعىن ءتۇيدى دە:
— قويشى ەندى وسىنى، دۋراك!.. — دەدى. حاتتى ۇستەل جاشىگىنە تاستاي بەردى.
بىر-ەكى كۇننەن سوڭ، ماۋسىمنىڭ 11-ىندە، قاعاز جازىپ وتىردى. سول ءۇنى قالايى دەگەن ايەل مەن ۆيليا اياننىڭ پاتەرىنە كەلىپ قوناق بولىپ وتىرىپ قايتتى... ۆيليانىق كەلگەنىنە ايان قاتتى قۋانىپ قالدى. ۇشەۋى ازداپ ءجۇزىم شارابىن ءىشتى... كۇلىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالايى ايانعا:
— ەرتەڭ لاگەرگە بارىپ مىنالارعا، امينەگە قوناق بولىپ قايتايىق!» — دەدى.
ايان:
— جاريدى، جارايدى! — دەدى.
ۆيليا:
— وبيازەتەلنo كەلىڭدەر... — دەدى.
ءسۇيتىپ قالايى مەن ايانعا «ەرتەڭ كەلەسىڭدەر!.. ءسوزدى سوعان بايلاڭدار!» — دەدى قاتتى بەكىتتى.
ءبىراق ەرتەڭىندە ايان لاگەرگە بارا المادى. ۇيتكەنى ۆيليا مەن قالايى اياندىكىنە قايتىپ قالايىنىكىنە بارسا، ۆيليانىڭ قاتىنى كەلىپ وتىر ەكەن. ۆيليانىڭ قاتىنى سول كۇنى قالايىنى لاگەرگە ەرتىپ الىپ كەتتى. قالايىنىڭ ۇيىنەن بۇل حاباردى ەستىگەن سوڭ، ايان وزىنە-وزى كۇلىپ:
— ە، ە سولاي بولعان-دۇر! — دەدى. — ۆيليا مەن قالايىنىڭ ءبىر سۇمدىعى بار-اۋ وسى... قىزىق!.. شورت!.. — دەدى.
ەرتەڭىندە قالايى لاگەردەن قايتىپ كەلىپ، اياننىڭ پاتەرىنە كىرىپ، كەشەگى ۋادەسىن ورىنداي الماي كەتكەنىن جۋىپ-شايىپ كەتتى.
ءوزى ەندى ادەمى كيىنگەن. مودنىي كويلەك. شۇبالاڭ ەتەك. جالبىر شاش.
ايان ىشىنەن: «بۇل دا قىزىق. سەنىڭ دە تالاي قىزىق ىستەرىڭدى ەستيتىن ەدىم... كەشە اقىلدىمسىنىپ وتىردىڭ-اۋ!..» — دەدى. — «ءاي، شىركىندەر-اي، كوبىڭ وسىندايسىڭ-اۋ» — دەدى تاعى دا.
سودان كەيىن ماۋسىمنىڭ 13-دە ايان ءبىر جيىلىستان شىعىپ قالايىنىكىنە كىردى. لاگەردەن ايلاق كەلىپ وتىر ەكەن. امانداسىپ وتىردى. ءبىرازدان سوڭ جانە ءبىر ەكى-ۇش جىگىت كەلدى. ءبىرى سول قالايىنىكىندە جاتاتىن جىگىت ەكەن. قالايىنىكىنە ايان بارىپ جۇرمەيتىن ەدى. تەك تۇنەۋگۇنى ۆيليالاردا عانا ءبىر-اق كىرگەن ەدى. ەندى بارىپ وتىرعانى وزىنە جايسىز كورىندى. ءبىراق بارىسىمەن شىعىپ كەتۋدى لايىق كورمەي، كوبىرەك وتىرىپ قالدى. قالايى شاي جاساپ، ءبارى شايعا وتىرعاندا ايلاق اياننىڭ قارسىسىنا وتىرعان ەدى. جارىققا قارسى وتىرعان سوڭ ايلاقتىڭ ەپتەپ بەتىن، ەرنىن بوياعاندىعى كورىندى. ونىڭ بەتىن، ەرنىن بويايتىن بولعاندىعى اياننىڭ كوڭىلىنە جامان وي سالدى. ءارتۇرلى ءسوز قاتىسىپ وتىرعاندا، ايلاقتىڭ مىنەزى بۇرىنعىدان گورى جەڭىلتەكتەۋ بولىپ وتىردى... قىرقىپ جەلكەسىنە تۇسىرگەن شاشىن، ورىنسىز جەرگە باسىن قىلجاقتاتىپ شايقاپ قويۋى، سوز قاتقاندا ورىنسىز جەردە ۇستىڭگى ەرنىن مولشەرسىز كوتەرىپ، التىن ءتىسىن كورسەتۋى، تاتى دا وسىنداي ورىنسىز جەڭىلتەك مىنەزدەرى تىم ماڭىزسىزدىقتى كورسەتىپ وتىردى... ساعات 12 شاماسىندا ايان ۇيىنە قايتتى.
ءتۇن قاراڭعى ەدى. قالايى ايانعا:
— اپىر-اي، ءتۇن ءتىپتى قاراڭعى ەكەن، قورىقپايسىڭ با؟ — دەدى. ايان كۇلىپ:
— مەن قورىقپايىم توي، — دەدى.
تۋرا كوشەمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ايان ىڭىرسىپ ءان سالىپ كەلە جاتتى. ءبىر كەزدە راديوستۋديا ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇسىنا كەلدى. كوشەگە قاراعان ءبىر تەرەزەسى اشىق ەكەن. ەلەكتر شامى وتە جارىق جاعىلعان، تەرەزەگە قارسى وتىرعان ءبىر ايەلدى كورىپ ايان تۇرا قالدى. «بەلگىلى» ايەل... بەتىن جامان قۋىرشاقشا بوياڭقىراعان، ءوزى تەرەزە جاقتاعى قابىرعاعا جابىسا وتىرعان بىرەۋمەن شاپشاڭ سويلەسىپ وتىر. بىردەمەنى جەپ، اۋزى ەشكىنىڭ اۋزىنداي جامپاڭدايدى. كوزدەرىن توڭكەرىپ قويادى.
— بۇل سايتاننىڭ سويلەسىپ وتىرعانى كىم ەكەن؟ — دەپ ايان شەگىنىپ انا كىسىگە قارادى. ول انا ايەلمەن ءبىر مەكەمەدە قىزمەت قىلاتىن ايەل ەكەن. ايان ىشىنەن كۇلدى: «ىم-م-م، مىنا سايقالدىڭ قاسىندا بۇل نە قىلىپ وتىر؟.. بۇل ۋاقىتتا بۇلار نەعىپ وتىر ەكەن مۇندا؟» — دەدى.
اياننىڭ تىقىرىن سەزىپ قالىپ، كوزىن سۇزگەن، بويانىڭكىراعان ايەل تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ قاراپ اياندى كوردى.
— بۇل كىم، ءاي! — دەدى.
اياندى تانىدى، ايان كۇلە سويلەستى:
— ەي، نەعىپ مۇندا؟ — دەدى.
كوزىن توڭكەرىپ ايەل:
— ەرتەڭ تاشكەنگە بip جارىم ايعا جۇرەيىن دەپ وتىرمىن، — دەدى ايان كۇلىپ.
— ە، نە بولىپ قالدى ساعان، — دەدى. بىر-ەكى اۋىز سويلەسكەن سوڭ، كوزىن توڭكەرگەن ايەل اياننان اراق سۇرادى...
— ە، مەنى حۋليگان دەيسىڭ بە، ساتان، سەندەيلەرگە اراق الىپ جۇرەتىن!.. — دەدى اياپ. كوزىمەن سۇراعان ايەل:
— ۇيىڭە بارايىق،اراق بەرسەڭ! — دەدى. ايان ىشىنەن: «تۋ،مىنا يت ابدەن كەردەن كەتكەن ەكەن»، — دەدى دە، ايەلدەردىڭ سوزىنە:
— ە، ءتۇن ىشىندە ۇيگە اپارىپ ەكەۋىڭدى قايتەم! — دەدى. جابىسقان ايەل.
— ەكەۋىمىزدەن جالعىز ءوزىڭ قورىقساڭ، تەلەفونمەن ءبىر جولداسىڭدى شاقىرىپ ال! — دەدى. ايان:
— مەنىڭ جولداستارىم ءتۇن ىشىندە كەلىپ «جاقسى» ايەلدەرمەن اراق ىشپەيتىن شىعار! — دەدى. ەركەك ىزدەگەن ايەل:
— ەندەشە ۇشەۋىمىز ىشەرمىز، — دەدى.
ايان:
— ءتۇن ىشىندە سەندەردى مەن ەرتىپ جۇرەم بە؟ — دەدى.
ەركەككە كوزىن سۇزگەن ايەل:
— وعان قايعىرماي-اق قوي، ءوزىمىز بارىپ، ءوزىمىز قايتايىق.
ايان:
جوق! دەدى.
ەرتەڭىنە اياندىكىنە ءبىر قوناقتار كەلىپ وتىردى. ءتۇس كەزىندە سول قوناقتار وتىرعاندا ايلاق پەن ءاسيا كەلىپ، قوناقتار وتىرعان سوڭ كىرە الماي كەتتى.
ونىڭ ەرتەڭىنە تۇسكە تاعى دا كەلدى ەكەۋى... ايان ۇيدە وڭاشا ەدى. ۇيدە تەك قالادا وقۋدا جۇرگەن ءوزىنىڭ جاقىندارى، بىر-ەكى اۋىل جىگىتتەر بار ەدى.
ءاسيا ءبىرازدان سوڭ كەتىپ قالدى دا، ايلاقپەن ايان وڭاشا قالدى... ەكەۋى ويناپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ايان ايلاقتىڭ بەتىنە، قيمىلدارىنا، مىنەزدەرىنە، سوزدەرىنىڭ تۇرلەرىنە قاراپ:
- اپىر-اي، وسىنىڭ سونشالىق نەسى بار كىسى قىزىقتىرارلىق؟» - دەپ وتىردى.
ول كۇنى ايلاق اياندىكىنەن كەشكە جاقىن كەتتى. 17-ماۋسىم كۇنى لاگەر جاقتاعى امينەنىكىنە باردى. قالادان شىعىسىمەن ايانعا قارسى جاڭبىر جاۋعان ەدى. ايان قارسى جاۋعان جاۋىندى ەلەمەدى. ايان بارىپ تۇسكەندە كۇن باتقان كەز ەدى.
لاگەردە جۇرگەن ءۇش-تورت قىزمەتكەر ايانمەن امانداسىپ، سويلەسىپ، بىرەۋى اياننىڭ جازۋ ماسەلەلەرىن سۇراپ تۇردى. اياننىڭ ويى باسقادا، تەك كوزى ءسوز ايتىپ تۇرعان جىگىتتەردە ەدى.
امينەنىڭ پاتەرى لاگەردىڭ سىرتىنداعى ءبىر بيىك جوتانىڭ ۇستىندەگى كرەستيان زەملەنكەسى ەدى. امينەنىڭ كۇيەۋى سوندا كىزمەت قىلاتىن. ىڭىردە اس ءىشىپ بولىپ، ايان مەن بايسەيىتوۆ ەكەۋى زەملەنكەنىڭ الدىنا شىعىپ تۇردى. بۇلاردىڭ تۇرعان جەرى تاۋدىڭ ەتەگىندەگى ءبىر بيىكتەۋ جوتانىڭ ءۇستى. لاگەردىڭ ءبارى اياق استىنداعى اتاش اراسىندا. ك،الا ودان تومەن ويدا، ال قالادان تەمەن ۆوكزال. ايان كەۋدەسىن سالقىن اۋاعا توسەپ، بىرەسە كەكتەگى بىرداي التىن جۇلدىزدارعا قاراپ، بىرەسە اياق استىنداعى اتاش اراسىنداعى لاگەرلەردىڭ ەتەكتەگى اتاش اراسىنداعى قالانىڭ، ودان ارعى ۆوكزالدىڭ جۇلدىزداي ەلەكتر شامدارىنا قاراپ تۇردى. بىرەسە اسپاننىڭ كەك كۇمبەزىنە سۇعىلعان كارلى تاۋدىڭ بويلارىنا قاراپ تۇردى. اياننىڭ قيالى شارىقتاي كەزىپ، دايەك قىلمادى. تاۋ ەتەگىندەگى جاراتىلىستىڭ قوڭىر جىبەكتەي اۋاسىنىڭ دەمى دەنەسىن قۇشىپ، ادەمى لەپپەن ەركەلەتسە دە، اياننىڭ كوڭىل تۇكپىرىندەگى ءبىر سىرى قوزعالا بەردى. اياق استىنداعى لاگەرلەردىڭ، ەتەكتەگى قالا مەن ۆوكزالدىڭ ەلەكتر شامدارى كەكتەگى بىرداي بولعان التىن جۇلدىزدارمەن جىمىڭداسىپ، ىم قاعىسقانداي قۇلپىرىپ ويناۋلارى اياننىڭ شارق ۇرعان ۇشقىر قيالىن دەرەكسىز، ءتۇپسىز جىراققا شاقىرعانداي بولدى.
ايان كۇرسىنىپ اينالا قاراپ، اياق استىنداعى لاگەردىڭ جوعارعى ۇشىعىنا كوز جىبەردى. تاۋ مۇنارىنىڭ كۇڭگىرت تورعىنىنا ورالعان اعاش اراسىنداعى ءار جەردە السىرەپ جىلتىلداعان ۇشقىن سياقتى وت ارالارىنان ايلاقتىڭ ءۇيىن ىزدەدى.
بايسەيىتوۆكە قاراپ، داۋىسىن سوزا سويلەپ:
— جا-راي-دى!.. نە دەگەن جاقسى كەش... ىلعي وسىنداي جەردە تۇرىپ اڭگىمەلەر،ولەڭدەر، كىتاپتار جازىپ جاتار ما ەدى؟ — دەدى.
بايسەيىتوۆ ايانعا:
— نەسى بار!.. وسىندا كەلىپ جاتىپ جازۋعا بولادى توي! — دەدى.
ەرتەڭىندە امينە، بايسەيىتوۆ، ايان ۇشەۋى ۆيليانىكىنە باردى.
ۇيلەرىنىڭ سىرتىندا ولار شاي ءىشىپ وتىر ەكەن. شاي ءىشىپ وتىرعان ۆيليانىڭ ءۇي ءىشىنىڭ ادامدارىنىڭ ىشىندە بىر-ەكى قوناقتارى كورىندى. ءبىرى تۇنەۋگۇنى سالەكەڭ مەن ايان كەلىپ كەتكەندە ۆيليانىكىنە كەلىپ وتىرعان ۆيليانىڭ جاقسى تانىسى جانە اياننىڭ دا تانىسى ساقاس جولداس ەكەن. ءبىرى تاتار قىزى. ۆيليا مەن ساقاس تۇرىپ امانداستى:
ۆيليا كۇلىپ ايانعا:
— مىنە، تانىساڭىز مىناۋ قىزدارىم!.. مىناۋ ءبىزدىڭ ايەل — دەپ، ايلاق پەن قاسىنداعى قىزى مەن ايەلىن كورسەتتى. ايان ىشىنەن: «مىناۋ قىزىمەن جاڭا عانا تانىستىرعانى ما؟» — دەپ كۇلىمسىرەپ، قىزدارمەن امانداستى. ونان سوڭ ۆيليانىڭ ايەلىمەن امانداستى. ساماۋىردىڭ تاساسىندا تۇرعان كىشكەنە قىزىمەن امانداسۋعا قولىن سوزىپ ەدى، ۆيليا كۇلىپ:
— بۇل ءبىزدىڭ پەرۆىي سورت! — دەدى.
ايانعا ساقاس پەن ۆيليا اراسىنان ورىن بەردى. ايان باسىنداعى كەپكەسىن الىپ ەدى، ۆيليا كىشكەنە قىزىنا اياننىڭ كەپكەسىن ۇيىنە اپارتىپ قويعىزدى.
— شاي قۇي!.. شاي قۇي ايانعا! — دەدى ۆيليا.
ايلاق، امينە جانە قوناق قىز تۇرىپ ۇيگە قاراي كەتتى.
شاي قۇيىپ بەرىپ، ۆيليانىن، ايەلى ايانعا كۇلىپ:
— اناۋ كۇنى نەگە كەلمەدىڭىز؟ — دەدى. ايان نە ايتارىن بىلمەي، ۆيلياعا قاراپ:
— مەنى ەرتپەي كەتتى توي الگى قالايى، — دەدى.
ۆيليا ايانعا:
— مىنا قاتىندار ونى ىستەگەن... — دەدى.
ءامينe ۆيليانى ءۇي ىشىمەن جانە ساقاستى تۇسكى اسقا شاقىردى.
ۆيليا مەن ساكاستى ەرتىپ ۇيىنە ەنگىزدى. ءبىراز سويلەسىپ وتىردى. امينە مەن بايسەيىتوۆ ۇيلەرىنە دايارلىق جاساۋعا كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ءبارى امينە مەن بايسەيىتوۆتىكىنە ءجۇردى.
ۆيليا، ساقاس، ايان ۇشەۋى ۇيدەن شىعا بەرگەندە، ايلاق قارسى جولىقتى ايان جايلاۋ قاراپ ەدى، ايلاق كۇلىمدەپ، جەڭىلتەك شىرايمەن قارادى. ايان دا تەسىلە قاراپ ءوتتi.
باقشانىڭ جولىمەن ەركەكتەر الدا، ايەلدەر ولاردىڭ سوڭىندا كەلە جاتتى. ايان كەپكى مەن كۇمىس پورتسيگارىن وڭ قولىنا ۇستاپ، جالاڭباس كەلە جاتتى.
ايەلدەر ءتاۋىر كويلەكتەرىن كيگەن.
ايلاق سۇر الا ساتەن كويلەگىن كيگەن. بەلىن قىناعان، دەلدەك ەتەك سۇر الا ساتەن كويلەگىن ايلاق سيرەك كيەتىن ەدى... ۆيليا اق كيىم كيگەن، ساقاق بەلبەۋسىز اق كويلەكتى، جالاڭباس. اياننىڭ ۇستىندە بەلى قيلىڭقىراعان قارا بەشپەنت، قارا شالبار، بەشپەنتتىڭ ىشىندە قالىڭ سارعىلت كويلەك،جاعاسىن،جەڭدەرىنىڭ ۇستەرىن،ەتەگىن جىبەكپەن كەستەلەگەن. كويلەگىنىڭ جوعارعى تۇيمەلەرىن اعىتىپ، جاعاسىنىڭ ەكى ۇشىن قايىرعان. اياتىندا جىبەك ۇيىق، ادەمى تۋفلي.
ايان كەپكىسى مەن كۇمىس پورتسيگارىن وڭ جاق قولىنا ۇستاعان كۇيى سول جاق قولىمەن جولدىڭ جاعاسىنداعى ۇزىن شوپتەردىڭ گۇلدەرىن جۇلىپ الىپ يىسكەپ، تاستاپ كەلە جاتتى.
ءبىراق ويى ارتتاعى ايلاقتا ەدى.
كەيبىر ءشوپتىڭ ساباعى مەن شاشاعىن جۇلىپ الىپ يىسكەپ، ءبىراز بۇلاڭداتىپ وتىرىپ، تاستاپ تاعى دا ءبىر ءشوپتىڭ گۇل شاشاعىن جۇلىپ، يىسكەپ تاستاپ كەلە جاتتى. ءبىرازدان سوڭ نەگە ءبۇيتىپ كەلە جاتقانىن ويلادى. ىشىنەن: «مەنىڭ وسىلاي كەلە جاتقانىمدى ارتتا كەلە جاتقان ايەلدەر كورىپ كەلەدى-اۋ؟» — دەپ، ۆيليا مەن ساقاسقا قاراپ سوز قاتتى.
امينەنىڭ زەملەنكە پاتەرىنىڭ تەرەزە تۇبىندە شىرماۋىق جاپىراقتارى قاپتاعان ۇيشىك بار ەدى. كورپەلەر توسەلىپ، قوناقتار سوندا وتىردى. ايلاق جانە ونىڭ قوناق قىزى، امينە ۇشەۋى زەملەنكەدە ءجۇردى. ايلاقتىڭ كۇلگەن داۋسى ايانعا ەستىلىپ وتىردى. ۇيشىكتە ەركەكتەرمەن بىرگە ۆيليانىڭ ايەلى دە وتىردى.
«ۆيليانىڭ ايەلى سوڭعى كەزدەردە مەنى ۇناتپايتىن سياقتى-اۋ»، — دەپ ويلاپ ەدى ايان. ءبۇل وي ايانعا سوڭعى كەزدەردە تۇسكەن ەدى. بۇگىن بۇل ايەلدىڭ قاباعى ايانعا تەرىس ءتارىزدى كورىنبەدى.
تاۋدىڭ توزاڭسىز، جۇمساق اۋاسىنان دەم الىپ، ۇيشىك ىشىندە ءبارى كۇلىپ، سويلەسىپ وتىر. ازىراق جاڭبىر سىركىرەگەن سوڭ ءبارى زەملەنكەگە كەلىپ وتىردى.
داستاركانعا سىرا كەلتىردى. ايلاق پەن قوناق قىز ىشپەپ ەدى، ۆيليا ىشكىزدى. «ءجۇزىم شارابى» قىزىل اراقتان دا ولارعا ءبىر-بىر ىشكىزدى. ايان ايلاق پەن قوناق قىزعا قاراپ وتىرىپ، ىشىنەن: ايلاقتان انا قىزدىڭ كوزى مەن بەت اجارى ءتاۋىر ەكەن-اۋ»، — دەدى.
ەركەكتەر قىزىڭقىراپ وتىردى. بۇرىن شىلىم تارتپايتىن ايان بۇگىن شىلىمدى كوبىرەك تارتتى. ءبىر نارسەگە كوڭىلى الابۇرتقاندا اياننىڭ شىلىم تارتاتىن دا ءبىر ادەتى بار ەدى. قالىڭ ۇلكەن كۇمىس پورتسيگاردان شىلىم الىپ، ءپىل سۇيەگىنەن ىستەلگەن، التىنداعان ادەمى اق مۇشتىكپەن شىلىمدى تارتا ءتۇسىپ وتىردى. شىلىم تارتقاندا، نە سىرا، نە قىزىل شاراپ ىشكەندە، اياننىڭ كوزى ايلاقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، قاراسىپ قالىپ وتىردى. ايلاق جىمىڭداپ كۇلىپ قويادى. امينە قاسىنا كەلگەندە، سىبىرلاي كۇڭكىلدەپ ايان تۋرالى بىردەمەنى ايتىپ كۇلىپ ەدى. ايلاق پەن قوناق قىز اس ىشىسىمەن كايتتى.
ءبىرازدان سوڭ ۆيليالار كايتتى. كايتاردا اياندى ەرتىپ كەتپەك بولدى. اياننىڭ كەپكەسىن الىپ، قولىنا ۇستاتىپ، ۆيليا:
— ءجۇر، ايدە، بىزدىكىنە بارامىز! — دەدى. ايان ولاردىكىنە ءقازىر بارۋدى ىڭعايسىز كورىپ:
— كەيىنىرەك بارارمىز، كەيىنىرەك بارايىق! — دەدى.
ۆيليا:
— جارايدى، ەندەشە، كەلەسىڭدەر عوي؟.. كەلىڭدەر! — دەپ كەتتى.
ۇيتسە دە، ول كۇنى اياندار ۆيليانىكىنە بارۋدى ىڭعايسىزداۋ كوردى. «قايتا-قايتا كەلدى دەيدى توي»، — دەدى ىشىنەن ايان.
ەرتەڭىندە، 19-ماۋسىمدا ايان قالاعا قايتتى. قايتاردىڭ العاندا ءبىراز عانا ولەڭ جازدى. ولەڭدى ءبىر جازىپ وقىپ، وزگەرتىپ جازدى... ولەڭنىڭ ىشىندە، ەندى ايلاقتى «تەز ۇمىتسام ەكەن» دەگەن تىلەگىن ايتتى. ايلاق قالاداعى اياندىكىنە كەلىپ كەتكەندە «ەرتەڭ تاعى دا كەلەم» دەپ ۋادە قىلىپ، ءبىراق كەلمەي، تەك تەلەفونمەن سويلەسىپ قانا كەتكەنىن ايتتى. اياننىڭ كەيپى ءبىر ءتۇرلى سولعىنداۋ، مۇڭايعانداۋ ەدى. ولەڭى دە ءدال سول سارىنمەن جازىلدى... سوڭعى وزگەرتىپ جازعان ولەڭى مىناداي ەدى:
جار جۇرەكتىڭ جاراسى.
قيىن قاسىرەت تابىلۋى،
دەرتتىڭ ءبىتۋ شاراسى...
بۇل ولەڭدى جازىپ الىپ وقىپ، ايان اششى شىرايمەن ەزۋ تارتىپ وزىنە-وزى كۇلدى:
ماحاببات سەزىمىن مازاقتاپ جازعان ولەڭ بولدى-اۋ! ۆوت دۋراك ، — دەپ قارىنداشتى جەرگە تاستاي بەردى. ءبىراز ويلاپ تاتى دا جازدى:
...بۇل دۇنيەدە شىن ماحاببات —
ىزدەۋدەي دەرت بار ما ەكەن؟
سول دەرتتى تەز بىتىرۋگە
دارمەن ىزدەۋ ار ما ەكەن؟
ونداي دەرتتى جازاتىن جان،
جەر تۇبىندە بولسا دا،
ايان سونى ىزدەپ ەدى،
جولى— «جاۋعا» تولسا دا.
سوعان بارىپ جالىنار ەد،
مازاق قىلىپ كۇلسە دە،
جازام دەسە شىدار ەدى،
كوكىرەك-باۋرىن تىلسە دە.
دەر ەدى ايان: «تەز سەندىرسەڭ
جۇرەكتەگى ءورتىمدى،
نە بول دەسەڭ، سول بولايىن —
تەك ۇمىتتىر دەرتىمدى...
تاعى جازدى:
«كەلەمىن» دەپ كەلمەي كەتتىڭ، —
ءوزىڭ سۇيگەن اياندى...
تالاي سەرتتى ىستىق ءسوزىڭ
بولمادى ما باياندى...
بۇل حاتتى الىپ كەتكەن جىگىت تەز قايتىپ كەلدى. ايلاقتىڭ قايىرا جازعان حاتىن ايانعا بەردى. ايان وقىدى. ايلاق جازۋ ەملەسىن جاقسى بىلمەيدى دەگەمىز. وزىنىكىندەي قىلىپ كەشىرۋگە تىرىستىق.
«ايان.
سەنىڭ جازعان حاتىڭدى الىپ وقىدىم. مەن قايتەيىن، ءبىراق ساعان جولىعىپ كەتۋگە ۋاقىتىم بولمادى عوي. كەشە امينە ايتقان سەنى وسىندا كەلىپ تۋرادى دەپ، مۇمكىن سوعان دەيىن سويلەسە الماسپىن، كورگەنشە حوش بول. ءوزىڭ كەلىپ ءجۇر بىزگە. اسىقپا، تاعى ءبىر جايلاپ سويلەسەرمىز-داعى، جاراي ما ؟ وسىندا كەل كىتاپ جازۋعا. باسقا ءسوز جوق. ايلاق.
جازعان حاتىنىڭ ءدامى جوق دەپ مۇڭايما، جانىم. سابىر ەت.
ايلاق، 19/ VI — 32 جىيا.»
ايان ەزۋ تارتىپ اششىلاۋ كۇلىپ:
— جارايدى! — دەدى. — «كىتاپ جازۋ» دەگەنىمىز بۇرىن باسقا ماعىنادا بولۋشى ەدى. مىنانى قاي ماعىنادا جازدى ەكەن شايتان؟ مۇنىسى — سول بۇرىنعى ءوزىمىزدىڭ ماعىنادا عوي!.. جارايدى... «كىتاپ جازۋعا كەلۋگە بولادى...» — دەدى.
حات اپارىپ كەلگەن حاميتقا ايان:
— حاتتى قالاي بەردىڭ؟ — دەدى.
جىگىت قالاي بەرگەنىن ايتتى:
— جولداعى قاراۋىل مەنى ارمان وتكىزبەدى... سونان سوڭ ءتۇر ەدىم، ۆيليانىڭ قاتىنى لاگەر جاقتان كەلەدى ەكەن...
— نە تىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى.
— سىزدىكىنە بارا جاتىر ەدىم. ۇيلەرىڭدى كورەيىن دەپ ەدىم! — دەدىم.
سونان سوڭ ۆيليانىڭ ايەلى:
— بۇل بىزگە باراتىن كىسى، جىبەرىڭىز! — دەپ ۇيىنە ەرتىپ باردى.
— نەگە كەلىپ ەدىڭ دەپ سۇراعان جوق پا؟ — دەدى ايان.
— سۇراعان جوق. تەك كۇلەدى، بىلەدى عوي دەيمىن! — دەدى حاميت. — نوعاي قىزىنان جاسىرمايتىن كورىنەدى توي، حاتتى سول ەكەۋى وقىدى، — دەدى.
ءسۇيتتى مە؟، ىم-م-م... جاسىرمايتىن بولعان عوي! — دەدى
Aيان:
قالاعا جۇرەرىندە ايان امينەنىڭ داپتەرىنە ەكى اۋىز ولەڭ جازدى. ول ولەڭدى ايلاق كەلىپ وقيدى دەگى جازدى. ولەڭدى امينەنىڭ داپتەرىنە جازىپ بولىپ ەزۋ تارتىپ كۇلىپ باسىن شايقادى:
— وسىنداي ولەڭدەردى سوڭىرا رومانعا كىرگىزەمىن-اۋ!.. نەعىپ ىلعي ءبىر جەكسۇرىن ولەڭدەردى جازاتىن ادەتكە ۇشىرادىم؟ اپىرماۋ «ءبىزدىڭ تۇرمىستىڭ» وسىنداي شىرىك تۇرلەرى مەنى شىنىمەن جەڭىپ كەتىپ جۇرمەس پە ەكەن وسى؟.. تۇرمىستىڭ مۇنداي سوقپاعىنا قايدان ۇشىرادىم وسى؟ — دەدى.
ولەڭدى قايتادان وقىدى.
امينەنىڭ داپتەرىنە...
ا. - ق-عا.
«تىلەگىڭدى ال، دۇنيەدەن» دەپ،
سۇيگەنىمدى تاڭداتسا،
ءبىر-اق قانا سۇيگەنىڭدى
بەرەمىز دەپ انداتسا.
كوك «ۇجماعىن» تالاق قىلىپ،
ءبىر-اق تىلەك قىلار ەم،
ەش نارسەگە مويىن بۇرماي،
«اققۋىمدى» الار ەم.
1932 جىل. 19-ماۋسىم. لاگەر.
ايان قالاعا كەلىپ قىزمەتىن ىستەپ ءجۇردى.
23 ماۋسىمدا ايان لاگەردەگى امينەنىكىنە تاعى دا باردى. تاعى دا كەشكە بارىپ ەدى.
زەملەنكەلەرىندە كارەسىن شامنىڭ جارىعىمەن امينە مەن بەيسەيىتوۆ ايان ۇشەۋى سويلەسىپ، شاي ءىشىپ بولعان سوڭ، ايان امينەننىڭ داپتەرىن قارادى. امينە كۇلىپ:
— ابزي، انەۋگى ءسىزدىڭ جازعانىڭىزدى ايلاق تارتىپ الىپ كەتتى... جانە ءوزى دە بىردەمە جازىپ كەتتى! — دەدى.
ايان كۇلىپ:
— ە، نەگە بەردىڭ؟.. سەنىن داپتەرىڭە جازىلعان سوز ەمەس پە ەدى؟ — دەدى.
ايتتىم مەن، تەك وقىڭىز دا قويىڭىز دەپ، بولماي الىپ كەتتى، ماعان جازعان ولەڭ دەيدى. الگى، تىگى نوگاي قىزىمەن ەكىسى كەلگەن ەدى. كەلىپ داپتەردى قاراپ، ولەڭدى وقىپ، جىرتىپ الدى... ءوزى كوپ وتىرىپ سول داپتەرگە بىردەمەلەر جازعان، — دەدى امينە.
ايان قاراپ ءجۇرىپ، ايلاقتىڭ جازىپ كەتكەن ولەڭىن تاۋىپ الدى. ولەڭى مىناۋ ەكەن:
«ا...
30/VI — 32 — جىل لاگەر
I — حات جازدىم قالام الىپ، جانىم، ساعان.
حات جازباق پارىز بولدى ەندى ماعان.
پارىزدان قۇتىلۋعا جازا سالعانىم جوق.
جازامىن ساعىنعاننان، امالىم جوق.
II — اق كولمەكتىڭ سوقتىم المەن
مەن سەنى تەڭ كورمەيمىن ەشبىر جانعا.
III — جاراسقان كۇمىس بىلەزىك بىلەگىمە،
قاشان مەن جەتەمىن ويلاعان تىلەگىمە.
جازعان ايلاق»
جازىلدى امينە جانىمنىڭ ۇيىندە ءام بايسەيىتوۆ كۇيەۋ بالامنىڭ ءۇيى بولادى ەكەن توي...»
ايلاقتىڭ ولەڭ حاتىن وقىپ ايان اۋەلى كەۋدەسىن كەرىپ، كۇلىمدەگەن تۇرمەن ەزۋ تارتتى. سونان سوڭ، ءبىرازدان سوڭ ەزۋ تارتىپ اششىلاۋ شىرايمەن كۇلدى. دەمىن ىشىنە تارتىپ:
— يە، بۇ دا ولەڭ!.. جارايدى، ءبارىن دە بولاشاق رومانعا كىرگىزەمىز توي! — دەدى. «ءبىزدىڭ تۇرمىستىڭ» الۋان تۇرلەرىن دە جۇرت كورسىن، «ۇلگى بولار!» — دەدى.
ەرتەڭىندە امينە، بايسەيىتوۆ، ايان ۇشەۋى ۆيليانىكىنە بارىپ ءبىرسىپىرا وتىرىپ قايتتى. ەكى رەت شاي جاسادى، باقشا ىشىنە جانە پالاۋ دايارلاپ ونى جەدى، ۆيليا ۇيدە جوق ەكەن...
ءبىراز كىسى ەرتەمەن تاۋعا شىتىپ كەتكەن ەكەن. بۇلارعا كەشەدەن دوكتور قاتىنى كەلىپ جاتىر ەكەن. باقشا ىشىندە ۇستەل جانىندا ايان وتىرىپ وڭاشا قالتاڭدا ايلاقپەن سويلەستى. اياندار كەلگەندە ايلاقتىڭ ۇستىندە قوڭىر بارقىت كەلتە كويلەك ەدى. بۇل كويلەك تە ايانعا تىم جاقسى تانىس ەدى...
ايلاق ونى تاستاپ تازا كويلەك كيىپ شىقتى.
— انەۋگى قىزعا مەنىڭ حاتتارىمدى كورسەتىپ وقىپسىڭ توي؟ — دەدى ايان.
— جوق، ول قىزعا كورسەتكەم جوق... تەك مامام عانا كورگەن، — دەدى ايلاق.
ايان ىشىنەن:
«جاسىردى توي انتۇرعان... جارايدى، ونى تۇپتەرمىز»، — دەدى. قىزدىڭ ءجونىن، ادرەسىن سۇراپ ەدى، ءبىر كوشەنىڭ اتىن ايتتى دا، قىزدىڭ اتىن ايتپادى.
دوكتور ايەلمەن دە سويلەستى ايان. ايان بۇگىن كوڭىلدەنىپ وتىردى.دوكتور ايەل ايلاقتى جاقسىلاپ سويلەپ ەدى، ول دا اياننىڭ كوڭىلىن كوتەرە بەردى. ايلاقتىڭ شەشەسىنىڭ قاباعى دا، ۇستەل باسىنداعى سوزدەرى دە ايانعا تىم جىلى، تىم جاقىن كورىندى.
25-ماۋسىمدا ايان قالاعا قايتتى. ايلاقتىكىنە بارعان تاتار قىزىن ىزدەدى. ايلاقتىڭ ايتقان كوشەسىنەن ونى تابا المادى...
— ە، سايتان بۇل قىزدى بىلمەسىن دەگەن عوي... ونى تاپپاي قويماسپىن، — دەدى.
دوكتور قاتىنى دا سول كۇنى قايتقان ەكەن.
ايلاق تۋرالى تانىستارى ايانعا ەداۋىر اڭگىمەلەر ايتتى...
اياننىڭ كوڭىلىنە ءبۇل اڭگىمەلەر وتە جامان ءتيدى. ايان ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپ وكىندى.
«اتتەگەنە-اي، وسىنداي اڭگىمەلەرىن بۇرىن ايتپادى-اۋ! ءبىراق ءقازىر ايتقانى دا تەرىس ەمەس قوي، ەندى...» — دەدى.
28-ماۋسىمدا ايلاق ايانعا تەلەفون سوقتى. ۇيلەرىنە تەلەفون قۇرىلعانىن ايتتى. تەلەفونمەن قالاي سويلەسۋ ءتارتىبىن ايتتى.
كۇلە سويلەپ:
— نە عىپ وتىرسىز؟.. جازۋعا كىرىستىڭ بە؟ — دەدى.
سول ءوزىمىزدىڭ روماندى ازداپ جازىپ ءجۇرمىن! — دەدى ايان.
30-ماۋسىمدا ايلاقتاعى دا تەلەفون سوقتى:
— نەگە زۆونيت ەتپەدىڭ؟.. — دەدى.
— سەندەردىڭ تەلەفوندارىڭدى سۇراپ الۋ ءتىپتى قيىن ەكەن توي.
ەكى-ۇش رەت سۇراپ الا المادىم! — دەدى ايان.
— قالاعا بارام دەپ ەدىم. بارا الماي قالدىم... جىعىلىپ، اياعىمنىڭ تەرىسى جىرتىلىپ، ءقازىر بايلاپ الىپ ءجۇرمىن. جازىلعان سوڭ بارام قالاتا، — دەدى ايلاق.
— اياعى جاراقاتتاندى دەپ امينە ايتىپ ەدى، — دەدى ايان.
— ءوزىم ايتپاسام سۇرامايسىڭ-اۋ؟ — دەدى ايلاق.
— امينەنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونداي جانعا باتاتىن جارا دەگەن جوق ەدى، — دەدى ايان.
— ەي، ماعان ون شاقتى كونۆەرت الىپ جىبەرشى. وسى كونۆەرت تابىلماي قويدى. تورت-بەس حات جازىپ ەدىم، تورت-بەس كىسىگە، سولاردى جىبەرە الماي جاتىرمىن، — دەدى ايلاق.
— جارايدى الىپ جىبەرەيىن!.. ءوزىڭ قالاتا قاشان كەلەسىڭ؟ — دەدى ايان كۇلىپ.
— شىلدەنىڭ سەگىزىندە بارام... امينەلەرمەن بىرگە بارماق بولىپ ەدىم، شىلدەنىڭ جەتىسىندە بارامىز دەپ ۋادەلەسىپ ەك. ءبىراق ءبىزدىڭ ۇيدەگى قىزمەت ىستەيتىن ايەل جەتىسىندە دەمالاتىن ەدى... ول كۇنى مەن بارا المايمىن، سەگىزىندە — بارام، — دەدى ايلاق.
شىلدەنىڭ جەتىسىندە امينە مەن بايسەيىتوۆ ەكەۋى قالاعا، اياندىكىنە كەلدى.
ەرتەڭىندە ساعات ون-ون ءبىر شاماسىندا ايلاق تەلەفون سوقتى.
— مەن قالاتا كەلىپ ەدىم... پالەن جەردە وتىرمىن، امينەگە ايت، كەلىپ مەنى ەرتىپ كەتسىن! — دەدى.
— جارايدى، جارايدى! — دەدى ايان. كەۋدەسىن كەرىپ، جىلى شىرايمەن ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
امينە ايلاقتى ەرتىپ كەلدى.
ول كۇنى امينە، بايسەيىتوۆ، ايلاق ءبارى اياندىكىندە بولدى. ايان مەن ايلاق كوبىنەسە وڭاشا قالىپ سويلەسىپ، كۇلىسىپ ويناپ وتىردى. اناۋگۇنگى تۇندە اياننان اراق سۇرايتىن داليا سوققاننىڭ سوڭعى بىلىقتارىن ايلاق قايتا-قايتا سۇراي بەردى.
تاماق جەپ، ازىراق ءجۇزىم شارابىن ءىشىپ، كۇن ەڭكەيگەن كەزدە امينە مەن بايسەيىتوۆ كايتتى. ايلاقتا كايتپاق بولىپ ەدى، «ءبىراز وتىرىپ كەت، سەن ەرتەڭ قايتاسىڭ توي»، — دەپ ايان ايلاقتى جىبەرمەي قالدى.
ايان مەن ايلاق وڭاشادا بىرەسە اشۋلانىستى، بىرەسە قايتا كۇلىسىپ اڭگىمەلەستى.
بۇگىنگى ايلاقتىڭ مىنەزىنە قاراعاندا، ءبىر نارسەگە وتە جايسىزدانىپ جۇرگەن سياقتى... ايان «بۇل قالاي؟ مۇندا نە گاپ بار؟» — دەپ ويلانىپ وتىردى.
ايلاق ايانعا:
— قالاي، تانىستارىڭ مەنى ساعان جاماندايتىن شىعار، ءا؟ — دەدى.
— ونشا وراسان جاماندايتىن ەشكىم جوق، بۇرىن وزىڭە بەلگىلى ادامدار، سەنى ارينە ماقتامايدى. ونى ءوزىن دە بىلەتىنسىڭ، — دەدى ايان.
— مەن ءبىر حاتتار الىپ ءجۇرمىن. بىرەۋ مەنى ايتپاعاندى ايتىپ جاماندايدى... — دەدى ايلاق.
— كىم؟.. قانداي حات؟ بىرەۋدەن حات الىپ ءجۇرمىن دەيسىڭ بە؟.. كىم جازادى؟ نە دەپ جازادى؟ قاشاننان بەرى الىپ ءجۇرسىڭ ول حاتتى؟ — دەدى ايان.
— ەكى حات الدىم. اۋەلگىسىن جىرتىپ تاستاپ ەدىم، ەكىنشى حات جازىپتى. جاۋاپ قايىر، ايتپەسە ساتان جازا بەرەمىز دەيدى. نە دەگەن ءيتتىڭ بالاسى ەكەنىن بىلمەيمىن، اۋزىنا تۇسكەنىن ايتىپ جاماندايدى ! — دەدى ايلاق.
— حاتتىڭ استىنا قول قويا ما؟ — دەدى ايان.
— قول قويادى. جازعان ادامداردىڭ ءوز اتتارى ەمەس قوي دەيمىن. ءوزى ىلعي «ءبىز» دەپ جازادى. ءبىرىنشى حاتى ءتىپتى جامان ەدى. ەكىنشى حاتى ودان گورى جۇمساقتاۋ... جاۋاپ جاز دەيدى. دو ۆوسترەبوۆانيا قىلىپ جاز دەيدى. يۋنۋسوۆ دەگەننىڭ اتىنا، — دەيدى، — دەدى ايلاق.
ونان سوڭ الگى داليا، كۇليا، — ۇشەۋىڭ ءقازىر ءبىر قالىپتاعى ادام دەيدى.
ايان مەن ايلاق ءبۇل تۋرالى ەداۋىر سويلەسىپ وتىردى. ايان ىشىنەن:
«ە، e، مۇنىڭ الگى قۇبىلجىپ كەيىمپازدانىپ وتىرعانى وسى ەكەن عوي. اپىراي،بۇل شىنىمەن داليا مەن ونىڭ جولداستارىنداي بولىپ كەتكەنى مە؟.. جۇرت سولاي باعالاي ما ەكەن؟ ولاي بولسا، مىنا نە بولدى ەندى؟» — دەپ قاپا بولدى.
ايلاقتى شىعارىپ سالعاننان كەيىن ايان دا داپتەرىنە ءبىر سوزدەر جازىپ ىشىنەن كۇلىپ:
— جازىلماق رومانعا كەرەك بولار! — دەدى.
ەرتەڭىندە ايان دا ءبىر مەستنىي حات الدى. اشىپ قاراپ، ءتۇسى سۋىپ كەتتى: ايلاقتى جامانداپ جازعان حات ەكەن. ايانعا جازىپتى:
«سەن داليا مەن ونىڭ جولداستارىن بىلسەڭ كەرەك. ولاردىڭ، بىلعانىش بۇزىقتىعى الماتىعا ءمالىم. ال سەنىڭ مىنا ايلاعىڭ دا ولاردان كەم ەمەس. سەن قويۋىڭ كەرەك مۇنى...» — دەگەن.
ەرتەڭىندە ايلاق تەلەفون ارقىلى سويلەستى.
— ەي، كەشە كەلىپ كەتەمىن دەپ ۋادە قىلىپ ەدىڭ توي، نەگە كەلمەدىڭ؟ — دەدى ايان.
— ە، ۋاقىتىم بولماسا مەن قايتەيىن ەندى جانە تاتى دا ساتان بارعان سوڭ كەشكە شەيىن جىبەرمەي ۇستايسىڭ! — دەدى ايلاق.
ايان حات العانىن ايتتى. ايلاق وتە ساسقالاقتاپ، حاتتى قايتا-قايتا سۇرادى. «ماعان جىبەر»، — دەدى. ايان «جارايدى»، — دەدى. ايان دال بولدى جانە ايلاق قايتارىندا سوعىپ كەتپەگەن سوڭ، ايان تاعى دا رەنجىدى.
— قويشى، وسىمەن ەندى اۋرە بولمايمىن. مىنا حاتتاعى سوزدەر، تىم بىلعانىش ءسوز عوي. بۇل نە بولدى ەندى؟ وسىمەن اۋرە بولىپ نە قىلام ەندى؟.. وسىنى نەسىنە قىزعانام سونشا؟ نە ءبىلىم جوق، نە ءتۇرى جۇرتتان اسقان ەمەس؟.. اسىرەسە ءبىلىم، اقىل دەگەننەن دىم جوق ەكەنى ەندى ابدەن ءبىلىنىپ بولعان جوق پا، وسى؟ قوي، وسىنى ەندى تاستايىن! مۇنىڭ وسى شاتاستىرعانى دا جەتەر! مىنا حات نە سۇمدىق، ءتاڭىر-اۋ؟ — دەدى.
ايان ايلاقتى بىلەتىن ءوزىنىڭ جاقىن تانىستارىمەن سويلەستى. العان حاتتى تەكسەردى. ءبىراق حاتتىڭ سوزدەرىنىڭ كوبى ايانعا بەلگىلى دە ەدى... ايلاق تۋرالى جاقىن تانىستارىنىڭ پىكىرلەرىن قورىتپاق بولدى. ولارمەن ايلاق تۋرالى سويلەسكەن سايىن اياننىڭ كوڭىلى ءسال بولىپ، ويى دال بولىپ، اقىرىنداپ باسىلايىن دەدى. ايان جالعىز كەلە جاتىپ ىشىنەن: «اتتەگەن-اي، وسىمەن شاتاسىپ تەككە اداستىم-اۋ! بۇل تۋرالى دوستارىمنىڭ سوزدەرىن تىڭدادىم عوي! وسىنداي ادامعا ۋاقىتىمدى قور قىلدىم-اۋ! ادام سوقىر بولايىن دەسە، مىلقاۋ، مەڭىرەۋ بولايىن دەسە، بولا بەرەدى عوي! اح، تا شورت! — دەپ ايان وزىنە-وزى ىزا بولدى.
ايلاقتى جامانداپ جازعاندار ايانعا اقىل ايتادى: «مۇنداي جامان، لاس، بۇزىق اداممەن شاتاسپا. ساعان بۇل لايىق ەمەس»، — دەگەندى ايتادى.
ولاردىڭ كورسەتكەن ادرەسى بويىنشا ايان ولارعا كەيىپ جاۋاپ جازدى. سونان سوڭ، ايان تاعى دا الگىلەردەن حات الدى. تاعى دا جامان حات.
13-شىلدەدەايان ايلاقپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى.
— ەرتەڭ قالاعا بارام، — دەدى ايلاق.
— بىزگە كىرەسىڭ بە؟ — دەدى ايان.
— كىرمەيمىن! — دەدى ايلاق.
14-شىلدەدە، ساعات 9-دا كيىنىپ تىسقا شىعىپ، ايان ايلاقتىڭ كەلىپ تۇسەتىن قالايىنىڭ ۇيىنە قاراي ءجۇردى. جولاي دۇكەن الدىنان ءاسيا كەزدەسىپ، ەكەۋى سويلەسىپ تۇردى. سونان سوڭ ءاسيا ايلاقتىڭ تۇسەتىن پاتەرىنە قاراي كەتتى. ايان سول ارادا كۇتىپ ءجۇردى. ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى.
«وسى مەن نە تىپ تۇرمىن؟.. اناۋ كۇنى قويام دەگەنىم قايدا ەدى؟ قوي، ەندى وسى اقىرعى ىزدەگەنىم بولسىن!.. قايتەم مۇنى؟.. اي، ءيتسىڭ عوي ءوزىڭ!» — دەدى ايان وزىنە.
ايلاق پەن ءاسيا كەلە جاتىر ەكەن. «ۇيىڭە بارا بەر!» دەگەندەي ىم قاقتى. ايان ۇيىنە كەلدى. قاراسا جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىندە ايلاقتىڭ جازعان حاتى جاتىر ەكەن. بۇگىن، جاڭا جازعان حات.
— ەي، مىنا حاتتى كىم اكەلدى؟ — دەدى ۇيدەگى بالالارعا.
— قايدام، باعانا قالايىنىڭ قىزى كەلىپ وتىرىپ كەتكەن، — دەستى.
ايان ءتۇسىندى. حاتتى وقىدى. ايلاق حاتقا اياننىڭ شىن اتىن جازىپتى. ءوزىنىڭ شىن اتىن جازىپتى. ءبىراق ءبىز شىن اتتارىن جازباي-اق حاتتى كوشىرەيىك. ەملەسى ايلاقتىكى:
«ايان:
مەن كەلدىم تاڭەرتەڭ. ءبىراق اۋىرىپ وتىرمىن كەلگەنىمە وكىنىپ.
جانە تۋفليىمە كەلگەن ەدىم، دايار بولعان ەكى پار، مامام مەن مەنىكى. وعان اقشا سۇراپ جاتىر. بۇرىن ايلىقتان ۇستاپ قالاتىن، ەندى اقشا اكەلمەسەڭ بەرمەيمىن دەپ وتىر. مۇمكىن بولسا ماعان 44 سومداي اقشا بەرىپ جىبەر. ءوزىم بارارمىن، ساعات بىرلەر شاماسىندا. ەرتەڭ ساعات 4-تە كەتەم. سالەممەن حات جازىپ قالعان
ايلاق. 14/ VI 1-32 جىل ».
كەشىكپەي العان جەكسۇرىن حاتتارى تۋرالى سويلەستى. ايلاق ايان العان ەكى حاتتى سۇرادى.
— وقيىق، كورسەتشى! — دەدى.
— كەيىن كورسەتەم... سەن العان حاتىڭدى الا كەلدىڭ بە؟ — دەدى
ايان:
— جوق، ۇيدە كىسىلەر بولىپ الا المادىم. قيىنعا تىعىپ تاستاعان ەدىم، — دەدى ايلاق.
— جانە يتتەر جازعان حاتىندا مەنى الگى داليا مەن كۇليالارمەن بىردەيسىڭ دەيدى. الگى داليانى الىپ ايرىلعان يت كىم ەدى، سونىمەن دە... دەيدى. بۇل نە دەگەن ءيتتىڭ بالالارى، ەي!؟ — دەدى.
— ماعان دا سۇيدەپ جازادى... ول كىم ەدى ءوزى، سەن سونىمەن دە تانىسىپ جاتتى. الدىنىڭ بىر-ەكى جەرىنە كەستە توككەن اق كەنەپ كويلەگىن اق كەرۋەتتىڭ باسىنا اسىپ قويدى. ايلاقتىڭ قاسىنا كەلىپ، ەكەۋى ويناپ سويلەسىپ جاتتى.
ءبىر كەزدە ايان سوڭعى جازعان ولەڭدەرىنەن بىر-ەكى اۋزىن جاتقا وقىدى. ايلاقتىڭ كوزىنەن مولتىلدەپ جاس شىقتى. ونى كورىپ ايان ساسىڭقىراپ:
— كوزىڭنەن جاس شىققان عوي؟.. نەگە ءبۇيتتىڭ، جانىم؟ — دەدى. ايلاق جاستىققا بەتىن تىعىپ تاعى دا جىلادى. ايان ايلاقتى قۇشاقتاپ جۇباتتى. كەشپەن وتىرىپ ايان رومانعا كىرىستى.تۇنىمەن جازدى ءوزىن-وزى ۇمىتقانداي بولىپ جازۋمەن شۇعىلداندى. نەشە ءتۇرلى ادامداردىڭ قۇلىقتارىن، سىرلارىن تەكسەردى. جينالعان بارلىق وي، سەزىم تۇزدىقتارىن قالام ارقىلى قاعازعا توكتى. جازعان «رومانى» كوبىنەسە ولەڭمەن جازىلعان اڭگىمە ەدى. اياننىڭ ىشكى سەزىم-سىرلارى رومانداعى كورنەكتى ورىن الاتىن ادامنىڭ قۇلىق، مىنەز، سىرلارىنا قۇيىلدى. رومانداعى باس كەيىپكەردىڭ مىنەز-قۇلىق، سىرلارى ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلىق سىرلارىنداي بولىپ جازىلدى. رومانداعى باس كەيىپكەردىڭ تۇرمىسىن جازىپ كەلىپ، جازعان سوزدەرىن قايتادان وقىپ، ايان اششى تۇرمەن ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
— ىم-م، وسى بولعانى ما ءبىزدىڭ تۇرمىس؟ — دەدى. — قانداي «ۇلگىلى تۇرمىس، قانداي «ۇلگى» بولارلىق ايەل، قانداي «ۇلگى» بولارلىق «ەر»!.. وزىڭە دە بولايىن، تاپقان ايەلىڭە دە بولايىن... — دەدى.
ايان جاتۋعا دايىندالىپ تىسقا شىققاندا تاڭ ءبىلىنىپ كەلە جاتىر ەدى. قىزعان دەنەسىن تاڭ سالقىنىنا توسەپ، ايان زەڭگىر اسپانداعى جىلتىلداعان التىن جۇلدىزدارعا نۇرىن شاشىپ كەلە جاتقان تاڭعا قاراپ تۇردى. قيىرسىز اسپاننىڭ شەكسىز تەڭىزىنە قاراپ تۇرىپ، ايان رومانداعى جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ بىر-ەكى اۋىزىن دىبىستاپ ايتتى. ايتقان ولەڭى ءوزىنىڭ اداسقاندىعىن، جارقىراعان التىن تاڭعا شاتىپ ايتقان سوزدەي بولدى.
نە قىلدىم، ەستى وسىنشا الدىرعانداي؟
وكىنتىپ اقىرىندا نالدىرعانداي؟
«جۇلدىزىن ىزدەپ جۇرگەن ناق وسى؟» دەپ
تۇراقسىز ۇشقىنعا كوز سالدىرعانداي؟
نە كەگىڭ بار جولدان مەنى تايدىرعانىن؟
مەنى ارزان ۇشقىنعا قول جايدىرعانىڭ؟..
الدانتىپ بىلعانىشقا بىلعاندىرىپ،
شىندىق پەن يمان نۇرىن شايدىرعانىڭ؟..—
دەدى. زەڭگىر اسپاننىڭ قيىر شەگىندەگى قوڭىر الا بۇلتتارعا نۇرلى تاڭ قىزىل الا، سارى الا، اق الا قىلىپ جارقىراتىپ التىن ساۋلەسىن شاشتى.
تۇنەرىپ قاماعان تاۋ مەن تۇنەرىپ قۇرساعان قارا ورماننان اسىرا التىن ساۋلەسىن شاشقان تاڭ اياننىڭ شاعىم تارىزدەنىپ ايتقان سوزىنە جاۋاپ بەرىپ، كوڭىلىن كوتەرگەندەي بولدى.
«لاس ادامدارمەن بىلعانىپ، تەرىس، جامان جولعا ءتۇسىپ كەتتىڭ. سەنىڭ جولىڭ ول ەمەس، ءتۇزۋ جولىڭا ءتۇس. التىن تاڭنىڭ ساۋلەسىن ماڭدايىڭا ۇستا!..» — دەگەندەي بولدى.
ايان كەۋدەسىن كەرىپ دەم الدى.
باشقۇرتستان - ايسۇلۋ
ساۋدا كوشەسى مەن فونتان كوشەسىنىڭ تۇيىسكەن بۇرىشى كۇندەگىدەي قىبىرى كوپتەۋ ەدى. جان-جاقتاعى كوشەلەردەن كەلىپ ءتۇيىسىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان حالىق بۇل بۇرىشتا قالىڭداۋ بولاتىن ەدى.
بۇرىشتاعى گازەت-كىتاپ ساتاتىن ۇيشىكتەن اينازار ءبىر كىتاپ الدى. العان كىتابىن اشىپ قارادى دا، كوزىن كوپ توقتاتپاي كوككە قارادى. بۇلتسىز تورعىنداي كوكتە شىرق اينالىپ گۇرىلدەپ اەروپلان قالىقتاپ بارا جاتىر ەدى. اەروپلان وراعىتىپ، دوڭگەلەنىپ، تومەن قۇديىپ، جالت بەرىپ، قايقايىپ جوعارى شىقتى. اينازار قاراپ تۇرىپ ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
دىبىستاپ: «ۋا، شىركىن!..» — دەدى.
ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان جۇرتتىڭ دا تالايى اەروپلانعا قاراپ كەتىپ جاتتى. اينازار ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ العان كىتابىن ۇمىتىپ، كوكتە قالقىپ قالانىڭ توبەسىنەن قاراپ جۇرگەن اەروپلاننان كوزىن المادى.
«وزگە اەروپلانداردىكىندەي ەمەس، مۇنىڭ قاناتتارىنىڭ ۇشتارى ءسۇيىر ەكەن-اۋ!.. مۇنىسى ادەمىلەۋ ەكەن!» — دەدى ىشىنەن
— نەمەنە كوككە قادالىپ تۇرعانىڭ؟ — دەپ، بىرەۋ كۇلىپ اينازاردىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
اينازار جالت قارادى.
— ە-ە، سەن ەكەنسىڭ،عوي! نە حال؟ — دەدى ەزۋ تارتىپ. ءاشىر كۇلدى.
— اەروپلاندى جاڭا كورگەندەي قاراپ تۇرسىن عوي... اقىندىعىڭ ۇستاپ تۇر-اۋ، a، a؟ — دەدى.
اينازار دا كۇلىپ.
— جوق، سەن قاراشى ءوزىڭ، بۇل نە دەگەن كەرەمەت، نە دەگەن ادەمى سۋرەت؟.. كوك تەڭىزىندە شىرقاپ قالىقتاعان كوك تەمىر دەنەلى جەل قايىق! — دەدى.
ءاشىر ويناپ:
— ءباce، بىردەمەنى ۇشقىر قيالعا سالىپ ويلاپ تۇر عوي دەپ ەدىم. قوي ءجۇر، ايدا بىزگە، سويلەسەيىك، — دەپ، اينازاردىڭ قولتىعىنان الىپ كزكرايسويۋزگە قاراي الىپ ءجۇردى.
كازكرايسويۋزگە كىرگەن سوڭ، ءاشىر ءوزىنىڭ وتىراتىن بولمەسىنە ەنگىزىپ اينازارمەن اڭگىمەگە كىرىستى.
اينازارعا: «ماسكەۋدەن كەلگەن ءبىر نوعاي قىزىنا ايتىپ ەدىم، سەنى ءبىر اقىن، جازۋشىمەن تانىستىرايىن»، — دەپ، ول «جارايدى، تانىستىر»، — دەپ ەدى. سونىمەن تانىساسىڭ با؟ — دەدى. اينازار:
— قانداي نوعاي قىزى؟.. مۇندا نەمەنەگە كەلگەن قىز؟ — دەدى.
ءاشىر:
ءوزى نوگاي ەمەس، باشقۇرت قىزى. سەنترسويۋزدان وسىندا كومانديروۆكامەن كەلگەن ەدى. ەندى وسىندا، وبلپوترەبسويۋزدا قىزمەتكە قالاتىن بولىپ ءجۇر!..
اينازار كۇلىپ: «وقىعان قىز عوي ءوزى؟..»
ءاشىر: «وقىعان، ۆۋز-دى بىتىرگەن قىز!..»
اينازار: «جارايدى، تانىستىر!» — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ: «مەن ءقازىر وسىندا، شاقىرايىن ونى»، — دەدى.
اينازار كۇلىپ: «شاقىرعاندا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى اۋەلى ايتپاي تانىستىر. جاي عانا، كەز بولعان ادام سياقتى قىلىپ تانىستىر. مەن اۋەلى قىزدى كورەيىن، ۇنامايتىن بولسا تانىس بولمايمىن!..» — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ، باسىن يزەپ: «جارايدى!» — دەدى.
جانىنداعى تەلەفون تۇتقاسىن الدى:
— «2-03» — دەدى.
— وبلپوترەبسويۋز با؟.. سۇلتانوۆانى تەلەفونعا شاقىرىڭىزشى... راقشايەۆ... — دەدى.
تەلەفون تۇتقاسىنىڭ قۇنداقشاسىن قۇلاعىنا ۇستاپ وتىرعان بويىمەن ءاشىر اينازارعا قاراپ كۇلدى! «ءقازىر شاقىرادى»، — دەدى.
— ءاللو! بۇل كىم؟ ءا-ا، ايسۇلۋ!.. مۇندا كەلىپ كەت ءالى!.. جارايدى، — دەدى. تەلەفوننىي تۇتقاسىن ورنىنا ءىلىپ قويىپ، اينازارعا: — ءقازىر.
اينازار كۇلىپ، قوزعالىپ قويىپ، ۇستىندەگى وڭىنەن جۋىلماعان اق جىبەك كويلەگىنىڭ اعىتۋلى جاعاسىن تۇزەدى. استارى سۇر جىبەك زامشى بەلبەۋىن جوندەپ، اشىرگە تاعى دا:
— سەن تانىستىرعاندا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ايتپا، ەگەر دە تانىس بولىپ كەتكەندەي بولساق، بىلە جاتار! — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ: «جارايدى ايتپايىن كىم ەكەنىڭدى»، — دەدى.
كەشىكپەي بۇلار وتىرعان بولمەگە ۇزىنشا بويلى، سيدالاۋ اققۇبا جاس ايەل كىرىپ كەلدى. جالاڭ باس. قويۋ قالىڭ شاشىن جەلكەسىنەن جوعارى تۇيگەن. ۇستىنە كيگەنى جابايى شىت كويلەك. كىرىپ كەلگەن اققۇبا ايەلگە ءاشىردىڭ قاراۋىنان، كۇتىپ وتىرعان باشقۇرت قىزى ايسۇلۋدىڭ سول ەكەنىن ءبىلدى اينازار. باشقۇرت قىزىنىڭ بەت شىرايى اينازارعا ۇياڭ كورىندى. «ۇيالشاقتاۋ قىز-اۋ ءوزى!» — دەدى ىشىنەن.
قىز كەلىپ جاي سىپايى جىميىپ اشىرمەن قول الىسىپ امانداستى. ءاشىر: «تانىسىڭىزدار!» — دەپ ايەل مەن اينازاردى تانىستىردى. ايسۇلۋ ءاشىردىڭ قاسىنا وتىرىپ جاي تانا سويلەسىپ وتىردى. اينازار جاي اڭقاۋ وتىرعان ادام سياقتانىپ، ءاربىر قيمىلىن باتىپ وتىردى. باشقۇرت قىزى ءاشىردىڭ الدىندا جاتقان قىزمەت قاعازدارىنا قاراپ ءبىر قاعازدى قولىنا الىپ قارادى دا، اشىرگە:
— مىناۋ سىزگە قالاي ۇنايدى؟ — دەدى.
ءاشىر بىردەمە دەدى. اينازار ءاشىردىڭ ءسوزىن تىڭدامادى. ونىڭ نازارى، بارلىق كوڭىلى باشقۇرت قىزىنىڭ ءاربىر قيمىلىن، ءاربىر ءسوزىن اندىپ باقىلاۋدا ەدى. ءسۇيتىپ وتىرىپ اينازار ىشىنەن مىنانى ويلاپ وتىردى:
«ەسىمى ايسۇلۋ. جاقسى، كوركەم ەسىم ەكەن... قازاقتاردىڭ تازا ەسكى، سۇلۋ ەسىمدەرى دە وسىنداي بولعان. مىسالى: «ايمان، شولپان، جىبەك، قارلىعاش... باشقۇرت پەن قازاق تۇرمىسىنىڭ، ءتىلىنىڭ، تۇقىمىنىڭ جاقىندىعى وسى توي. بۇلاردىڭ ءبىر كوركەم ولەڭى بار ەدى، ءانى دە سۇلۋ ەدى. ولەڭىن ۇمىتىپ قالىپپىن، تالاي ەسىمە تۇسىرەيىن دەپ سول ولەڭدى ەسىمە تۇسىرە الماي ءجۇرمىن. ولەڭنىڭ قايىرماسىندا مىناداي سوزدەرى بار ەدى:
...وڭ قولىندا قوس بىلەزىك
بيك كوپ جۇزىك، —
بەلكەي نازىك!..
دەپ جىرلاۋشى ەدى. مەن وسى ولەڭدى تاماشا جاقسى كورىپ ەدىم. بۇل ولەڭدى ايتقان وسىنداي ءبىر جاس ايەل ەدى. مىناۋ ودان سۇيكىمدى ەكەن. بۇل بىلە مە ەكەن ونى؟ ابدەن تانىسسام سۇرايمىن عوي. كۇلگەندە بارلىق ۇستىڭگى تىستەرى جارقىراپ كورىنەدى ەكەن. تىستەرى نە دەگەن ءىرى، اپپاق، قانداي جاقسى ءتىس. جانيانىڭ تىستەرىنەن مۇنىكى ادەمى ەكەن!..» — دەدى.
اينازاو ىشىنەن وسىلاي دەپ وتىرعاندا ايسۇلۋ اشىرمەن قىزمەت جۇمىستارىن سويلەسىپ وتىردى. اينازارعا ايسۇلۋدىڭ شىرايى ۇياڭ ءتارىزدى بولىپ كورىنسە دە، ايسۇلۋ اقىرىنداپ اشىرمەن ءىس تۋرالى سويلەسە بەردى.
«قالاي ەكەن؟» دەگەندەي ءاشىر اينازارعا قاراپ قويدى. ونىسىن باشقۇرت قىزى سەزگەن سەكىلدى بولدى.
سوندىقتان اينازار ءاشىردىڭ ونىسىنا ەش بەلگى بەرمەدى. جاي سۇلىق بەيعام ادامشا وتىرا بەردى. تەك ساندەنىڭكىرەپ، سول جاق قاسىن قيعاش كوتەرىپ قويدى.
ايسۇلۋ ءبىر جۇمىستى اشىردەن سۇراپ، ءاشىردىڭ نۇسقاۋىمەن ول جۇمىستىڭ ماعلۇماتىن اينازاردىڭ ارت جاعىنداعى ۇستەلدە وتىرعان ورىستان الۋعا سونىڭ جانىنا باردى. قيمىلى، ءجۇرىسى، ءسوزى سىپايى، سالماقتى، باسەڭ ەكەندىگى اينازارعا ايقىن كورىندى. اينازار ىشىنەن: «...قوي، مۇنىمەن جوندەپ تانىسۋ كەرەك ەكەن، يا سۇيكىمدى قىز ەكەن. جامان ەمەس. جانيادان ارتىق سياقتى... ءوزى اقىلسىز دا بولماس... قوي، ەندى كەتەيىن، ازىرگە وسى دا بولار»، — دەدى.
تۇرىپ، اينازار قوش ايتىستى...
بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءاشىر اينازاردى ايسۇلۋدىڭ پاتەرىنە الىپ باردى. ايسۇلۋ ءبىر ورىس ايەلىمەن بىرگە تۇرادى ەكەن. ورىس ايەلى سول ايسۇلۋمەن بىرگە وبلپوترەبسويۋزدا ءبىر سەكتوردىڭ باستىعى ەكەن.
ءاشىر اينازاردى ەرتىپ بارعاندا كەشكى ساعات 9 كەزى ەدى. ورىس ايەلى جوق، ۇيدە ايسۇلۋ جالعىز، شاي ءىشىپ، پاتەفون تىڭداپ وتىردى. ايسۇلۋ اينازارعا بالعىنداۋ، بويشاڭداۋ كورىندى.
ۇشەۋى امانداسىسىمەن، اينازار ايسۇلۋمەن پاتەفون پلاستيكاسىن قاراسىپ، تاڭداعاندارىن ويناتۋعا قويىپ، شۇيىركەلەسىپ كەتتى. اينازاردىڭ ۇستىندەگى بەلى قيىلعان قارا بەشپەنتى، سىمداي قارا شالبارى، كىرشىكسىز اق جاعاسى، — ونى ۇزىنشا بويلى جالپاقتاۋ جاۋىرىندى، اق مويناق قارا لاشىنعا ۇقساتتى... ءاشىر بىرەسە پاتەفوننىڭ قاسىنا كەلىپ، بىرەسە بۇرىشتاعى ۇستەل ۇستىندەگى كىتاپتارعا قاراپ:
— رادا پاۆلوۆنا تەز كەلە مە؟ — دەدى ايسۇلۋعا.
— كەشىكميشا كەلەر ەندى! — دەدى ايسۇلۋ. اينازار ىشىنەن:
«مۇنىسى راداسى قانداي ايەل ەكەن»، — دەدى.
كەشىكپەي ەسىكتى اشىپ، اشاڭ سارىلاۋ، جاستاۋ ايەل كۇلە سويلەپ تۇرا قالدى. شولاق شاشتى. ۇزىنشا بويلى، جىڭىشكە، اشاڭداۋ، كوتەرىڭكى مۇرىن، ۇلكەندەۋ زەڭگىر كوزدى ايەلدىڭ اشىق، اقجارقىن ەكەنى ەسىكتەن كىرىپ كەلگەننەن-اق اينازارعا ايقىن بولعانداي.
ايەل ەسىكتى اشىپ كىرىپ كەلىپ اشىرگە قاراپ:
— كىم شاقىردى سىزدەردى؟ — دەدى كۇلىپ. ءاشىر كۇلىپ:
— ءبىز سىزدەرگە قوناققا كەلىپ وتىرمىز. جالعىز ەمەس، مىنا جولداسىممەن كەلىپ وتىرمىن! — دەدى.
ايەلمەن قول ۇستاسىپ امانداسىپ، اينازاردى مەزگەپ:
— تانىسىڭدار، — دەدى.
ۋاق-تۇيەك ارنەمەنى سويلەسىپ وتىرىستى. اينازار پاتەفون تۇرعان ورتاداعى ۇستەل جانىندا تۇرەگەلىپ، سول بويىمەن پلاستينكالاردى قاراپ تۇردى. سىمداي قارا بەشپەنت شالبارلى، اپپاق جاعالى اينازار قارالا مويناق لاشىن سەكىلدى ەدى.
ءاشىر ەكى ايەلگە:
— جۇرىڭدەر، ءبىر جەرگە بارايىق! — دەدى.
ەكى ايەل:
— قايدا بارامىز؟ جانە، ءقازىر كەش ەمەس پە؟ — دەدى.
ءاشىر:
— كەش ەمەس... ءبىر رەستورانعا بارايىق. ءبىر-بىر شۇڭقىر سىرا ىشەرمىز، — دەدى.
ەكى ايەل تارتپاقتاڭقىرادى. رادا پاۆلوۆنا اينازاردى توسىرقانىڭقىراپ وتىرعان سياقتى بولدى.
اينازار سەزىپ، ىشىنەن: «بۇلاردىڭ مەنەن توسىرقانىڭقىراپ وتىرعانى، اسىرەسە انا رادانىكى، مەنىمەن تانىس ەمەستىكتەرى- اۋ»، — دەدى.
كۋشەتكادا وتىرعان ءاشىردىڭ جانىنا رادا پاۆلوۆنا بارىپ وتىردى. جاي وتىرعان بولىپ، كۇبىرلەپ اشىرمەن سويلەستى. «مىنا جولداسىڭ كىم؟» — دەگەندەي بولدى.
ءاشىر اينازاردىڭ كىم ەكەنىن ايتقانداي بولدى.
ءسۇيتىپ ءاشىر:
— جۇرىڭدەر، ءجۇرىپ كەلەيىك. مىنا جولداستىكىنە بارىپ وتىرىپ قايتارمىز؟ — دەدى.
اقىرى ەكى ايەلدى ەرتىپ، بۇلار تىسقا شىقتى.
كەش قاراڭعى ەدى. قالادا ەلەكتر جانبايدى. كوشەلەردى جاعالاي وسكەن بيىك قالىڭ اتاشتاردىڭ قويۋ جاپىراقتارى قالا ۇيلەرىم بۇركەپ، كوشە بويلارىن تىم قاراڭعى قىلادى. تەك كەيبىر ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنەن جىلتىراپ كورىنگەن وت، كەيبىر قاقپالاردىڭ بوساعاندارى سىعىرايىپ جىلتىراعان كىشكەنە لامپالاردىڭ وتتارى كوزىندەي جىلتىرايدى. كوشە جيەكتەرىنە تىكتەگەن تۇيىرتپەك تاستارعا اياقتارى سوقتىعىپ،ءسۇرىنىپ، مالتىعىپ، توبىقتارى بۇلتىلداپ تورتەۋى ءبىرىن-بىرى قولتىقتاپ، فونتان كوشەسىمەن ءجۇردى. رادانى ءاشىر قولتىقتاپ، اينازار ايسۇلۋدى قولتىقتادى. اينازار قولتىقتاعان قولىمەن ايسۇلۋدىڭ جالاڭاش بىلەگىن ۇستاپ كەلە جاتتى. اينازار ايەلمەن قولتىقتاسپايتىن ەدى. اندا-ساندا، كەيدە ءبىر جاقىن ايەلدى قولتىقتاعان بولسا، سىپايىلاپ بىلەگىنەن ۇستاپ وتىرۋ اينازاردىڭ ادەتى ەدى.
ايسۇلۋ قولتىقتاپ الىسىمەن،اقىرىن ەپپەن بىلەگىن ۇستاپ اينازار ىشىنەن ويلادى:
«بىلەگى بالعىن ەكەن-اۋ، دەنە ءبىتىسى جەتىك قىز توي. شاشى قالىڭ ءىرى، مىقتى، كەمى جوق ءبىر تەگىس. تىستەرى اق، ەگەردە جۇرسە بۇدان دا اپپاق بولار ەدى.ءبىراق ءوزى ادەمىلەنىپ جۇرمەيتىن ايەل سياقتى. ىم... ونىسى سالاقتىق ەمەس، ساندەنۋدى جاراتپايتىندىعى بولار. ءوزى قاي جاعىنان قاراساڭ دا جانيادان ارتىق قوي»-، دەدى.
ايسۇلۋ:
— مەنىڭ قاراڭعىدا كوزىم ەش نارسەنى كورمەيدى. تاۋىق سوقىرلىعى سياقتى! — دەدى كۇلىپ. ءاشىر:
— اينازار، ايسۇلۋدى مىقتاپ قولتىقتاپ ال. جىعىپ الما، — دەدى.
اينازار:
— جىعىلساق بىرگە جىعىلارمىز! — دەدى كۇلە سويلەپ.
كوشە جيەگىنىڭ بۇدىرماق تاستارىنا اياقتارى قاقتىعا بەرگەن سوڭ، تەگىستەۋ جەر ىزدەپ جولدان شىعا ءجۇردى.
— اماتىنىڭ كوشەسىندە ءجۇرۋ ءبىرتۇرلى قيىن!.. اسىرەسە كەشكە ءجۇرىپ بولمايدى! — دەدى ايسۇلۋ.
— يا، سولاي، مۇنىڭ كوشەسى ءبىرتۇرلى جەكسۇرىن! — دەدى اينازار.
— ەشتەمە ەتپەيدى! مەن ابدەن ۇيرەنىپ الدىم الماتى كوشەسىمەن جۇرۋگە! — دەدى رادا.
ءبىر تاسقا اياعى سوعىلىپ، مالتىعىپ قالىپ تۇزەلە باسىپ:
— تۋ!.. ا-اي، الماتىنىڭ كوشەسى-اي!.. بۇل ەلەكتردى دە جوندەپ جاقپاي قويدى عوي! — دەدى اينازار.
Aينازاردىڭ پاتەرىنە كەلىپ وتىرىستى. كارەسىن شامى جارىق قىلا المادى. ەكى ايەل جاي عانا اينازاردىڭ پاتەرىن اينالدىرا قاراپ قويدى.
— پاتەرىڭىز كەڭ ەكەن... بولمەڭىزدە سىزدەن باسقا تاعى كىم تۇرادى؟ — دەدى رادا.
اينازار:
— ءوزىم عانا تۇرىپ جاتىرمىن... تار بولمە ەمەس! — دەدى.
— يا، ۇلكەن بولمە ەكەن، — دەدى ايسۇلۋ. اينازار ۇيگە كىرگەن بويىمەن:
— يا، ال، جولداستار!.. نەمەن سىيلايىن سىزدەردى!.. نە ىشەسىزدەر؟ مەندە ۆينو بار، — سونى ىشەيىك، زاكۋسكاعا كونسەرۆ بولار؟ — دەدى.
رادا مەن ايسۇلۋ:
— ءبىز ءۇشىن اۋرەلەنبەي-اق قويىڭىز! بىزگە ەشنارسەنىڭ كەرەگى جوق! — دەدى.
اينازار:
— جو-وق!.. ۇيگە كەلگەن سوڭ بىردەمە ىشىپ-جەمەي بولمايدى عوي! — دەدى.
شكافتى اشىپ شاراپتاردى الىپ قويا باستادى.
— كاك جە! ءبىزدىڭ ءراسىم بويىنشا قوناق قۇر شىقپاۋى كەرەك. ءۇي يەسى نە بەرسە سونى قابىل قىلىپ، جەپ-ىشە بەرۋگە تيىسسىزدەر! — دەدى كۇلىپ ءاشىر.
شاراپ پەن كونسەرۆىلەردى ۇستەل ۇستىنە دايىنداپ ءجۇرىپ، اينازار ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنە كەلىپ، اۋدارما كالەنداردىڭ سول كۇنگى بەتىنە قىزىل قارىنداشپەن بىردەمەنى جازىپ كەتتى. ونىسى مىناۋ ەدى:
«1932 جىل.
3-قىركۇيەك.
ايسۇلۋ سۇلتانوۆا».
سول ءۇش-تورت سوزدەردى جازىپ، «سۇلتانوۆا» دەگەن فاميليانىڭ استىنا پليۋس قويدى. مۇنداي پليۋس تاڭبانى «جاقسى»، «دۇرىس» دەگەن ماڭىنادا قوياتىن ەدى. ەندى اينازار سول بەلگىنى ايسۇلۋعا قويدى. اۋدارما كالەنداردىڭ 1932 جىل، 3-كىركۇيەك كۇنگى بەتىنە بۇل بەلگىنى قويىپ، «ايسۇلۋ سۇلتانوۆا» دەپ جازىپ، قىزىل قارىنداشتى ۇستەل ۇستىنە تاستاي بەرىپ، اينازار قوناقتارىنىڭ قاسىنا كەلىپ شاراپتى قۇيدى.
«ايسۇلۋمەن انەۋگۇنى تانىسسام دا، سوز قاتىسقانىم وسى بۇگىنگى 3-قىركۇيەك قوي»، — دەدى ىشىنەن.
قىمبات شاراپتاردى كورگەن سوڭ ءاشىر كوتەرىلە كۇلدى:
— مىناۋ جازۋشى، اقىن... اقشاسىنىڭ كوپتىگىنىڭ بەلگىسى وسى... بۇلار تەك قىمبات ۆينولاردى عانا ساقتايدى توي! — دەدى.
اينازار ىڭعايسىزدانىڭقىراپ كۇلدى:
— جو وق، اقشانىڭ كوپتىگى ەمەس، مەن ءوزىم ۆينو ىشسەم، تەك تاۋىرلەرىن عانا ىشەتىن ادەتىم، سوندىقتان تانا وسىنداي ۆينولاردى ساقتايمىن...
سولاي دەدى دە، ىشىنەن «انتۇرعاننىڭ، مىنالارعا مەنى ماقتاعانداعىسىسى عوي»، — دەدى. ءبىراق ءاشىردىڭ ۇيدەپ ماقتاعانىن ىشىنەن تەرىس كورگەن، جوق. ءوزىنىڭ ونىسىن ءوزى سەزدى دە،ءوز ۇرلىعىن ءوزى ۇستاعانداي، ءوزىنىڭ مىنەزىنە ءوزى ۇيالىڭقىرادى.
«...ياپىرىم-اي ماقتاندى جاقسى كورمەيتىن ادام بولار ماەكەن. بىرەۋ ماقتانسا قانداي سوكەت كورىپ، مازاق قىلار ەدىم. ەندى، مىنە، ءوزىم دە ماقتانۋدى ءتاۋىر كورىپ وتىرمىن. شورت!» — دەدى. اينازار دىبىستاپ:
— كانە، جولداستار، الىڭىزدار! جەم جايسىزداۋ بولدى، ءبىراق ەندى امال جوق! ءقازىر بارى وسى! — دەدى.
رادا:
— نو، ءسىز نەگە ۇيدەيسىز! بۇدان ارتىق جەمنىڭ نە كەرەگى بار؟ مەنىڭشە مۇنىڭىز ءتىپتى جامان جەم ەمەس! — دەدى.
ايسۇلۋ:
— ارينە، بۇدان ارتىقتىڭ نە كەرەگى بار؟.. ءبىز بيت سىزگە تەك ىشىپ-جەۋ ءۇشىن كەلمەدىك، ءسىز بەكەرگە اۋرە بولدىڭىز! — دەدى.
ءاشىر:
— جارايدى، ءالى تاتى دا باس قوسارمىز، اينازاردىڭ سىزدەر كەلدى دەپ دايىندالماعانىنىڭ ءوزى وسى! — دەدى. اينازار ىشىنەن:
«ۆوت انتۇرعان، تاعى دا كوتەرمەلەدى-اۋ!» — دەدى. شاراپتى ءىشىپ، كەيىپتەنە سويلەسىپ وتىردى. رادا اينازارعا:
— ءسىزدىڭ ءوز ەسىمىڭىز، اكەڭىزدىڭ ەسىمى قالاي ەد؟ مەن قالاي ايتۋعا بىلمەيمىن، — دەدى.
اينازار كۇلىپ:
— مەنىڭ ەسىمىم — اينازار، فاميليام — ساميگۋللين. ورىسشا «وچەستۆو» بىزدە بولمايدى! — دەدى. رادا:
— قالايشا ولاي؟.. وچەستۆوسىز بولا ما ەكەن؟.. قازاقتا «وچەستۆو» ايتۋ ادەت بولماعان با؟ — دەدى.
اينازار:
— جالپى تۇرىك ءناسىلدى ەلدەردىڭ بارىندە دە ءوز ەسىمى مەن اكەسىنىڭ ەسىمىن قوسىپ اتايتىن رەسىم جوق... تەك ءوز ەسىمدەرىن تانا ايتادى... مىسالى، مەنىڭ ەسىمىم اينازار.
مىنانىڭ ەسىمى — ءاشىر. ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز — رادا. مىنا كىسىنىڭ ەسىمى - ايسۇلۋ. كىم اتاسا دا وسىلاي اتاي بەرەدى. بارلىق تۇرىك ءناسىلدى ەلدەردىڭ بارىندە دە سولاي. مىسالى: تاتار، باشقۇرت، وزبەك، نوعاي، قازاق، قىرعىز — بارىندە دە سولاي! — دەدى.
— ا-ا، سولاي ما! مەن بىلمەيتىن ەدىم. ا-ا، مىنانى نەگە «ءاشىر سۇلەيمەنوۆيچ» دەپ اتايدى؟.. جانا مىنا ايسۇلۋ باشقۇرت قىزى، — بۇل دا انكەتا جازعاندا «ايسۇلۋ شاپيگۋلوۆنا سۇلتانوۆا» دەپ جازادى! — دەدى. ايسۇلۋ: «انكەتتەردە«اكەڭ اتى،ەسىمىڭ كىم» دەگەن سۇراۋعا جازىپ، مەن داعدىلانىپ كەتىپپىن، — دەدى.
رادا:
— مەن دە كەيدە مۇنى شاقىرعاندا: «ايسۇلۋ شاپيگۋلوۆنا» دەپ شاقىرام، — بۇل قالاي؟ — دەدى.
اينازار:
— بۇل اشەيىن ورىسقا ەلىكتەگەندىك. ورىستاردا سولاي اتاۋ بولعان سوڭ، ءبىز دە سولاي قىلايىق دەپ كەيبىرەۋلەر اكەسىنىڭ اتىن ورىسشا اتاعان بولىپ جۇرەدى! — دەدى.
رادا:
— ا-ا، سولاي ەكەن توي! مەن بىلمەۋشى ەدىم. ولاي بولعاندا، سىزدەردى، ءبىر كەرگەن كىسىلەرگە ءبىرىنىڭ-بىرى تەك ەسىمىن اتاي بەرسە، سوكەتتىگى جوق قوي؟ — دەدى.
— ارينە، سوكەتتىگى جوق. مىسالى ءبىزدىڭ وز ەسىمدەرىمىزدى تانا اتاي بەرىڭىز. سونىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس پە؟ — دەپ اينازار ايسۇلۋعا قارادى.
ايسۇلۋ جىميىپ:
— مەنىمشە سولاي، وز ەسىمىن تانا اتاۋدىڭ ءوزى دۇرىسىراق دەيمىن! — دەدى.
رادا كۇلىپ اشىرگە، ايسۇلۋعا:
— ا-ا، ەندى وسىنىڭ ءوزى جاقسى بولدى، مەن ەندى سەنى تەك «ءاشىر» دەپ قانا اتايمىن، سەنى «ايسۇلۋ» دەپ قانا اتايمىن. وسىنىڭ ءوزى جەنىل. ۇيرەنبەگەن تىلگە ءوز ەسىمىن جانە اكەسىنىڭ ەسىمىن شۇبالتىپ ايتىپ جاتۋ ءتىپتى قيىن بولادى. «ءاشىر سۇلەيمەنوۆيچ»، «ايسۇلۋ شاپيگۋلوۆنا» دەپ جاتقانشا، قىسقا عانا: «ءاشىر»، «ايسۇلۋ» دەپ قانا ايتقان وڭاي ەمەس پە؟ ال ءسىزدى ءسۇيتىپ، قالاي دەپ اتايدى، مەن عاپۋ وتىنەمىن، جانا ايتقان ەسىمىڭىزدى مەن ۇمىتىپ قالدىم، — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ:
— ا-اي، ۇيالماي سول ەكى ارادا ۇمىتا قالدىڭىز با؟ «اينازار» دە.
رادا:
— ەندى قايتەيىن؟ بۇرىن ۇيرەنبەگەن ەسىم بولعان سوڭ ۇمىتىپ قالدىم. ەندى ۇمىتپاسقا تىرىسام: «اي-نا-زار-ر»، «اي-نا-زار-ر»، — دەدى.
ايسۇلۋ كۇلدى:
— بالالارعا ۇقساپ جاتتاپ ال! — جىميىپ كۇلگەندە ايسۇلۋدىڭ تەپ-تەگىس اق تىستەرى ءتىزىلىپ كورىندى.
اينازاp ايسۇلۋدىڭ تىسىنە قاراپ، ىشىنەن: «تىستەرى نە دەگەن تەگىم! ءسۇيتىپ كۇلىپ سۋرەتكە تۇسسە، قانداي كەلىستى بولىپ شىعار ەدى!» دەدى.
تىستەرىن كورىپ اينازاردىڭ ولاي دەپ ويلاعانىن سەزگەندەي، ايسۇلۋ تىستەرىن جاسىرىپ، ەرىندەرىن جاۋىپ، اقىرىن قىسىپ، ەكى ەرنىن اشىلماعان قىزعالداقشا ءبۇرىپ تومپيتتى.
ايسۇلۋدىڭ تىستەرىن جاسىرىپ، ەكى ەرنىن اشىلماعان قىزعالداقشا تومپايتقانىنا قاراپ اينازار ىشىنەن: ەرىندەرى دە جاقسى ەكەن-اۋ!.. قالىڭ دا ەمەس، جۇقا دا ەمەس. اۋزى، ەرىندەرى ادەمى دەۋگە بولاتىن ەكەن. قازاقتىڭ «ويماق اۋىز» دەگەنى وسىدان ارتىق بولمايتىن شىعار. ەرىندەرى سۇيۋگە قانداي سۇيكىمدى. «ءسۇيۋدى» بۇلار، - باشقۇرت «ۋبۋ» دەيتىن بولار. قازاقتاردا «ءوبۋ» دەپ تە اتايدى عوي دەگەن سوزدەردى ىشىنەن ايتىپ وتىردى.
بۇل ءسوزدى ىشىنەن ايتىپ وتىرعان اينازاردىڭ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ ايسۇلۋ ۇيالىڭقىراعانداي بولىپ تومەن قارادى. اينازاردىڭ ىشىنەن ويلانعان الگى سوزدەرىن ايسۇلۋ سەزگەندەي.
«ءاي، مىناۋ، مەنىڭ كوزىمنەن ۇندەمەي ايتقان ءسوزىمدى سەزىڭكىرەپ قالدى اۋ!» — دەپ اينازار كۇلىپ جىبەردى. تومەن قاراعان كوزدەرىن كوتەرىپ ايسۇلۋدا كۇلدى.
ول ەكى ارادا رادا پاۆلوۆنا مەن ءاشىر ەكەۋى سويلەسىپ، كۇلىسىپ وتىر ەدى.
اينازار كەيىپتەنىپ: ال ىشەيىك، جولداستار! ءتىپتى ىشپەدىڭىزدەر عوي. الىڭىزدار! — دەدى. ءاشىر:
— رادا، ايسۇلۋ، سىزدەر ءتىپتى ىشپەي قويدىڭىزدار، بيت بۇل ايەلدەر ىشەتىن ۆينو! مۇنىڭ قۋاتى ءتىپتى شامالى بولادى، قورىقپاڭدار، الىڭىزدار! — دەدى.
ەكى ايەل:
— وزدەرىڭىز ىشىڭىزدەر. بىزگە وسىنىڭ ءوزى دە اۋىر بولادى! — دەدى. اينازار:
— جوق، ولارىڭىز جارامايدى. ايەلگە ارناعان ءالسىز ۆينونى ىشكەپەگەندەرىڭىز ورىنسىز، كانى، الىڭىزدار! — دەدى.
ءاشىر:
— يا، رادا، ايسۇلۋ! سەندەر نەمەنە، بالا بولىپ كەتتىڭىزدەر مە؟ ىشىڭدەر؟ ءۇي يەسى ايتپەسە سەندەرگە نارازى بولادى! شىعىس ەلدەرىنىڭ ءراسىمىن بىلمەيسىزدەر مە؟.. قوناق ءۇي يەسىنىڭ ءىش دەگەنىن ىشە بەرۋى كەرەك، ايتپەسە، ءۇي يەسى ىرزا بولماي قالادى... الىڭدار، — دەدى.
— يا، يا، الىڭىزدار! — دەدى اينازار. رادا:
— وي، بولمادىڭىزدار عوي، كانى ەندەشە، ايسۇلۋ، ىشەيىك... ال ءبىراق ىشكەندە نە ءۇشىن ىشەمىز؟ ءا، نە ءۇشىن ىشەمىز؟ — دەدى.
ءاشىر:
— ءۇي يەسىنىڭ ساۋلىعىنا ىشەيىك! — دەدى.
— جوق! جاقسى تانىستىققا، جاقسى دوستىققا ىشەيىك! — دەدى اينازار.
سىزىلىپ، سول جاق قاسىن ساندەنە قيعاشتاپ كۇلگەن ايسۇلۋعا اينازار جىميىپ قاراپ قويدى.
— ءۇي قوجاسىنىڭ ساۋلىعىنا ىشەيىك، — دەدى ايسۇلۋ.
رادا:
— ال ەندەشە، ءۇي قوجاسىنىڭ ساۋلىعىنا ىشەمىز! — دەپ رومكەنى كوتەردى. ءبارى رومكەلەرىن قاعىسىپ، ءتۇيىستىرىپ ءىشتى. سولاي ءبىراز قالجىڭداسىپ، كۇلىسكەننەن سوڭ، رادا مەن ءاشىر، ايسۇلۋ مەن اينازار سويلەسىپ وتىردى.
— ءسىز ماسكەۋدەن مۇندا قاشان كەلدىڭىز؟ — دەدى.
— ماۋسىمنىڭ باسىندا كەلىپ ەدىم، كومانديروۆكامەن كەلىپ ەدىم، ءقازىر ەندى وسىندا ءبىر جىل قىزمەت ىستەۋگە الىپ قالىپ وتىر.
— باشقۇرتستاننان ماسكەۋگە كەلىپ تۇرعانىڭىزعا كوپ بولدى ما؟ — دەدى.
— ءبىرسىپىرا ۋاقىت بولدى. اۋەلى ماسكەۋگە وقۋعا ءبىر ۆۋز-عا كەلىپ كىردىم. ول ۆۋز-دى بىتىرگەن سوڭ سوندا كىزمەتكە تۇرىپ جانە ينستيتۋتكە كىردىم. ونى دا بىتىرگەن سوڭ، سوندا قىزمەتكە كىردىم. ءقازىر ەندى ءسىزدىڭ بۇل الماتىعا كەلىپ كىزمەت ىستەۋگە تۋرا كەلىپ قالدى.
— قالاي، الماتى سىزگە قالاي كورىنىپ ءجۇر؟.. مۇمكىن ءىشىڭىز پىساتىن بولار. ءبۇل بۇرىنعى زاماندا ءبىر جىراق شەتتە، وقشاۋ جاتقان مادەنيەتسىز قالا بولعان. بۇل قالا ءالى دە جەتىسپەي جاتقان قالا: تەاتر جوق دەۋگە بولادى. كينولار ناشار. ەلەكتر ستانساسى دا ءالى وڭباي جاتىر. كەش بولسا كوشەلەر قاراڭعى، پاتەرلەردىڭ كوبىندە ەلەكتر جوق. بارىپ دەمالىپ كايتاتىن مادەني ورىندار از. وتە كيىن مۇندا. ونسوڭ قالانىڭ تازالىعى دا،ءتارتىبى دە ناشار. كوشەلەردىڭ كوبىندە جاتقان كەدىر-بۇدىر تاستار كوپ. مونشا بىرەۋ-اق، ونىڭ ءوزى دە ناشارلاۋ، سالىنىپ جاتقان ەكىنشى مونشا وتە ۇزاق ىستەلىپ بىتپەي جاتىر. پاتەر ماسەلەسى دە كيىن. قىسقاسى، قالا ماقتانارلىق قالا ەمەس. سىزگە ماسكەۋدەن كەيىن بۇل قالا قايناعان تۇرمىستان شەت جاتقان ءبىر اۋىل سياقتى بولىپ كورىنەتىن شىعار.
ايسۇلۋ ويلانىپ:
— يا... سولاي عوي... ءبىراق ماعان الماتى بيك ۇنادى. ماسكەۋدىڭ قايناعان تۇرمىسى، ماسكەۋدىڭ شۋى مەنى ءبىراز شارشاتقان ەدى.
دەمالۋ قيىن ەدى ماسكەۋدە. ءا، مۇندا بيك تىنىش، كىزمەت ىستەۋگە جايلى، قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ تىنىعۋعا دا بولادى ەكەن. مۇندا كەلگەلى مەن ەداىۋىر تىنىعىن قالدىم. ونسوڭ بۇل ارانىڭ تابيعات تۇرلەرى دە بيك جاقسى. قارلى تاۋ،توعاي، ميۋالى باقشالار، كوشەلەىندە اعاشتارى كوپ، كوشەلەرىنە ارىق بويلارىمەن اعىپ جاتقان سۋلى - ءبىرتۇرلى ۇنايدى، سوندىقتان مەن مۇندا ءبىر جىل قىزمەت ەتۋگە قالدىم... مەنىڭ تۋعان-وسكەن جەرىم تاۋلى، ورماندى، بۇتاقتى،وزەندى جەر. ماعان مۇنداي جەر بيك ۇنايدى. بيت،سىزگە دە تابيعاتتىڭ كوركەم تۇرلەرى ۇناۋعا ءتيىس، ءسىز بيت اقىن. اقىن ادام كوركەم تابيعاتتى سۇيۋگە ءتيىس.
— يا... ارينە،تابيعاتتىڭ كوركەم تۇرلەرىن جاقسى كورەدى عوي ادام...
— ماعان بۇل ارانىڭ انا بيىك قارلى تاۋى، باقشالارىندا وسەتىن گۇلدەر، جازعىتۇرىمعى باقشالارىندا سايرايتىن بۇلبۇلدارى، ونسوڭ ارىق بويلارىمەن سىلدىراپ اعاتىن سۋلارى بيك قاتتى ۇنايدى، مەن اقىن بولسام بۇلاردى جازعان بولار ەدىم! — دەدى كۇلىپ ايسۇلۋ.
اينازار:
— ءسىزدىڭ تابيعات تۇرلەرىن بىلايشا جاقسى كورىپ سويلەۋىڭىزگە قاراعاندا، ءسىز ءوزىڭىز اقىن ەكەنىڭىزدى بىلدىرەسىز... ءسىز جازبايسىز با؟ — دەدى.
ايسۇلۋ كۇلىپ:
— جو-و-وق!.. مەن اقىن ەمەسپىن! كوپ جازىپ تا كورمەگەنمىن، تەك تابيعاتتى جاقسى كورەم. بيت ورماندى، تاۋلى مەكەن ەتكەن اۋىل قىزى، — دەدى.
اينازار:
— باشقۇرتشا جازا بىلەسىز عوي؟
— جاقسى بىلمەيمىن!
اينازار قالجىڭداپ، باسىن شايقادى:
— اي-اي، مۇنىڭىز ۇياتتاۋ ەكەن! ءوز ەلىنىڭ جازۋىن جاقسى بىلمەۋ ۇياتتىراق بيت؟ — دەدى.
ايسۇلۋ:
— يا... راس، سولاي، ۇيات-اق، ءبىراق امال جوق، تۇرمىس سولاي بولدى. ءبىراق باشقۇرتشا جازۋدى جاقسى تانيمىن، تەك قولىم جازۋلى جاقسى بىلمەيدى. ەندى باشقۇرتشا، قازاقشا كىتاپتار وقىپ، قازۋعا جاتتىعۋدى ويلاپ ءجۇرمىن. بۇل كۇندە ۋاقىت بولىڭقىراماي ءجۇر، ءبىراق ەندى كەشىكپەي قولعا الام! — دەدى.
اينازار: «ءسۇيتۋ كەرەك...» — دەگەن كەزدە، بۇلاردىڭ ءسوزى ءبولىندى. بالانىڭ داۋسىنداي ەركەلەگەن جىڭىشكە ۇنمەن:
— ايسۇلۋ!.. ۇيگە قايتايىق... — دەدى رادا. اينازار مەن ءاشىر ەكەۋى بۇل سوزگە قارسى بولدى:
— نو-ۋ!.. ءسىز نەمەنە! ءالى ەرتە.
— ءبىز ۇيلەرىڭىزگە ەرتىپ اپارىپ سالامىز. نەگە اسىعاسىزدار!
ايسۇلۋ:
— قايتساق، قايتايىق، — دەپ ەدى، اينازار:
— جوق، ءالى ءبىراز وتىرا تۇرىڭدار! — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ:
— ءۇي يەسى ۇلىقسات قىلعانشا وتىرۋعا تيىسسىزدەر! — دەدى.
اينازار، ءالى وتىرىڭقىرايسىزدار دەگەن تۇرمەن ايسۇلۋعا:
— ارينە، وتىرا تۇرىڭىزدار... دا... سىزگە باشقۇرت جازۋىن جانە قازاقشا سويلەۋدى تەز ۇيرەنۋ كەرەك... شىنداپ قولعا الساڭىز بىر-ەكى ايدا جاقسى توسەلىپ كەتەسىز عوي! — دەدى.
— ارينە، مويىنعا الىپ كىرىسكەن سوڭ قيىندىعى جوق قوي... جانە دەگەنمەن، مەن ءوزىم دە، بيت بىلەمىن عوي!
— ونان سوڭ، جاڭا ءسىز «كەپ جازىپ تا كورمەگەنمىن» دەدىڭىز، بۇل سوزىڭىزگە قاراعاندا، كەپ جازباساڭىز دا، از-ماز جازعان ەكەنسىز عوي؟
ايسۇلۋ كۇلدى.
— جو-و-وق، بىلاي عانا... ءبىر جۋرنالعا ماقالالار جازعانىم بولدى، باسقا جازۋدى ادەت قىلماعانمىن!
اينازار كۇلە باسىن شايقاپ:
— جو-و-وق، ءسىزدىڭ الگى، تابيعات تۇرلەرىن ادەمىلەپ ايتقانىڭىزعا قاراعاندا ءسىزدىڭ ءوزىڭىز اقىن بولۋعا ءتيىسسىز!
ايسۇلۋ ۇيتقىعان جەلمەن ويناعان شىبىقشا بۇرالا كۇلدى:
— جو-و-وق، ولاي ەمەس! مەن، تەك تابيعاتتى جاراتاتىنىمدى عانا ايتتىم. ونداي ەشتەمە جازعان ەمەسپىن. دەمەك ءسىز، جىرلار جازاسىز با، جوق قاراسوزبەن، پروزامەن جازاسىز با؟
سول جاق قاسىن قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قيعاشتاپ اينازار موينىن ساندەنىڭكىرەپ قيسايتتى.
— كوبىنەسە جىرمەن جازامىن! — دەدى.
— جازعاندارىڭىز، باسپا جۇزىنە شىققاندارىڭىز كەپ پە؟ — دەدى.
— ءبىراز بار!
ايسۇلۋ:
— جازعاندارىڭىزدى ماعان وقۋعا بەرىپ تۇرارسىز؟
— ارينە بەرەرمىن!
— ءسىز، ءبىزدىڭ باشقۇرت جازۋشىلارىنان بىلەتىندەرىڭىز بار ما؟ باشقۇرت ادەبيەتىنەن حاباردارسىز با؟
باشقۇرت ادەبيەتىنەن سوڭعى بىر-ەكى جىلدا حاباردار ەمەسپمىن! بۇرىن باشقۇرت جۋرنالدارىنان «سەسەن»دەگەن جۋرنالدى الىپ تۇرعان ەدىم. ونسوڭ باشقۇرتستاندا عىلىم شوراسىندا ىستەيتىن ۆالي حانگەلدي دەگەن مەنىڭ دوسىم بار ەدى، سونىمەن حات الىسىپ تۇراتىن ەدىم. ول ماعان باشقۇرت حرەستوماتياسىن جىبەرگەن ەدى. مەن وعان ءوز جازعاندارىمنان جىبەرگەن ەدىم. ءقازىر ونىمەن بايلانىسىمىز ءۇزىلىپ كەتتى... ەندى قايتادان سول حانگەلديمەن بايلانىستى قالاي جاساۋعا بىلمەي ءجۇرمىن. ءسىز حانگەلديدى بىلەسىز بە؟.. — دەدى.
— بىلمەيمىن، مەن باشقۇرت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبىن بىلسەم كەرەك ەدى. لاكىن، بۇل حانگەلديدى بىلمەيمىن، ول ءوزى باشقۇرت پا؟ — دەدى.
— جوق، تاتار!
— ا-ا، باسە، تاتار بولعانعا، مەن ونى بىلمەيمىن ەكەن توي. باشقۇرتتاردى بىلەتىن ەدىم، ول قايدا ىستەيتىن ەدى دەيسىز؟
— ناركومپروس، ينپروس ماڭىندا... عىلىم شوراسىندا ىستەيدى — وقۋ قۇرالدارىن تۇزەتىپ ءجۇردى.
— دا، ءبۇل كىسىنى مەن بىلمەيمىن!
— ونان سوڭمەن حاليكوۆتى جاقسى بىلەم. بيلدانوۆتى جاقسى بىلەم! ءيبىلتي دەگەن باشقۇرت اقىنىنىڭ جازعاندارىن وقىعان ەدىم.
— ال بۇلار باشقۇرت قىزمەتكەرلەرىنەن، — دەپ ايسۇلۋ بۇلاردىڭ سوڭعى ۋاقىتتا قايدا ىستەگەندەرىن سويلەدى.
سول كەزدە رادا بالاشا ەركەلەگەن داۋىسپەن:
— ايسۇلۋ، ۇيگە قايتايىق! — دەدى تاتى دا.
— نو، نەمەنە ءسىز اسىعىپ كەتتىڭىز، — دەدى.
— قايتساق، كايتايىق، راداشا! — دەدى ايسۇلۋ.
بۇلار كوشەگە شىققاندا قالا ۇيقىدا ەدى. تەك كەيبىر كوشەلەردە، اندا-ساندا تانا بىردى-ەكىلى ادامداردىڭ قاراڭعىدان بويلارى كورىنىپ، سىرتىلداعان اياقتارىنىڭ دىبىستارى ەستىلەتىن ەدى. بۇلار تورتەۋى ەكى-ەكىدەن قولتىقتاسىپ كەلە جاتىر. اينازار مەن ايسۇلۋ ىلگەرى، ءاشىر مەن رادا كەيىن. ەكى ايەلدىڭ پاتەرلەرى قالانىڭ تاۋ جاتىندا، ال اينازاردىڭ پاتەرى تومەنگى جاقتا بولعاندىقتان، بۇلار كوشە بويلارىمەن جوعارى ورلەپ كەلە جاتتى. كوشە بويلارىندا ەلەكتر شامدارى جانباعان ەدى. تەك كەيبىر كوشەلەردىڭ ءار جەرىندە سىعىرايعان شامدار كورىنەدى. اسپان بۇلتسىز، جارتىلانىپ تۋعان اي مەن جۇلدىزداردىڭ اق ساۋلەسى كوشە بويلارىن، قالانى ادەمىلەپ كورسەتىپ تۇر. ايسۇلۋ پارك ارقىلى جۇرگىسى كەلمەسە دە، وزگەلەرىنىڭ ەركى بويىنشا بۇلار پارك ارقىلى ءجۇردى. پارك ىشىندە دە ەلەكتر شامدار جانباعان. جايىلعان كوك تورعىنداي اسپانداعى جارتىلانعان التىن اي مەن بىرداي بولىپ شاشىلعان التىن جۇلدىزداردىڭ جەرگە شاشقان نۇرلارى ۇيىقتاعان قالانى، پارك ىشىندەگى قالقىعان اعاشتاردى كۇمىس مۇنارمەن قاپتاعانداي. پارك ىشىندەگى قالقىعان اعاشتاردىڭ كولەڭكەلەرى جاسىرعان جول بويىمەن بۇلار ەكى-ەكىدەن سويلەسىپ كەلە جاتتى. اينازار ايسۇلۋعا:
— قاراڭىزشى، قانداي تىنىشتىق!.. قالا تۇگەلىمەن ۇيقىعا باتقان!.. مىنا اعاشتار دا قالعىپ، ۇيقىعا كەتكەن سياقتى!.. از عانا جەلدىڭ نازىك دەمى تيسە دە قوزعالىسىپ، سىبىرلاسىپ تۇراتىن جاپىراقتار دا ءقازىر تىنىپ ۇيقى مۇنارىنا باتقان! قاراڭىز، اناۋ سۋىق قاباقتى قارلى تاۋ دا اق تورعىن جامىلىپ ۇيقىعا كىرگەن سياقتى، — دەپ اينازار وڭ قولىمەن قولتىقتاپ كەلە جاتقان ايسۇلۋعا، سول قولىمەن قالانى، اعاشتاردى جانە قارسى الدارىنداعى تاۋدى كورسەتتى. ايسۇلۋ اينازاردىڭ ءسوزى مەن قيان مۇنارىنا كىرگەندەي ويلى شىرايمەن داۋىسىن سوزىڭقىراپ:
— دا-ا، تاماشا جەر الماتى! مەن ايتتىم باعانا سىزگە ماسكەۋ تۇرمىسىنان كەيىن بۇل ارادا بيك جاقسى تىنىسۋعا بولادى ەكەن دەپ! جاراتىلىس سۋرەتتەرى جاقسى.
ايسۇلۋ كەيىن قاراپ، ارتتا كەلە جاتقان ءاشىر مەن راداگا:
— سىزدەر كەيىن قالدىڭىزدار توي! جۇرىڭىزدەر! — دەدى. ولار:
— جۇرە بەرىڭىزدەر! ءبىز اڭگىمەلەسىپ كەلەمىز! اسىعاتىن ىشتەمە جوق! مۇنداي جاقسى تۇندە تازا اۋامەن ءبىراز دەم الۋ كەرەك! — دەدى.
اينازار مەن ايسۇلۋ ءجۇرىپ وتىرىپ، پاركتىڭ جوعارعى جاق شەتىندەگى شىتار اۋزىنداعى ءبىر ورىندىققا كەلىپ، كەيىن قالعان ءاشىر مەن رادانى توسىپ وتىردى.
ەكەۋى قاتار سويلەسىپ وتىرعاندا، اينازار كوككە قارادى. ەسىنە جانيا ءتۇستى. اينازاردىڭ جۇرەگى اقىرىن قوزعالىپ اشىعانداي بولدى.
الماتى تاۋىنىڭ، اعاشتارىنىڭ، قالاسىنىڭ تۇنگى تۇرلەرىن كورىپ وتىرىپ، بۇراڭداپ اققان ارىق سۋىنىڭ اسىعا جۇگىرىپ، بىلدىرلاپ سىڭقىلداپ ويناعان ءۇنىن تىڭداپ ايسۇلۋ الىستاعى ورمان، تاۋ ىشىندەگى باشقۇرت اۋىلىن ويلادى. باشقۇرتستاننان سوڭعى كەتەردە ءانيىنىڭ اينالىپ-تولعانىپ، قوشتاسىپ ماڭدايىنان وپكەنى ەسىنە ءتۇستى. كوپتەن كوڭىلىن بيلەمەگەن بالالىق سەزىم جۇرەگىن اقىرىن قوزعالتقانداي بولدى. «انيلەرىمدى، تۋعاندارىمدى، تۋعان اۋىلىمدى ءقازىر كورەر مە ەدىم» دەگەن ويمەن ايسۇلۋدىڭ كوڭىلىنە ازىراق ساعىنىش كىردى. ءوزى ءبىر ەلدىڭ ورتالىق قالاسىندا وتىرسا دا شەت جەردە جالعىز وتىرعانداي كوردى.
«اھ! تۋعان اۋىلدىڭ بىرەۋىن ءقازىر كورەر مە ەدى»، — دەپ، ىشىنەن ايتىپ قالدى دا، ايسۇلۋ ءوزىن-وزى ۇستاي الدى. «قوي، مەنىڭ مۇنىم نە؟.. مەن بيت بالا ەمەسپىن. مەن كەڭەس قىزمەتكەرىمىن! مەنىڭ قايدا قىزمەت ەتۋىم كەرەك دەپ ۇيعارسا، مەن سول قىزمەتتى ىستەۋگە ءتيىسپىن! سول ءۇشىن مەن وقىپ ادام بولدىم بيت! باشقۇرتستان نە، قازاقستان نە؟ ەكەۋى دە ءبىر كەڭەس رەسپۋبليكاسى. مۇنداعى حالىق اراسىندا دا تۋعاندارىنداي جانى جاقىن ادامدار بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟» — دەپ ايسۇلۋ اينازارعا بالاشا سۇيەنىڭكىرەپ، يىعىنا باسىن تاياڭقىرادى. الگى ويلار ايسۇلۋدىڭ جۇرەگىن، كوڭىلىن ىلەزدە قوزعاپ ءوتتى.
اينازار «سەنىڭ كەتپەگەنىڭدى مەن تىلەيمىن» دەگەن ويىن سەزدىرگەندەي:
— ءسىزدىڭ كەتپەگەنىڭىز جاقسى بولار ەدى، — دەدى. بۇل ءسوزدى قالجىڭ سياقتاندىرىپ ايتسا دا، الگىدەي ماعىنالى قىلىپ ايتتى.
ءسۇيتىپ تۇرعاندا، كۇڭكىلدەي سويلەسىپ ءاشىر مەن رادا كوشە بۇرىشىنان كورىندى.
ايسۇلۋ الماتى قالاسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنا بيىك قورعان بولىپ جاتقان مۇزدى تاۋعا قارادى. ۇزىننان-ۇزاق جاتقان مۇزدى تاۋدىڭ شوشاق-شوشاق قارلى بيىكتەرى قاسقىردىڭ ازۋ تىستەرى سياقتى كوكتى قاۋىپ جاتقانداي كورىندى. سۇلۋ ايلى، جۇلدىزدى تىنىق ءتۇننىڭ جەڭىل مۇنارى تاۋعا نازىك جىبەك تورعىن جاپقان سياقتى ەدى. كەدىر-بۇدىر شوشاق تىستەرىمەن ىرسيىپ كوكتى قاپقان مۇزدى تاۋ جەڭىل جىبەك تورعىنعا ورانىپ، قالعىپ ۇيقى مۇنارىنا باتقان ەدى. جارتىلانعان التىن ايمەن، التىن جۇلدىزدارمەن ورنەكتەلگەن كوك كۇمبەز ءتارىزدى اسپانعا تاۋدىڭ بيىك شىڭدارى ءتيىپ تۇرعان سياقتى بولىپ كورىندى. تاۋدىڭ كارلى بيىك شىڭدارىنىڭ كۇنباتىس جاق شەتتەگىسىنە ءبىر التىن جۇلدىز جارق ەتىپ اعىپ ءتۇستى. تاۋ بيىگىنە قاراي اققان جۇلدىز كوك شاتىرعا، كوك كۇمبەزگە التىن سىزىقشا سىزدى.
ايسۇلۋ اينازارعا اسىققان ۇنىمەن:
— انا اكقان جۇلدىزعا قاراڭىزشى، قانداي ماتۋر بولىپ ءتۇستى، — دەدى.
اينازار قاراپ تۇرىپ، ويلانعان قاباقپەن:
— ءدال، كوككە تارتقان التىن سىزىقتاي سىزىلدى، — دەدى جانە ويلانىڭقىراپ. — التىن سىزىق، التىن ءارىپ. — ايسۇلۋدىڭ قولىن ۇستاپ: — اراپشا «ايسۇلۋ، اينازار» دەپ جازعانداعى التىن ءارىپ پە الدە؟ — دەدى جىلى تولعانعان شىرايمەن.
ايسۇلۋ ويلانىڭقىراعان جىلى شىرايمەن:
— ا-ا، سولاي ما؟ دا-ا، قالاي بولعاندا دا بيك ماتۋر سىزىلدى. الدە بىرەۋدىڭ باقىت جۇلدىزى ما اعىپ تۇسكەن! — دەدى.
اينازار قالجىڭ ۇنمەن:
— بىرەۋدىڭ باقىت جۇلدىزى اعىپ تۇسكەن بولسا، ەكىنشى بىرەۋدىڭ باقىت جۇلدىزى ونىڭ ورنىنا تۋعان بولار! — دەدى.
ءاشىر مەن اينازار ايەلدەرمەن قوش ايتىسىپ قايتتى. ءاشىر اينازاردى قولتىقتاپ كەلە جاتىپ:
— نەمەنە، ەش نارسە شىتاتىن با؟ — دەپ كۇلدى. اينازار ىشىنەن «اي، مىنا شىركىن، تانىسپاي جاتىپ بىردەمە شىعارماق-اۋ! بۇعان نە دەرمىن ەندى! اۋەلى تانىسۋ، ءبىلىسۋ، ءسۇيىسۋ دەسەم كۇلەدى توي. مۇنىڭ ءوز ويىنا جاقىنداتىپ ايتپاسام تۇسىنبەيدى دە توي»، — دەدى.
ءاشىردىڭ سوزىنە دىبىستاپ:
— بىردەن وندايعا يكەمدەۋگە بولمايدى توي! ءوزى جامان ايەل كورىنبەيدى. ماعان ۇناڭقىرايدى. اسىرەسە ماعان ۇناڭقىرايتىنى، ءوزىن-وزى الدەكىم سەكىلدى كوكيىپ ۇستايتىن ايەل ەمەس، ناعىز ءوزىمىزدىڭ شىن قىزمەتكەر — كەڭەس ايەلى ەكەندىگى ۇنايدى. كەڭەس شكولىن بىتىرگەن. كەڭەس تاربيەسىن العان. جىلتىراعان، ەركەك ىزدەگەن جىلتىر بەت ايەل ەمەس، ءبىلىمدى، وقىعان، سالماقتى. ءوزىن-وزى ۇستاي بىلەتىن ايەل سەكىلدى كورىنەدى، — -دەدى. جانە ىشىنەن: «ءا-اي، جا-نيا-اي! سەن نەگە وسىنداي بولمادىڭ ەكەن؟» — دەدى. ءاشىر:
— يا، جامان ايەل ەمەس، ءبىلىمدى ايەل. ءبىراق ەندى، قالاي دەگەنمەن سەن ونى جوندەپ اينالدىرۋىن كەرەك. ءوزىن نە دەدىڭ؟ ول نە دەدى؟ بىردەمە بولاتىن با؟ — دەدى تاعى دا كۇلىپ.
اينازار كۇلىپ:
— ەندى، ءا دەگەندە نە بولۋشى ەدى؟ تەك ايتەۋىر ءبىراز سويلەسىپ تانىستىق قوي! — دەدى.
— ا-اي، سەنىڭ ايەلگە ەبىڭ جوق-اۋ دەيمىن! ايەلدى ءا دەگەننەن-اق يكەمدەپ الىپ كەتۋ كەرەك قوي؟ بۇلارعا باتىلىراق بولماساڭ بولمايدى. نەعۇرلىم ناحالنىي بولۋ كەرەك. ۇياتتى تاستاۋ كەرەك. ايەل سونداي ەركەكتى جاقسى كورەدى. الگى سەنىڭ اقىندىق قيالىڭمەن جۇرسەڭ، ەشتەمە بىتىرە المايسىڭ!
— راس، مەن ايەلگە ۇيتە المايمىن. اسىرەسە جاقسى توي دەگەن، ءبىلىمدى دەگەن ايەلگە ۇياتسىز بولا المايمىن، ءوزى قىز با، جوق ەرى بار ما؟
— ماسكەۋدە ەرى بار. سەنىمەن جاقسىلاپ تابىسسا، ەرىن تاستايدى عوي.
اشىردەن ءبولىنىپ اينازار پاتەرىنە كايتتى. كوشەدە كەلە جاتىپ ىڭىرسىپ باشقۇرتتىڭ:
...وڭ قولىندا قوس بىلەزىك
بيك كوپ جۇزىك،
بەلكەي نازىك...
دەگەن جىرىن اندەتتى.
اينازار ۇيىنە كەلىپ جاتۋعا ىڭعايلاندى. شەشىنىپ، تەك قانا ترۋسيگىمەن تۇرىپ ايناعا قارادى. ءوزىنىڭ شويىنداي جۇمىر، سۇڭعاقتى بالعىن دەنەسىنە قاراپ، ايناعا قارسى تۇرىپ، قىرىنان تۇرىپ، جەڭىل گيمناستيكا ىستەدى. قولدارىنىڭ، ساندارىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىنىڭ بۇلتىلداعاندارىنا قاراپ، موينىنىڭ كوك ەتتەرىنىڭ بۇرىلعانداعى سىرەسىپ شەرتكەندەرىنە قاراپ گيمناستيكانىڭ ءى ءتۇرلى ارەكەتتەرىن ىستەدى. سونسوڭ ۇستەل ۇستىندەگى ىدىستاردى جيناپ قويىپ، تىسقا شىعىپ كەلىپ جاتتى. اينازاردىڭ كوپكە شەيىن ۇيقىسى كەلمەدى. ايسۇلۋدى ويلادى. ايسۇلۋدان بۇرىن ءبىرسىپىرا ۋاقىت اۋرە بولعان ايەلىن ويلادى. ەكەۋىن سالىستىردى.
«شىركىن-اي، سونداي ايەلمەن سونشا اۋرە بولعان ەكەنمىن عوي! مىنامەن ەكەۋىنىڭ اراسى ەداۋىر-اۋ! اداسايىن دەسە، شاتاسايىن دەسە، ادام شاتاسا بەرەدى ەكەن عوي! تۇرمىستىڭ سىرى، ءتۇرى قيىن-اۋ؟ ىم... اناۋ اناداي ەدى! ايسۇلۋ الدەقانداي بولىپ شىعادى؟ مۇنىڭ وقىعان، ءبىلىمدى ايەل ەكەنى، سالماقتى ايەل ەكەنى راس. ال قۇلقى، ساناسى دا ءازىر جاقسى كورىنەدى. ءبىراق مۇنى ءالى جەتە، جاقسىلاپ بىلگەنىم جوق. تۇبىندە بۇل قانداي ادام بولىپ شىعادى؟.. ءبىراق نە دەگەنمەن مۇنىڭ انادان ءبىلىم رەتىندە جوعارىلىعى شەكسىز! انانىڭ جاي عانا ايەل ەكەنى العاشقى جولىققاننان-اق بىلىنگەن ەدى. تەك وعان مەنىڭ بايلانۋىمنىڭ سەبەبى، ونىڭ سەزىمدى اۋدارا بىلەتىن، قۇمار قىلاتىن ايەلدىگى ەدى عوي! ونىمەن شاتاسقانىم اداسقاندىق بولدى، ال مىناۋ نە بولىپ شىعار ەكەن؟» — دەدى تاعى دا.
ءسۇيتىپ، ەكى ايەلدىڭ سۋرەتى اينازاردىڭ قيالىنا قاتارلاسىپ كەلە بەردى.
جانيا... ايسۇلۋ... جانيا... ايسۇلۋ... جانيا... ايسۇلۋ... ءبىرى — الاسالاۋ بويلى، دوڭگەلەك اققۇبالاۋ، سەكپىل بەتتەۋ، قىرىققان جالبىر تولقىن شاش، ەركەككە «مەن ايەلمىن» دەپ مونتيا قارايتىن جانيا.
ەكىنشىسى — ۇزىنشا بويلى، سۇرعىل قىزىل شىرايلى، قالىڭ شاشتى، قويۋ قارا قاستى، ءىرى بىرتەگىس اق ءتىستى، ءوزىن-وزى سالماقتى ۇستايتىن ايسۇلۋ.
جانيا... ايسۇلۋ... جانيا... ايسۇلۋ... ايسۇلۋ... «اھ...» — دەپ اينازار اۋناپ جاتتى. سولقىلداق كەرەۋەتتە اۋناپ تۇسكەنى ساياز سۋدا قايراڭداپ، بۇلقىنىپ، تەرەڭ سۋ ىزدەگەن شورتاننىڭ بۇلقىنىپ تۇسكەنىندەي بولدى...
تاعى دا: «اھ!» — دەپ اۋناپ ءتۇستى.
ايسۇلۋ... جانيا..، اي... دەگەن تىنىشسىز قيالى مۇنارعا باتتى.
ايسۇلۋ كۇندەگىدەي كىزمەتىنە كەلىپ ىسكە كىرىسىپ وتىردى. وبلپوتەبسويۋزدىڭ كەڭسەسى ءبىر ءۇيدىڭ استىڭعى قاباتىندا. بۇل استىڭعى قابات ءۇيدىڭ بازى، پودۆالى سەكىلدى. كىرگەندە ءبىر الاسا باسپالداقپەن ءبىر اتتاپ كوريدورىنا كىرىپ، ودان جانە كىشكەنە باسپالداقپەن ەكى-ۇش اتتاپ تومەن تۇسەسىڭ. سول ىشكى باسپالداقتان اياعىڭدى ەدەنگە سالعاندا وبلپوترەبسويۋزدىڭ كەڭسەسىنىڭ ىشىنە كىرىپ تۇرعانىڭدى كورەسىڭ. جاڭا كوشەدەن كەلىپ، العاشقى سىرتقى ەسىكتەگى الاسا باسپالداقپەن كوريدورعا كىرگەندە، وبلپوترەبسويۋز كەڭسەسىنىڭ ءبىرىنشى بولمەسىنىڭ ءىشىنىڭ ءبارى كورۆدورعا قاراعان تەرەزەلەردەن كورىنىپ تۇرادى.
سول كوريدورعا قاراعان تەرەزەدەن كورىنىپ تۇرعان ءبىرىنشى بولمەدە جىپىرلاعان ۇستەلدەردىڭ ورتا كەزىندەگى ءبىر ۇستەلدە ايسۇلۋ قىزمەت ىستەپ وتىردى.
وبلپوترەبسويۋز كەڭسەسىندە حالىق استاۋعا سالعان شاباق بالىقتار سەكىلدى قىبىرلايدى. ىعى-جىعى. اسىرەسە ايسۇلۋدىڭ ۇستىنە شۇپىرلەگەن حالىق جەمگە ۇيمەلەي جاپىرلاعان تاۋىقتار سەكىلدى. حالىقتىڭ كوبى سىرتتان كەلگەن ادامدار سەكىلدى. كازاك، ورىس جانە تاتارلارى دا كورىنەدى. ايەل، ەركەك، كوبى وقۋ ىزدەگەن، قىزمەت ىزدەگەندەر سەكىلدى. ايسۇلۋدىڭ كىزمەتى، — سولاردىڭ ىشىنەن قىزمەتكەرلەر شىعارۋ ەدى.
الدىنا، ۇستەلىنە كەلىپ، استاۋعا سوزىلعان جىلقىشا جاپىرلاعان ادامدارمەن ايسۇلۋ سويلەسىپ، ءارقايسىسىنا ءتيىستى ءجون سىلتەپ وتىر ەدى.
سول كەڭسەدە قىزمەت ەتەتىن ايەلدىڭ ءبىرى كەلىپ، «جولداس سۋلتانوۆا! ءسىزدى بىرەۋ تەلەفونعا شاقىرادى»، — دەدى.
ۇستەلگە جاپىرلاعانداردىڭ ورتاسىندا تۇرعان ايسۇلۋ موينىن بۇرىپ «قايدان ەكەن؟» — دەدى.
شاقىرادى دەگەن ايەل:
— تۇركسىبتەن! — دەدى. ايسۇلۋ ىشىنەن:
— ...بۇل كىم بولادى ەكەن؟ — دەپ تەز تۇرەگەلدى. ءجون ايتىپ تۇرعان كازاك جىگىتىنە:
— كۋرسقا بارا بەرىڭىز ەندى! قولىڭىزداعىنى سول كۋرستىڭ ديرەكتورىنا كورسەتىڭىز، قاي گرۋپپاعا لايىق ەكەنىڭىزدى بىلىمىڭىزگە قاراپ ايتار! ءتۇسىندىڭىز بە؟ جارايدى! بارىڭىز!
ال سىزدەر تۇرا تۇرىڭىزدار، مەن ءقازىر تەلەفونعا بارىپ كەلەيىن! — دەدى.
تەز ءجۇرىپ، ەكىنشى بولمەدە، ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان تەلەفونعا كەلدى. تەلەفون تۇتقاسىن الىپ: — ال-لو! مەن. يا-يا!.. ا-ا، سالامات!.. قايدان سويلەپ تۇرسىز؟.. ا، ماعان «تۇركسىبتەن» دەپ ەدى!.. ون كاك! قاشان جۇرەسىز؟ بىر-ەكى ساعاتتان سوڭ؟ قاشان قايتاسىز؟ ەرتەڭ؟تەز ەكەن؟ جاقىنداعى كولحوز با؟ نەشە شاقىرىم؟ 25 شاقىرىمداي؟ اتپەن باراسىز با؟ ا-ا، جاقسى! بىلايشا عانا، جامان ەمەس! ءىس كوپ! كەڭسەگە كەلگەننەن ءبىر قولىمدى بوساتپاي جاتىر، كولحوزدان كايتقان سوڭ، ءوزىڭىز تەلەفون شىلدىراتارسىز؟ ا ؟ جاراي ما؟ قايىر! قايىر!» — دەپ تەلەفون تۇتقاسىن ءىلىپ قويدى.
بەت شىرايى كەيىپتەنىپ جىلىپ، ايسۇلۋ ۇستەلىنىڭ قاسىنا كەلىپ، تاعى دا ىسكە كىرىستى.
ايسۇلۋمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن اينازار ەدى. اينازار ءبىر جاقىن كولحوزعا بارىپ قايتۋعا جۇرەيىن دەپ تۇرىپ ايسۇلۋ تەلەفون سوعىپ ەدى. وبلپوترەبسويۋزداعى تەلەفون قاسىنداعى ءبىر ايەل تەلەفوننىي، تۇتقاسىن الىپ تىڭداپ:
«قاي جەردەن سويلەسىپ تۇرسىز؟» — دەگەندە، ءجونىن ايتپاي، اينازار: تۇركسىبتەن،سۇلتانوۆانى شاقىرىپ جىبەرىڭىز!>> — دەگەن ەدى.
ايسۇلۋمەن سويلەسىپ بولىپ، تەلەفون تۇتقاسىن ءىلىپ قويىپ، باسىنا سۇر كەپكىسىن، ۇستىنە كوك سۇر بەشپەتىن كيىپ، اينازار شكاف قاقپاسىنداعى ايناعا قارادى. ءوزىنىڭ كەيىپتەنگەن، كوڭىلدەنگەن كورىپ، اۋزىن اشىپ باقىتتى شىرايمەن كۇلدى. بالاشا ەزۋىن ءى ون اشىپ كۇلىمدەگەندە، اپپاق بولىپ،ءتىزىلىپ جالتىراعان تىستەرى مەن ەرنىنەن اسىرماي قىرىققان قارا مۇرتى ەگەسىپ ويناعانداي بولدى. جانە قارا كوزىنىڭ جالتىراعان قاراشىعى مەن اپپاق جالتىراعان اعى ەركەلەسىپ ويناعانداي بولدى.
«دا-ا!» — دەپ، تەز بۇرىلىپ اينازار تىسقا شىعىپ، ارباعا ءمىنىپ كولحوزعا جونەلدى.
سول كۇنگى كۇن جايماشۋاق جاقسى ەدى. جول بويى اينازاردىڭ كوڭىلىندە ءبىر ادەمى كۇي ويناپ وتىردى. كولحوزعا تايانعان مەزگىلدە، اينازار كۇشاعىن جايعانداي، كەۋدەسىن كوتەرىپ، كەڭ دەم الىپ، ەكى قولىن ەكى جاققا كەرىپ، راقاتتانىپ الدىنا، جان-جاعىنا قاراندى. كولحوزدىڭ قىرماندارىن، ماشينالارىن، ۇيگەن ەگىندەرىن، كەڭشىلىككە جايىلعان مالدارىن، قىرمانداردىڭ، ماشينالاردىڭ قاستارىنداعى ىستەپ جۇرگەن كولحوزشىلاردى جانە ولاردىڭ وسىرگەن اعاشتارىن كورىپ، اينازار اۋزىن اشىپ قۋانىشتى شىرايمەن كۇلدى. قىرمانداردىڭ قاسىنداعى ەكى كيىز ءۇيدى كورگەن سوڭ، كيىز ۇيلەردىڭ سىرتىنداعى ادەمى اعاشتى باقشانى كورگەن سوڭ الگى ايسۇلۋمەن تانىسقاننان بەرى قايتا-قايتا ايتقىسى كەلە بەرەتىن باشقۇرت جىرى ەسىنە ءتۇستى.
...كوك شالعىندى توعاي شىن
ءسىزدىڭ اۋىل جايناعان...
ءۇي ارتىندا اق قايىڭعا
اقبوز اتتى بايلاعان...
ون. قولىندا قوس بىلەزىك،
بەك كەپ جۇزىك، — بەلكەي نازىك...
دەپ اندەتتى اينازار.
قالانىڭ تاپسىرعان بايانداماسىن كولحوزشىلارعا ابدەن ءتۇسىندىرىپ، كولحوزشىلار جۇمىسىنا تاراعان سوڭ، اينازار وقۋ ۇيىنە كىردى. جاڭادان قۇرىلعان راديونى جانە وقۋ ءۇيىن باسقارۋشى جانبيكەمەن سويلەسىپ وتىردى. جانبيكە جاڭا عانا ساۋاتسىزدىعىن جويعان كەلىنشەك ەدى. ورتا بويلى، دوڭگەلەك بەت، قارا سۇر ايەل. سويلەگەن ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قيمىلى، بەت شىرايى ەسەپپەن قۇرالعان سەكىلدى ەدى. تەرەڭدەپ قاراعان دوڭگەلەك قارا كوزىنەن، شۇعىلدانعان بەت شىرايىنان زەرەك اقىل كورىنىپ تۇراتىنداي ەدى، كازىر وسى «جاڭا تالاپ» كولحوزىنىڭ شىن ەكپىندى ىسكەرىنىڭ ءبىرى ەدى.
باسىنا تارتقان كوكالا ورامالىن قولىمەن جوندەپ قويىپ، جانبيكە اينازارعا:
— ەكىنشى كەلگەنىڭىزدە تاتى دا جاڭا شىققان بىزگە لايىقتى كىتاپتار بولسا الا كەلىڭىز! ونان سوڭ ءبىراز قارىنداش، قاعازدار كەرەك ەدى، — دەدى.
اينازار:
— جارايدى، ارينە، سەندەرگە پايدالى جاڭا شىققان كىتاپشالار بولسا قاراپ جۇرەمىز توي. قاعاز-قارىنداشتارىڭ تاۋسىلىپ قالدى ما؟ جارايدى، الا كەلەرمىن. ونان سوڭ ساۋات اشۋ جايلارىڭ قالاي، — دەدى.
— ساۋات اشۋ جايى جامان ەمەس. ءبىراق كەيبىرەۋلەر ءتىپتى سالاق قارايدى. وقۋعا كەلمەي جۇرگەندەر دە بار، اسىرەسە ايەل جاتى ناشار. ءسىز، ءۇي حاتشىسى مەن باسقارما باستىعىنا جاقسىلاپ ايتىپ كەتسەڭىز ەكەن؟
اينازار:
— ءا-ا، ءالى سالاق قاراۋشىلار بار ما؟ دۇرىس، مەن ۇيا حاتشىسى مەن باسقارما باستىقتارىمەن سويلەسەرمىن، — دەدى.
جانبيكە:
— ونان سوڭ مىنا راديونىڭ ەستىلۋى وسى كۇنى جامان بولىپ ءتۇر... اناۋ كۇنى ماستەر كەلىپ جوندەپ، تۇزەپ بەرىپ كەتكەننەن كەيىن جاقسى بولىپ ەدى. ءقازىر تاعى دا ناشارلاۋ ەستىلەدى، — دەدى.
— ءا، بۇعان نە بولىپ قالدى ەكەن تاعى دا؟.. قاي قالالاردان ەستىلەدى كازىر؟..
جانبيكە:
— الماتىدان، تاشكەننەن... ونسوڭ، الگى، قاي قالا ەدى؟.. الگى، ءبىر قالادان تاتى دا، — دەدى.
اينازار:
— سۆەردلوۆتان با؟ — دەدى.
جانبيكە جىميىپ:
— يا، يا، سول، سۆەردلوۆتان... — دەدى.
اينازار:
— مەن كەشكە كولحوز باسقارماسىمەن جانە مۇندا بولاتىن باسقا مۇشەلەرمەن سويلەسىپ، كەشىرەك كايتارمىن. قايتپاس بۇرىن مۇنى قاراپ تىڭداپ كورەيىن، نە بولدى ەكەن تاعى دا، — دەدى.
ۇيگە الاسا بويلى شۇبار جىگىت كىردى.
— جانبيكە، سەنىڭ بريگادىلەرىڭ ءبىزدىڭ بريگادىگە جاردەمدەسىپ جىبەرمەسە بولاتىن ەمەس. سەن نە دەۋشى ەدىڭ؟ — دەدى.
جانبيكە شۇبار جىگىتكە قاراپ، ودان اينازارعا قارادى.
اينازار:
— بريگاديرلەرىڭ نە ىستەپ جاتىر؟ — دەدى.
شۇبار جىگىت:
— الگى تارى قاۋزاپ جاتىر ەدى! — دەدى. اينازار جانبيكەگە قاراپ:
— بۇلار نەشىنشى بريگادى ەدى؟ — دەدى.
جانبيكە:
— 2ء-شى بريگادى. .
اينازار كۇلىپ:
— ءا-ا، تۇنەۋگۇنگى اق ەشكىنىڭ قۇيرىعىن كەسىپ، كوك ەسەككە تالاساتىن بريگادى ەكەن توي؟
جانبيكە:
— يا، سولار! — دەدى جىميىپ. — مەن ءوزىم بارماسام بولمايدى عوي. ءوزىم بارايىن، — دەدى.
اينازار دا تۇردى:
— مەن دە بريگادىلاردى كورىپ قايتايىن! — دەدى.
سوڭىرا، اي تۋا قالاعا قايتپاق بولىپ، «جاڭا تالاپتىڭ» وقۋ ۇيىندە اينازار راديونى جوندەپ وتىردى. راديو تىڭداۋعا كەلگەن ايەل-ەركەكتىڭ كوبى تىنىتۋعا ۇيلەرىنە تاراپ كەتكەن ەدى. ۇيدە ون شاقتى ادام بار ەدى. راديونىڭ باتارەياسىنىڭ كۇشى ازايعان ەكەن. وقۋ ۇيىندەگى ساقتاۋلى ارتىق باتارەيانى الىپ، كۇشى ازايعان باتارەياسىنىڭ ورنىنا قويىپ، اينازار راديونى سويلەتكەن ەدى. كازىر ەندى جانبيكە، سارسەن، دەڭىزباي ۇشەۋىنە اينازار راديونىڭ ءوزى بىلەتىن ماندەرىن،تەتىكتەرىن ايتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىردى. ۇيدە وزگە كولحوزشىلار دا راديوعا قاراپ، اينازاردىڭ ءسوزىن تىڭدادى.
ۇيگە ورتا بويلى، قاراسۇر قازاق كىرىپ كەلدى. وتىرعاندار وعان قارادى. قاراسۇر قازاقتىڭ سىرتىنا، كيىمدەرىنە قاراعاندا شارۋاشىلىق مەكەمەلەرىنىڭ بىرىندە قىزمەت قىلاتىن ادام سەكىلدى. ۇيگە كىرىپ، شەتتەگى ەسىككە تاياۋ ورىندىققا وتىردى. اينازار راديونىڭ ءمانىن ايتا بەردى. اينازار راديوعا جۇمىلعان كەزدە الگى قازاق تۇرىپ شىعىپ كەتتى. ول شىتىپ بارا جاتقاندا ونىڭ ارتىنان قاراپ قالعان جانبيكەگە اينازار:
— بۇل نە تىپ ءجۇر؟ — دەدى.
— ءوزىنىڭ ادەتى ءوستىپ ارالاپ جۇرەتىن. ەكى كىسى باس قوسقان جەر¬دە ءسوز ايتۋدى جاقسى كورەتىن ەدى، بۇل جولى ءسىز وتىرعان سوڭ ۇندەمەي كەتتى! — دەدى.
اينازار:
— ءوزى ءالى «ماي» ارتەلىن باسقارا ما؟ — دەدى.
— يا، يا، ويباي، وسى ارانىڭ حاتشىسى سول! — دەدى.
اينازار:
— باسقا ادامدى قويدىرا المادىڭدار ما، ونى العىزدىرىپ ورىنىنان؟ — دەدى.
وتىرعاندار:
— بولمايدى توي. مىنانى مامان دەيدى. الىپساتاردىڭ بالاسىن دا، دەلدالدىڭ بالاسىن دا مامان دەيدى ەكەن؟ — دەستى.
جانبيكە كۇبىرلەڭكىرەپ:
— سىزگە تاپسىراتىن ءبىر حات بار ەكەن توي. جۇرەرىڭىزدە ۇمىتىپ كەتپەيىنشى! — دەدى.
اينازار:
— ءا-ا... — دەدى دە ساتاتىنا قارادى. — ءجۇرۋ دەمەكشى، ءبىز ايدىڭ تۋۋىن كۇتپەي-اق، جۇرەيىك، — دەپ كولحوزشىلاردىڭ الدىندا وتىرعان كوشىرگە قارادى.
اينازار قالاعا جۇرۋگە تىسقا شىعىپ، ارباتا مىنۋگە دايىندالعاندا، جانبيكە كۇبىرلەپ:
— سىزگە وڭاشا ايتاتىن ءبىر ءسوز بار ەدى؟ — دەدى.
ەكەۋى وڭاشا شىقتى.
جانبيكە:
— باناعى «ماي» ارتەلىنىڭ باسقارۋشىسى ۋدياروۆتىڭ ۇيىنە قالادان ىلعي ءبىر ىڭعايسىز ادامدار كەلىپ جۇرەدى. «نەگە كەلىپ ءجۇر؟» — دەپ سۇراساڭ، كەيدە «قۇس اتۋعا كەلگەن ەكەن»، — دەيدى. ءبىراق بۇل ارادا اتاتىن كۇس تا جوق. ەشتەمە ايتپايدى دا. كەيدە «ءجاي اشەيىن، دەمالۋعا كەلىپ ءجۇر»، — دەيدى. كوبىنەسە قونىپ كەتەدى. كەلگەندە وزدەرى ەرتە جاتپايدى، ۇزاق وتىرادى، — دەدى.
اينازار:
— قانداي ادامدار؟ ورىستار ما، قازاقتار ما؟ — دەدى.
جانبيكە:
— ورىستار. ءتاۋىر كيىنگەن ادامدار. قىزمەتكەرلەر سياقتى.
ءبىراق جۇرىستەرى سۇيىق ادامدار سەكىلدى.
اينازار:
— نەشە كىسى بولادى؟ جايبيكە:
— كەيدە ۇشەۋ، كەيدە تورتەۋ-بەسەۋ!
اينازار ازىراق ويلاپ تۇرىپ:
— ەندى كەلگەندە، سەن ابدەن باقىلاپ ءبىل. كەشكە شام جارىعىمەن وتىرعاندا نە ىستەيدى ەكەن. كۇندىز مىنا اعاش ارالارىنا شىقسا نە ىستەيدى ەكەن، ءبارىن بىلدىرمەي اندىپ، باقىلاپ ءبىلىپ، ماعان سەنىمدى ادامنان جازىپ جىبەرەرسىڭ! — دەدى.
قوش ايتىسىپ اينازار ءجۇرىپ كەتتى.
التىن جۇلدىز
پap اتقا جەككەن اربا ىڭىردەگى جۇلدىز جارىعىمەن، تانىس جولدىڭ سۇرلەۋىمەن دىرىلداپ كەلە جاتتى. اينازار اربادا ىڭىرسىپ ءان سالىپ وتىر ەدى.
كوشىر قازاق اينازارعا:
الگى كولحوزعا بىر-ەكى اش قايىرشى كەلدى. ءبىرى جاس جىگىت، ءبىرى ايەل. بەتتەرى ءىسىپ كەتىپتى. ولەتىن شىعار، — دەدى شارشاعان •' ءى ءىلدى داۋىسپەن.
اينازار ىڭىرسىعان ولەڭىن قويىپ:
— ءا، ا؟.. ولار قايدان كەلگەن ەكەن؟ — دەدى.
— قايدان كەلدى دەرىڭ بار ما!
— ءبىر سورلىلار عوي، تۇرمىسقا يكەمدەلە الماعان، — دەدى. كوشىر اينازاردىڭ سوزىنە كوڭىلى تولماعانداي قوزعالىپ قويدى.
نارازىلاۋ ۇنمەن:
— ەندى ءقايتسىن تۇرمىسقا يكەمدەلگەندە! — دەدى. اينازار قاجىرلى داۋىسپەن:
— نەشاۋا، مۇقيت! مۇنداي، ەسكى تۇرمىس جاڭا تۇرمىسقا كوشكەن ۇلى اسۋدا قاقتىعىپ جىعىلعاندار، مەرتىككەندەر بولۋعا مۇمكىن! ءبىراق الداعى تۇرمىستىڭ ەرتەڭگى تۇرمىستىڭ راقاتى بۇگىنگى كەيبىر قيىنشىلىقتاردى جاۋىپ كەتەدى ءالى-اق! — دەدى.
كوشىر تاعى دا شارشاعان ۇنمەن:
— قايدام، ايتەۋىر، — دەدى.
مۇقيتتىڭ سوزدەرى اينازاردى ساياسي ويلارعا باتىردى. ءاربىر سوزدەردى،ءار پىكىرلەردى تەكسەردى. مۇقيت كوشىر دە ءوزىنىڭ وي شىرماۋىنا ورالعانداي تىم-تىرىس وتىرىپ الدى. اينازار دا وز ويىن ەكشەپ كەلىپ بەلگىلى قورىتىندىعا كەلدى: كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى 15 جىل... سول 15 جىلدىڭ ىشىندە تۇرمىس 15 بەلدەن، ىرگەلى اسۋدان اسقانداي بولعان جوق پا؟ مىسال ءۇشىن الگى جانبيكە مەن انا ايسۇلۋدى الايىق. بۋدان 15 جىل بۇرىن الگى اۋىلدا جانبيكەدەي كىسى بولعان ايەل بولىپ پا ەدى؟ بۇدان 15 جىل بۇرىن باشقۇرتستاندا ماسكەۋگە بارىپ ەكى ۆۋز-دى بىتىرگەن ايسۇلۋداي باشقۇرت قىزى بولىپ پا ەدى؟ راس، ءقازىر تۇرمىستا قيىنشىلىقتار بار ەكەنى راس... ءبىراق قيىنشىلىقسىز راحات بولا ما؟
اينازار ماردىمسىپ، سول جاق قاباعىن كوتەردى. كوككە قارادى... كوكتەگى بىرداي بولىپ جالتىلداعان قالىڭ جۇلدىزداردىڭ كوك كۇمبەزگە شاشقان گاۋھارشا ويناۋلارى اينازاردى لەزدە كوركەم قيال تەڭىزىنە الىپ كەتتى.
اينازاردىڭ ۇشقىر قيالى ايسۇلۋدى التىن قاناتىنا مىنگىزىپ، كوركەم كۇيمەن بۇرالتىپ الدىنا الىپ كەلدى. اينازاردىڭ شارىقتاپ شالقىعان ۇشقىر قيالى ايسۇلۋعا التىن ساۋلەلى گاۋھار جۇلدىز شاشىپ وينادى. ءوزىنىڭ ايلاعىن جۇلدىزعا تەڭەگەن اياننىڭ جىرلارى ەسىنە ءتۋستى. جانە ءوزىنىڭ ايانعا ايتقان اقىلى ويىنا ءتۇستى.
«...ءبىراق ايسۇلۋدى جۇلدىزعا تەڭەۋگە بولادى توي!
...ايلاققا قاراعاندا بۇل جۇلدىزداي توي»، — دەدى اينازار جۇلدىزدان جۇلدىزعا كوز جىبەرىپ، شىعىستاعى اق التىن ءتارىزدى ءبىر جۇلدىزدى ايسۇلۋعا تەڭەدى. ايسۇلۋعا جازىلعان كوڭىلى كوكتەگى سانسىز ساۋلە — التىن جۇلدىزدارعا قاراپ كۇي شەرتتى. التىن جۇلدىز سەكىلدەنگەن ايسۇلۋعا ارنالعان كۇي جىر بولىپ ۇيقاسىپ، دىڭىلداپ اينازاردىڭ كوكىرەگىندە وينالىپ شەرتىلە باستادى... ءسويتىپ كەلە جاتىپ قالاتا كىردى.
اينازار ىڭىرسىپ، جىر ايتىپ كەلە جاتىر.
«بۇل جىردى ۇيگە بارعان سوڭ جازىپ، ايسۇلۋعا كورسەتەم توي. تازا قازاقشا كۇيدە جازسام، ايسۇلۋ تۇگەل تۇسىنەر مە ەكەن؟ تۇگەل ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاتارشالاۋ قىلىپ جازىپ كورەيىن. ءوزىن تاتارشاعا جاناستىرىپ ايتىپ كورەيىنشى!..» — دەپ ىڭىرسىپ جىرىن تاتارشالاۋ قىلىپ جىرلادى.
تاتارشا جىرلاۋ قازاقشادان گورى ادەمىلەۋ بولادى، ءسىرا!
ەرتەڭىندە اينازار كولحوزدان كەلە جاتقاندا كوكتەگى التىن جۇلدىزعا قاراپ، شىعىستاعى اق التىن سەكىلدى ءبىر جۇلدىزدى ايسۇلۋعا تەڭەپ جىرلاعان جىرلارىن ەندى بۇگىن پاتەرىندە وتىرىپ داپتەرىنە جازىپ وتىر.
اۋەلى، قاي جىلى، قاي ايدىڭ نەشەسىندە ەكەنى، قاي قالادا ەكەنىن جازدى. سونسوڭ داپتەردىڭ ەكىنشى جولىنا تىرناقشانىڭ ىشىنە ەكى ءارىپ قويىپ، سول ەكى ارىپكە ارناعانداي قىلىپ جازدى. ونىسى مىناداي ەدى:
«م — ك-چە»
سانسىز يۋلدىز اسپان كوكتە
نۋرلارى ويناپ يالتىري،
يانعان وتلى ءوز يۋلدىزىن
يۋرەك ىزلەپ قالتىري.
كوك مۋحيتتا وت يۋدسىزلار
يالت-يۋلت بشتەپ وينيلار،
ءتۇرلى ماتۋر وتلار شاشا، —
ويناۋدان ھيش تويميلار.
مۇمكنن، الار يانگان گاۋھار،
مۇمكين كوكنىڭ نۋرلارى.
ساق-ساق كۇلىپ يىرلار ايتۇر،
ءيشتىلمي تيك يىرلارى.
يىرىق ءدۇر، بيت، الار بىزگە،
تيك يالتىري نۋرلارى.
الارنى ءبىز يۋلدىز دەيمىز،—
ماعلۇم تۇگىل سىرلارى...
يۋددىز ساناپ مين كيلامىن،
ۋرمانلاردان ۋزامىن.
التىن يۋددىز گاۋھار وتلى،
سيڭا قولىم سوزامىن!..
ءسينى ويلاسام كوكىرەگىمنەن
يىرلار شىعار ءۇزىلىپ،
التىن يۋلدىز، سيڭا كوزىم
تالمي كاريم ءسۇزىلىپ!..
جازىپ بولىپ قايتادان وقىدى... تەلەفوننىي تۇتقاسىن الدى:
— 2 — 03 — دەدى.
— وبلپوترەبسويۋز؟ تەلەفونعا سۇلتانوۆانى شاقىرىڭىزشى... كرايسويۋزدان... جارايدى، — دەدى. ءبىراز تىڭداپ تۇرىپ:
— ءا-ا، ايسۇلۋمىسىڭ؟ امان با؟ سالامات پا؟ يا، يا. اينازار... تۇندە كەلدىم. يا، يا، جاقسى! جامان ەمەس. يا!.. ال، كەيپىڭ نەشىك؟ ءبارىن ءوزىڭ ىستەپ جاتىرسىڭ؟ كازسيك-تە ءبىر سالامات دەگەن بولعان... «ءبارىن ءوزىم ىستەپ ءجۇرمىن» دەگەندەي كورىنبەك بولىپ، پورتفەلىن تومپايتىپ سالاقتاتىپ، وتىرىك ابىگەر بولىپ جۇرەتىن... سەن دە ءسۇيتىپ، «ءبارىن ءوزىڭ ىستەپ» جۇرمە؟.. ە-ا! قالجىڭدايمىن!
مولودەس! جاقسى! يا، ايسۇلۋ! كەشكە قىزمەتتەرىڭ بار ما؟ يا! ا-ا.. كومبينات؟ بۇل ناعىلعان كومبينات؟ وقۋ كومبيناتى؟ سەن ءوزىڭ وقىتاسىڭ با؟ تۋ، دەمالۋ كەرەك قوي! يا! نو، جارايدى! قاشان تەلەفون سوگايىن؟ ا-ھا!.. جارايدى! ءبىراق الگى سالاماتقا ۇساپ وتىرىك ابىگەر بولىپ جۇرمە! ءا-ا ha-ha!.. وينايىم، وينايىم، — سالاماتى قۇرىسىن! جارايدى! تاك!.. بەس كەزىندە؟.. جارايدى! قايىر! — دەپ تەلەفون تۇتقاسىن ءىلدى...
اينازاردىڭ ويناعان كوڭىلى كوتەرىلىپ، بەتىندە، كوزىندە باقىت ساۋلەسى قۇلپىرىپ وينادى. پلانەرمەن ۇشىپ اسقار تاۋدان اسىپ كەلىپ جەرگە ءتۇسىپ تۇرعان ۇشقىششا، ول باقىتتى شىرايمەن تەرەزەگە قاراپ تۇردى.
ءبىراق ونىڭ ول كەيپى ۇزاق بولمادى. ەندى ءبىر مينۋتتە ءتۇسى سۋىپ قالدى. ۇيتكەنى ءبىر سۋىق، جات وي كەلە قالعان ەدى... ول سۋىق وي: ايسۇلۋ مەن ءوزىنىڭ ءجايى، «ايان مەن ونىڭ ايلاعىنىڭ ماسقارا-شىلىقتارىنداي بولىپ شىقپاسا يگى ەدى؟» — دەگەن كۇدىگى ەدى.
اينازار قاباعىن ءتۇيىپ:
...ءا-ا؟ تاتار اراسىنان قاقتىعىپ كەلگەن ايلاق سەكىلدى اداممەن بىلعاندىڭ دەپ، اياندى سوگىپ ەدىم. اياندى «ەز» دەپ ەدىم. ال ەندى مىناۋ قانداي بولىپ شىعار ەكەن؟ مەن دە «ەز» بولىپ كەتپەس پە ەكەم؟ — دەدى ىشىنەن. ءبىراق تەز قاتۋلانىپ باسىن كوتەرىپ الدى:
«...جوق! ايسۇلۋ ايلاقتاي اقىماق ايەل ەمەس. ايسۇلۋ — شىن قاتارداعى ايەل!»
كىركۇيەكتىڭ 10-كۇنى اينازاردىڭ جازۋدان دەمالاتىن كۇنى ەدى. سول كۇنى ول ايسۇلۋ، رادا، ءاشىر ۇشەۋىن ۇيىندە كۇتتى. كەشكى ساعات جەتىگە شەيىن جازۋ جازىپ، ودان كەيىنگى، تۇنگى ساعاتتارىن دەمالىسقا قويىپ، الگى جولداستارىن كۇتىپ وتىردى.
ساعات سەگىزدە ولار كەلدى. قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ وتىردى. تورتەۋى پوميدور، قيار، كونسەرۆتەگەن بالىقپەن ميۋا شارابىن ءىشىپ وتىردى: اينازار ۆينونى «ميۋا شارابى» دەپ تە ايتاتىن ەدى. ءاشىر، ايۇلۋ ەكەۋى اينازاردىڭ ءوزى جازعان ولەڭ-جىرلارىن سۇراپ الىپ وقىستى. رادا «ورىسشاعا اۋدارىڭدار»، — دەپ قايتا-قايتا سۇراپ وتىردى. ايسۇلۋ قازاق ولەڭدەرىنە تۇگەل تۇسىنبەيتىن سياقتى. ءبىراق ءوزى «تۇسىنەمىن» دەيدى.
اينازاردىكىنە كەلە جاتقاندا ءاشىر ايسۇلۋ مەن راداعا اينازاردىڭ «اققۋ قۇس» دەگەن جىرىن ماقتاعان سەكىلدى. كەلىپ وتىرىسىمەن:
— اينازار، سەنىڭ الگى «اققۋ قۇس» دەگەن جىرىڭ بار ما؟ سونى تاۋىپ بەرشى، مىنا ايسۇلۋ وقىسىن! — دەدى ءاشىر. سول جىردى تاپقىزىپ الىپ ايسۇلۋعا بەردى. ايسۇلۋ وقىپ بولىپ:
— دa دا، بيك ماتۋر جازىلعان. بيكنازىك، مۇڭلى جازىلعان! — دەدى.
اينازار كۇلىپ ىشىنەن:
— «نازىك» دەگەن ءسوز — سۇلۋ ءسوز-اۋ! باشقۇرت جىرىنداعى الگى "بەلكەي نازىك» دەگەنى دە كوركەم سۇلۋ ايتىلعان ءسوز عوي، — دەدى. تاعى سول باشقۇرت جىرى ەسىنە ءتۇستى.
كەك شالعىندى توعاي ءىشىن
ءسىزدىڭ اۋىل جايلاعان.
ءۇي ارتىڭدا اق قايىنعا
اقبوز اتتى بايلاعان...
ون قولىندا قوس بىلەزىك،
بەك كوپ جۇزىك،
بەلكەي نازىك... —
دەدى ىشىنەن.
تورتەۋى «اققۋ قۇس» جىرىنداعى ەكى اققۋدىڭ عاشىقتىعىن ءسوز قىلدى. اققۋ قۇستىڭ عاشىقتىعى تۋرالى اينازار ءبىرتۇرلى دامدەندىرىپ، ءوزى ءسۇيسىنىپ ءار ءتۇرلى اڭگىمە ايتتى.
— مەن وقۋ وقىپ جۇرگەنىمدە، سول قالادا ءبىر راقىمجان دەگەن بەلگىلى ادۆوكات بار ەدى. قاتىنى تاتار، ءوزى قازاق ەدى.
راقىمجان وقىمىستى ادام ەدى. جاز ۋاقىتىندا ءبىر كۇنى ونىڭ ۇيىنە بارىپ وتىرعانىمىزدا، ۇيىنە كەلىپ وتىرعان بىرەۋلەرگە راقىمجان مەن ايەلى اققۋدىڭ ءبىر وقيعاسىن ايتتى: ول وقيعاسى مىنانداي ەدى.
راقىمجان ايەلىمەن ەكەۋى جايلاۋدا ەلدە ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى ات جەكتىرىپ، شاتىر الىپ، قىمىز الىپ، ەت الىپ، ءبىر كول جاعاسىنا وتىرىپ، شاتىر تىككىزىپ جاتىپتى. راقىمجاننىڭ مىلتىعى بار ەكەن، قول جاعالاپ ءجۇرىپ، كولدەگى ەكى اققۋدىڭ ءبىرىن اتىپتى. اتقان اققۋدى باۋىزداپ الىپ جاتقاندا، ءتىرى قالعان اققۋ ۇشىپ، سىڭقىلداپ، زارلاپ، سۋ سابالاپ راقىمجاننىڭ قاسىنا كەلىپ، اينالىپ ءجۇرىپتى. راقىمجان اتقان اققۋىن الىپ جۇرە باستاعان ەكەن، ءى ءىرى قالعان اققۋ، راقىمجاندى اينالا ۇشىپ ءجۇرىپ، ءدال سۇلۋ ايەلدىڭ سۇلۋ ۇنىندەي ۇنمەن سىڭسىپ اندەتىپ جىلاعانداي سىڭقىلدايدى. اينالىپ، سىڭقىلداپ راقىمجاننىڭ الدىنا كەلىپ قول سۋىنا باۋىرىن توسەپ جاتىپتى. راقىمجان ەندى ونى اتۋعا جۇرەگى داۋالاماي، قولى بارماي، ءتىرى قالعان اققۋدىڭ الگىدەي قىلعان زارىنا شىداي الماي تەز شاتىرىنا قايتىپتى. ءتىرى قالعان اققۋ اندەتىپ جىلاپ راقىمجانمەن بىرگە ەرە كەلىپتى. راقىمجان ساسىپتى. اتىلعان اققۋدى كورىپ، ءتىرى قالعان اققۋدىڭ قالماي سىڭقىلداپ جىلاپ كەلگەنىن كورىپ شاتىردا وتىرعان راقىمجاننىڭ قاتىنىنىڭ جۇرەگىنە ايانىش كىرىپتى. اياپ، كوڭىلى بوساپ و دا جىلاپتى. ءتىرى قالعان اققۋ ءبىرتۇرلى نازىك داۋىسپەن سىڭسىپ جىلاپ شاتىردى اينالىپ، بىرەسە كوككە شىعىپ، بىرەسە جەرگە ءتۇسىپ، كوك شالعىندى قارا جەرگە باۋىرىن توسەپ جاتىپ، تاعى دا بىرەسە ۇشىپ كوككە، ۇشىپ جەرگە ءتۇسىپتى. سونسوڭ راقىمجان مەن قاتىنى شىداي الماي، تەز اۋىلعا قايتىپتى. ال ءتىرى قالعان اققۋ راقىمجاننىڭ ارباسىنىڭ سوڭىنان قالماپتى.
ونسوڭ، اققۋدىڭ داۋىسىنىڭ، ءۇنىنىڭ سۇلۋلىعىن سۋرەتتەپ سويلەيدى. جانە اققۋ بالاپانىنىڭ (كوگىلدىرىنىڭ) تۋىپ-وسكەن كولىن قيمايتىندىعىن اڭگىمەلەدى...
سودان كەيىن ەكى ايەل اينازاردىڭ سۋرەت البومىن الىپ قارادى. اينازاردىڭ تانىستارىنىڭ، اشىنالارىنىڭ، دوستارىنىڭ سۋرەتتەرىن اكتارىپ كورىپ وتىردى.
البومنىڭ ءبىرىنشى بەتىندەگى ءۇش-تورت كىسى بىرىگىپ تۇسكەن ءبىر سۋرەتكە ءۇڭىلىپ، ايسۇلۋ:
— مىنالار كىم؟ — دەدى.
اينازار البومعا قاراپ:
— مىنا الدىندا وتىرعانداردىڭ ءبىرى ۋكراينانىڭ ءبىر قىزمەتكەرى، — دەدى. جانە كۇلىپ، جىميىپ، — ءبىرى — ءبىزدىڭ ايان دەگەن اقىن، مەنىڭ ءبىر جاقىن دوسىم، — دەدى.
ايسۇلۋ جىميىپ، شىبىقشا بۇراڭداپ قالجىڭدادى:
— ا-ا، سولاي ما؟ ءا-ا، «اقىن» دەگەن نە؟ — دەدى.
اينازار:
— «اقىن» دەگەندى بىلمەيسىز بە؟ اراپشا، تاتارشا — شاعيردى، ورىسشا — پوەتتى قازاقشا — «اقىن» دەيدى.
سوندا ايسۇلۋ:
— ا-ا، الاي ەكەن! بىزدە «شاعير» دەيدى بيت.
— ا، مىنا تۇرەگەپ تۇرعان ايەل مەن ەركەك كىم؟ ءوزى قاي جەردە تۇسكەن سۋرەت؟ — دەدى.
— الما-اتا تاۋىندا شىعار؟ — دەدى رادا.
— بۇل ەكەۋى دە ۋكراينا كىزمەتكەرلەرى. قىرىمدا تۇسكەن سۋرەت قوي. مىنا سۇلۋ كيپاريستى كورمەيسىز بە؟ — دەدى اينازار. ايسۇلۋ:
— ايەل ينتەرەسنىي ەكەن. ءسىزدىڭ اشىڭىز — سيمپاتياڭىز بولار؟ — دەدى كۇلىپ. ايسۇلۋدىڭ كۇلىمسىرەگەنى اينازارعا قىزعانعان سەكىلدى بولىپ كورىندى.
اينازار سول جاق قاباعىن كوتەرىپ، ساندەنىڭكىرەي قالجىڭداپ:
— ءجاي، انشەيىن، تانىس، — دەدى. سونسوڭ ءبىر ايەل سۋرەتىن ۇستاپ، ايۇسلۋ:
— مىناۋ مەن كورمەگەن ادام، بۇل كىم؟ بۇل ەندى الگى ايەلدەي ەمەس ەكەن، — دەدى.
ريدا كۇلىپ:
— سەن ەندى اينازاردىڭ بارلىق روماندارىن ايتقىزارسىڭ! — دەدى.
اينازار تانىستىردى. ونىسى، شىنىندا، ءبىر ورتا بويلى، سەمىزشە، اققۇبا، مىرتىقتاۋ، سەكپىلدەۋ، سۋىر اياق، ءسۇيىر قولداۋ، باقا تاماق، باقا بويلىلاۋ ايەل ەدى.
اينازار كۇلىپ، تاتى دا سول جاق قاسىن قيعاشتاپ كوتەرىپ، ساندەنىڭكىرەي موينىن قيسايتىڭقىرادى:
بۇل ايەل تۋرالى جانە باسقالارى دا تۋرالى مەن قىسقالاپ قانا مىنەزدەمەلەر ايتىپ وتىرايىن. سىپايىلاپ ايتا الماسام، سىزدەر مەنى سوكپەڭىزدەر جانە الدىن الا ايتىپ قويايىن، مەنىڭ ءسوزىم ايەلدەردى تانا جامانداعانداي كورىنىپ جۇرمەسىن: بۇل تۇرمىستا ايەل-ەركەك قارىم-قاتىناسىندا، — ەركەكتەردىڭ كوپشىلىگى ايۋان سەكىلدى. ەركەكتىڭ ءبىرى ءبىز. ال ەندى مۇنداعى، كەيبىر ايەلدىڭ قىلىقتارىن ايتسام، سىزدەر ماعان رەنجىمەڭىزدەر، — دەدى.
ۇشەۋى دە كۇلىپ، نە ايتار ەكەن دەگەندەي تۋرمەن:
ايتا بەر، ايتا بەر، — دەستى. اينازار كۇلىپ:
— بۇل، مىرتىق بويلى، باقا تاماق، بوزشا ايەلدىڭ كۇيەۋى مەنىڭ ءبىر اشىنا جىگىتىم ەدى. ءبۇل ايەل بىرەۋدىڭ ەركە، ۇلكەن قىزى ەدى.بۇل قىزدى العان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن الگى جىگىت ءولدى. مىنا ايەل وز شەشەسىنىڭ، اكەسىنىڭ قولىنا قايتىپ بارىپ وتىردى. كۇيەۋى ولگەن سوڭ بىر-ەكى ايدان كەيىن مەن بۇل ايەلمەن ۇشىراستىم. ايەل مەنىمەن سويلەسكەندە «كۇيەۋىم سەنىڭ اشىناڭ ەدى، كۇيەۋىم ءولدى، كۇيەۋىمدى ءسۇيىپ ءتيىپ ەدىم»، — دەپ مۇڭايدى. ال ايەلدىڭ سەمىزدىگىنە قاراسام، بىرتيعانداۋ بەتىنە قاراسام، قاسىرەت تارتاتىن كىسىنىڭ تۇرىندەي ەمەس. ايەل الگىدەي دەپ ماعان مۇڭايعاندا، مەن كۇلدىم. مەن كۇلگەن سوڭ، ايەل ماعان قاتتى رەنجىدى. مەن جانە كۇلدىم. ايەل ماعان وكپەلەدى. مەن جانە كۇلدىم. ويىما ءبىر ولەڭ ءتۇستى. سول ولەڭدى، ماعان كۇلدىڭ دەپ رەنجىگەن ءبۇل ايەلگە ايتىپ بەردىم.
دۇنيەدە ەر جىگىتتىڭ ولگەنى ارمان.
سىز توسەك قارا جەرگە كەمگەنى ارمان.
«تاھير مەن زۋھراداي ەدىك» دەگەن
بارىنەن جالعان جاردى كورگەن ارمان.
ەر جىگىت كۇنى ءبىتىپ ولگەنىندە،
سىز توسەك قارا جەرگە كومگەنىندە،
ايانىش ەش ادامنان تابا المايمىن،
ويعا الىپ جاقىندارىن تەرگەنىمدە.
ايانىش ەمەس ەردىڭ قارا باسى.
ايانىش ەمەس دەگەن «جان جولداسى».
دۇنيەدە ەڭ ايانىش ءبىر سول عانا،
سورلى انا، سەل بوپ اققان كەزدەن جاسى.
ۇمىتار جاقىن دەگەن دوستىن ءبارى
ۇمىتار «ءسۇيدىم» دەگەن «عاشىق» جارى.
دۇنيەدە ۇمىتپايدى سول ءبىر عانا
سورلى انا، — كوكىرەك جارعان، قايعى، زارى!..» —
دەدىم. ارينە، مۇنى ايتقانىمدا، بۇل ايەل ەتە قاتتى جابىرلەنىپ وكپەلەدى.
— قوي، وكپەلەمە! قۇداي بىلەدى، ەندى بىر-ەكى ايدان سوڭ تاعى دا بايعا تيەسىڭ، — دەدىم. ايەل وكپەلەپ، مەنىمەن قوشتاسپاي كەتتى. سونان، اينازار سىزىلىپ، سول جاق قاسىن كوتەرىپ: — ءبىرا-ا-ق «تاھيردىڭ زۋھراسى» سودان كەيىن ءبىر ايدان سوڭ، ءبىر شالا وقىعان، بەتى جىلتىر، ءىشى سىلدىر قازاققا بايعا شىقتى، — دەدى.
ءاشىر قا-قا-قالاپ كۇلدى.
ايسۇلۋ تامسانىپ، باسىن شايقادى:
— يا... وندايلار بولادى، — دەدى.
رادا قالجىڭداي، نارازى بوپ اۋزىن تومپايتىپ:
— ا، وزدەرىڭ قايتەر ەدىڭدەر؟ — دەدى اينازارعا.
اينازار كۇلىپ:
— مەن ايتتىم سىزدەرگە: ەركەكتەردىڭ كوپشىلىگى ايۋان دەپ! ال... ونىڭ، الگى ايەلدىڭ ماحابباتى اققۋ قۇستىڭ ماحابباتىنان گورى باسقالاۋ سەكىلدى عوي دەيمىن! «ءا-ا، اققۋ قۇس — ايۋان بيت!..» — دەدى.
سودان كەيىن ايسۇلۋ ءبىر ەركەك، ايەلدىڭ بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتىن الىپ:
— مىنالار كىم؟ — دەدى اينازارعا. اينازار ىرجيىپ كۇلدى:
— بۇلارمەن دە تانىستىرايىن. مىنا پەنسنە كيگەن ادەمىشە اققۇبا جىگىت — مەنىڭ ءبىر دوسىم، ەسىمى — قاسقىرباي، ال مىنا جابىسا وتىرعان ايەل — ءبىر جاكۋتتىڭ قاتىنى... وسىنداي اڭگىمەگە كەلگەندە ءبىزدىڭ ابەن دەگەن ءبىر جولداس: «مۇنىڭ قىزىعى بار!» دەيتىن. سونداي-اق مۇنىڭ دا قىزىعى بار! بۇل ايەلدىڭ ءپىشىنىن قاراڭىزدار: كوزىن سۇزە قاراعان، جۇقا بەتتى، جۇقا قاباق، جۇقالاۋ ەرىن، سيرەكتەۋ شاش، — ءبۇل سىپاتتارى ەركەككە قۇمارلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى. تولىقتاۋ، سەمىزدەۋ، مىرىقتاۋ ايەلدىڭ ءبىر ءتۇرلىسى ەركەككە قۇمار بولسا، ارىقتاۋ، جۇقالاۋ ايەلدىڭ دە ءبىر ءتۇرلىسى ەركەككە قۇماp بولادى بيت! — دەدى.
رادا جابىرلەنىڭكىرەي، قالجىڭداي كۇلىپ:
— جارايدى!.. جارايدى!.. الدا ىرزا بولسىن، ايەلدەردى ءبۇيتىپ تالداعانىڭىزعا! — دەدى. ايسۇلۋ كۇلىپ، باسىن شايقادى:
— سىزبەن تانىس بولۋ بيك قورقىنىشتى ەكەن! بىزدەردى ءبۇيتىپ تالداعانىڭىزعا! — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ:
— ءا-ا، قورقايىن دەدىڭىزدەر مە؟ كاك جە، بۇل اقىن، جازۋشى، بۇلار وسىنداي بولادى! — دەدى.
اينازار قالجىنداسا دا، ءوزىنىڭ كۇشىن سەزدىرگەندەي كۇلدى:
— قورىقپاي-اق قويىڭىزدار! سىزدەرگە ءمىن تاعىلماس. سىزدەردىڭ ونشالىق قورقارلىق مىندەرىڭىز كورىنبەيتىن سياقتى عوي، ازىرگe! — دەدى.
ايسۇلۋ بالاشا ەرىندەرىن تومپايتىپ، شىبىقشا بۇراڭدادى:
— ا-ا، سولاي ما؟.. وندا جارايدى!.. ەندەشە، ايتا بەرىڭىز مىنا سۋرەتتەر تۋرالى ءسوزىڭىزدى، — دەدى.
رادا:
— نو ايتا بەرىڭىز ەندى، تاعى دا! — دەدى.
اينازار ىرجيا، تىزىلگەن اپپاق تىستەرىن كورسەتە كۇلىپ:
— «جارايدى، — دەدى، — سونىمەن، بۇل جۇقا قاباق ايەلدىڭ جاكۋت رەسپۋبليكاسىندا «ءسۇيىپ» تيگەن ەرى ولەدى ەكەن. ەرى ولگەن ي HI، جاڭاعى مىرتىقتاۋ ايەل سەكىلدى، بىر-ەكى ايدان سوڭ، ءبىر جاكۋت جىگىتىنە تيەدى. جاكۋت جىگىت ءبىر كوميسسارسىماقتاۋ، اققۇباشا، ماقتانشاقتاۋ، تۇزسىزداۋ جىگىت ەكەن. ءبۇل ايەل مۇنى دا «ءوزى ءسۇيىپ» تيەدى... بۇعان تيگەننەن كەيىن، بىر-ەكى ايدان سوڭ، مۇنىن تيگەن الگى جاقۇت جىگىتى كومانديروۆكامەن ءبىزدىڭ قازاقستانعا الماتىعا كەلەدى. كەلگەن جۇمىسى — كەڭسەلەردى جەرگىلىكتەندىرۋ ىسىمەن تانىسپاق. كەلگەندە، مۇندا وسى قاتىنىمەن بىرگە كەلەدى. ءقايتسىن ەندى؟ ءسۇيىسىپ قوسىلعان ايەلى. جاڭادا عانا العان، ىستىق-سۋىعى باسىلماعان مەزگىلى. سۋىق قارلى سىبىردەن، تۇستىكتەگى جىلى جاقتاعى الماتىعا كەلىپ، سۇلۋشالاۋ ايەلىنە الماتىنىڭ مىنا تاۋلارىن، المالارىن كورسەتىپ، ويناپ-كۇلىپ كايتپاق بولعان. باياعىدا ءبىزدىڭ جاقتا ءبىر باي مەكەگە بارعاندا، ءبىر قاتىنى الىپ كەتكەن ەكەن. جۇت: «مەكەگە قاتىن اپارماڭىز، نە قىلاسىز!» دەگەندە، باي: «ە، قاتىن ماعان كەمەنىڭ ۇستىندە كەرەك!» — دەگەن ەكەن... سونداي-اق، مۇمكىن بۋعان دا قاتىن وتاربانىڭ ىشىندە كەرەك بولعان دا شىعار... ايتەۋىر الىپ كەلگەن... مۇندا كەلگەن سوڭ مىنا مەنىڭ پەنسنەلى دوسىممەن تانىس بولادى. تانىس بولعاننان كەيىن، بىر-ەكى كۇننەن سوڭ، ايەلدىڭ مىناعان كوڭىلى اۋادى. ەكەۋى شىنداپ تابىسادى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى «سۇيدىك» دەسەدى. بۇلاردىڭ مۇنىسىن جاقۇت جىگىتتىڭ جۇرەگى سەزەدى. جاقۇت جىگىت قايتپاق بولىپ جينالعاندا ايەل مىنا مەنىڭ دوسىما كەلىپ: «مەن ەندى ول جاققا بارعىم كەلمەيدى، مەن وسىندا قالام. ساعان تيەم!» — دەيدى.
ءبىزدىڭ دوس ويلانىپ:
— قوي، مۇنىمىز ءقازىر ىڭعايسىز بولادى. قوي، انا جىگىتىڭ قازاقستانعا كەلىپ ايەلىمنەن ايىرىلىپ قالدىم دەپ جالپى بىزگە وكپەلەپ كەتسە قالاي بولادى. سەن كازىر مۇنىمەن بىرگە بار. بارعان سوڭ كادىمگىدەي ودان ايىرىلىپ، ءسويتىپ، جايلاسىپ كەل! — دەيدى.
اقىرى، ايەل سوعان كونەدى. ەكەۋى سولاي ءسوز بايلاپ، ايەل جاقۇت كۇيەۋىمەن الماتىدان قايتادى. ولار الماتىدان كايتقان سوڭ ەكى كۇننەن كەيىن مىنا مەنىڭ جولداسىما مەكەمەدە وتىرعاندا بىرەۋ تەلەفون سوعادى. بۇل تىڭدايدى. تىڭداسا، ماناعى ايەل ەكەن.
— ە، بۇ قالاي؟ قايدا وتىرسىڭ؟ — دەيدى ءبىزدىڭ جولداس.
ايەل:
— ۆوكزالدا وتىرمىن. تەز كەلىپ مەنى الىپ قايت. مەن شىمكەنتتەن كايتىپ كەلدىم. كۇيەۋىم ەلىنە كەتتى! — دەيدى.
ءبىزدىڭ جولداس اۆتوموبيلمەن بارادى دا بۇل ايەلدى الىپ كەلەدى.
سونان سوڭ ەكەۋى ەرلى-بايلى كىسى بولىپ ءۇش-تورت كۇن بىرگە تۇرادى. ءبۇل ءۇش-تورت كۇننىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ جولداس ويلانىپ، مۇنىڭ تىم جىلدامدىعىنا كۇدىكتەنىپ جۇرەدى. ايەلگە ايتادى:
— مۇنىمىز الدە بولسا دا ىڭعايسىزداۋ بولعان سەكىلدى. سەن الدە بولسا ەلىڭە بارىپ، جايلاسىپ، ابدەن ايىرىلىپ كەل! — دەيدى. ايەلدى سوعان كوندىرەدى. ايەل ءبىزدىڭ دوسقا ءۇش-تورت كۇن قاتىن بولىپ تۇرىپ، ەلىنە قايتادى. سول ءۇش-تورت كۇن ەكەۋى ەرلى-بايلى كىسى بولىپ تۇرعانداعى تۇسكەن سۋرەتتەرى وسى! — دەدى.
رادا:
— سونىمەن ەكەۋى ايىرىلىپ كەتتى مە؟ — دەدى.
اينازار: «ءجاي، اشەيىن...» — دەگەندەي، كۇلىمسىرەي بەتىن تىجىردى.
— سولايلاۋ! — دەدى.
ءاشىر تاتى دا كۇلدى: «حا-حا-حا».
ايسۇلۋ جاي ەرىندەرىن تومپايتىپ، باسىن شايقادى:
— يا، بۇل دا قىزىق ەكەن، — دەدى.
اينازار ىرجيا كۇلىپ، رادا مەن ايسۇلۋعا:
— ا-ا؟ قىزىق ەمەس پە؟ تاماشا ەمەس پە؟ — دەدى.
رادا قالجىڭداي جابىرلەنىپ، بالانىڭ داۋىسىمەن:
— — نو، اينازار، سەن ىلعي ءبىر قايداعى سوعىلعان جامان ايەلدەردىڭ قىلىقتارىن ايتاسىڭ. سەنىڭ قالجىڭدارىڭ ءبىر ءتۇرلى ۋلى جىڭ سەكىلدى بۇگىن، — دەدى.
اينازار كۇلىپ:
— جوق، رادا، راسى سول بولعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن. تۇرمىستا مۇنداي ەكى كۇننىڭ بىرىندە بولىپ جاتادى بيت! سولاي بيت؟ — دەدى ايسۇلۋعا.
ايسۇلۋ ويلانىڭقىراعان تۇرمەن جىميدى. يا، بولادى توي، ءبىراق مىناۋ تىم ماعىناسىزداۋ ايەل ەكەن! — دەدى. سولاي دەدى دە:
جارايدى!.. بۇل ايەل وزىمەن كەتسىن، ەندى البومدى قاراي بەرەرەيىك... مىناۋ كىم؟ — دەپ، ءبىر جىگىتتىڭ سۋرەتىن كورسەتتى. رادا سۋرەتكە قاراپ، ءۇڭىلىپ:
— قانداي ادەمى جىگىت؟ — دەدى.
اينازار سۋرەتكە قاراپ كۇلدى. ءۇڭىلىپ قاراعان اشىرگە:
— مىناۋ دا ادەمى كورىنەدى ەكەن-اۋ ايەلگە؟ — دەدى.
ايسۇلۋ:
— يا، مۇندا جامان شىقپاعان. بۇل ءوزى بىلاي كەيىپتى ادام ەمەس پە ەدى؟ — دەدى.
اينازار كۇلىپ:
— ءبىزدىڭ جاقتا مەنىڭ بىر-ەكى جولداسىم قىستى كۇنى تۇندە ءبىر ءى الادان شىعىپ كەلە جاتىپ اداسىپتى. توڭىپ، اداسىپ ءجۇرىپ ءبىر اۋىلعا كەز بولادى. ءبىر ۇيگە قونامىز دەپ تەرەزەسىن قاقسا، ءۇي ادامدارى ەسىگىن اشپاپتى. سونان سوڭ بۇلار «ميليسيا باستىعىمىز» دەگەن سوڭ، قازاقتار ەسىگىن اشىپ ۇيىنە كىرگىزىپتى. ۇيگە ەنگەن سوڭ بۇلاردىڭ ءتۇرىن كورىپ قازاقتار كۇڭكىلدەسەدى. سۇيتكەن سوڭ، جىگىتتەردىڭ ءبىرى قازاقتارعا، سىزدەر ەسىك اشپاعان سوڭ، ءبىز «ميليسيا باستىعىمىز» دەپ ەدىك. شىنىندا ءبىز ميليسيا باستىعى ەمەسپىز، «قارجاۋبايلاۋ ەدىك»، — دەپتى. سونداي-اق ءبۇل جىگىت شىنىندا «قارجاۋبايلاۋ» ەدى. ءوزىن كورسەڭىزدەر دە بولار ەدى. بىلايشا كەيىپتى جىگىت ەمەس. جاپىرايىلعان، تاسكەنە سەكىلدى، پۇشىقتاۋ كەلگەن تىشقان سۇر جىگىت، — دەدى.
ايسۇلۋ كۇلىپ:
— قانداي سۋرەتتەپ ايتاسىز! — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ:
راسىندا ونىڭ ءتۇرى سونداي، — دەدى.
اينازار قالجىڭداعان تۇرمەن: امال جوق، زاتتىڭ شىنىن ايتامىز، — دەدى. ايسۇلۋ تاعى دا ءبىر ەركەككە، ءبىر ايەلدىڭ بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتىن كورىپ:
— مىنالار كىم؟ بۇلار دا جاڭاعىلارداي ەمەس پە؟ — دەدى كۇلدى.
اينازار سۋرەتكە قاراپ كۇلىپ:
— تاماشانى قاراڭىز، بۇلار دا جاڭاعىلارداي! تانىستىرايىن با بۇلارمەن دە؟ — دەدى.
ەكى ايەل بالالارشا قاراسىپ:
— تانىستىرىڭىز، تانىستىرىڭىز، قىزىق بولسىن! — دەدى.
ءاشىر سۋرەتكە قاراپ:
— ەي، مىناۋ الگى دوكتور شايمان با؟ مۇنىڭ مىنا ايەلى كىم؟ — دەدى كۇلىپ.
اينازار قالجىڭداپ ءبىر زور وقيعانى بايان قىلماق ادامشا ساندەنىڭكىرەي، ءتۇسىن سۋىتىپ:
— ال ەندى مۇنى دا ايتايىن! — دەپ قوزعالىپ وتىردى. — مىناۋ ەركەك — شايمان دەيتىن دوكتور، مەنىڭ وتە جاقسى كورەتىن دوسىم. ءبىر وتە تازا جىگىت. تازا بولعاندا، قۇلقى، ساناسى، جۇرەگى تازا جىگىت. قىزىر عالاسسالامنەن كەم دەپ ويلامايتىن ادام. ءوزى نازىك، سۇلۋ قيالدى اقىن — شاير ادام. وقىپ جۇرگەن بالا كۇندەرىندە ولەڭدەردى، داستانداردى ادەمى جازاتىن ەدى. سونان سوڭ قويىپ كەتتى. ءقازىر جازبايدى، ءبىراق ءالى دە جانى — اقىننىڭ جانى... ءقازىر ايەلى بار، ەكى-ۇش كىشكەنە بالالارى دا بار. مۇنىڭ كەلبەتىنە قاراڭىز مىناۋ جوتالى قاباق، شۇڭعىلداۋ سالقىن تۇرىق كوز، قوماقتى جوتالى مۇرىن، سالقالاۋ كەڭ ەزۋ، قانسىز سۇرعىلت بەت، يرەك سىزىقتى جۇقا ەرىن، تەبىنگى كۋلاك، شوت ماڭداي، — ءمىنى، بۇل سىپاتتاردىڭ ءبارى دە مۇنىڭ الگى مەن ايتقانداي تازا جۇرەكتى، سۇلۋ مىنەزدى، سەزگىش جاندى، اقىلدى سابىرلى ادام ەكەنىن دالەلدەۋگە ءتيىس... ال مىناۋ، ونىڭ قاسىنداعى جال-قۇيرىعىن كەرتە كۇزەگەن بايتال ءتارىزدى ايەل — ونىڭ تامىرى... — دەدى ايسۇلۋ مەن راداعا قاراپ:
— سىزدەر بۇل ايەلدەردى ۇرعاشى جىلقىنىڭ ءاربىر سورتتىسىنا تەڭەگەنىم ءۇشىن ايىپقا بۇيىرماڭىزدار. سىزدەردىڭ الدارىڭىزدان مەن ءوتىنىپ الدىم توي. ەركەكتەردىڭ كوپشىلىگى ايۋان سەكىلدى دەدىم. سوندىقتان ايەلدەردى ءارتۇرلى ۇرعاشى جىلقىعا تەڭەگەنىمە رەنجىپ قالماڭىزدار. جىلقى — ايۋانداردىڭ ىشىندەگى ەن جاقسىسى بيت، — دەدى.
ءاشىر:
— حا-حا-حا! — دەپ يەگىن كوتەرە كۇلدى.
رادا كۇلىپ:
— سويلەي بەر، سويلەي بەر، سەن ءسوزدى وتكىرلەپ ايتۋعا شەبەر ەكەندىگىڭدى ابدەن كورسەتتىڭ ەندى! — دەدى.
ايسۇلۋ جىميىپ باسىن شايقاپ:
— ءسىز بۇگىن كۇلكىگە ارالاستىرىپ، اششىلاۋ سويلەپ وتىرسىز، — دەپ. ايسۇلۋ تامسانىپ، باسىن شايقاپ، جىميىپ، قولىنداعى شەگىرەن ىلعارى تىستى قالىڭ البومدى راداعا بەردى:
ءما، رادا، مىنا البومدى ەندى سەن قاراشى. مەنىڭ قولىم تالدى تىم اۋىر ەكەن ءوزى، — دەدى.
رادا اينازارعا:
— نۋ، اينازار، قوي ەندى. ءبارىن ءوزىڭ شىعارىپ وتىرسىڭ! — دەدى.
اينازار سول جاق قاسىن ەرىنىڭكىرەي كوتەرىپ:
— ويدان شىعاراتىن ەمەس، «فاكت»، — دەدى. رادا: «اكەل»، — دەپ البومدى الىپ قاراي باستادى. سۋرەتتەردى ۇستاپ قاراپ: تاعى قاندايلار بار! — دەدى.
ىرجيىپ وتىرعان ءاشىر دە ءۇڭىلىپ رادانىڭ قولىنداعى سۋرەتكە قارادى. ول ەكەۋى البومعا ءۇڭىلىپ شۇعىلدانعاندا، ايسۇلۋ Aينازارعا:
— ءسىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىز بۇگىن قالجىڭ ارالاسقان بولسا دا اششىلاۋ بولدى، ءبۇل نەلىكتەن؟ — دەدى.
اينازار، مۇڭايىڭقىراعان جۇمساق ۇنمەن، ەزۋ تارتىپ:
ءجاي، انشەيىن! — دەدى. ايسۇلۋ:
— جوق، ايىڭىزشى! مۇمكىن ءبىر سەبەبى بار شىعار. نە سەبەپ؟ سول سەبەبىن ايتىڭىزشى! — — كەيىن ايتارمىن!
— جوق، ءقازىر ايتىڭىزشى، ءقازىر ايتىڭىزشى؟ — دەپ قويمادى ايسۇلۋ.
— قايىر، ايتايىن ەندەشە! ءبىراق كوڭىلسىز بولار؟ - نە بولسا دا ايتىڭىز؟ اينازار شيراعان ۇنمەن:
— جارايدى!.. ونىڭ ءمانىسىن ايتايىن، — دەدى.
ايسۇلۋ رادا مەن اشىرگە:
— جولداستار، اينازار اڭگىمە ايتادى، تىڭداڭىزدار! — دەدى كۇلىمدەي ويناپ.
انالار:
— ال، ال، تىڭدايىق!.. — دەپ باستارىن كوتەردى. اينازار:
— ايسۇلۋ ماعان «بۇگىنگى اڭگىمەلەرىڭ قالجىڭ ارالاسقان بولسا دا، اششىلاۋ شىعىپ وتىر، سونىڭ سەبەبىن ايت!» — دەپ قويمادى. بۇگىن، الگى سۋرەتتەردەگى ايەلدەردىڭ مىنەزدەرىن اششىلاۋ ايتقان بولسام، وعان سەبەپ بولعان بۇگىنگى بىر-ەكى حابار بولدى. ول ەكى حابار قىسقاشا مىناۋ ەدى:
ءبىرى:
«قاراعاندى زاۋىتىنىڭ بەر جاعىندا، مىس كەنىن شىعاراتىن ءنىلدى زاۋىتى دەگەن زاۋىت بار. ورىسشا: «ۋسپەن زاۋىت» دەپ ايتادى. سول ءنىلدى زاۋىتىندا 30-شى جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيتىن التىباي دەگەن جۇمىسكەر بار ەدى. جاس كۇنىنەن جالشى ەدى. بىزبەن اۋىلداس، بالا كۇنىنەن بىرگە وسكەن ەدىك. 30-شى جىلدان بەرى التىباي ءنىلدى زاۋىتىندا ىستەپ جۇرگەندە جاس قاتىنى جۇمىس ىستەمەي ۇيدە وتىرادى. التىبايدىڭ تاپقانىن كيەدى، ىشەدى، جەيدى. اياقتا ادەمى باتينكە، ۇستە كوك كويلەك، جۋعانى اق سابىن. جانى تىنىش، جاعاسى بوس. جۇمىس قىلماي جەپ-ىشىپ قانا وتىرعان جاس قاتىن كۇيلەنىپ سەمىرە بەرەدى، ال التىباي قاجىپ، ارىقتاي بەرەدى. التىبايدىڭ ىستەپ جۇرگەن جۇمىسى قىسقارىپ، قىرداعى، اۋىلداعى اعاسىنا بارىپتى. اعاسىنىڭ قاتىنى جامان قاباعىمەن قارسى العان سوڭ، قايتادان زاۋىتقا بارادى. زاۋىتتا، ەرىگىپ وتىرعان جاس قاتىنىنا تاماق تاۋىپ بەرۋگە الاسۇرىپ ءجۇرىپ، موينى ىرعايداي بولىپ ولەدى. بۇگىن سول زاۋىتتان حات جازعان مەنىڭ ءبىر ءىنىم وسى حاباردى جازىپتى.
«التىباي قاتىنىن تويدىرىپ، سەمىرتىپ ءجۇرىپ، ءوزى ارىقتاپ تيتىقتاپ ولەدى. جاس قاتىنى التىبايدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن سەمىرىپ، التىبايدى ءولتىرىپ، كۇلىپ-ويناپ ەكىنشى بايعا ءتيىپ كەتتى» دەپ جازىپتى. بۇل ءبىر.
ال ەكىنشى:
بۇگىن وسىندا، ۋكراينانىڭ ءبىر جاس جازۋشىسى، اقىنى كەلىپ مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ كەتتى. ءوزىن ءبىزدىڭ قازاقستانعا ىقتيارسىز، موبيليزاسيامەن قىزمەتكە جىبەرگەن ەكەن. ءوزى قىستان بەرى وسىندا كىزمەتتە ەكەن. ۋكراينادا «ءسۇيىسىپ قوسىلدىق» دەگەن جاس قاتىنى بار ەكەن. بار جيعان-تەرگەن مۇلكى سول قاتىننىڭ قولىندا قالعان ەكەن. اقىن مۇندا كەلىپ ورنىققان سوڭ قاتىنىنا حات جازىپ شاقىرادى. قاتىنى كەلە قويمايدى. اقىن قاتىنىنا كيەتىن كيىمدەرىن سۇراپ، جيناعان كىتاپتارىن سۇراپ حات جازادى. ولاردى جىبەرۋدىڭ ورنىنا قاتىنى: «ساعىندىم، سارعايدىم»، — دەپ، — «ءوزىم بارام، تەز اقشا جىبەر جولعا» دەپ حات جازادى. اقىن قارىزدانىپ، جيناستىرىپ ەداۋىر اقشا جىبەرەدى. ول اقشانى الىسىمەن اقىننىڭ «سۇيگەن جارى» باسقا بىرەۋگە قاتىن بولىپ، اقىننىڭ جىبەرگەن اقشاسىمەن توي جاسايدى. اقىن ەرىنە كەشە سەنى ساعىندىم، سارعايدىم» دەپ جازىپ، الداپ اقشاسىن الىپ، قاتىن ەندى كۇلىپ حات جازادى. ءمىنى، وسى ەكى اڭگىمەنى ەستىگەننەن كەيىن «بۇگىن بۇل سورتتى ايەلدەردى انگىمەلەۋگە ءتىلىم قىشىڭقىراپ وتىر ەدى»، — دەدى.
انا ۇشەۋى ويلانىڭقىراپ:
— دا-دا... راس... ونداي ادامدار بار عوي! — دەستى. اينازار اششىلاۋ شىرايمەن:
— سولاي! — دەدى.
اينازار مەن ايسۇلۋ سويلەسىپ وتىرعاندا رادا كيىنىپ الدى.
— رادا پەتروۆنا! نەگە اسىعىپ كەتتىڭىز؟ ءالى ەرتە عوي! ءبىراز وتىرا تۇرساڭىزشى! — دەدى اينازار.
ءاشىر:
ءبىز رادا ەكەۋىمىز تىسقا شىعىپ، كىشكەنە بوي جازىپ كەلەيىك. سەندەر ەكەۋىڭ اڭگىمەلەسىپ وتىرا تۇرىڭدار! — دەدى.
ايسۇلۋ قوزعالىپ:
— جو-و-وق، ءبارىمىز بىرگە شىعايىق، نەمەنە سىزدەر ءبولىنىپ شىعاسىزدار؟ — دەدى.
جوق، ءبىز ءبىراز عانا ءجۇرىپ كەلەيىك، سەندەر اڭگىمەلەسىپ وتىرا تۇرىڭىزدار. ءجۇر، راداليا! — دەدى ءاشىر.
رادا:
— مەنىڭ باسىم اينالدى. مەن تىسقا شىعا تۇرايىن، — دەپ شىعىپ كەتتى.
ايسۇلۋ دا تۇرىپ ەدى، ءاشىر مەن اينازار بولماي، ونى وتىرعىزدى.
— ءبىز ون بەس مينۋتتان سوڭ كەلەمىز، ايسۇلۋ، سەن وتىرا تۇر اسىقپاي، اينازار ەكەۋىڭ سويلەسىپ وتىرا تۇرىڭدار! — دەدى ءاشىر.
— نو، ءبىراق كەشىكپەي كەلىڭىزدەر! ون بەس مينۋتتان ارتىق
جۇرمەڭدەر! — دەدى ايسۇلۋ.
— جارايدى، كەشىكپەيمىز، — دەپ شىتىپ كەتتى.
ولار كەتكەن سوڭ اينازار ايسۇلۋعا تايانىپ وتىرىپ، جاي بوس سوزگە كىرىستى. ىشكەن ميۋا شارابىنىڭ قىزۋى اينازاردىڭ سىپايىلىعىن جەڭىڭكىرەدى. سويلەسىپ وتىرىپ اينازار ايسۇلۋدى اقىرىن قۇشاقتادى. ايسۇلۋ جۇمساق قيمىلداپ، كوك شىبىقشا بۇرالىپ اينازاردىڭ قۇشاعىنان بوسانباق بولدى. ءبىراق اينازاردىڭ كۇشتى بىلەگىنەن ايسۇلۋ بوساي المادى. اينازار وڭ قولىمەن ايسۇلۋدىڭ تال بەلىنەن قۇشاقتاپ، سول قولىمەن يەگىنەن جۇمساق كوتەرىپ، جاڭا اشىلعان گۇل جاپىراق اشقانى سەكىلدى ەرىندەرىنەن سۇيمەك بولدى. ايسۇلۋ كۇلىپ، باسىن شايقاپ،ەرىندەرىن، بەتىن اينازاردىڭ ۇمسىنعان ەرىندەرىنەن الىپ قاشتى. ءبىراق اينازار قاتتى قۇشىپ، ايسۇلۋدىڭ ەرىندەرىنەن ىستىق قۇمارلىقپەن ۇزاق قاتتى قىسىپ ءسۇيدى. ايسۇلۋدىڭ ادەمى قابىسقان ەرىندەرىنەن كوكتەمدەگى جاڭا ساۋعان ۋىز ءسۇتتىڭ ءدامى كەلدى. Aينازار ايسۇلۋدىڭ تىزىلگەن مەرۋەرت ءتىستى، گۇل جاپىراقتى ادەمى اۋزىنان تاعى دا ۋىز ءدامىن تاتقىسى كەلدى. تاعى دا ۇزاق قىسىپ ءسۇيدى... ايسۇلۋ ۇشىپ تۇرەگەلىپ، بەتىن باسىپ ەنتىگىڭكىرەپ دەم الىپ:
— ۋھ!.. تۇنشىقتىرا جازدادىڭىز عوي! — دەپ ايناعا قارادى.
اينازار دا ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ايناعا قاراپ تۇرعان ايسۇلۋدى
اقىرىن قۇشاقتاپ كۇلدى:
— تاماشا قىزارىپسىڭ، قاراشى! — دەپ ايسۇلۋدىڭ بەتىنە بەتىن تاقاپ ايناعا قارادى. ايسۇلۋ دا ايناعا قاراپ كۇلىپ، ۇيتقىعان جۇمساق جەلمەن ويناعان كوك شىبىقشا بۇراڭداپ وينادى. اينازار ايسۇلۋدىڭ بەلىنەن قۇشاقتاپ:
— اناۋ ايناعا بارىپ قارايىقشى! ودان ءبىر ءتۇرلى ايقىن كورىنەدى! — دەدى. ايسۇلۋدى كەرەۋەت جانىنداعى شكاف ايناسىنىڭ الدىنا الىپ باردى. تاعى دا اينازار ايسۇلۋدى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ ەدى، ايسۇلۋ كوك ورىمشە بۇرالىپ وينادى. اينازار ايسۇلۋدىڭ بەلىنەن جىلدام قاتتى قۇشاقتاپ الدى.
— قوي، ەندى قايتۋ كەرەك! ولار ەندى كەلمەيتىن بولدى... قايتۋ كەرەك! — دەپ تۇرۋعا ىڭعايلاندى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ كەك شىبىقشا سولقىلداعان ىستىق دەنەسىن قۇشاقتاپ، سوعان بارلىق سەزىم جۇيەلەرىن ەلىتىپ، ماس سەكىلدى بولدى.
— جوق، كەتۋ كەرەك! مەنى شىعارىپ سالىڭىز! مەنىڭ ەندى قايتاتىن ۋاقىتىم بولدى! — دەدى.
ايسۇلۋ ءۇنىنىڭ بەرىكتىگىن كورىپ، اينازار ەسىن جيعانداي ويعا كەلدى. ءوزىن-وزى بيلەپ الدى.
ءبىر جاعى نارازىلاۋ سەكىلدى، ەكىنشى جاعى سالقىنداي قالعان سەكىلدى ۇنمەن:
— جارايدى ەندەشە، شىعارىپ سالايىن! — دەپ تۇردى.
...ەكەۋى كەشەگە شىققاندا قالا تىنىش ۇيقىدا ەدى. سالقىنداي قالعان تۇرمەن كەتە بەرۋدى ىڭعايسىز كوردى دە، اينازار ايسۇلۋدى ءجاي، سىپايى سۇلىقتاۋ قولتىقتادى.
...ايسۇلۋدىڭ پاتەرىنە كەلگەنشە اينازار ايسۇلۋعا ىرزا بولماي، سۇلىقتاۋ بولىپ قالعاندىعىن جاسىرا المادى. قالجىڭداپ جىلى سوزدەر دە ايتپادى.
ەكەۋى كەلە جاتقاندا قالا مۇنارلى ۇيقىدا ەدى.
ايسۇلۋدىڭ پاتەرىنىڭ تەرەزەسىنىڭ تۇبىنە كەلىپ، ەكەۋى توقتاپ، بىر-بىرىنە قاراستى. سول مينۋتتە ەكەۋىنە كوكتەگى جۇلدىزدار دا ماحابباتپەن قاراعان سەكىلدى ەدى. اينازار ىشىنەن: «ءجاي سۇلىق قانا، قوش ايتىسىپ كەتسەم بە ەكەن. ويتسەم، احمەتتىڭ ايەلدەرگە ىستەگەنىن ىستەگەندەي بولىپ شىعا ما؟ ويتۋگە بولماس، ءوزىنىڭ دەگەنىن ايەلگە ورىنسىز وكپەلەگەندەي بولىپ شىعار! بۇعان وكپەلەۋ ادامشىلىق ەمەس قوي. ايسۇلۋداي ايەلدى تازا، نازىك، سۇلۋ ماحابباتپەن قاراتۋ كەرەك. مۇنداي ايەلگە جالاڭ قۇمارلىق كوزىمەن قاراۋ ۇلكەن ماسقارالىق»، — دەدى.
ءبىرتۇرلى نازىك، جىلى، نازدى قيمىلمەن ايسۇلۋدىڭ قولىنان ۇستاپ، اقىرىن وزىنە قاراي تارتتى. اناۋ دا وسىنى كۇتكەندەي، جۇمساق قوزعالىپ، اينازارعا تاياندى. قۇشىرلانا سۇيىسكەننەن سوڭ ەكەۋى تەز قوش ايتىستى.
اينازار ۇيىقتاعان، قالعىعان كوشەلەر بويىمەن قايتىپ كەلە جاتىپ اينالاعا، ودان كوكتەگى جۇلدىزدارعا قارادى.
شىعىستاعى التىن جۇلدىزعا كوزى توقتادى. ىشىنەن: «ايسۇلۋعا تەڭەگەن التىن جۇلدىزىم وسى عوي! — دەدى. اياننىڭ ايلاعىنداي بولماسا يگى، — دەدى. جوق، مۇنى جۇلدىزعا تەڭەۋگە بولادى، — دەدى. —
ايتپاقشى كەشەگى جازعان جىرىمدى ايسۇلۋعا كورسەتۋگە ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم-اۋ! ەندى ۇشىراسقاندا ايتىپ، كورسەتەيىنشى!» — دەدى.
ىڭىرسىپ اينازار جىرلادى. تاعى دا شىعىستاعى، الگى اق التىن سەكىلدى جۇلدىزعا كوز جىبەردى. سونسوڭ، كوك تەڭىزىندەگى بىرداي جۇلدىزداردىڭ بارىنە كوز جىبەردى. قيالىنا ەكىنشى كۇي مەن كەشەگى جىرلار تىزبەكتەلە باستادى. كوككە قۇشاق جايعانداي كۇيدىڭ سىمى دىڭىلداپ كوكىرەگىن كەرنەدى. اينازار ىڭىرسىپ جىرليدى:
سانسىز يۋلدىز اسپان كوكتە،
نۇرلارى ويناپ يالتري.
يانعان وتلى ءوز يۋلدىزىن
يۋراك ءىزلاپ قالتىري...
ءبۇل جىرلاردى ايتىپ بولىپ، اينازار كوكتى، جەردى قۇشاقتاماق بولعانداي ەكى قولىن كوتەرىپ، قۇشاعىن جازىپ، باقىتتى شىرايمەن كوكىرەگىن كەڭ كوتەرىپ دەم الدى.
— ...اھ! التىن يۋلدىز!.. — دەدى.
جانە كۇلىمسىرەپ: باشقۇرتستان! — دەدى.
كەشەگى، بۇگىنگى جانيا
احمەت، اينازار، ايسۇلۋ
كەشكى اقشام باتقان ۋاقىت ەدى. ۇزىنداتىپ الاسالاۋ سالىنعان ستاندارت ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنىڭ تۇبىندە بىرەۋ بايگەگە جاراتقان جۇيرىك اتشا ەرسىلى-قارسىلى ايانداپ ءجۇر. اقشام باتقان ۋاقىت بولسا دا، تولعان اي كەشتىڭ قارا پەردەسىن اشىپ، بيىك كوكتەن قاراپ ەدى، تەرەزە تۇبىندە جۇرگەن ادام زەڭگىر اسپانداعى التىن تاباقتاي بەتىن اشىپ تولىقسىعان ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسىنەن بويىن جاسىرا الماي ءجۇردى. تەك ونىڭ كوكشىل سۇر، تارعىل بەشپەنت-شالبارى ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسىمەن كۇڭگىرتتەنىپ الىستان ايقىن كورىنبەيدى. بۇل ادامنىڭ كوزىنە تۇسىرە كيگەن ەتەكتى قوڭىر قالپاعى بەتىن كولەڭكەلەپ، جالپاق جاۋىرىنىنا دا كولەڭكە ءتۇسىرىپ جاسىرعانداي. ويتكەنمەن ول كەز جەتەر جەرگە بەرىك قىپ قاققان ات بايلايتىن دىڭگەكتەي بولىپ كورىنىپ ءجۇردى. بۇل ادامنىڭ كوكشىل، سۇرعىلت تارعىل بەشپەنت-شالبارىنىڭ ءتۇسى كوك تارعىل قارشىعانىڭ تۇسىندەي ەدى. جانە تەك ءتۇسى عانا قارشىعانىڭ تۇسىندەي ەمەس ەدى. ستاندارت ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنە سۇزىلە قاراپ، تىقىر شىعارماي جۇمساق ادىمداپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەنىندە قامىسقا ۇيرەك قورعالاتىپ، سونى اڭدىعان قارشىعانىڭ جىمىپ اينالعانى سەكىلدى ەدى. بىرەن-ساران، وتكەن-كەتكەن ادامدار بايقاپ قاراسا، ونىڭ بىرەۋدى كۇتىپ جۇرگەنىن سەزەر ەدى. جانە باسىنداعى ەتەكتى ۇلكەن قوڭىر قالپاعى ونىڭ بەتىن قانشا كولەڭكەلەسە دە، جاناپ ەتكەن ادامدار ونىڭ ءتۇزۋ قىر مۇرىندى، ەرنىنەن اسىرماي قىرىققان قارا مۇرتتى، ايقىن ءپىشىندى سۇرعىلت تورى بەتىن، ويلى الىستان قاراعان قارا الا كوزىن انىقتاپ كورەر ەدى.
ول قولىنداعى تاياعىن جەرگە تيگىزبەي اقىرىن ويناتا شيىرىپ، اياقتارىن بايگە اتتاي شىرەپ باسىپ، ءبىر تەرەزەگە ازىراق ءۇڭىلىپ قارادى... ۇيدە تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن بىرەۋدىڭ دىبىسى ەستىلدى.
كەشىكپەي قورادان بىرەۋ شىقتى. تەرەزە تۇبىندە جۇرگەننىڭ قاسىنا كەلىپ، ەكەۋى كۇڭكىلدەسىپ، سويلەسىپ، قولتىقتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەكەۋى فونتان كوشەسىنە بۇرىلىپ، جيىرما قادامداي عانا ءجۇرىپ، كوشە جيەگىندەگى جاعالاي قاز-قاتار وسكەن بيىك اعاشتاردىڭ اراسىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىردى.
الگى تەرەزە تۇپتەرىندە جۇرگەن اينازار ەدى، قورادان شىققان ءاشىر ەدى.
اينازار كۇبىرلەپ:
— وسى كوشەمەن كەلەمىن دەدى مە؟ — دەدى.
— وسى كوشەمەن كەلەدى.
ءاشىر تەلەفون ارقىلى رادامەن، ايسۇلۋمەن سويلەسكەن ەدى. ولار وبلپوترەبسويۋزدىڭ كەڭسەسىندە كەشكى ءبىر ماجىلىستە ەدى. اشىرمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، رادا ايسۇلۋدى تەز پاتەرىنە قايىرماق بولىپ ەدى. ءاشىر مەن اينازار ەكەۋى ەندى سول ايسۇلۋدى فونتان كوشەسىندە توسىپ وتىردى.
ءاشىر:
ەرتەڭ دەمالىس كۇنى، بۇلاردى مىنا تاۋ جاققا، توعاي اراسىنا الىپ شىعۋدىڭ لاجىن ىستەۋ كەرەك ەندى، ايتپەسە، بۇدان ەشتەمە شىعاتىن ەمەس سياقتى عوي ءوزى، سەن باتىلىراق قيمىلداماساڭ بولمايدى... — دەدى.
اينازار ىڭعايسىزدانا كۇلدى:
— باتىل قيمىلداعاندا قايتەمىز ەندى، جاعداي سولاي عوي! مىنا مەنىكى ءبىر بەرىك ادام كورىنەدى ءوزى، — دەدى. اينازاردىڭ «مىنا مەنىكى» دەگەنى ايسۇلۋ ەدى.
ءاشىر كۇلدى:
— جو-وق سەن ءوزىڭ تىم سىپايىسىڭ! مەن ايتتىم ساعان: ايەلگە نەعۇرلىم باتىلىراق بولساڭ، سولعۇرلىم ولار سەنى جاقسى كورەدى دەدىم. ناحالنىيلاۋ بولۋ كەرەك.
اينازار ىشىنەن:
«ا-اي، مىناۋ يت ىلعي حايۋان اركەتىنەن باسقانى ويلامايدى-اۋ! سىپايىلىق، سۇلۋ، نازىك، سۇلۋ قاتىن، سۇيگەن دوستىق دەگەندەردى ايتسام كۇلەدى-اۋ بۇل دا، سولاي... جوق كۇلسە دە مەن بۇعان بىردە جاقسىلاپ تۇرىپ وسىنى ايتارمىن!» — دەدى ىشىنەن. سونى ايتىپ اينازار جانيانى ويلادى. جانيا ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى اۋناپ تۇسكەندەي بولدى. تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى. جانيانى ويلاماسقا تىرىسقانداي، جانيانىڭ سۋرەتىن كوز الدىنان قۋعانداي باسىن شايقاپ، قاباعىن سۋىتا ءتۇيدى. اشىرگە دىبىستاپ:
— ونىڭ، ءار ءتۇرلى ارەكەتتىڭ ەزىنە لايىق ادامى بار عوي، ءاشىر!.. ساعان مەن بىردە ءبۇل ماسەلە تۋرالى ءبىر تولىق اڭگىمە ايتارمىن. مەن، كوڭىلىمە ۇناڭقىراعان ايەلگە سىپايىلىق شەگىنەن اتتاي المايمىن! — دەدى.
ءاشىر ساقىلداپ كۇلدى. اينازاردىڭ اركاسىنان قاقتى:
— ءاي، اقىن قيالى-اي! — دەدى.
اينازار:
— نو، قالايشا سەن تۇسىنبەيسىڭ؟ — دەدى. اسىعىپ باسىپ ءايسۇلۋ كەلەدى ەكەن.
اينازار مەن ءاشىر تانىپ، ورىندىقتارىنان تۇرىپ قارسى ءجۇردى.
— ا-ا، ەسەنسيزدار ما؟ اسىعىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەدىم. ءايداڭىزلار، بىزگە، رادا دا ءقازىر كەلەدى. ول ءبىر ماجىلىستەن شىعا الماي قالدى. ودا ەندى كوپ كەشىكپەس... جۇرىڭىزدەر! — دەدى.
ءاشىر:
— رادا ءماجىلىستىڭ اقىرىنا قاراماي كەلە مە؟ — دەدى.
— ماجىلىستەرىڭىز كوپ بولادى-اۋ دەيمىن وسى سىزدەردىڭ، — دەدى اينازار.
ايسۇلۋ: دا، تولعان اي كەشتىڭ قارا پەردەسىن اشىپ، بيىك كوكتەن قاراپ ەدى. تەرەزە تۇبىندە جۇرگەن ادام زەڭگىر اسپانداعى التىن تاباقتاي بەتىن اشىپ تولىقسىعان ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسىنەن بويىن جاسىرا الماي ءجۇردى. تەك ونىڭ كوكشىل سۇر، تارعىل بەشپەنت-شالبارى ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسىمەن كۇڭگىرتتەنىپ الىستان ايقىن كورىنبەيدى. ءبۇل ادامنىڭ كوزىنە تۇسىرە كيگەن ەتەكتى قوڭىر قالپاعى بەتىن كولەڭكەلەپ، جالپاق جاۋىرىنىنا دا كولەڭكە ءتۇسىرىپ جاسىرعانداي. ويتكەنمەن ول كوز جەتەر جەرگە بەرىك قىپ قاققان ات بايلايتىن دىڭگەكتەي بولىپ كورىنىپ ءجۇردى. ءبۇل ادامنىڭ كوكشىل، سۇرعىلت تارعىل بەشپەنت-شالبارىنىڭ ءتۇسى كوك تارعىل قارشىعانىڭ تۇسىندەي ەدى. جانە تەك ءتۇسى عانا قارشىعانىڭ تۇسىندەي ەمەس ەدى. ستاندارت ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنە سۇزىلە قاراپ، تىقىر شىعارماي جۇمساق ادىمداپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇرگەنىندە قامىسقا ۇيرەك قورعالاتىپ، سونى اندىعان قارشىعانىڭ جىمىپ اينالعانى سەكىلدى ەدى. بىرەن-ساران، وتكەن-كەتكەن ادامدار بايقاپ قاراسا، ونىڭ بىرەۋدى كۇتىپ جۇرگەنىن سەزەر ەدى. جانە باسىنداعى ەتەكتى ۇلكەن قوڭىر قالپاعى ونىڭ بەتىن قانشا كولەڭكەلەسە دە، جاناپ ەتكەن ادامدار ونىڭ ءتۇزۋ قىر مۇرىندى، ەرنىنەن اسىرماي قىرىققان قارا مۇرتتى، ايقىن ءپىشىندى سۇرعىلت تورى بەتىن، ويلى الىستان قاراعان قارا الا كوزىن انىقتاپ كورەر ەدى.
ول قولىنداعى تاياعىن جەرگە تيگىزبەي اقىرىن ويناتا شيىرىپ، اياقتارىن بايگە اتتاي شىرەپ باسىپ، ءبىر تەرەزەگە ازىراق ءۇڭىلىپ قارادى... ۇيدە تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن بىرەۋدىڭ دىبىسى ەستىلدى.
كەشىكپەي قورادان بىرەۋ شىقتى. تەرەزە تۇبىندە جۇرگەننىڭ قاسىنا كەلىپ، ەكەۋى كۇڭكىلدەسىپ، سويلەسىپ، قولتىقتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەكەۋى فونتان كوشەسىنە بۇرىلىپ، جيىرما قادامداي عانا ءجۇرىپ، كەشە جيەگىندەگى جاعالاي قاز-قاتار وسكەن بيىك اعاشتاردىڭ اراسىنداعى ءبىر ورىندىققا وتىردى.
الگى تەرەزە تۇپتەرىندە جۇرگەن اينازار ەدى، قورادان شىققان ءاشىر ەدى.
اينازار كۇبىرلەپ:
— وسى كوشەمەن كەلەمىن دەدى مە؟ — دەدى.
— وسى كوشەمەن كەلەدى.
ءاشىر تەلەفون ارقىلى رادامەن، ايسۇلۋمەن سويلەسكەن ەدى. ولار وبلپوترەبسويۋزدىڭ كەڭسەسىندە كەشكى ءبىر ماجىلىستە ەدى. اشىرمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، رادا ايسۇلۋدى تەز پاتەرىنە قايىرماق بولىپ ەدى. ءاشىر مەن اينازار ەكەۋى ەندى سول ايسۇلۋدى فونتان كوشەسىندە توسىپ وتىردى.
ءاشىر:
— ەرتەڭ دەمالىس كۇنى، بۇلاردى مىنا تاۋ جاققا، توعاي اراسىنا الىپ شىعۋدىڭ لاجىن ىستەۋ كەرەك ەندى، ايتپەسە، بۇدان ەشتەمە شىعاتىن ەمەس سياقتى عوي ءوزى، سەن باتىلىراق قيمىلدا ماساڭ بولمايدى... — دەدى.
اينازار ىڭعايسىزدانا كۇلدى:
— باتىل قيمىلداعاندا قايتەمىز ەندى، جاعداي سولاي عوي! مىنا مەنىكى ءبىر بەرىك ادام كورىنەدى ءوزى، — دەدى. اينازاردىڭ «مىنا مەنىكى» دەگەنى ايسۇلۋ ەدى.
ءاشىر كۇلدى:
— جو-وق سەن ءوزىڭ تىم سىپايىسىن! مەن ايتتىم ساعان: ايەلگە نەعۇرلىم باتىلىراق بولساڭ، سولعۇرلىم ولار سەنى جاقسى كورەدى دەدىم. ناحالنىيلاۋ بولۋ كەرەك.
اينازار ىشىنەن:
«ا-اي، مىناۋ يت ىلعي حايۋان اركەتىنەن باسقانى ويلامايدى- اۋ! سىپايىلىق، سۇلۋ، نازىك، سۇلۋ قاتىن، سۇيگەن دوستىق دەگەندەردى ايتسام كۇلەدى-اۋ ءبۇل دا، سولاي... جوق، كۇلسە دە مەن بۇعان بىردە جاقسىلاپ تۇرىپ وسىنى ايتارمىن!» — دەدى ىشىنەن. سونى ايتىپ اينازار جانيانى ويلادى. جانيا ەسىنە تۇسكەندە جۇرەگى اۋناپ تۇسكەندەي بولدى. تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى. جانيانى ويلاماسقا تىرىسقانداي، جانيانىڭ سۋرەتىن كوز الدىنان قۋعانداي باسىن شايقاپ، قاباعىن سۋىتا ءتۇيدى. اشىرگە دىبىستاپ:
— ونىڭ، ءارتۇرلى ارەكەتتىڭ وزىنە لايىق ادامى بار عوي، ءاشىر!.. ساعان مەن بىردە ءبۇل ماسەلە تۋرالى ءبىر تولىق اڭگىمە ايتارمىن. مەن، كوڭىلىمە ۇناڭقىراعان ايەلگە سىپايىلىق شەگىنەن اتتاي المايمىن! — دەدى.
ءاشىر ساقىلداپ كۇلدى. اينازاردىڭ ارقاسىنان قاقتى:
— ءاي، اقىن قيالى-اي! — دەدى.
اينازار:
— نو، قالايشا سەن تۇسىنبەيسىڭ؟ — دەدى. اسىعىپ باسىپ ايسۇلۋ كەلەدى ەكەن.
اينازار مەن ءاشىر تانىپ، ورىندىقتارىنان تۇرىپ قارسى ءجۇردى.
— ا-ا، ەسەنسيزدار ما؟ اسىعىپ جۇگىرىپ كەلە جاتىر ەدىم. ءايدانىزلار، بىزگە، رادا دا ءقازىر كەلەدى. ول ءبىر ماجىلىستەن شىعا الماي قالدى. و دا ەندى كوپ كەشىكپەس... جۇرىڭىزدەر! — دەدى.
ءاشىر:
— رادا ءماجىلىستىڭ اقىرىنا قاراماي كەلە مە؟ — دەدى.
— ماجىلىستەرىڭىز كەپ بولادى-اۋ دەيمىن وسى سىزدەردىڭ، — دەدى اينازار.
ايسۇلۋ:
— يا، رادا ءماجىلىستىڭ اقىرىنا قاراماي شىعىپ كەتپەك ەدى... ءماجىلىس كوپ، بەرەكە جوق! — دەپ اينازارعا قارادى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ بەتىنىڭ، كوزىنىڭ قۇبىلىستارىن بايقاماق بولىپ قارادى. كوشەنى جيەكتەي وسكەن ادەمى اق قايىڭنىڭ جالبىر كوك بۇيرا جاپىراقتارىنىڭ كولەڭكەسى، شۇبار الا ادەمى ورنەك بولىپ اي ساۋلەسىمەن ايسۇلۋدىڭ بەتىنە ءتۇستى. قايىڭ جاپىراقتارىنىڭ بەتىنە تۇسكەن تەڭبىل، تەڭگەلى كولەڭكەلەرىمەن ويناعان سەكىلدى جانە اي ساۋلەسىمەن ويناعانداي ايسۇلۋدىڭ كوزدەرى سيقىرلى وت شاشىپ وينايدى. اينازار كۇلىمدەپ، كوكتەگى ايعا قاراپ، ودان ايسۇلۋدىڭ بەتىنە قارادى:
— نەگە ولاي قارادىڭىز؟ — دەدى جىميىپ ايسۇلۋ.
— انا ايدىڭ اق ساۋلەسى، مىنا قايىڭداردىڭ بۇيرا جاپىراقتارىنىڭ كولەڭكەلەرى ءسىزدىڭ بەتىڭىزگە اقشىل نۇرمەن ادەمى ەرنەك سالدى. ال ءسىزدىڭ كوزدەرىڭىز اي ساۋلەسىمەن ويناعان سەكىلدى بولادى، — دەدى.
ايسۇلۋ:
— دا، بۇگىنگى كەش ءبىر ءتۇرلى ماتۋر. ءسىز ءبىر نارسە جازۋعا ءتيىسسىز مۇنداي ماتۋر كەشتى سۋرەتتەپ! — دەدى.
ءاشىر كۇلىپ:
— بايقا، ايسۇلۋ، اينازار كەشتى سۋرەتتەسە، ول سۋرەتتىڭ ىشىنە ءوزىڭ ءتۇسىپ قالىپ جۇرمە! — دەدى.
ايسۇلۋ كۇلدى:
— قالايشا؟.. مەن نەگە تۇسەم ول سۋرەتتىڭ ىشىنە؟ مەنىڭشە، جولداس ساميگۋللين مۇنداي كەشتى سۋرەتتەسە، ونىڭ ىشىنە ءبىر گەروينيا كىرگىزبەك بولسا، الماتىنىڭ ءوزى سۇيگەن ءبىر سۇلۋ ايەلىن كىرگىزەدى دە!.. بيت، سولاي ەمەس پە، سۇيتپەيسىز بە، جولداس ساميگۋللين؟ — دەپ اينازارعا قارادى كۇلىپ.
ءاشىر دە كۇلىپ اينازارعا قارادى.
اينازار قولىنداعى تاياعىن مىلتىقشا يىعىنا كوتەرە ۇستاپ:
— الماتىدا التىن ايدىڭ اق ساۋلەسىنە قوسىپ، سۇلۋ اق قايىڭنىڭ كوك بۇيرا جاپىراقتارىنىڭ ادەمى كولەڭكەسىنە قوسىپ مەن سۋرەتتەيتىن سۇلۋ ايەل جوق، — دەدى.
سونى ايتقاندا اينازاردىڭ كەز الدىنا جانيا كەلدى. ءبىراق وعان ءوزى ىزالاندى.
ايسۇلۋ نازدانا كۇلىپ، بۇراڭدادى:
— ا-ا، ءبىر دە سۇلۋ ايەل جوق پا وسىندا؟ راس پا؟ — دەدى.
اينازار ەرىندەرىن تومپيتىپ، ءبىر ءتۇرلى مۇڭلى شىرايمەن سول جاق قاسىن ساندەنىڭكىرەي قيعاشتاپ، ايسۇلۋعا قاراي موينىن قيسايتىڭقىرادى:
يا، سولاي-اۋ! — دەدى.
ءسۇيتىپ بۇلار ايسۇلۋدىڭ پاتەرىنە كەلىپ، شام جاعىپ، پاتەفون ويناۋعا كىرىستى. ايسۇلۋ شاي دايىندادى.
ۇشەۋى شاي ءىشىپ، پاتەفون ويناتىپ ءبىرسىپىرا وتىردى. ءاشىر تىقىرشىپ ءۇي ىشىندە جۇرە باستادى.
— اپىرماي، ەرتەڭگى دەمالىس كۇندى قالاي وتكىزۋ تۋرالى سويلەسىپ، ءسوز بايقاۋ كەرەك ەدى، رادا كەشىكتى-اۋ! — دەدى.
ايسۇلۋ پاتەفون تاباقتارىن قاراپ وتىرىپ:
— رادا كەشىكپەيدى ەندى، اسىقپاڭىز، — دەدى.
— كەشىكتى عوي! ول ءتىپتى ساعات ون ەكىگە شەيىن وتىرىپ الار،تاعى دا تەلەفونمەن سويلەسۋگە مىناۋ ۇيدەن ىڭعايسىز بولادى-اۋ! — دەدى.
ايسۇلۋ:
— مەنىمشە سويلەسۋ قاجەت ەمەس، ەندى رادانىڭ ءوزى دە كەلىپ ءى الادى ءقازىر، — دەدى.
ءاشىر تىسقا شىعىپ كەتتى.
ءاشىر تىسقا شىعىپ كەتكەن سوڭ اينازار ايسۇلۋدىڭ ارت جاعىنان كەلىپ، ويناپ، يەگىنەن اقىرىن ۇستاپ، قولىنان تارتتى.
ايسۇلۋ:
— قويىڭىز... جارامايدى، — دەپ اينازاردىڭ قولىن بوساتتى.
اينازار كۇلىپ، تاعى دا ايسۇلۋدىڭ قولىنان ۇستادى.
— ايسۇلۋ، بەرى قاراشى!.. ماعان قاراشى! — دەدى. ايسۇلۋ ۇيالعانداي بولىپ، كوزىن تومەن قاراتتى:
— قويىڭىز، جارامايدى! — دەدى تاعى دا. اينازار تەرىس قاراپ ءجۇرىپ كەتتى. ءۇيدىنبىر بۇرىشىنان ەكىنشى بۇرىشىنا شەيىن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردى. ايسۇلۋ «قويىڭىز، جارامايدى.. تاشلاڭىز!» دەگەنى اينازارعا جاقپاي قالدى. ايسۇلۋدىڭ مۇنىڭ الدىنداعى ءبىر كۇنگى مىنەزى دە اينازارعا ۇناڭقىراماعان ەدى.
مۇنىڭ الدىندا ءبىر كۇنى اينازار مەن ايسۇلۋ تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن ەدى. سويلەسكەندە: «ءسىزدى رادا شاقىرادى. بىزگە كەلسىن دەيدى. ادەيى ماعان ايت دەپ ەدى»، — دەپ اينازاردى ايسۇلۋ پاتەرلەرىنە شاقىرعان. اينازار كەلىپ، ءبىر كەشتىڭ جارتىسىن بۇلارمەن بىرگە وتكىزگەن. بۇلاردىكىندە اينازاردان باسقا بىرگە ەكى جىگىت بولعان. ولار دا ايسۇلۋلارمەن ءبىر كەڭسەدە قىزمەت ىستەيتىن جولداستار ەدى. ءبىراق ولار شاي ىشكەن سوڭ ءبىراز اڭگىمە ايتىسىپ، ويناپ وتىرىپ كەتكەن. ال اينازار، ايسۇلۋ، رادا ۇشەۋى وڭاشا قالعان. سول وناشا قالعاندارىندا، رادا ءبىر بەس-التى مينۋتتاي تىسقا شىعىپ كەتكەندە، اينازار تاعى دا الگىدەي ويناماق بولعان. ايسۇلۋ وندا دا: «قويىڭىز، جارامايدى!» دەگەندى ايتقان ەدى. وندا اينازار ىشىنەن: «اپىر-اي، مىناۋ ۇيالشاق، سابىرلىلىق قىلادى-اۋ!» — دەپ قويعان ەدى. ەندى اينازار ايسۇلۋدىڭ: «جارامايدى، قويىڭىز!» — دەگەنىنە ازىراق مۇڭايىپ قالدى. «وسى مەنى ۇناتپايتىن شىعار؟.. ال بۇل مەنى ۇناتپايتىن بولسا، مەن نەگە جابىسام بۇعان!..» — دەدى ىشىنەن. سونى ويلاپ اينازار وزىنە-وزى ىزا بولدى. «كوكتەگى جۇلدىز بولسا دا، مەنى ۇناتپاسا، مەن مۇنى نە قىلام؟ قوي، وسى تەككە ەتپەۋلەۋدى قويايىن! وقىعاندىعى بولماسا وسىنىڭ جانيادان نەسى ارتىق؟» — دەدى ىشىنەن.
اينازار ديۆانعا وتىردى. ايسۇلۋدا تۇرىپ كەلىپ اينازاردىڭ جانىنا ديۆانعا وتىرىپ:
— مەنى تاعى دا ماسكەۋگە شاقىرىپ جاتىر، — دەدى.
اينازار ءجاي، سالقىن تۇسپەن ايسۇلۋدىڭ بەتىنە قارادى:
— ەندى جۇرەتىن شىعارسىز؟ — دەدى.
ايسۇلۋ جىميىپ، اينازاردىڭ سالقىن تۇسىنە تاڭىرقانىڭقىراي قاراپ:
— نەگە ولاي دەيسىز؟ مەن مۇندا ءبىر جىلعا قالماق بولدىم، بيت، شاقىرسالار دا مەن ەندى، ءقازىر، ماسكەۋگە قايتپايمىن، — دەدى.
اينازار سالقىن ءتۇرىن جىلىتپادى:
— بەكەر بارمايسىز! نە بار مۇندا؟ الماتى سەكىلدى الىس تۇكپىردە قىزمەت ىستەيمىن دەپ كۇن وتكىزىپ، ماسكەۋگە بارماۋ اقىلعا سىيمايتىن نارسە! — دەپ اينازار الماتىنى جاماندادى، ماسكەۋدى سۋرەتتەپ ماقتادى.
— ماسكەۋ — تۇرمىستىڭ مىس قازانىنىڭ قايناعان ورتالىعى. ماسكەۋدىڭ كوشەسىنىڭ ءوزى مەكتەپ سەكىلدى ەمەس پە؟ ودان كۇن سايىن العان ءبىلىمىڭنىڭ ورنىنا مۇندا بىلىمنەن ارتتا قالاسىڭ. وندا نەشە ءتۇرلى تەاتر، كىتاپ، گازەت، مادەنيەت... عىلىم شامى جانعان ماسكەۋدەن قاشىپ، الماتى ءتارىزدى ناداندىق قاراڭعىسىنان شىعا الماي جاتقان قالاعا بايلانۋ مەنىڭ ميىما سىيمايدى! اتتەڭ، مەن قازاقپىن، مەنى جىبەرمەيدى جانە مەن قازاق بولعان سوڭ، مەنىڭ قازاق ەڭبەكشىلەرىنە ىستەگەن كىزمەتىم پايدالىراق بولادى. سوندىقتان مەن لاجسىز الماتىدا ءجۇرمىن، ايتپەسە، مەن الداقاشان بۇل ارادان كەتكەن بولار ەدىم! — دەدى.
ايسۇلۋ اينازاردىڭ سوزدەرىنىڭ سارىنىن وزىنشە ءتۇسىندى. اينازار بۇل سەزدى ادەيى ايتىپ وتىر، ناز قىلىپ ايتىپ وتىر دەپ ۇعىندى. كوك شىبىقشا بۇراڭداي ويناپ، اينازارعا كوزىمەن وت اتقىلادى:
— جوق، ونىڭىز قاتە، الماتى جاقسى قالا! مەن ەندى ءبۇل قالادا ءبىراز قىزمەت ىستەۋگە ءتيىسپىن. مەن ماسكەۋگە ەندى قايتپايمىن! — دەدى نازدانا كۇلىپ.
ءاشىر كىردى ۇيگە.
— ە، اينازار، مەنىڭ پاتەرىم الىس قوي! ەندى كايتايىن، سەن رادانى كۇتىپ وتىرا ءتۇر. ءسويتىپ ەرتەڭگى كۇننىڭ پلانىن مىنا ايسۇلۋ ۇشەۋىڭ سويلەسىپ، ابدەن بىتىرىڭدەر! ەرتەڭ سونسوڭ ماعان ايتارسىڭ.
ءاشىردىڭ ءبۇل سوزىنە ايسۇلۋ ءبىر ءتۇرلى قورقىڭقىراعان تۇرمەن قارادى:
— جو-و-ق! ءسىزدىڭ ونىڭىز جارامايدى! ءسىز قايدا باراسىز اسىعىپ! رادانى ءبىرجولا توسىپ، سويلەسىپ، ءسوزىڭىزدى ابدەن ءبىتىرىپ كەتىڭىز! — دەدى.
ءاشىر ءوز سەزىن ايتىپ ۇلگىرگەنشە تاعى دا ايسۇلۋ:
— ءسىزدىڭ جولداس ساميگۋللينمەن ەكەۋىمىزدى وڭاشا تاستاپ كەتپەك بولۋىڭىز جارامايتىن ءىس. ەرتەڭ وسەك بولۋى مۇمكىن، — دەدى.
ءاشىر ورەكپىپ:
— قوي-وي، سەن نە ايتاسىڭ، ايسۇلۋ! وسەك بولادى دەگەنىڭ نە؟ بىرەۋمەن بىرەۋ ءبىر ۇيدە وتىرماي ما ەكەن؟ — دەدى.
ايسۇلۋ:
— جوق، ونىڭىز ىڭعايسىز بولادى. ءبىزدىڭ قورامىزدا ءتۇرلى حالىق بار، بيت! — دەدى.
اينازار دا ءاشىردىڭ ءسوزىن ۇناتپاعانىن ءبىلدىردى:
— جوق، ءاشىر، ەرتەڭگى كۇندى سويلەسپەك بولساڭ وتىر، رادانى بىرگە كۇتەيىك! ال اسىقساڭ، ءجۇر، بىرگە قايتايىق! — دەپ تۇرەگەلدى.
ءاشىر ايسۇلۋعا ءبىر قاراپ، اينازارعا ءبىر قاراپ:
— جوق،سەن وتىر. مەنىڭ پاتەرىم الىس، كايتايىن دەپ تۇرمىن، — دەدى.
اينازار سالقىن تۇسپەن اشىرگە قاراپ:
— جوق، مەن دە قايتام. ءايدا، ءجۇر، ەندەشە؟ — دەپ جۇرۋگە ىڭعايلاندى.
ايسۇلۋ ازىراق ىڭعايسىزداندى.
— ەندەشە، ۇشەۋىمىز دە سول راداعا بارساق قايتەدى؟ وبلپوترەبسويۋز ونشالىق قاشىق ەمەس قوي؟ — دەدى. ۇشەۋى تىسقا شىقتى.
...كوكتەگى تولعان ايدىڭ كۇمىس نۇرى قالانى ادەمىلەپ جارقىراتىپ ەدى. قالا جەڭىل، نازىك، جۇقا اق تورعىنمەن پەردەلەنگەن سەكىلدى ەدى. بۇلار وبلپوترەبسويۋزعا راداعا بارماققا فونتان كوشەسىمەن تەمەن قاراي ءجۇردى. اينازار ءوزىن جالقاۋلاۋ، سالقىنداۋ ۇستاپ كەلە جاتتى.
— اينازار، ايسۇلۋ ەكەۋىن راداعا بارىپ الگى ءسوزدى بايلاساڭدار. مەن ءقازىر، وسى ارادان ۇيگە تۋرا قايتايىن، پاتەرىم الىس قوي! — دەدى ءاشىر.
ءاشىردىڭ بۇل سوزىنە اينازار قوسىلمادى. سالقىنداۋ، جالقاۋلاۋ ۇنمەن:
— جوق، بارساق بىرگە بارامىز، سونسوڭ مەن ار جاعىنان ۇيگە قايتام. ءتىپتى، وبلپوترەبسويۋزعا بارىپ تا قاجەتى جوق قوي دەيمىن، ءقازىر رادا وندا جوق بولار. ول ەندىگى كەڭسەدەن كەتىپ قالعان شىعار. جانە قازىرگە شەيىن ءماجىلىس سوزىلۋشى ما ەدى! — دەدى.
— مەنىڭ ويىمشا دا رادانى ءقازىر ودان ءبىز تابالمايمىز عوي دەيمىن! — دەدى ايسۇلۋ.
— ەندەشە، وسى ارادان قايتايىق! مەن ۇيگە كايتايىن، اينازار، سەن ايسۇلۋدى پاتەرىنە اپارىپ سال! — دەدى ءاشىر.
— جو-و-ق، سەن ءوزىڭ اپارىپ سال ايسۇلۋدى. مەنىڭ پاتەرىم الىس سەنىكىنەن! مەن ەندى وسى ارادان كايتايىن! — دەدى اينازار.
ايسۇلۋ ىڭعايسىزداندى.
— جوق، سىزدەر ماشاقاتتانباڭىزدار، مەن ءوزىم-اق كايتارمىن! سىزدەرگە مەنى ەرتىپ ءجۇرۋ قيىن بولار! — دەدى.
ءاشىر مەن اينازار: «سەن اپارىپ سال، سەن اپارىپ سال» دەپ، بىر-بىرىنە سىلتەپ تۇردى.
— قۇداي بىلەدى، اينازار، ەگەردە ايسۇلۋدى پاتەرىنە اپارىپ سالماساڭ وكپەلەيمىن، ەرتەڭ بەتىڭدى كەرمەيمىن! ال، قوش بولىڭدار! — دەپ ءاشىر جىلدام بۇرىلىپ، تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ايسۇلۋ ىڭعايسىزدانىڭقىرادى، «قايتەر ەكەن» دەگەندەي، ۇيالىڭقىراعان شىرايمەن اينازارعا قاراپ تۇردى. كەتىپ بارا جاتقان ءاشىردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ اينازار رەنجىڭكىرەدى.
— ۆوت، ناحال! مىنە ۇياتسىز حالىق! ءجۇرىڭىز ەندى، پاتەرىڭىزگە اپارىپ سالايىن، — دەدى ايسۇلۋعا. اينازاردىڭ بۇل ءسوزى امالسىز ايتىلعانداي ۇنمەن ەستىلدى.
ەكەۋى كەيىن بۇرىلىپ ءجۇردى.
— انا كوشەمەن جۇرەيىك! — دەدى ايسۇلۋ.
— جارايدى، — دەدى اينازار.
ايسۇلۋدىڭ ايتۋى بويىنشا ەكەۋى كارل ماركس كەشەسىمەن ورلەپ جۇرمەككە، سولاي قاراي بۇرىلدى.
كاتار ءجۇرىپ كەلە جاتتى. اينازار ايسۇلۋدى قولتىقتاعان جوق. ۇندەمەي، تەك جانىندا كەلە جاتتى. ايسۇلۋ اڭگىمەلەسپەك بولىپ، بىر-ەكى ءسوز ايتىپ ەدى، وعان اينازار جالقاۋ تۇرمەن، ءبىر ويعا شۇعىلدانعان ۇنمەن، قىسقا-قىسقا عانا جاۋاپ قاتتى. ايسۇلۋ اينازار كەيپىنىڭ مۇنداي بولعاندىعىنا ازىراق جايسىزدانعانداي ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى. اينازاردىڭ بەت-شىرايى — ءوز جونىمەن باسقا ويمەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. شىنىندا اينازاردىڭ جۇرەگىن جانيا تىرنالاپ كەلە جاتىر ەدى.
اينازار دەنەسى قىزباعان بايگە اتشا ىرعالا باسىپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ، اقىرىن كۇرسىندى. ءبىرتۇرلى جۇمساق داۋىسپەن ايسۇلۋ:
— ءسىز بۇگىن نەگە كۇرسىنە بەرەسىز؟ — دەدى اينازارعا. اينازار سالقىنداۋ تۇرمەن ايسۇلۋعا سولعىنداۋ عانا قارادى:
— ءا، سولاي ما؟ ءجاي، مەن كەيدە ءسۇيتىپ كۇرسىنە بەرەم! — دەدى.
ايسۇلۋ تاعى دا جۇمساق ۇنمەن:
— مۇمكىن، كۇرسىنگەندە، بىردەمەنى ويلايتىن بولارسىز؟ نەگە ولاي ەتەسىز؟ — دەدى.
— ەشنارسە ەمەس! وندايدى ەلەمەسەڭىز دە بولادى! — دەدى اينازار. باسقا ءسوز قوزعامادى. ەكەۋى ۇندەمەي ءبىراز ءجۇردى. ايسۇلۋ كوزىنىڭ استىمەن اينازاردىڭ بەتىنە قاراي بەردى. قاراعان سايىن اينازاردىڭ بەتىنىڭ ءوز ويىمەن شۇعىلدانىپ، سالقىن تارتىپ سولعىندانىپ كەلە جاتقانىن بايقادى.
— ءسىز بىلمەيسىز عوي، مەنىڭ مىنەزىم سونداي. مەن اداممەن جارقىلداپ سويلەسىپ وتىرۋدىڭ تاسىلدەرىن بىلمەيمىن. مەن سىزبەن جاقسىلاپ سويلەسىپ وتىرا المادىم. سىزگە مەن ءبىر ناشار مىنەزدى بولىپ كورىنگەن بولارمىن... ءسىز مەنەن جابىرلەنگەن بولارسىز؟ — دەدى. ايسۇلۋ بۇل سوزدەردى ءبىر ءتۇرلى كەشىرىم سۇراعان ۇنمەن ايتقانداي بولدى.
— جو-و-وق، بەكەر ولاي دەيسىز! مەن ءسىزدىڭ مىنەزىڭىزدەن كەمشىلىك تابۋعا قانداي حاقىم بار؟ مەندە ونداي وي جوق! — دەدى اينازار.
تاعى دا ۇندەمەي ءجۇردى. ءبىر كولدەنەڭ ارىقتان اتتاعاندا، اينازار سىپايى عانا ايسۇلۋدىڭ كارىنان ۇستاپ، دەمەپ جىبەردى. ارىقتان اتتاپ تۇسكەن سوڭ تاعى دا ۇندەمەي جۇرە بەردى. ارىقتاعى اسىعىپ، سىلدىرلاپ، سۋماڭداپ جۇگىرگەن سۋ بىلدىرلاپ ويناپ سىقاقتاپ كۇلگەندەي بولدى. اينازار ىشىنەن: «نە دەگەن ادەمى ءتۇن!» — دەپ، اينالاعا، كوككە قارادى. اسپان — قيىرسىز، ءتۇپسىز زەڭگەر مۇقيتتاي بولىپ كورىندى. ايسۇلۋلاردىڭ كۆارتالدارىنىڭ بۇرىشىنا كەلگەن سوڭ ايسۇلۋ اينازارعا جىميىپ، تۋرا قاراپ توقتادى.
— مىنە، ەندى ءبىزدىڭ پاتەر! تاك، سولاي، ءسويتىپ قايتاسىز ەندى پاتەرىڭىزگە؟ — دەپ ايسۇلۋ اينازارعا قاراما-قارسى تۇرىپ، جىميىپ قاراپ، ءتىپتى جاقىن تيىسە تايانىپ تۇردى. اينازار دا ايسۇلۋدىڭ بەت شىرايىنا، كوز قۇبىلىسىنا وقي قارادى.
«بۇل قالاي؟ مۇنىڭ ەندى مەندە نەسى بار؟ باعاناعى بەتىمەن نەگە قالا بەرمەيدى؟ مىنە، بەتىن بەتىمە سونشا جاقىن اكەپ ءتۇر. بارلىق دەنەسىن الدىما اكەپ كۇشاعىما ءدوپ قىلىپ، كوك شىبىقشا بۇراڭداپ ويناپ تۇر! ءبۇل نە ويىن؟ بۇل مەنى ۇناتپايتىن بولسا، باعاناعى بەتپەن نەگە كەتە بەرمەيدى؟ الدە، مۇنىسىنىڭ ءبارى ايەل-اشىردىڭ بۇل سوزىنە اينازار قوسىلمادى. سالقىنداۋ، جالقاۋلاۋ ۇنمەن:
— جوق، بارساق بىرگە بارامىز، سونسوڭ مەن ار جاعىنان ۇيگە قايتام. ءتىپتى، وبلپوترەب سويۋزعا بارىپ تا قاجەتى جوق قوي دەيمىن، ءقازىر رادا وندا جوق بولار. ول ەندىگى كەڭسەدەن كەتىپ كالعان شىعار. جانە قازىرگە شەيىن ءماجىلىس سوزىلۋشى ما ەدى! — دەدى.
— مەنىڭ ويىمشا دا رادانى ءقازىر ودان ءبىز تابالمايمىز عوي دەيمىن! — دەدى ايسۇلۋ.
— ەندەشە، وسى ارادان قايتايىق! مەن ۇيگە كايتايىن، اينازار، سەن ايسۇلۋدى پاتەرىنە اپارىپ سال! — دەدى ءاشىر.
— جو-و-ق، سەن ەزىڭ اپارىپ سال ايسۇلۋدى. مەنىڭ پاتەرىم الىس سەنىكىنەن! مەن ەندى وسى ارادان كايتايىن! — دەدى اينازار.
ايسۇلۋ ىڭعايسىزداندى.
— جوق، سىزدەر ماشاقاتتانباڭىزدار، مەن ءوزىم-اق قايتارمىن! سىزدەرگە مەنى ەرتىپ ءجۇرۋ قيىن بولار! — دەدى.
ءاشىر مەن اينازار: «سەن اپارىپ سال، سەن اپارىپ سال» دەپ، بىر-بىرىنە سىلتەپ تۇردى.
— قۇداي بىلەدى، اينازار، ەگەر دە ايسۇلۋدى پاتەرىنە اپارىپ سالماساڭ وكپەلەيمىن، ەرتەڭ بەتىڭدى كەرمەيمىن! ال، قوش بولىڭدار! — دەپ ءاشىر جىلدام بۇرىلىپ، تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
ايسۇلۋ ىڭعايسىزدانىڭقىرادى، «قايتەر ەكەن» دەگەندەي، ۇيالىڭقىراعان شىرايمەن اينازارعا قاراپ تۇردى. كەتىپ بارا جاتقان ءاشىردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ اينازار رەنجىڭكىرەدى.
— ۆوت، ناحال! مىنە ۇياتسىز حالىق! ءجۇرىڭىز ەندى، پاتەرىڭىزگە اپارىپ سالايىن، — دەدى ايسۇلۋعا. اينازاردىڭ ءبۇل ءسوزى امالسىز ايتىلعانداي ۇنمەن ەستىلدى.
ەكەۋى كەيىن بۇرىلىپ ءجۇردى.
— انا كوشەمەن جۇرەيىك! — دەدى ايسۇلۋ.
— جارايدى، — دەدى اينازار.
ايسۇلۋدىڭ ايتۋى بويىنشا ەكەۋى كارل ماركس كوشەسىمەن ورلەپ جۇرمەككە، سولاي قاراي بۇرىلدى.
قاتار ءجۇرىپ كەلە جاتتى. اينازار ايسۇلۋدى قولتىقتاعان جوق. ۇندەمەي، تەك جانىندا كەلە جاتتى. ايسۇلۋ اڭگىمەلەسپەك بولىپ، بىر-ەكى ءسوز ايتىپ ەدى، وعان اينازار جالقاۋ تۇرمەن، ءبىر ويعا شۇعىلدانعان ۇنمەن، قىسقا-قىسقا عانا جاۋاپ قاتتى. ايسۇلۋ اينازار كەيپىنىڭ مۇنداي بولعاندىعىنا ازىراق جايسىزدانعانداي ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى. اينازاردىڭ بەت-شىرايى — ءوز جونىمەن باسقا ويمەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقانداي كورىندى. شىنىندا اينازاردىڭ جۇرەگىن جانيا تىرنالاپ كەلە جاتىر ەدى.
اينازار دەنەسى قىزباعان بايگە اتشا ىرعالا باسىپ، كەۋدەسىن كوتەرىپ، اقىرىن كۇرسىندى. ءبىرتۇرلى جۇمساق داۋىسپەن ايسۇلۋ:
— ءسىز بۇگىن نەگە كۇرسىنە بەرەسىز؟ — دەدى اينازارعا. اينازار سالقىنداۋ تۇرمەن ايسۇلۋعا سولعىنداۋ عانا قارادى:
— ءا، سولاي ما؟ ءجاي، مەن كەيدە ءسۇيتىپ كۇرسىنە بەرەم! — دەدى.
ايسۇلۋ تاعى دا جۇمساق ۇنمەن:
— مۇمكىن، كۇرسىنگەندە، بىردەمەنى ويلايتىن بولارسىز؟ نەگە ولاي ەتەسىز؟ — دەدى.
— ەشنارسە ەمەس! وندايدى ەلەمەسەڭىز دە بولادى! — دەدى اينازار. باسقا ءسوز قوزعامادى. ەكەۋى ۇندەمەي ءبىراز ءجۇردى. ايسۇلۋ كوزىنىڭ استىمەن اينازاردىڭ بەتىنە قاراي بەردى. قاراعان سايىن اينازاردىڭ بەتىنىڭ ءوز ويىمەن شۇعىلدانىپ، سالقىن تارتىپ سولعىندانىپ كەلە جاتقانىن بايقادى.
— ءسىز بىلمەيسىز عوي، مەنىڭ مىنەزىم سونداي. مەن اداممەن جارقىلداپ سويلەسىپ وتىرۋدىڭ تاسىلدەرىن بىلمەيمىن. مەن سىزبەن جاقسىلاپ سويلەسىپ وتىرا المادىم. سىزگە مەن ءبىر ناشار مىنەزدى بولىپ كورىنگەن بولارمىن... ءسىز مەنەن جابىرلەنگەن بولارسىز؟ — دەدى. ايسۇلۋ بۇل سوزدەردى ءبىر ءتۇرلى كەشىرىم سۇراعان ۇنمەن ايتقانداي بولدى.
— جو-و-وق، بەكەر ولاي دەيسىز! مەن ءسىزدىڭ مىنەزىڭىزدەن كەمشىلىك تابۋعا قانداي حاقىم بار؟ مەندە ونداي وي جوق! — دەدى اينازار.
تاعى دا ۇندەمەي ءجۇردى. ءبىر كولدەنەڭ ارىقتان اتتاعاندا، اينازار سىپايى عانا ايسۇلۋدىڭ قارىنان ۇستاپ، دەمەپ جىبەردى. ارىقتان اتتاپ تۇسكەن سوڭ، تاعى دا ۇندەمەي جۇرە بەردى. ارىقتاعى اسىعىپ، سىلدىرلاپ، سۋماڭداپ جۇگىرگەن سۋ بىلدىرلاپ ويناپ سىقاقتاپ كۇلگەندەي بولدى. اينازار ىشىنەن: «نە دەگەن ادەمى ءتۇن!» — دەپ، اينالاعا، كوككە قارادى. اسپان — قيىرسىز، ءتۇپسىز زەڭگەر مۇقيتتاي بولىپ كورىندى. ايسۇلۋلاردىڭ كۆارتالدارىنىڭ بۇرىشىنا كەلگەن سوڭ ايسۇلۋ اينازارعا جىميىپ، تۋرا قاراپ توقتادى.
— مىنە، ەندى ءبىزدىڭ پاتەر! تاك، سولاي، ءسويتىپ قايتاسىز ەندى پاتەرىڭىزگە؟ — دەپ ايسۇلۋ اينازارعا قاراما-قارسى تۇرىپ، جىميىپ قاراپ، ءتىپتى جاقىن تيىسە تايانىپ تۇردى. اينازار دا ايسۇلۋدىڭ بەت شىرايىنا، كەز قۇبىلىسىنا وقي قارادى.
«بۇل قالاي؟ مۇنىڭ ەندى مەندە نەسى بار؟ باعاناعى بەتىمەن نەگە قالا بەرمەيدى؟ مىنە، بەتىن بەتىمە سونشا جاقىن اكەپ تۇر. بارلىق دەنەسىن الدىما اكەپ قۇشاعىما ءدوپ قىلىپ، كوك شىبىقشا بۇراڭداپ ويناپ تۇر! بۇل نە ويىن؟ بۇل مەنى ۇناتپايتىن بولسا، باعاناعى بەتپەن نەگە كەتە بەرمەيدى؟ الدە، مۇنىسىنىڭ ءبارى ايەلدىڭ مىڭ ءتۇرلى قۋلىقتارىنىڭ ءبىر تۇرلەرى مە؟ نەگە اۋرە بولام وسى!.. — دەدى ىشىنەن.
دىبىستاپ:
— يا، ەندى قوش ايتىسامىز! — دەدى اينازار.
— يا؟ — دەدى جىميىپ، بۇراڭداپ ايسۇلۋ. ايسۇلۋدىڭ ولاي دەگەنى «سول-اق پا بار ايتقانىڭ؟..» — دەگەندەي بولدى.
ايسۇلۋ تاعى دا اينازاردى بيلەپ اكەتتى. اينازار اقىرىندا قيمىلداپ، ايسۇلۋدىڭ وڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، وزىنە تارتتى. سول كەزدە بۇرىشتان ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل شىعا كەلدى.
— مىنا كىسىلەر قارايدى عوي! — دەدى ايسۇلۋ. قارسى بۇرىشتاعى بيىكتەۋ ءۇيدىڭ جانىندا ءبىر بيىك قالىڭ بۇتاقتى اعاش بار ەدى. سول بيىك اعاشتىڭ قالىڭ جاپىراقتارى مەن جانىنداعى بيىكتەۋ ءۇي كوكتەگى تولىقسىعان التىن ايدىڭ جارىق ساۋلەسىنەن ءبىر جاق جاندارىن كولەڭكەلەپ تۇر ەدى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ بىلەگىن قويا بەرىپ، ۇندەمەي، الگى اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە قاراي ءجۇردى. ايسۇلۋدا، اينازاردىڭ ويىنا ۇندەمەي ءتۇسىنىپ، اينازارمەن قاتارلاسىپ ءجۇردى.
اعاش پەن ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە كەلىپ اينازار ءبىر قولىمەن ايسۇلۋدىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن بەلىنەن قۇشاقتاپ سۇيمەك بولدى.
ايسۇلۋ جىميا ويناپ، شىبىقشا بۇراڭداپ اينازاردىڭ قولىنان بوسانباق بولدى. اعاش جاپىراقتارىنىڭ اي ساۋلەسى مەن تەڭگە شۇبار كولەڭكەلەرى ايسۇلۋدىڭ بەتىندە وينادى. اعاشتىڭ تەڭگە شۇبار جاپىراق كولەڭكەلەرىمەن ويناعانداي، ايسۇلۋدىڭ كوزىنەن وت جالتىلدادى.
— تۇرا تۇرىڭىز، مەن تۇسىنبەيمىن. نەگە ءسىز مەنى سۇيمەك بولاسىز؟.. ا؟.. ايتىڭىزشى! — دەدى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ سوزىنە تۇسىنبەگەندەي بولدى:
— ءماسساعان!.. سونداي سۇراۋ بولادى ەكەن-اۋ؟ — دەدى.
— جوق، بىرەۋدى ءسۇيۋ ءۇشىن ادام ول سۇيەتىن كىسىنى جاراتۋ كەرەك بيت! — دەدى ايسۇلۋ.
— ا-ا، سەن مەنى جاراتپايتىن بولعان سوڭ سۇيگىزبەي ءتۇر ەكەنسىڭ عوي!.. وندا، دۇرىس! — دەدى اينازار.
— جو-و-ق، ءسىز مەنى جاراتپايسىز، سوندىقتان، ءسىزدىڭ مەنى سۇيمەك بولۋىڭىزعا مەن تۇسىنبەيمىن! — دەپ جىميىپ ايسۇلۋ اينازارعا قادالا قارادى.
— مەنىڭ ءسىزدى جاراتپايتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى اينازار. تاعى دا كوز الدىنا ايسۇلۋ مەن جانيانىڭ سۋرەتى قاتارلاسىپ كەلدى.
ايسۇلۋ جۇلىپ العانداي:
— ا، باعانا ماعان «ماسكەۋگە قايتقانىڭ جاقسى» دەپ نەگە ايتتىڭىز؟ مەنى جاراتساڭىز، ماسكەۋگە قايتپا دەر ەدىڭىز! — دەدى.
ايسۇلۋدىڭ كوزىنەن جۇلدىز وتى جالتىرادى. اينازار يەگىن كوتەرىپ، داۋىسىن سوزىپ تولعاندى:
— ا-ا، سول ما!.. مەنىڭ ولاي دەۋىمنىڭ ءمانى بار ەدى. ءسىز وعان تۇسىنبەگەن ەكەنسىز عوي! مەنىڭ سىزگە: «ماسكەۋگە قايتىپ كەتكەنىڭىز جاقسى» دەگەنىمنىڭ ءوزى ءسىزدى جاراتاتىن بولعان سوڭ ايتقان ءسوز ەدى، — دەدى.
— وندا، نەگە مەنى كەت دەيسىز؟ — دەدى ايسۇلۋ. ايسۇلۋدىڭ ۇنىنەن ءبىر ءتۇرلى نازىك، ءبىر ءتۇرلى ۇلبىرەك سۇلۋ ناز ەستىلدى.
اينازار ازىراق مۇڭايىڭقىراعان سەكىلدەندى:
— مەنى اۋرە قىلما دەگەن ەدىم، — دەدى. سول كەزدە اينازاردىڭ بەت شىرايى قيال مۇقيتىنا قالقىپ، كوكتەگى التىن جۇلدىزعا الىستان تەلمىرىپ قاراعان ادامدىكىندەي ەدى. ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەپ، اپپاق بولىپ، اققۋشا ۇلبىرەپ جانيا كەلدى.
ايسۇلۋ ءبىر قىمباتتى ءسوز ەستىگىسى كەلگەن تۇرمەن سويلەدى:
— جوق، ءسىز مەنى جاراتپايسىز.
اينازار كەز الدىنان جانيانىڭ سۋرەتىن قۋۋعا تىرىستى. ونى ەسىنە تۇسىرمەسكە تىرىستى. ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ داعدارعان سەكىلدەندى.
— ەندى مەن نە دەيىن سىزگە!.. قانداي ءسوز ناندىراتىن؟.. ءقازىر ھەشبىر ءسوز جوق، بيت ناندىراتىن! جانە مەن جاراتپايتىن ادامدى سۇيمەك تۇگىل، ونىڭ سۋ ىشكەن توستاعانىن ەرنىمە تيگىزۋگە جەركەنەم!.. — دەدى.
سولاي دەدى دە، تاعى دا ايسۇلۋدى اقىرىن قۇشاقتاماق بولدى. ايسۇلۋ تاعى دا ويناپ شىبىقشا بۇراڭداپ اينازاردىڭ قولىنان بوسانباق بولدى. اينازار تاعى دا قويا بەردى.
ايسۇلۋ:
— الماتىدا ەشكىمگە سۇيگىزبەسكە انت قىلىپ ەدىم. ول انتتى اناۋ كۇنى ءسىز بۇزدىردىڭىز! — دەدى كۇلىپ.
اينازار ايسۇلۋدى تاعى دا قۇشاقتادى. ايسۇلۋ تاعى دا كەك شىبىقشا بۇراڭداپ وينادى. اينازاردان بەتىن الىپ قاشتى. اينازار جىلدام قاتتى قۇشىپ، قاتتى ءسۇيىپ الدى. ايسۇلۋدى ءسۇيىپ العاندا، اينازاردىڭ ەرىندەرى جانيانى سۇيگەندەي بولدى.
اينازار ىشىنەن: «وسى، مەن نە بولىپ كەتتىم؟ جانيا نەگە قالمايدى ويىمنان؟ قوي، ايسۇلۋ جاقسى!» — دەدى. مۇنىسى ءوزىن-وزى زورلاعان سەكىلدەندى.
ايسۇلۋ كۇلىپ:
— ءمىنى، تاعى دا انتىمدى بۇزدىردىڭىز! — دەدى.
ءدىڭ مىڭ ءتۇرلى قۋلىقتارىنىڭ ءبىر تۇرلەرى مە؟ نەگە اۋرە بولام وسى!.. — دەدى ىشىنەن.
دىبىستاپ:
— يا، ەندى قوش ايتىسامىز! — دەدى اينازار.
— يا؟ — دەدى جىميىپ، بۇراڭداپ ايسۇلۋ. ايسۇلۋدىڭ ولاي دەگەنى «سول-اق پا بار ايتقانىڭ؟..» — دەگەندەي بولدى.
ايسۇلۋ تاعى دا اينازاردى بيلەپ اكەتتى. اينازار اقىرىندا قيمىلداپ، ايسۇلۋدىڭ وڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، وزىنە تارتتى. سول كەزدە بۇرىشتان ءبىر ەركەك، ءبىر ايەل شىعا كەلدى.
— مىنا كىسىلەر قارايدى عوي! — دەدى ايسۇلۋ. قارسى بۇرىشتاعى بيىكتەۋ ءۇيدىڭ جانىندا ءبىر بيىك قالىڭ بۇتاقتى اعاش بار ەدى. سول بيىك اعاشتىڭ قالىڭ جاپىراقتارى مەن جانىنداعى بيىكتەۋ ءۇي كوكتەگى تولىقسىعان التىن ايدىڭ جارىق ساۋلەسىنەن ءبىر جاق جاندارىن كولەڭكەلەپ تۇر ەدى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ بىلەگىن قويا بەرىپ، ۇندەمەي، الگى اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە قاراي ءجۇردى. ايسۇلۋدا، اينازاردىڭ ويىنا ۇندەمەي ءتۇسىنىپ، اينازارمەن قاتارلاسىپ ءجۇردى.
اعاش پەن ءۇيدىڭ كولەڭكەسىنە كەلىپ اينازار ءبىر قولىمەن ايسۇلۋدىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ، ەكىنشى قولىمەن بەلىنەن قۇشاقتاپ سۇيمەك بولدى.
ايسۇلۋ جىميا ويناپ، شىبىقشا بۇراڭداپ اينازاردىڭ قولىنان بوسانباق بولدى. اعاش جاپىراقتارىنىڭ اي ساۋلەسى مەن تەڭگە شۇبار كولەڭكەلەرى ايسۇلۋدىڭ بەتىندە وينادى. اعاشتىڭ تەڭگە شۇبار جاپىراق كولەڭكەلەرىمەن ويناعانداي، ايسۇلۋدىڭ كوزىنەن وت جالتىلدادى.
— تۇرا تۇرىڭىز، مەن تۇسىنبەيمىن. نەگە ءسىز مەنى سۇيمەك بولاسىز؟.. ا؟.. ايتىڭىزشى! — دەدى.
اينازار ايسۇلۋدىڭ سەزىنە تۇسىنبەگەندەي بولدى:
— ءماسساعان!.. سونداي سۇراۋ بولادى ەكەن-اۋ؟ — دەدى.
— جوق، بىرەۋدى ءسۇيۋ ءۇشىن ادام ول سۇيەتىن كىسىنى جاراتۋ كەرەك بيت! — دەدى ايسۇلۋ.
— ا-ا، سەن مەنى جاراتپايتىن بولعان سوڭ، سۇيگىزبەي ءتۇر ەكەنسىڭ عوي!.. وندا، دۇرىس! — دەدى اينازار.
— جو-و-ق، ءسىز مەنى جاراتپايسىز، سوندىقتان، ءسىزدىڭ مەنى سۇيمەك بولۋىڭىزعا مەن تۇسىنبەيمىن! — دەپ جىميىپ ايسۇلۋ اينازارعا قادالا قارادى.
— مەنىڭ ءسىزدى جاراتپايتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى اينازار. تاعى دا كوز الدىنا ايسۇلۋ مەن جانيانىڭ سۋرەتى قاتارلاسىپ كەلدى.
ايسۇلۋ جۇلىپ العانداي:
— ا، باعانا ماعان «ماسكەۋگە قايتقانىن، جاقسى» دەپ نەگە ايتتىڭىز؟ مەنى جاراتساڭىز، ماسكەۋگە قايتپا دەر ەدىڭىز! — دەدى.
ايسۇلۋدىڭ كوزىنەن جۇلدىز وتى جالتىرادى. اينازار يەگىن كوتەرىپ، داۋىسىن سوزىپ تولعاندى:
— ا-ا، سول ما!.. مەنىڭ ولاي دەۋىمنىڭ ءمانى بار ەدى. ءسىز وعان تۇسىنبەگەن ەكەنسىز عوي! مەنىڭ سىزگە: «ماسكەۋگە قايتىپ كەتكەنىڭىز جاقسى» دەگەنىمنىڭ ءوزى ءسىزدى جاراتاتىن بولعان سوڭ ايتقان ءسوز ەدى، — دەدى.
— وندا، نەگە مەنى كەت دەيسىز؟ — دەدى ايسۇلۋ. ايسۇلۋدىڭ ۇنىنەن ءبىر ءتۇرلى نازىك، ءبىر ءتۇرلى ۇلبىرەك سۇلۋ ناز ەستىلدى.
اينازار ازىراق مۇڭايىڭقىراعان سەكىلدەندى:
— مەنى اۋرە قىلما دەگەن ەدىم، — دەدى. سول كەزدە اينازاردىڭ بەت شىرايى قيال مۇقيتىنا قالقىپ، كوكتەگى التىن جۇلدىزعا الىستان تەلمىرىپ قاراعان ادامدىكىندەي ەدى. ونىڭ كوز الدىنا ەلەستەپ، اپپاق بولىپ، اققۋشا ۇلبىرەپ جانيا كەلدى.
ايسۇلۋ ءبىر قىمباتتى سەز ەستىگىسى كەلگەن تۇرمەن سويلەدى:
— جوق، ءسىز مەنى جاراتپايسىز.
اينازار كەز الدىنان جانيانىڭ سۋرەتىن قۋۋعا تىرىستى. ونى ەسىنە تۇسىرمەسكە تىرىستى. ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ داعدارعان سەكىلدەندى.
— ەندى مەن نە دەيىن سىزگە!.. قانداي ءسوز ناندىراتىن؟.. ءقازىر ەشبىر ءسوز جوق، بيت ناندىراتىن! جانە مەن جاراتپايتىن ادامدى سۇيمەك تۇگىل، ونىڭ سۋ ىشكەن توستاعانىن ەرنىمە تيگىزۋگە جەركەنەم!.. — دەدى.
سولاي دەدى دە، تاعى دا ايسۇلۋدى اقىرىن قۇشاقتاماق بولدى. ايسۇلۋ تاعى دا ويناپ شىبىقشا بۇراڭداپ اينازاردىڭ قولىنان بوسانباق بولدى. اينازار تاعى دا قويا بەردى.
ايسۇلۋ:
— الماتىدا ەشكىمگە سۇيگىزبەسكە انت قىلىپ ەدىم. ول انتتى اناۋ كۇنى ءسىز بۇزدىردىڭىز! — دەدى كۇلىپ.
اينازار ايسۇلۋدى تاعى دا قۇشاقتادى. ايسۇلۋ تاعى دا كوك شىبىقشا بۇراڭداپ وينادى. اينازاردان بەتىن الىپ قاشتى. اينازار جىلدام قاتتى قۇشىپ، قاتتى ءسۇيىپ الدى. ايسۇلۋدى ءسۇيىپ العاندا، اينازاردىڭ ەرىندەرى جانيانى سۇيگەندەي بولدى.
اينازار ىشىنەن: «وسى، مەن نە بولىپ كەتتىم؟ جانيا نەگە قالمايدى ويىمنان؟ قوي، ايسۇلۋ جاقسى!» — دەدى. مۇنىسى ءوزىن-وزى زورلاعان سەكىلدەندى.
ايسۇلۋ كۇلىپ:
— ءمىنى، تاعى دا انتىمدى بۇزدىردىڭىز! — دەدى.
ءسويتىپ ايسۇلۋ اينازارمەن قوش ايتىستى.
اينازار ۋىتتانعان كۇيىنە كەلگەن بايگە اتشا سىپىلداپ، كارل ماركس كوشەسىمەن تومەن قاراي سارت-سۇرت باسىپ كەلە جاتتى. كولدەنەڭ كوشەنىڭ بۇرىشىنان ساڭقىلداپ كۇلگەن ايەل داۋىسى ەستىلدى. بىر-بىرىنە جابىسىپ قولتىقتاسقان ەكى ادام — ەركەك، ايەل شىعا كەلدى. قوناقتايتىن ورنىنا اسىعىپ بارا جاتقان تۇيعىن سەكىلدى سىپىلداي باسىپ اينازار قاستارىنان وتە شىقتى. بىر-بىرىنە جابىسىپ، «راقاتتانىپ» بارا جاتقان جۇرتتىڭ ءبىرىنىڭ قولتىعىنا ءبىرى ەنىپ كۇڭكىلدەسىپ كۇلىسىپ بارا جاتقانىنا قاراپ اينازار ەزۋ تارتىپ كۇلدى. جانيامەن جۇرگەن ادەمى كەشتەرى ەسىنە ءتۇستى. تاعى دا جۇرەگى اقىرىن اۋناپ تۇسكەندەي بولدى. سىلدىرلاپ، سۋى بۇراڭداپ اعىپ جاتقان ارىقتان جەڭىل باسىپ، اتتاپ ءتۇسىپ ارتىنا قارادى. سۋماڭداپ اققان ارىق سۋىنىن. اسىعىپ، جۇگىرىپ بىلدىرلاپ ويناعانى بىر-بىرىنە جابىسىپ بۇراڭداعان جۇرتتىڭ كۇلىسىپ شۇڭكىلدەسكەن ءۇنى سەكىلدەنبەيدى. اينازار تاعى دا ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە ىڭىرسىدى.
جەلسىز تۇندە جارىق اي،
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي.
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىڭ اعاش جاپىراعى
سىبىرلاسىپ ءوزدى-وزى.
كورىنبەي جەردىك توپىراعى —
قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى...
تاۋ جاڭعىرتىپ ءان قوسىپ،
ۇرگەن يت پەن ايتاققا،
كەلمەپ پە ەدىڭ جول توسىپ،
جولىعۋعا اۋلاقتا.
تايماڭداماي تامىلجىپ،
ءبىر سۋىنىپ، ءبىر ىسىپ.
دەم الا الماي دامىل عىپ،
ەلەن قاعىپ بوس شوشىپ.
ءسوز ايتا الماي بوگەلىپ،
ءدۇرسىل قاعىپ جۇرەگى،
تۇرماپ پا ەدى سۇيەنىپ،
تاماققا كىرىپ يەگى...
«قازىردە وسىلاي سۋرەتتەۋگە بولار ما ەدى؟ — دەدى ىشىنەن. — سوڭعى ايتىلعان سۋرەتتەر كازىرگى زامانعا ۇيلەسپەيدى-اۋ!» — دەدى.
تاۋ جاڭعىرتىپ ءان قوسىپ،
ۇرگەن يت پەن ايتاققا...
اقىننىڭ بۇل سوزبەن سۋرەتتەگەنى تاۋ ەتەگىندەگى تەرەڭ سايدىڭ ساعاسىنداعى اقبوز وردالى باي اۋىل. قوتانداعى ىڭىرسىپ جاتقان قويدى كۇزەتكەن ءيتىن ايتاقتاعان كۇزەتشىلەر. نەمەسە، ءان سالىپ مال كۇزەتكەن قىز-كەلىنشەكتەر. قوتان شەتىندە، قوتاندى اينالا ءۇرىپ، ماڭقىلداپ تاۋ جاڭعىرتقان ماڭ توبەتتەر. ماڭقىلداعان توبەتتىڭ داۋىسىمەن ايتاقتاعان كۇزەتشىلەردىڭ داۋىسى مەن تاۋدان تاسىپ قۇلاپ اققان وزەننىڭ گۇرىلدەگەن داۋىسىمەن جاڭعىرىپ ءان ك،وسىپ قالعىعان تاۋ...
بۇل ەسكى اۋىل... ەسكى اۋىل بولعاندا، بايدىڭ اۋىلى. ءقازىر ونىڭ ورنىنا كولحوز، سوۆحوزدار... مال كۇزەتكەن قىز-كەلىنشەكتەر ءقازىر، مۇمكىن وقۋدا، مۇمكىن بريگادالاردا. مال كۇزەتكەن باقتاشىلار مۇمكىن تراكتور باسىندا، مۇمكىن جەر-سۋ كوميسسارياتىنىڭ باسقارماسىندا..، داۋىسىمەن تاۋ جاڭعىرتىپ ماڭقىلداعان ماڭ توبەت ءقازىر سوۆحوز قوتانىندا:
...جەلسىز تۇندە جارىق اي،
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ،
اۋىلدىڭ جانى تەرەڭ ساي،
تاسىعان وزەن گۇرىلدەپ.
قالىن اعاش جاپىراعى
سىبىرلاسىپ ءوزدى-وزى،
كورىنبەي جەردىڭ توپىراعى
قۇلپىرعان جاسىل جەر ءجۇزى...
«يا... بۇل ادەمى سۋرەت! بۇگىنگى كەشتەي كەش قوي ول!» — دەدى اينازار.
كومانديردىڭ اتىنشا جالت-جۇلت باسىپ كەلە جاتىپ، اينالاعا، اسپانعا قارادى.
«اناۋ اسپان، — قيىرسىز، ءتۇپسىز، شەكسىز كوك مۇحيت سەكىلدى... ا، كوك ەمەس-اۋ، زەڭگىر مۇحيت سەكىلدى»، — دەدى.
راسىندا، سول كۇنگى اسپاننىڭ ءتۇسى كوك ەمەس، زەڭگىر ەدى.
«...ءانى، قيىرسىز، ءتۇپسىز زەڭگىر مۇحيتتاعى بىرداي بولىپ شاشىلىپ جالتىلداعان التىن جۇلدىزدار. زەڭگىر مۇحيتتا جالتىلداپ، قۇلپىرىپ، نەشە ءتۇرلى وت شاشادى. ءار جۇلدىز جىمىڭداپ كۇلىپ، جىپىقتاپ بىر-بىرىنە ىم قاعىپ ويناعان سەكىلدى، شەكسىز زەڭگىر مۇحيتتا التىن جۇلدىزدار قالقىپ ءجۇزىپ گاۋھار (بريلليانت) سەكىلدى، ءارتۇرلى وت ساۋلەسىن شاشادى. تولىقسىپ تولعان اي قيىرسىز مۇحيت ورتاسىندا التىن شاراداي بولىپ، قارا جەردى اق ساۋلەسىمەن قارىق قىلادى. ۇيقى مۇنارىنا باتىپ قالقىعان قالىن اعاشتى قالا مىناۋ. كوشە بويلارىندا سىلدىرلاپ سۋماڭداپ اعىپ جاتقان ارىق سۋلارى مىناۋ، زەڭگىر اسپاندى بيىك شىندارىمەن قاپقان قارلى مۇزدى تاۋ اناۋ. مىنە، بۇدان ارتىق ادەمى سۋرەتتى كەش بولا ما؟ مىنە، مۇنداي كەشتەردە، ءقازىر ايسۇلۋ... جانيا سەكىلدى... قىزدى»، — دەدى دە، «جانيانى ۇمىتۋ كەرەك» دەگەندەي قاباعىن شىتىپ قالدى دا بوگەلىڭكىرەپ: «...كوك بۇيرا جاپىراقتى اق قايىننىڭ كولەڭكەسىندە كوك شىبىقشا بۇراڭداتىپ قۇشاقتاپ ءجۇرۋ، ادەمى سۋرەتتەردىڭ ەڭ سۇلۋى ەمەس پە؟» — دەدى. جانيانى ويلاماۋعا تىرىسىپ، داۋىسىن سوزىپ: «دا-ا، اتىن سەنىڭ ايسۇلۋ... باشقۇرتستان!..» — دەدى اينازار.
شىنىندا اينازاردىڭ ەسىنە كەيدە جانيانىڭ سۋرەتى تۇسە بەرەتىن ەدى. ال اينازار ونى ۇمىتۋعا تىرىساتىن. تاعى ىڭىرسىپ اندەتتى. جارىق ايلى، جارىق جۇلدىزدى تىنىق كەش، بيىك اعاش جاپىراقتارىنىڭ كولەڭكەلەنىپ قالعۋى، جۇرەك كۇيىنىن نازىك كۇمىس سىمدارىن تالاسا قوزعاعان ايسۇلۋ مەن جانيا ونى ۇشقىر قيال قاناتىنا مىنگىزدى.
ۇيتقي شالقىپ، اۋەلەنگەن كوڭىل اۋە سۋرەتتەرىن جىرلادى.
اينازار پاتەرىنە كەلىپ، شام جاعىپ، داپتەرىن اشتى. قالام الىپ، اسىعىپ جازا باستادى. جاڭاعى، كوشەدە كەلە جاتقاندا كوڭىلىنە كەلىپ تىزىلگەن ولەڭدى ۇمىتپاي تۇرىپ جازىپ الماققا اسىقتى. ءبىراق، كەلە جاتقاندا كوڭىلىنە تىزىلگەن ولەڭنىڭ ءبارىن داپتەرىنە جازباي، ءۇش اۋىزىن جازعاندا توقتالىپ قالدى:
...اسپاندا سانسىز قالىڭ جۇلدىز بىرداي،
جالتىلداپ نۇر شاشادى سيقىر سىرداي.
قۇبىلتىپ بىر-بىرىنە كۇي قوسادى،
ءومىرى تاۋسىلمايتىن سۇلۋ جىرداي.
سان ساۋلە كوك تەڭىزىن التىندايدى،
قۇلپىرىپ نۇرلارى ويناپ قالتىلدايدى.
ءان قوسىپ ءتۇرلى گاۋھار وت بوپ كۇلىپ.
بي بيلەپ كوكتە قالقىپ جالتىلدايدى.
ويناعان سان ساۋلەنىڭ سيقىر سىرى،
جالتىلداپ قىزىقتىراد سۇلۋ جىرى.
گاۋھارداي التىن جۇلدىز كوپ بولسا دا،
تەك قانا قىزىقتىرماق جالعىز ءبىرى...
بۇل ءۇش اۋىز ولەڭدى جازىپ بولىپ اينازار قالامدى ۇستاعان بويىمەن، الدىنا ءبىر نوقاتقا قاراپ قاتىپ قالدى. جانياعا جازعان ولەڭدەرى ەسىنە ءتۇستى. وز-وزىنە ىزالاندى.
«ياپىراي، وسى كەيدە مەن دە ايان سەكىلدى بولىپ كەتەمىن-اۋ. () ءىىم ايانعا اقىل ايتقان بولدىم-اۋ تۇنەۋگۇنى. سۇيتەمىن دە، مەن اس ءبىر ايەلگە بايلانسام ايانشا، وز-وزىمنەن اۋرەگە تۇسەم! ول ءوز ك ايلاعىن جۇلدىزعا تەڭەپ ەدى، مەن دە ءمىنى، ايسۇلۋدى جۇلدىزعا تەڭەپ وتىرمىن. تۇنەۋگۇنى جانيامەن اۋرەلەنىپ جۇرگەندە دە، جانيانى دا جۇلدىزعا تەڭەپ جازدىم. ونىڭ ءتىپتى بۇدان دا ۇيات قوي! «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەگەن وسى ەكەن-اۋ!.. اياندى ازدىرعان ساسىق لاس كەسەل ماعان دا جۇققانى ما؟» — دەدى ىشىنەن. اينازار داپتەرىن اقتاردى. بۇرىن جانياعا جازعان ولەڭىن وقىدى. ولەڭ مىناۋ ەدى:
...كوكتەگى سان ساۋلەنى سانادىم مەن،
ءارقايسىن سىپاتىنا بالادىم مەن.
وت شاشقان ماڭدايىما گاۋھارسىڭ، — دەپ،
بىرەۋىن تانداپ كوكتەن قالادىم مەن.
سول جۇلدىز كوككە ورلەسە، قۋانامىن،
كەيىسەم، جادىراپ جان، ۋانامىن.
كەيدە ەگەر، بەتىن ونىڭ توزاڭ شالسا،
كۇرسىنىپ قاپالانام، ديۋانامىن.
ول جارىق جانسا، — كوڭىلىم تاسىنادى.
شاتتانىپ قاس-قاباعىم اشىلادى.
ىشىنەن سانسىز جۇلدىز ءبىر سول عانا،
كوزىمە وتتان ىستىق باسىلادى...
بۇل ولەڭدى وقىدى دا اينازار كەرمەكتەۋ شىرايمەن اقىرىن ەزۋىن تارتتى. ونىسى ءوزى-وزىن كەمسىتىپ، قورلاعقىراپ نارازىلانعانى ەدى.
«...بۇل الگى، ايسۇلۋعا جازعاننان دا سوراقىلاۋ ەمەس پە؟» — دەدى ىشىنەن.
تاعى دا اششى كەرمەكتەۋ ەزۋ تارتتى دا، ءوزىنىڭ تۇنەۋگۇنى اياندى كولەڭكەلەپ جازعان ولەڭىن ويلادى. ايان ايلاق سەكىلدى ايەلدى جۇلدىزعا تەڭەيدى، قۇندىزعا، حور قىزىنا تەڭەيدى دەپ، اياننىڭ وز سوزدەرىن قوسىپ سىقاق قىلىپ، كەلەكە قىلىپ جازعان ولەڭىن وقىشى:
...ھاركىمنىڭ قىمبات كورگەن قۇندىزى بار،
ھاركىمنىڭ ولىپ-وشكەن «حور قىزى» بار،
ھاركىمنىڭ ماڭدايىنا لايىقتى
كەز بولعان كوپ ىشىنەن «جۇلدىزى» بار...
«يا، بۇل اياننىڭ سوزدەرىن مازاقتاعان ەلەڭ ەدى. ال ەندى مەنىڭ ءوزىم نە بولىپ بارامىن... ا؟ راس، ايسۇلۋدى اياننىڭ ايلاعىمەن سالىستىرعاندا، ايسۇلۋ ايلاقتىڭ قاسىندا جۇلدىزداي ەكەنى راس! قوي، سوندا دا بۇل ولەڭدى ايسۇلۋ كورمەسىن! ەشكىم كەرمەسىن! جانياعا جازعان الگى ەلەندى دە جانيانىڭ وزىنە كورسەتكەن جوق ەدىم. ەندى ءتىپتى ءبۇل ولەڭدەردى كۇرتايىن!..» — دەدى. قالامدى قىزىل سياعا جىلدام مالىپ الدى دا، الگى ولەڭدەردى ايقىش-ۇيقىش سىزىپ ءوشىرىپ تاستادى. قالامدى تاستاي بەرىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى.
«دا!.. سولاي!..» — دەدى، ارتىسشە سىرەسىپ تۇرىپ جىگەرلى داۋىسپەن.
...ۇيالام ءولىپ-وشىپ «سۇيگەنىڭە»،
ورىنسىز مەنمەن باستى يگەنىڭە،
كەك تەمىر، جاڭا قۇرىلىس زامانىندا،
كۇشىڭدى تەككە شاشىپ كۇيگەنىڭە...
قۇرادى جۇمىسكەر تاپ جاڭا ءداۋىر،
كۇيرەگەن مىڭ-مىق باتپان بولسا دا اۋىر.
ءسۇيۋىڭ ىسكە كەسەل بوپ جۇرمەدىڭ،—
دەمەيمىن: «تاسجۇرەك بول، مۇزدى باۋىر!.. —
دەدى.
«يا، «ءسۇيۋدىڭ» ورنى، مولشەرى بولۋ كەرەك! سۇيگەندە ادامىن تاۋىپ ءسۇيۋ كەرەك! سۇيگەن ايەلىڭ، سۇيگەن قىزىڭ — جاڭا قۇرىلىستىڭ ادامى بولۋ كەرەك! ءسۇيۋىڭ ىسكە زيان كەلتىرمەيتىن بولسىن! سۇيگەن ايەلىڭ اياننىڭ ايلاعىنداي بولماسىن. جانە ول ايەلمەن بايلانىسىڭ اياننىڭ بايلانىسىنداي بولماسىن! كۇش-قۋاتىڭ، اسىل مۇراتىڭ سوسيالدىق قۇرىلىس مايدانىنا جۇمسالۋى كەرەك!.. يا، سولاي!..» — دەدى.
«يا، سولاي» دەگەندە قارسى الدىنا تۋرا قاراپ، باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى...
ايسۇلۋدىڭ قوزعالىپ تولقىعان كوڭىلى بوي بەرمەدى. اينازاردىڭ قاتتى قىسقان كۇشتى قۇشاعىنان بوسانىپ، جىلدام باسىپ پاتەرىنە كىردى. شاپشاڭ، اسىعا قيمىلداپ ۇستەل ۇستىندەگى كىشكەنە اينانى الىپ، شامنىڭ قاسىنا كەلىپ، جىميعان شىرايمەن ءۇڭىلىپ ايناعا قارادى. دۋىلداپ قىزعان بەتىن كوردى. اينازاردىڭ قاتتى سۇيگەن وڭ جاق بەتى مەن ەرىندەرىن سيپادى. جىميىپ باسىن شايقادى. وزىنە-وزى ناز قىلعانداي داۋىسىن سوزىپ: «ا-اي»، — دەدى.
ايناعا قاراپ تۇرىپ، لەزدە جۇزىنە ءبىر ءتۇرلى نازىك كولەڭكە جۇگىرگەندەي، بەت شىرايى جىميۋىن قويىپ، نەشە رەت قۇبىلدى. ساناسىندا، قيالىندا ەكى ءتۇرلى وي ارالاسىپ، كۇرەسكەن سەكىلدەندى. اينانى قويىپ، قالىڭ قارا قاستى قاباعىن سيپاپ، لەزدە تەرەڭ ويعا كىرگەندەي شۇعىلدانىپ تۇردى. تەز قيمىلداپ شامادانىن اشىپ، جىلدام اقتارىپ، ءبىر داپتەر اراسىنان ءبىر سۋرەتتى سۋىرىپ الىپ، تەرەڭ تەلمىرىپ قاراپ تۇردى. بۇل سۋرەت — ماسكەۋدەگى ەرىنىڭ سۋرەتى ەدى.
سۋرەتكە ءبىرسىپىرا قاراپ تۇرىپ، اقىرىن نازىك ايانىشتى شىرايمەن ەزۋ تارتىپ، اششىلاۋ جىميىپ، سۋرەتتى قايتا ورنىنا تىقتى. اقىرىن نازىك قانا كۇرسىنىپ، ءتىپتى ءجاي قيمىلداپ، ءتىپتى ءالى كەتىپ السىرەگەندەي اياعىن ارەڭ باسىپ بارىپ سىلق ەتىپ ديۆانعا وتىردى. ايسۇلۋ ىشىنەن: «ءمىنى، مەن دە كۇرسىندىم... باعانا اينازار دا كۇرسىنگەن ەدى. الدە ول دا مەن سياقتى ەكى وتتىڭ اراسىنا تۇسكەندىكتەن كۇرسىندى مە ەكەن؟.. ا-ا؟.. ولاي بولسا، ءبۇل نە دەگەن حال؟ وسىلاي ما ەدى مەنىڭ سوزدەرىم؟ ماعان نە بولدى ەندى؟.. نە بولىپ شىعار؟» — دەدى. تەز قوزعالىپ ديۆاندا تۇلكىشە ءيىرىلىپ شىنتاقتارىن ديۆانعا تىرەپ، ەكى الاقانىمەن يەگىن تىرەپ، كوزدەرىن ءبىر نوقاتقا قاداپ قاراپ قالدى. تولقىپ تۋلاعان ويلارى، جانعان وتتىڭ ىستىق جالىنىنداي ەرىك بەرمەي تۋلادى.
دىبىستاپ:
«اي-اي، اينازار! اينازار! قايدان كەز بولدىڭ ماعان؟ نەلەرگە اپارىپ سوقتىرارسىڭ ەكەن مەنى!» — دەدى.
سول كەشتە ايسۇلۋدىڭ دا ۇيقىسى كوپكە شەيىن كەلمەي قويدى. ۇزاق ۋاقىت ايسۇلۋ ەكى جاعىنا كەزەك اۋناقشىپ جاتتى.
اۋناپ تۇسكەن سايىن كەرەۋەتى سىقىرلاپ سولقىلداي بەردى. اينازار سەكىلدى ايسۇلۋدىڭ دا كوز الدىنان ەكى سۋرەت كەتپەدى. ءبىرى: ورتا بويلى، اشاڭداۋ، كەلگەن، شاعىن كەۋدەلى، ارىق جاۋىرىندى، سۇرعىلت قوڭىرقاي ءتۇستى، جۇقا مۇرىندى ەرى — احمەت.
ەكىنشىسى: ۇزىنشا بويلى، تولىقشا بالعىن دەنەلى، جالپاق جازىق جاۋىرىندى، كەن كوكىرەكتى، كەڭ ماڭدايلى، ءتۇزۋ قىر مۇرىندى، تەرەڭ قارايتىن قاراكەر كەزدى، كەلتەلەنگەن قارا مۇرتتى اينازار.
تەمىر كەرەۋەتتى سىقىرلاتىپ، سولقىلداتىپ اۋناپ تۇسكەن ايسۇلۋعا رادا:
— سەن بۇگىن نەگە ۇيىقتاماي جاتىرسىڭ، ايسۇلۋ؟ — دەدى.
— ا؟ سەن دە وياۋ جاتىر ما ەدىڭ، رادا؟.. مەن بۇگىن، نە ەكەنىن بىلمەيمىن، ۇيقىم كەلمەي جاتىر؟ — دەدى ايسۇلۋ.
— سەن اينازاردى ويلاپ جاتىرسىڭ عوي؟.. نەمەنە ەندى، ايتتىم عوي باعانا مەن ساعان، اينازاردان ايرىلما! ەڭ سۇلۋ ەركەكتەردىڭ ءبىرى. مىنەزى قانداي قىزىق.، بالا سەكىلدى... وسىنداعى جۇرتتىڭ ءبارىنىن اۋزىنداعى بەلگىلى جازۋشى، اقىن... ونىڭ اقىندىعى جاقسى عوي. اقىن ادامنىڭ جانى، جۇرەگى وتە نازىك سەزىمدى بولاعىنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. ونىڭ ماحابباتى، ونىڭ ءسۇيۋى دە باسقالاردىكىندەي بولماسا كەرەك، — دەدى.
رادا بۇل ءسوزدى نازىك مۇڭ ارالاسقان جىڭىشكە داۋىسپەن ايتتى.
— بىلمەيمىن، رادا، ونىكى اشەيىن، ءبىر ۇيىتقىعان كوڭىلدىڭ ويىنى سەكىلدى عانا كورىنەدى ماعان! مەن قورقامىن. بۇگىن «ءسۇيدىم» دەپ، ەرتەڭ تاعى دا بىرەۋگە اۋىپ كەتسە قيىن بولادى عوي دەيمىن! ول مەنى شىنداپ سۇيمەيدى عوي دەيمىن! ماعان تەك ايەل دەپ قانا قارايدى دەپ قورقامىن! — دەدى ايسۇلۋ.
— سەن اقىماقسىڭ، ايسۇلۋ! تەك ايەل دەپ قانا قاراسا، ماعان نەگە ساعان قاراعانداي قارامايدى؟.. سەن ۇنايتىن بولعان سوڭ ول ساعان سولاي قاراپ ءجۇر!.. مەنى «ۇناتام» دەسە، مەن ەشبىر ويلانباس ەدىم! — دەدى رادا.
— ەندەشە، سىنايىق اينازاردى، ەندى جولىققاندا، رەتى كەلسە ەكەۋىڭدى وڭاشا قالدىرىپ كورەيىن مەن! — دەدى ايسۇلۋ. رادا كۇلدى:
— جارايدى،كورەيىك!.. ءبىراق سەن قىزعانىپ كۇندەپ جۇرمە! — دەدى.
ايسۇلۋ دا كۇلدى، ءبىراق كۇلكىسى شىن كۇلكى سەكىلدى ەستىلمەدى.
— جو-وق، قىزعانبايمىن!
دەمالىس كۇن، 18-كىركۇيەك ەدى. اينازار مەن ءاشىر كارل ماركس كوشەسىن ەرلەپ كەلەدى. كۇن جىلى، جەلسىز تىنىق شىلدەنىڭ ايلارىنداعىداي پىسىناعان ىستىق بولماسا دا، كۇننىڭ جىلىلىعى جاياۋ جۇرگەن بەشپەنتشەڭ ادامداردى تەرلەتەتىن ەدى. ءاشىر مەن اينازار ەكەۋى دە بەشپەنتشەڭ. اسىقپاي الشاڭداپ باسىپ، سويلەسىپ، اقىرىن كۇلىسىپ، كولدەنەڭ جاتقان الاتاۋدى بەتتەرىنە ۇستاپ كەلەدى. دەمالىس كۇن بولعاندىقتان جانە جىلى اشىق كۇن بولعاندىقتان، قالا حالقى كوشە بويلارىندا كوبىرەك ءجۇرىپ جاتىر ەدى. زەڭگىر مۇحيت سەكىلدى اسپانمەن تىلدەسكەن، الاتاۋدىڭ قارلى بيىكتەرى جىبەكتەي جەڭىل مۇنارمەن قاپتالعان. تاۋدىڭ كارلى بيىكتەرىنەن تومەنگى قارسىز بيىكتەرىن قاپتاعان اعاشتاردىڭ جاسىل جاپىراقتارى الىستان قاراكوك بولىپ كورىنەدى. ەتەكتەگى بيىكتەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ۇستەرىندەگى ەگىن ورىندارى الا باتسايىنىڭ تاقتايلارىنداي الامىش بولىپ كورىنەدى. تاۋ ەتەكتەرىندەگى اعاشتارى تەمەن قاراي سوزىلىپ كەلىپ، كۇنشىعىس جاعىنان قالاعا كىرىپ، بارلىق كوشەلەردىڭ بويلارىمەن ءتىزىلىپ، تارالىپ-تارالىپ كەتكەن سەكىلدى.
— نە قىلعانمەن، بۇگىن ولاردى مىنا تومەنگى تاۋ ەتەگىندەگى اعاش ارالارىنا ەرتىپ اپارۋ كەرەك. ايتپەسە، ەرتەڭ مەن ءجۇرىپ كەتسەم، مەن كايتىپ كەلگەنشە ءبىر ايدان ارتىق ۋاقىت ەتەدى عوي! — دەدى ءاشىر ىرجيىپ.
— ا-ا؟.. يا... سەن... كۇندىز ولارمەن ءسوز بايلاسا الماعانىڭ جامان بولعان ەكەن! — دەدى اينازار. ءاشىر سويلەگەندە ول ەندى باسقا ويدا كەلە جاتىر ەدى.
جوندەپ سويلەسە المادىم... ءبىراق ەندى بۇگىن ولاردى الىپ شىعۋعا تىرىسۋ كەرەك. بۇگىن كەشكە بىرەۋ قوناققا شاقىرىپ ەدى، وعان كەشىرەك بارامىن دەپ جىبەردىم، ادەيى وسىلارمەن باس قوسۋعا! — دەدى ءاشىر تاعى ىرجيىپ.
اينازار ءاشىردىڭ سوزدەرىن جاقسىلاپ تىڭدامادى. ءاشىر الگى سودەردى ايتقاندا، ول ءاشىردىڭ ىرجيىپ كۇلگەن اۋزىنا، بادىرايىپ باتتيعان ۇلكەن كوزىنە، تالپاقتاۋ مۇرنىنا قاراپ كەلە جاتتى.
ىشىنەن: «بەتى ءارتىس بولۋعا لايىق ەكەن-اۋ. ءوزى ارتىسشە مۇرتتارىن دا قىرادى. بۇگىن جاعاسىنا گالستۋك بايلاپتى. كوزدەرى ۇلكەن بەت شىرايى اقىلدىلىعىن بىلدىرەدى...» — دەدى.
ايسۇلۋدىڭ كوشەسىنە كەلگەندە اينازار:
— مەن ولاردىكىنە بارمايىن. سەن جالعىز بار. ەرسە، ەرتىپ شىعارسىڭ، ەرمەسە، تەز ءوزىڭ شىعارسىڭ! مەن انا ءبىر اعاشتاردىڭ ءى ۇبىندە تۇرا تۇرايىن! — دەدى.
اينازار كوشە جيەگىنە جاعالاي شىققان بيىك اعاشتاردىڭ كولەڭكەسىندە، كۇزەتتەگى ادامشا ەرسىلى-قارسىلى جاي ايانداپ ءجۇردى. كۇزەتكەنى ايسۇلۋ مەن رادانىڭ تەرەزەلەرى ەدى. وق بويىنداي جەردەن تەرەزەلەرگە كوز.جىبەرىپ ءجۇردى.
ءبىراز ۋاقىت ءوتتى.
ءبىر مەزگىلدە اشىق تەرەزەدەن رادا سەكىرىپ ءتۇستى. اينازار تۇرا قالىپ قارادى. رادا جالاڭ باس، جالاڭ اياق. ۇستىندە شۇبالاڭداعان قوڭىر كويلەگى بار. الاقتاپ جان-جاققا قارادى. اينازاردى كورمەدى. بەرگى بۇرىشقا قاراي الاقتاي جۇگىرىپ كەلسە دە اينازاردى كورمەدى.
اينازار جاي سالقىنداۋ، كەرمەكتەۋ شىرايمەن ەزۋ تارتىپ تۇردى. ىشىنەن رادانى كەلتە جال، شۇبالاڭ قۇيرىق، بۇگىلگەن جاراۋ جيرەن بايتالعا ۇقساتىپ تۇردى. ول كەيدە ادامدى ءبىر حايۋانعا ۇقساتاتىن ەدى. مىسالى، ايسۇلۋدى جال-قۇيرىعى قالىڭ، قازاقتاردىڭ «ەسىك پەن توردەي»، «وقتاۋداي» دەيتىن، سۇڭعاقتى، بالعىن دەنەلى، اتقا بەرگىسىز تورى بايتالعا ۇقساتاتىن ەدى. ءاشىردى شارشامايتىن قاقپان بەل قاراكەر جورعاعا ۇقساتاتىن، ءبىراق ءاشىردىڭ كوزىن قاسقىر الاتىن ءيتتىڭ كوزىنە ۇقساتاتىن. ارينە، ءوزىن كۇشتى شيىر دەنەلى، اسەم باساتىن، بايگەگە جاراعان سۇلۋ قاراكەر اتقا ۇقساتاتىن ەدى. جانيانى جەردەن ءپىسىرىپ العانداي بوستەك دەنەلى، جالتىر كوزدى اقبايتالعا ۇقساتاتىن ەدى. اڭىرايىپ قاراپ تۇرعان راداعا قاراي ءجۇردى. رادا ونى كورىپ، كۇلە جۇگىرىپ اينازارعا كەلدى، اينازار ىشىنەن: «ۆوت، ناقۇرىس!» — دەدى.
رادا كوبەلەكشە سەلتەڭدەپ اينازارعا جەتىپ كەلىپ، ىرجاڭداي كۇلىپ:
— اينازار، مۇندا نەگە تۇرسىڭ، ءجۇر ۇيگە! — دەپ قولتىقتاپ الا جونەلدى.
ۇيلەرىندە وزدەرىنەن باسقا ءبىر ەكى ادام وتىر ەكەن. ءبىرى ەۆرەي جىگىت، ەكىنشىسى — ورىس جىگىت. ەكەۋى دە بۇلارمەن ءبىر مەكەمەدە ىستەيتىندەر. ەۆرەي جىگىت اناۋ كۇنى اينازاردى رادا مەن ايسۇلۋ ەڭ العاش قوناققا شاقىرعاندا دا بىرگە بولىپ، اينازارمەن تانىسقان ەدى. ول پاتەفون جانىندا، اينازاردىڭ سۇيگەن كۇيىن ويناتىپ قارسى الدى. ادەمى كۇيدىڭ ىرعاعىمەن اينازاردىڭ قيمىلى اسەرلەنىپ، ۇيدە وتىرعاندارمەن امانداستى. پاتەفوننىي، جانىندا اينازاردىڭ جاقسى كورەتىن كۇيىن ويناتىپ تۇرعان ەۆرەي جىگىتكە قاراپ ىشىنەن: «شىركىن، ەۆرەي حالقى اقىلدى-اۋ!» — دەدى.
رادا مەن ايسۇلۋ ءشاي جانە بىردەمەلەر دايارلاپ ءجۇردى. ەۆرەي جىگىت پەن ورىس جىگىت كەشىكپەي شىعىپ كەتتى. اينازار ءبىر نارسەنى شۇعىلدانىپ ويلانعان تۇرمەن ءجاي عانا ديۆاندا وتىردى. ءاشىر تىسقا شىعىپ كەلىپ:
— مەنى ءبىر ءۇي قوناققا شاقىرعان ەدى. مەن سوعان بارايىن. اينازار، سەن وتىرىپ قايتارسىڭ، — دەدى.
— جوق، جوق وتىراسىز! ءبىز سىزدەرگە پەلمەن دايارلاپ جاتىرمىز. ءقازىر سونى پىسىرەمىز، سونى جەيسىزدەر! ەشقايدا بارمايسىز، وتىراسىز! — دەستى.
— جوق، ۋادە قىلىپ، بارام دەپ قويىپ ەدىم. ۇيات بولادى عوي... — دەپ سۇراندى ءاشىر.
اينازار سالقىن عانا تۇسپەن:
— سەن كەتسەڭ، بىرگە كەتەيىك. مەن دە كايتام! — دەدى. ەكى ايەل ابدىراڭقىراپ:
— نە دەيسىز؟.. ءسىز قايدا باراسىز؟ — دەستى اينازارعا قادالىپ كەلىپ.
— مەن كونسەرتكە بارام! — دەدى اينازار.
— نە كونسەرت؟ — دەدى ەكى ايەل.
— قازاق كونسەرتى بولاتىن ەدى بۇگىن. ءاشىر كەتسە، مەن سوندا بارام! — دەدى اينازار.
ەندى ايسۇلۋ ۇندەڭكىرەمەي قالدى. رادا نازدانىپ، جابىرلەنگەن داۋىسپەن:
— ءاشىر كەتسە، بىزدىكىندە وتىرمايسىڭ با؟ ءبىز كىسى ەمەسپىز بە؟ — دەدى.
— ءاشىر كەتسە، مۇندا جالعىز وتىرمايمىن. ول كەتسە مەن كونسەرتكە بارام، — دەدى اينازار.
ايسۇلۋ وكپەلەگەن ۇنمەن:
— ول بىزبەن وتىرعىسى كەلمەيدى، — دەدى.
رادا نازدانعان، وكپەلەگەن ۇنمەن:
— ءبىز اۋرە بولىپ پەلمەن دايارلاپ وتىرساق بۇل جالعىز وتىرمايمىن دەيدى، — دەپ اۋزىن تومپيتتى.
— پەلمەندەرىڭدى جەمەيمىن مەن. ءاشىر كەتسە، مەن دە كەتەم! — دەدى اينازار. بۇل سوزدەردى اينازار قايتسە دە ىستەيتىندەي سالماقتى تۇرمەن ايتتى.
اقىرى، تەز بارىپ قايتىپ كەلۋگە ءاشىر ۋادە قىلعان سوڭ بۇلار ءاشىردى جىبەردى. رادا، ايسۇلۋ، اينازار ۇشەۋى قالدى.
ءبىرازدان سوڭ ايسۇلۋ تىسقا شىعىپ كەتىپ، ۇيدە رادا مەن اينازار قالدى. رادا ارنەمەنى سويلەپ وتىردى. ايسۇلۋ كەشىگىپ، ۇيگە قايتپاي قويدى. رادا كۇلىپ، جارقىلداپ، ءارتۇرلى اڭگىمە ايتىپ، اقىرىڭدا ءوزىنىڭ ءومىر تاريحىنىڭ اڭگىمەلەرىنە كەلدى. اينازار بۇگىن ءسوز سويلەۋگە وتە ساراڭ ەدى. رادا سويلەپ اڭگىمەلەر ايتىپ وتىرعاندا، ول ءوزىنىڭ ىشكى ويلارىنا بەرىلىپ وتىردى. اقىرى ىشكى ويلارى ءبولىنىپ، رادانىڭ اڭگىمەلەرىنە زەيىن قويماي، تەك ونىڭ بەت شىرايىنىڭ قوزعالىستارىنا قاراپ وتىردى.
رادا اينازارعا قارسى قاراپ وتىرىپ:
— ءسويتىپ، ءسۇيىپ تيگەن ادامىمدى سىرتقى، بوتەن ەلدەردىڭ بىرىنە جىراققا كىزمەتكە جىبەردى. مەن ماسكەۋدە قالا بەردىم... — دەدى.
وسىنى ايتقاندا اينازار ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، ىشىنەن: «... ماڭدايى قۇشىقتاۋ-اۋ وسىنىڭ — وسى ايەلدىڭ كوبىنىڭ ماڭدايلارى قۇشىقتاۋ بولاتىنى نەسى ەكەن؟..» — دەدى.
— ءبىر ترەستە باسقارمانىڭ حاتشىسى ەدىم. سول كىزمەتىمدە جۇرە بەردىم... — دەدى رادا.
مۇنى ايتقاندا اينازار ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، ىشىنەن: «مۇرنى ناعىز قىزىق مۇرىن عوي. شانانىڭ باسى سەكىلدى جوعارى كەكيىپ تۇر. تاناۋلارىنىڭ تەسىكتەرى كورىنىڭكىرەپ تۇر. تاناۋلارى دوڭگەلەك ەمەس، جوعارىدان تومەن تارتىپ سوپيتىپ تارتىلعان سەكىلدى...» — دەدى.
— ...كوپ ۋاقىتتار ءوتتى، — دەدى رادا. — ءبىر كۇنى، الگى، ونى قىزمەتكە سىرتقى بوتەن ەلگە جىبەرگەن مەكەمە مەنى شاقىردى. باردىم. بارسام سول مەكەمەنى باسقارۋشى ادامداردىڭ بىر-ەكەۋى وتىر ەكەن. «جولداس، سىزگە ءبىر ۇلكەن قايعىلى حابار ايتامىز، ءوزىمىز دە قايعىرىپ وتىرمىز، — ءسىزدىڭ ەرىڭىز ءولىپتى»، — دەدى.
وسىنى ايتقاندا اينازار ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، ىشىنەن: «...ءوزىنىڭ كوزدەرى ءتاۋىر، ۇلكەن كوك كوز... شايتاننىڭ كوزى كوك بولماي، زەڭگىر بولار ما ەدى». وندا ءتىپتى جاقسى بولار ەدى... وسى، كوك كوز سارى ادامداردىڭ كوبىنىڭ كىرپىكتەرى ادەمى بولمايتىنى نەسى ەكەن؟ — كىرپىكتەرى سيرەك قىسقا بولادى، كەيبىرەۋلەرىنىكى سىركەلەنگەن سەكىلدى بولىپ تۇرادى. شىركىن-اي، ءبىزدىڭ ەلدەگى، الگى قۇسنيدىڭ ءسىڭلىسىنىڭ كوزى مەن كىرپىگىندەي سۇلۋ زاتتى ەشبىر جەردە، ەشبىر قالادا كورە المادىم. ۇپ-ۇلكەن، دوپ-دوڭگەلەك، قاپ-قارا، ءموپ-مولدىر بوتا كوز ەدى. كىرپىكتەرى ءجىپ-جيى، ۇپ-ۇزىن، ساداقتىڭ وقتارىنداي تىگىلگەن ەدى»، — دەدى.
— ...مەن نە دەرىمدى بىلمەدىم. ەسالاڭ كىسىشە ۇيگە كايتتىم. ءبىرازدان سوڭ ەستى جيىپ الدىم. ءبىراز ۋاقىت ەتكەن سوڭ سول ءوزىم قىزمەت قىلاتىن ترەستىڭ ديرەكتورىنا ەرگە شىقتىم. بۇل دا ماعان قاتتى بايلانىپ الدى. ءوزى ءبىر ءتۇرلى سىپايى ادام جانە جاقسى ءبىلىمدى، وقىعان ادام ەدى... سودان ەكەۋىمىز ءبىراز تۇرعان سوڭ، ءبىر كۇنى الگى ولگەن ەرىمدى قىزمەتكە جىبەرەتىن مەكەمە مەنى تاعى دا شاقىرىپ قاعاز جىبەرىپتى. باردىم. مەن كەڭسەلەرىنە كىرىپ بارىسىمەن ماعان: «ا، رادا پاۆلوۆنا... ءسۇيىنشى... ءسۇيىنشى... ءسىزدىڭ ەرىڭىز ءتىرى ەكەن. مىنە حاتى!.. تۇنەۋگۇنگى ءولدى دەگەن حابار قاتە ەكەن، مىنە، حاتى!» — دەپ، ماعان حاتىن بەردى!.. نۋ ەندى، نە بولعانىمدى بىلمەيمىن!
ول ونى ايتقاندا ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، اينازار ىشىنەن:
«...ءوزىنىڭ ەرىندەرى بىر-بىرىنە ءتۇزۋ قابىسىپ تۇرمايدى ەكەن-اۋ. تىستەرى دە تەگىس ەمەس، قازاقتاردىڭ جامان تاستاردان قالاعان قورالارىنىڭ ىرگەسى سەكىلدى. ءبىراق تىستەرى تازالاۋ. ونىسى ءتاۋىر ەكەن ايتەۋىر. تىستەرى تازا ەمەس ايەل مەن ەركەكتەر قالاي سۇيىسەدى ەكەن وسى؟ ەركەك يتتەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ اۋىزدارى ساپ-ساسىق بولادى... مىنانىڭ ەرىندەرى جۇقالاۋ... جانە ىلگەرى قاراي كونتەكتەۋ. ءبىزدىڭ ەلدەگى الگى نارباس قاتىننىڭ ەرىندەرى سەكىلدى ەكەن...» — دەدى.
رادا اڭگىمەسىن سوزا بەردى:
«...ۇيگە كەلىپ، ەندى وقيعانى سوڭعى بايىما ايتتىم. ول دا ابدىراپ قالدى. سودان كەيىن، الگى ءوزىن جىبەرگەن مەكەمەسى ارقىلى انا بايىم حات جازىپ تۇردى. ودان حات كەلگەن سايىن مىنا بايىم قىزعانىپ، جانجال شىعاراتىن بولدى. ەندى ونى ءولىپ قالدى دەپ ەستىگەن سوڭ بايعا شىققانىمدى ايتىپ انا بايىما حات جازدىم. حات جازعاننان كەيىن، ول بايىمنان تاعى دا حات الدىم. ول حاتىندا ەشبىر اشۋسىز كۇلىپ جازادى، «سەنىڭ ورنىندا مەن بولسام، مەن دە سۇيتەر ەدىم، ەشتەمە ەتپەيدى. ءوزىم قايتقان سوڭ تاعى دا بۇرىنعىداي بولىپ كەتەرمىز!..» — دەپ جازىپتى. بۇل حاتتى العان سوڭ مەن ءتىپتى ساستىم»، — دەدى.
ول وسىنى ايتقاندا، وعان قاراي وتىرىپ، اينازار ىشىنەن:
«ءوزىنىڭ مويىنى تىم جىڭىشكە ەكەن-اۋ. وسى ايەلدىڭ مويىندارى جىڭىشكە كەلەتىنى نەسى ەكەن؟ جالپى، ۇرعاشى حايۋاننىڭ مويىنى جىڭىشكە كەلەدى دە، ەركەك حايۋاننىڭ مويىنى جۋان كەلەدى»، — دەدى.
رادا:
«...تاعى دا سونداي حاتتار كەلىپ تۇردى. حات كەلگەن سايىن مىنا بايىم جانجال شىعاراتىن بولدى. مۇنىڭ جانجالى ەندى مەنى قالجىراتتى. مەن وعان ەندى شىداي المايتىن بولدىم. مۇنىمەن تۇرمىستىڭ قىزىعى، راقاتى كەتتى. انادان حات كەلگەن سايىن مىناۋ مەنى ۇيدەن قۋاتىن بولدى. كەي كۇندەردە ۇيگە قونبايتىن دا بولدىم. ءسويتىپ، تۇرمىس ابدەن اسقىنىپ قاسىرەت بولعان سوڭ، ءبىر مەكەمەدەن كىزمەت الىپ، كۇنشىعىس سىبىرگە قىزمەتكە كەتتىم. كىزمەتكە كەتەم دەپ دايىندالعانىمدا ءبۇل بايىم ەندى مەنى جىبەرمەدى... جىبەرمەيتىن بولعان سوڭ الدادىم: «ءبىراز ءجۇرىپ كەلەيىن، كوڭىلىم باسىلسىن. كەشىكپەي كايتارمىن!..» — دەدىم. وتارباعا بايىم شىعارىپ سالدى. پويىزعا ءمىندىم، — تەك پويىز جۇرۋگە قوزعالعاندا بايىما ەندى كايتىپ كەلمەيتىندىگىمدى ءبىر-اق ايتتىم. سول ارادا ونىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ كەتە جازدادى...» — دەدى.
ول مۇنى ايتقاندا، اينازار ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ ىشىنەن:
«...ءوزىنىڭ موينىنىڭ ءتۇسى، ءجۇنىن جۇلعان قازدىڭ قىرتىسىنىڭ ءتۇرى سەكىلدى ەكەن-اۋ؟ قازدىڭ ءجۇنسىز قىرتىسىنىڭ ءتۇسى وسىنداي ادەمى ءبۇرلى بولادى. مىنانىڭ مويىنى تازا ەكەن. وسى، كەيبىرەۋلەرى موينىن جۋماي جۇرەدى. كەيبىرەۋلەردىڭ قۇلاقتارىنىڭ تۇپتەرى كىر بولادى. ونى وزدەرى ەلەمەيدى. ءا... مىنانىڭ موينىنىڭ كىرى جوق تازا ەكەن. ونىسى جاقسى! ءوزى ورىس سەكىلدى ەمەس، اعىلشىن ايەلدەرى سەكىلدى ۇزىنشا، جىڭىشكە...» — دەدى.
رادا:
...مەن شىعىس سىبىردە حاباروۆسكييدە جۇرگەنىمدە بۇرىنعى بايىم ماسكەۋگە قايتتى. سونسوڭ حاباروۆسكييدەن ماسكەۋگە قايتقاندا، مەن تۇپ-تۋرا بۇرىنعى بايىما كايتتىم! — دەدى.
ول ونى ايتقاندا، اينازار ونىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ، ىشىنەن: «...ءوزىنىن ءبىر جاقسى جەرى سويلەگەندە اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىرامايدى ەكەن. وسىنداي، ساعان قاراپ تاياۋ وتىرىپ سويلەگەندە سەنىن بەتىنە تۇكىرىگى شاشىراپ وتىرسا ءبىر پالە عوي. جانە ءبىر ءتاۋىر جەرى ءوزىنىڭ جامان ءيىسى جوق ەكەن...» — دەدى.
بىرەۋ ەسىكتى قاقتى.
رادا ءسوزىن ءبولىپ، ەسىككە قاراپ:
— كىرىڭىز! — دەدى.
ەسىك اشىلدى. ۇيالىڭقىراعان تۇستە جىلميىپ ۇيگە ايسۇلۋ كىردى.
— سەن قايدا بولدىڭ؟ — دەدى ايسۇلۋعا رادا.
اينازار ىشىنەن ايسۇلۋدىڭ ونىسىن جاقتىرمادى.
«بۇل قالاي ادام ءوزى؟ مەن بۇعان كەلىپ وتىرسام، ول مەنى رادامەن وڭاشا قالدىرىپ، شىعىپ كەتىپ كورشىلەرىنە بارىپ وتىرىپ كەلەدى؟ الدە بۇل مىنا رادانىڭ اقىلى ما ەكەن؟ قالاي بولعايدا دا، مۇنىسى ويلاناتىن نارسە ەكەن. قوي، وسى مەن وسىعان نەگە سونشا جابىسام؟ ا-اي، اتتەگەن-اي؟..» — دەپ اينازار تاعى دا جانيانى ويلادى.
«... جانيا دۇرىس، كوڭىلدەگىدەي، ءوزىم ويلاعانداي بولعاندا، مەن بۇعان ءبۇيتىپ اينالار ما ەدىم؟ قانداي جاقسى كورۋشى ەدىم ونى! و دا مەنى تاماشا كورەتىن سەكىلدى ەدى عوي! ا-اي، جانيا-اي، مەنى اۋرە قىلىپ باقتىڭ-اۋ! سەنىن سالعان ءورتىڭنىڭ جالىنى ءبىر باسىلىڭقىراپ، مىناۋمەن كەز بولعان سوڭ قايتا قوزعان ەدى عوي». اينازار ءبىرتۇرلى اقىرىن قيمىلمەن، نازىك مۇڭدى قاباقپەن قوزعالىپ قولىنداعى بىلەزىكتى التىن ساعاتىنا قارادى.
— جولداس ساميگۋللين! نەمەنە، ءسىز اسىعا بەرگەنىڭىز؟ مەن پەلمەندى ءقازىر قايناتىپ جىبەرەم. ءبىر بەس، ون مينۋتتا دايىن بولادى! مەن ءقازىر دايىندايىم! — دەپ ايسۇلۋ تەز قيمىلداپ، پەلمەن دايىنداۋعا جونەلدى. رادا دا تۇرىپ تەز وعان جاردەمدەستى.
ۇيگە ىرجيىپ ءاشىر كىردى.
* * *
پەلمەندەرىن جەپ، شاي ءىشىپ بولىپ، بۇلار ەكى-ەكىدەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا كەشتىڭ ءبىرسىپىراسى وتكەن ەدى.
سىرتتان بىرەۋ تەرەزەنى قاتتى-قاتتى قاعىپ قالدى. تەرەزەنىڭ بىرەۋى اشىق ەدى. وتىرعاندار شوشىعانداي جالت-جالت قاراستى. سىرتتان ءبىر ايەلدىڭ اسىققان قاتتى داۋىسى ۇيدە وتىرعانداردى سەلك ەتكىزگەندەي بولدى.
— ...رادا پاۆلوۆنا، ءبىر تانىستارىڭ ماسكەۋدەن كەلىپتى. «وبلپوترەبسويۋزدە وتىرمىز»، — دەيدى. سەنى شاقىرادى، بىزگە تەلەفونمەن ايتتى!.. — دەدى داۋىس.
— ا-ا، كاروپەتوۆتەر! كاروپەتوۆتەر! — دەپ قۋانىپ رادا ۇشىپ تۇرەگەلدى. داۋىستاپ:
— جارايدى!.. جارايدى!.. مەن ءقازىر بارام!.. راحمەت، — دەدى.
تاعى دا ءاشىر، اينازار، ايسۇلۋ ۇشەۋىنە قاراپ:
— نو، جولداستار، ايىپقا بۇيىرماڭىزدار!.. مەنىڭ ءبىر جاقىن تانىستارىم ماسكەۋدەن جاڭا كەلىپ تۇسكەن ەكەن، ولاردىڭ تۇسەتىن پاتەرلەرى جوق بولىپ، وبلپوترەبسويۋزدا مەنى شاقىرىپ وتىرعان عوي. مەن ەندى بارىپ سولاردى وسىندا الىپ كەلەيىن، سىزدەر وتىرا تۇرىڭىزدار، — دەدى.
ءاشىر تۇرەگەلدى:
— مەن دە قايتايىن! — دەدى. رادا اينازارعا قاراپ:
— اينازار، سەن ايسۇلۋمەن وتىرا تۇر، بۇل جالعىز وتىرۋعا قورقادى عوي. وتىرا ءتۇر! — دەدى.
ءاشىر دە ول ءسوزدى قۋاتتادى.
ايسۇلۋ ۇندەمەگەن سوڭ اينازار كوندى، ايسۇلۋدىڭ قاسىندا وتىرا تۇرماق بولدى.
ول ەكەۋى شىعىپ كەتكەن سوڭ اينازار تۇرىپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، ديۆانعا بارىپ وتىردى. پەلمەنمەن بىرگە ىشكەن از عانا فين شامپانى اينازاردىڭ دەنەسىن ازىراق قىزدىرعان ەدى. اينازاردىڭ كوڭىلى جادىراڭقىراپ، ءبىر جەڭىلتەك، ەسەرلەۋ كۇيگە ءتۇسىپ وتىردى. ويىن ىزدەپ كۇيلەنگەن كوڭىلى «كارمەن» وپەراسىنان «توررەادور» كۇيىن اندەتىپ وتىردى.
«ايسۇلۋ، مۇندا كەلىپ وتىرشى!..» — دەپ ويناي كۇلىمسىرەپ، ايسۇلۋدى قاسىنا ديۆانعا شاقىردى.
ايسۇلۋ بۇرالىپ، جىميىپ تۇرەگەلىپ، اينازاردىڭ قاسىنا ديۆانعا كەلىپ وتىردى.
اينازار بالاشا ويناعان تۇرمەن كۇلىمسىرەپ، ايسۇلۋدىڭ بەلىنەن اقىرىن قۇشاقتاپ وزىنە قاراي تارتىپ، كۇلىمدەي بۇكتەلگەن ەرىندەرىنەن قاتتى ۇزاق قىسىپ ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. ايسۇلۋ تۇنشىققانداي بۇراڭداپ، ويناپ تىپىرلادى. اينازار ونى جىبەرمەدى. ايسۇلۋدىڭ وتتاي ىستىق، قايناعان بەتى، ەرىندەرى، شىبىقشا بۇرالعان دەنەسى اينازارعا جابىسا بەردى. ايسۇلۋ دا اينازاردىڭ كۇشتى شىمىر دەنەسىن قاتتى جىلدام قۇشاقتاپ، اينازاردىڭ بەتىنەن، ەرىندەرىنەن قايتا-قايتا، ۇزاق-ۇزاق، قاتتى-قاتتى وبە بەردى.
لەزدە ەكەۋىنىڭ قايناعان قانى، اسىعىپ سوققان جۇرەكتەرى، ماس بولعان كوڭىلدەرى، الاسۇرعان سەزىمدەرى بار دۇنيەنى ۇمىتتىردى.
تىستاعى زەڭگىر اسپانداعى سالقىن ساۋلەلى التىن اي، جارىق، كۇمىس مۇنارمەن ماۋجىراعان قالا، زەڭگىر اسپانمەن قابىسقان مۇنارتقان قارلى تاۋ، كوشە بويلارىنداعى قاز-قاتار وسكەن بيىك اعاشتاردىڭ جالبىراعان كوك بۇيرا جاپىراقتارى، تىنىستارىن تارتىپ سىر ۇستىنە سىر ۇرلاعان سەكىلدى ەدى. تەك ارىق بويلارىمەن سۋماڭداپ، بۇراڭداپ اسىعىپ جۇگىرگەن ارىق سۋلارى عانا سىقىلىقتاپ كۇلىسىپ، سىلدىرلاپ ويناپ كەتىپ جاتتى.
رادا مەن ايسۇلۋ ماسكەۋدەن كەلگەن قوناقتارىمەن شاي ءىشىپ، اۋىز جيماي ۇزاق اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ، ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە توسەك جايلاپ جاتتى. جاتىسىمەن قوناقتار تەز ۇيقىعا كىرىستى. رادا دا ۇيقىعا كەتتى. ايسۇلۋ تاعى دا ۇيىقتاي المادى، دوڭبەكشي بەردى. بۇگىنگى كەش پەن وتكەن كۇندەردىڭ وقيعالارى كينو سۋرەتتەرىندەي وي قيالىندا تىزبەكتەلىپ ءوتىپ جاتتى. وي قيالىندا ساعىمشا بۇلدىراپ كەلىپ، ايقىندالىپ، ءتىرىلىپ تىزبەكتەلگەن سۋرەتتەردىڭ ىشىندە بارلىق سەزىمىن بيلەپ كوز الدىنان ەكى سۋرەت كەتپەي قويدى. ول — احمەت پەن اينازار ەدى.
كەشەگى كۇندەردە احمەتتى ءسۇيىپ، ونىمەن قوسىلىپ، قىزىقتى كۇندەر وتكىزگەنىن ويلادى. احمەتكە ايتقان تالاي ماحاببات سوزدەرى ەسىنە ءتۇستى. ونى قۇشاقتاپ وپكەندەرى كوز الدىنا كەلدى. ونىمەن قوسىلعاندا «تەك سەنەن باسقا ادامدى سۇيمەسپىن» — دەگەن سەرتتى سوزدەرى ەسىنە ءتۇستى. ءسويتىپ، ەندى بۇگىن اينازارعا اۋعانىن ويلاپ ايسۇلۋ وزىنەن-وزى ۇيالدى. ءوزىن-وزى قورلادى.
«كەشەگى كۇندەردە احمەتتى ءسۇيىپ، بۇگىن اينازاردى ءسۇيدىم... مۇمكىن، سونسوڭ تاعى دا بىرەۋدى سۇيسەم، ودان كەيىن جانە بىرەۋدى سۇيەم... ءسويتىپ ەشبىر شەكسىز سۇيە بەرسەم، وندا نە بولماق؟» — دەدى ىشىنەن.
كەشەگى كۇندەر اناۋ — احمەت.
بۇگىنگى كۇن مىناۋ — اينازار.
ماعان نە بولدى؟ اينازار ەندى ومىرلىگىم بولسا جارايدى... ال بۇدان كەيىن تاعى دا بىرەۋگە اۋىپ تۇسسەم نە بولعانىم؟ — دەپ ايسۇلۋ ەرنىن تىستەدى.
«قوي، ءوزىمدى ەزىم قاتتى ۇستايىن! مەنىڭ سۇيگەنىم وسى عانا بولسىن!.. ەندى كەشەگى — بۇگىنگى عانا بولسىن!..» — دەدى.
وسى تاقىرىپتا ۇزاق وتكىر ويلار ايسۇلۋدىڭ جۇرەگىن تىرمالاي بەردى. ايسۇلۋ تىنىشتانا المادى. قوناقتار مەن رادا قاپەرسىز پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتتى. قوناقتىڭ ۇستەل ۇستىنە قويعان ساعاتىنىن اسىعىپ جۇگىرگەن جۇرىسىمەن ايسۇلۋدىڭ الاسۇرىپ سوققان جۇرەگى جارىسىپ جاتتى. قوناق كاروپەتوۆ قوزعالىپ ۇيقىسىرادى: «پويىز ءجۇرىپ بارادى!.. پويىز ءجۇرىپ بارادى!..» — دەدى.
ايسۇلۋدىڭ جۇرەگىن تىرمالاعان «كەشەگى — بۇگىنگى» دەگەن ماسەلە اينازاردىڭ دا جۇرەگىن شىمشىلادى. بۇل ماسەلەدەگى جانيا مەن ايسۇلۋدىڭ سۋرەتتەرى سوڭعى كۇندەردە اينازاردىڭ كوڭىلىن، جۇرەگىن دال قىلاتىن ەدى.
ءبىراق اينازار كوبىنەسە جانيا سۋرەتىنىڭ «سيقىرىنا» بەرىلمەي، ونى ۇمىتۋعا تىرىسىپ، ونى تەز، مۇلدە ۇمىتۋ ءۇشىن ايسۇلۋدى «جۇلدىز» قىلعان ەدى.
رادا ماسكەۋدەن كەلگەن قوناقتاردى ەرتىپ كەلگەن سوڭ، قوش ايتىسىپ شىعىپ، پاتەرىنە قايتىپ كەلە جاتىپ، ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە اينازاردىڭ كوزى ءتۇستى. اينازاردىڭ جىلدام باسىپ كەلە جاتقان ادىمى باياۋلانىپ، سول جاق قاباعى كوتەرىلىڭكىرەپ، بەتىن وي كولەڭكەسى شالدى. كوز الدىنا جانيانىڭ سۋرەتى كەلدى. جانيانى قۇشاقتاپ سۇيگەندەرى ەسىنە ءتۇستى. جانيانىڭ ەركەلەپ قۇشاقتاعاندارى كوز الدىنا كەلدى... سونان سوڭ جانيا مەن ايسۇلۋدىڭ سۋرەتى كەلىپ قاتارلاستى. اينازار قاباعىن ءتۇيىپ، ادىمىن جىلدامداتتى. جانيانىڭ «سيقىرلى» سۋرەتىنەن قاشقانداي جىلدام باسىپ ادىمىن جيىلەتتى.
ىشىنەن جانياعا: «كەشەگى كۇندەردە سەنى شىنداپ ءسۇيىپ ەدىم، سەن مەنىڭ ويلاعان «جۇلدىزىم» بولماي شىقتىڭ. ەندى مەنى اۋرەلەمە! مەنىڭ بۇگىنگى تاپقان «جۇلدىزىم» — سۇيگەنىم — ايسۇلۋ. ءبىراق ەندى ول ءسۇيۋدىڭ دە مولشەرى بولادى. مەن كەشە سەنىمەن الدانعان اڭعىرت اقىن ەدىم! ەندى بۇگىنگى ايسۇلۋدى جۇلدىز قىلعان اينازارمىن! ءبىراق بۇگىن مۇنى «جۇلدىز» قىلسام دا، كوز جۇمىپ ونىڭ سوڭىنان ەرمەسپىن. ونىڭ شەگى، مولشەرى بولار...» — دەدى. سۇيدەپ اينازار جانيانىڭ كولەڭكەسىنەن قاشقان سەكىلدى اسىعا ادىمداپ كەلە جاتتى.
اسىعىپ جۇگىرە باسقان اينازار كوشە بويىنداعى ارىقپەن سۋماڭداپ اسىعىپ بۇراڭداپ، سىلدىرلاپ جۇگىرگەن سۋمەن جارىستى...
* * *
1932 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ون التىسىندا ول ۇلكەن اۋىر كەڭەستە ەدى...
«نارسەنىڭ سىنار جاق قاباتىن ايىرا ءبىلۋ كەرەك. دۇنيەدە ەكى ءتۇرلى زاتتىڭ بىرىگىپ — ءبىر زات بولۋى كوپ كەزدەسەدى. جاڭا ءبىر زاتتى تەكسەرسەڭ ەكى ءتۇرلى زات بولىپ شىعادى...» — دەيتىن ەدى وڭالباي.
ەكەۋى ۇندەسپەي ءبىراز وتىردى.
ەكەۋى ۇستەلدىڭ ەكى جاعىندا، ۇستەلگە ءبىر شىنتاقتارىن سالىپ بىر-بىرىنە قىرىنان وتىرعان. ءۇيدىڭ ەكى جاق قابىرعاسىنداعى ەكى اينا ەكەۋىنىڭ دە قارسى الدىنا تۋرا كەلدى. ەكەۋىنىڭ بەتتەرى، بەتتەرىنىڭ قۇبىلىستارى، بارلىق قياپاتتارى ەكى اينادان وزدەرىنە كورىنىپ وتىردى.
ايان ايناداعى ايانعا سوزىلىپ قارادى. ويعا باتقان قارا الا كوزىنەن كوزىن الماي ءبىراز قاراپ وتىردى. ۇستىڭگى ەرنىمەن بىردەي قىلىپ قىرىققان قالىڭ قارا مۇرتى، قاتتى قىسىپ تومپيتقان ەرىندەرىنىڭ ۇستىنە سالعان باستىرما سياقتى بولىپ كورىندى. قيعاشتاپ ويلانا كوتەرگەن سول جاق قاسى — جەرگە تۇيىلەردەگى قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي بولىپ كورىندى. ايناداعى تۇيىلگەن قاباعىنا ءتۇزۋ جاتقان قىر مۇرنىنا قاراپ، رەڭىنەن اششىلاۋ شىراي كولەڭكەسى جۇگىرىپ ءوتتى...
ءبىرازدان سوڭ:
— نە قىل دەيسىڭ! نە اقىل ايتاسىڭ ەندى؟ — دەدى ايان. اينازار ايانعا كۇلە قارادى:
— ساعان قانداي اقىل كەرەك ەندى؟ مەن ايتقام جوق پا ساعان! ەرتەڭ بارىپ كرايكومنان قاعاز الىپ، زاۋىتتاردىڭ بىرىنە كەت. زاۋىتتا ءبىراز ىستەپ كەل! ءبۇيتىپ ازۋدى، ءبۇيتىپ ءىرۋدى قوي! ەركەكتىڭ ءبارى دە ايەلدى كەرەك قىلادى، ءبىراق ءقازىر سەن سەكىلدى ديۋانالانۋ ءتىپتى ۇيات ءىس! بۇيتكەندە، ونىڭ ءبىر اۋرە بولۋعا تۇراتىن ايەل بولسا ەكەن-اۋ. سونىڭ نەسىنە قىزىعاسىڭ؟
— ويلاشى ءوزىڭ!.. ءوزىڭنىڭ كىسىلىگىڭ قايدا؟.. مۇنىڭى جۇرت بىلمەسىن! جانە سول ايەلدە شاينام اقىل بار ما؟ قۇرتتاي ءبىلىم بار ما؟ سوعان قولىڭ جەتكەنگە ءماز بولعانىڭ با؟ ونداي سايتان كىمگە بولسا دا ابىروي بەرمەيدى.
اينازاردىڭ سوڭعى سوزدەرى ايانعا جىلان شاعىپ العانداي بولدى... ايان ۇستەلدى ءبىر قويىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— ءجا!.. دوعار ەندى! — دەدى بۋىنىپ.
اينازار اششى شىرايمەن ەزۋ تارتىپ كۇلدى. كوڭىلدەگىسى بولعانداي، قىشىعان جەرىنە تيگەندەي، «ءا-ا، بالەم» دەگەن ۇنمەن:
— ءا-ا، سولاي ما ەكەن! شوك باسىپ العانداي بولدىڭ عوي! وتىر، وتىر، — دەدى.
ايان سۇلىق باسىلىپ وتىردى. اياننىڭ باقىتسىزدىق كولەڭكەسى شالعان قاباعىنا قاراپ اينازاردىڭ جۇرەگىنە ايانىش كىردى. «ەسىل ەر، ماعىناسىز ءبىر ايەلمەن قور بولعانىڭ-اۋ!..» — دەدى ىشىنەن.
اينازار ەندى جۇمساق داۋىسپەن سويلەدى:
— سەن لاس ادامدارمەن ارالاسىپ، ازىپ باراتىرسىڭ عوي! ەندى بۇدان ارى اسۋ ولىممەن بىردەي، مەن ايتتىم ساعان، سونداي ادامداردىڭ بىلعانىش كەسەلدەرى كىمدى بولسا دا بىلعايدى. ەندى ءبۇل كەسەلدەن جازاتىن ورىن پارتيانىڭ ءتۇزۋ باسشىلىعىمەن ىستەلىپ جاتقان ۇلكەن ءوندىرىس، جاڭا قۇرىلىس قازانى. تەز، ەندى ءبىر زاۋىتقا بارىپ سىلكىنىپ، سەرگىپ، ساۋىعىپ كەل! باسقا اقىل جوق! — دەدى اينازار.
ۇندەسپەي ءبىراز وتىردى.
— جوق، وسى جۇرىستەرىڭ نە؟ بۇرىن ءدال وسىنداي ما ەدىڭ؟ وسىنىڭ سەبەبى نە؟ ءوزىڭ ايتشى جوندەپ، بۇل نە؟ — دەدى تاعى دا اينازار.
ايان تومەن قارادى.
— سەن اقىلدى، قايراتتى كىسى بولىپ ماعان ۇرساسىڭ عوي. ءبىراق سەن مەنىڭ ايتقانىما تۇسىنەسىڭ بە؟ قازاقستاندا 29-جىلدان بەرى ىزدەي ادامعا ءىس ىستەۋ قيىن بولعان جوق پا؟! سونسىن وسىندايعا بەرىلمەگەندە قايتەرسىڭ؟ — دەدى.
اينازار تاعى دا تىكسىندى.
— ەي، نە دەيسىڭ؟ نەگە ساعان ءىس ىستەۋگە قيىن بولدى؟ سەن توڭكەرىستىڭ، ءسوسياليزمنىڭ دۇشپانى ما ەدىڭ؟ نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ، جوندەپ ايتشى! — دەدى.
ايان اينازارعا كەيىگەن جۇزبەن قارادى:
— اينازار، سەن وسى ءسوزدى قالاي ايتاسىڭ؟ ارينە، مەن توڭكەرىستىڭ، ءسوسياليزمنىڭ دۇشپانى بولا المايتىنىمدى سەنىڭ ءوزىڭ دە جاقسى ءبىلۋىڭ كەرەك! قازاقستانداعى 29-جىلدان بەرى بولىپ جاتقان قيىنشىلىقتى، تەرىستىكتى كورمەيسىڭ بە؟ كورگىڭ كەلمەي مە؟ — دەدى.
اينازار تەزىنەن سوز تابا المادى.
— ە، كورگەن تەرىستىكتى نەگە پارتيا ورىندارىنا ايتپايسىڭ؟ — دەپ ەدى، ايان ەزۋىن تارتىپ، اششى شىرايمەن كۇلدى.
— ورتالىق پارتيا كوميتەتى كازىرگى قازاقستان جايىن ءبىلىپ وتىرعان جوق. مۇنداعى وتىرعاندار دۇرىس ماعلۇمات بەرىپ وتىرعان جوق. ال ءبىز تارىزدىلەر بىلدىرە المايدى، ويتكەنى ءبىز سياقتىلاردىڭ بىلدىرۋگە باتىرلىقتارى جەتپەيدى. ال جوعارعى ءىس باسىنداعىلار ىلدىرۋگە قورقادى.
— سەندەر نە ىستەپ وتىرسىڭدار، نە باعىپ وتىرعانسىڭدار؟.. — دەپ ءوزىمىزدى ايىپتايدى دەپ قورقادى. جىلى ورنىمىزدان ايرىلىپ قالماساق ەكەن دەپ بۇعادى. ءسويتىپ، ولار قارا باستارىنىڭ جىلى ورىندارى ءۇشىن پارتيانىڭ جولىنا كەسەلدەرىن تيگىزىپ وتىر. سەن دە سونى ءبىلىپ وتىرسىڭ. بىلسەڭ دە جانە تەرىستىكتى كورسەڭ دە، ونىڭ سالدارىنان بولعان اۋىر قيىنشىلىقتاردى كورسەڭ دە، كوز جۇمىپ وتىرسىڭ. كورگەن-بىلگەنىڭدى ايتۋعا باتا الماي، تەك ىلعي جەتىسكەننەن باسقا ەشبىر كەمشىلىگىمىز جوق دەگەندەي سويلەيسىڭدەر. ال مەن ءسويتىپ سويلەۋشىلەرگە عاجاپتانام. اسىرەسە ساعان تاڭ قالام. سەن جازۋشى-اقىن ەمەسسىڭ بە؟ كەمشىلىكتى ايتپاي، اۋىر ءحالدى كورمەي، ىلعي «جاساسىن!»دەپ زاۋلاي بەرۋدىڭ اقىرى كەڭەس ۇكىمەتىنە، پارتيانىڭ جولىنا دۇرىس بولا ما؟
— مىنە، مەن دە سونى ايتا الماي قويدىم. ءوز اراندا رەتى كەلىپ قالعاندا اپورتونشىل دەپ سوڭىڭنان قالمايدى. سوڭىڭنان قالماعاندا، بىرەۋدى قارالاپ سويلەۋدىڭ اركاسىندا شەن الام دەگەن قۋلار سوڭىڭنان قالمايدى. سونسوڭ دىمىڭ قۇريدى. ءۇنىڭ وشەدى، جۇرتتان تورىعاسىڭ. سونسوڭ كوز جۇمىپ ءبىر نارسەمەن كوڭىل بولگىڭ كەلەدى. ءوزىڭدى ءبىر نارسەمەن جۇباتقىڭ كەلەدى. ال كوڭىلىڭ بولۋگە، ءوزىن-وزى جۇباتۋعا اركىم ءار ءتۇرلى نارسە تابادى... مىنە، سونداعى مەنىڭ تاپقانىم وسى ايەل بولدى. ارينە، سۇلۋ ەمەس! ءبىراق مەنىڭ قيالىم ونى «سۇلۋ» دەپ سۋرەتتەيدى. ال ەندى ءبۇل ايەلدى سەن مىناداي دەپ وتىرسىڭ! ونى سەن تاستا دەپ وتىرسىڭ! — دەدى مۇڭايىپ.
اينازار:
— قازاقستان ىستەرى تۋرالى سويلەسەرمىز... بولىپ جاتقان ىستەردىڭ تەرىستىگى بولسا، جوعارعى جەرگە بىلدىرۋگە اركىمنىڭ دە ەركى بار. ءبىلدىر، ەركەكسىن عوي، وزگەلەر بىلدىرمەگەندە مەن نە قىلام دەمە! — دەدى.
دەگەنمەن اينازار اياننىڭ سوزدەرىنەن جىعىلدى. ىشىنەن ۇيالدى. ءبىراق ونىسىن بىلدىرمەي اينازار اياننىڭ قاباعىنا قاراپ وتىرىپ، كەكەتىپ، كەمسىتىپ كۇلگەن شىرايمەن جانە ءوزىن-وزى مازاقتاعان شىرايمەن كەرمەكتەۋ ەزۋ تارتتى. ءسويتىپ تاعى دا ايانعا:
— سەن وتىرىك ايتا المايتىن مىنەزدى ءىرى اقىنىمىز ەمەسسىڭ بە؟ اقىن بولعاندا، سوزىڭە جۇرت قۇلاق سالعان اقىن ەمەسسىڭ بە؟ ايتىپ، ءبىلدىر سەكاعا، — سونسوڭ ءتۇسىن سۋىتىپ: — ال ءبىراق«مىنا كوڭىل بولۋ ءۇشىن كوڭىلىمە الدانىش قىلىپ ەدىم» دەپ وتىرعان ءىسىڭ ماقتارلىق ءىس ەمەس. ءبۇيتىپ بىلعانبا! ءبىر وندىرىسكە بارىپ، ءبىراز سىلكىنىپ كەل! — دەدى.
تاعى دا ءبىراز ۇندەسپەي وتىرىستى. ايان ايناداعى ءوزىنىڭ كەزىنە ءسۇزىلىپ قادالىپ قارادى. ءوز كوزىنەن ءوزى دۇرىس جول تاپقىزاتىن ايقىن اقىل سۇراعانداي تەلمىردى. سۇزىلگەن كوزگە تەلمىرىپ، تۇڭعيىقتان جاۋاپ ىزدەدى.
سونسوڭ كوزىن تومەن سالىپ، وزىنە-وزى ايتقانداي، اقىرىن:
— مەنىڭ بۇل ايەلدەن ايرىلۋىم قيىنداۋ تيەتىن سياقتى. تىم جاقىن شىرمالىپ بايلانعان ەكەنمىن! بولمايتىن سياقتى! — دەپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. اينازار اشۋلى بۇركىتتەي باسىن كوتەرىپ الدى:
— ەندەشە مەيلىڭ!.. سول ازعان بەتىڭمەن اركىمدەردىڭ بىلعانىش كەسەلدەرىنە بىلعانىپ جۇرە بەر! وندا ءبۇل بەتىڭمەن كەتە بەرسەڭ، سەنىڭ تەڭىڭ — ىلعي ازعاندار بولادى! سەنىڭ تەڭىڭ، تەك قوعامنىڭ قوقىمدارى بولادى. ءتىل الماساڭ، ەندى بۇدان بىلاي سولاردىڭ لاس قۇشاعىنا كىرەسىڭ! — دەدى اينازار. جانە كەكەتىپ، مازاقتاعان ۇنمەن:
— ونى ساندەپ، جۇمباقتاپ ولەڭ جازادى! — دەپ اينازار تاعى ءبىر جىلانداي جيىركەنىشتى، بىلعانىش ءسوز ايتتى. اينازاردىڭ سوڭعى سوزدەرى تاعى دا اياندى جىلاننىڭ شاققانىنداي شاعىپ الدى.
— قوي ەندى!.. جەتەر ەندى! — دەپ ايان تاعى دا ۇشىپ تۇرەگەلدى. اياننىڭ ءبىر جەرى كۇيىپ قالعانداي اششى داۋسى شىقتى. اينازار تاعى دا مازاقتاي بەتىن تىرجيتىپ:
— ءا-ا-ا، تاعى دا شوق باسىپ العانداي بولدىڭ عوي!.. شىندىق شوقشا كۇيدىرە مە! — دەدى.
ايان ەندى بۇزىلىپ تۇرعان بويى ايناعا قارادى. ءوڭى ەگەس سەكىلدى، سەزىمدەرى بىر-بىرىمەن ارباسىپ تۇردى. ءبىرى — ءالسىز، ەكىنشىسى — كۇشتى. ءبىرى مۇزداي سۋىق، تاستاي قاتتى. ەكىنشىسى — وتتاي ىستىق، بالداي ءتاتتى. ءبىرى — ەمەندەي مىقتى، مورت، ەكىنشىسى — گۇلدەي نازىك بولىپ ەلجىرەدى.
ونىڭ نازىك سەزىمى جىلاعىسى كەلدى. قاتتى سەزىمى قاباعىن ءتۇيىپ كارلەندىردى. بار قايراتىن تىكتى. ونىڭ قارا الا كوزى قۇبىلىپ اينادان وزىنە تەلمىرە، قادالا، مۇڭايا قاراپ تۇردى. كوز تۇنىعىنداي قۇمارلىق سەزىمدەر مۇڭمەن ارالاسىپ تۇردى. اياننىڭ ىشكى سەزىمىنە اقىرىن ىرعالعان «سۇرشاقىز» ءانىنىڭ سىزىلعان مۇڭلى ءۇنى الىستان ەستىلگەندەي بولىپ تۇردى. ول اقىرىن ەسەپپەن قيمىلداپ، قالپاعىن كيىپ، شومبال شۇبار ورنەكتى تاياعىن الىپ، ادەمى جىبەك گالستۋكتى اق جاعاسىن جوندەپ، ۇستىندەگى سىمداي قارا بەشپەتىنىڭ تۇيمەسىن سالدى.
ەندى شاپشاڭ بۇرىلدى. ۇتىك تابى كەتپەگەن سىمداي اق شالبارلى بۇتىن كەرىپ، اياقتارىن جۇيرىك اتشا شىرەپ باسىپ شىعىپ كەتتى.
ەرتەڭىنە ايان ەرتە تۇرىپ، پاتەرىنە سۋىق سۋعا شومىلىپ، سابىندانىپ، ابدەن جۋىنىپ تازا كويلەك كيىپ سەرگىگەن، تازارعان، جەڭىلگەن دەنەسىن بيلەپ، ءبىراز گيمناستيكا ىستەپ، جازۋ ۇستەلىنە كەلىپ وتىردى. جازىپ جاتقان رومانىنىڭ ءبىر كەزەگىنىڭ اقىرعى سوزدەرىن جازا سالىپ، پارتكومعا بارماق بولدى. قالامدى الىپ، كىشكەنە ويلانىپ وتىرىپ، قايتادان تاستاي بەردى. ۇستەل ۇستىندەگى ءبىر داپتەرىن اشىپ قارادى. ءبىر سوزدەردى وقىپ كاباكتارىن ءتۇيىپ الدى دا، نە ءوزىن-وزى، نە بىرەۋدى كەمسىتكەندەي، كەرمەكتەۋ شىرايمەن اقىرىن ەزۋ تارتتى. مۇنىسى ءوزىن-وزى كەمىتكەنى ەدى. اينازاردىڭ ماقتاۋىن،ونىڭ ۇرسۋىن، ونىڭ اقىلىن دۇرىس دەگەنى ەدى. ويتكەنى وزىنە-وزى: «...ىم... سابازىم... «جولداستارىڭنان» جۇقتىرعان كەساپاتتى ەندى قالاي ارشىر ەكەنسىڭ؟ ءوزىڭدى جانە «جولداسىڭدى» اينازاردىڭ سۋرەتتەۋى جانىڭا قالاي ءتيدى؟» — دەگەنى ەدى. داپتەرلەرىنەن وقىعانى اينازاردىڭ جازعان سىقاق، اقىل قىلىپ ايتقان ولەڭدەرى ەدى.
داپتەردەگى ولەڭدى وقىپ بولىپ، ايان الدىنداعى ءبىر نوقاتقا قاراپ ويعا كەتتى. «ەسىل اقىن-اي، كەمشىلىكتى ايتپاي، تەك جەتىسكەندىكتى كوتەرىپ، «جاساسىن!» — دەپ زاۋلاتتى. ايتپەسە، شىركىن، ءىرى اقىن-اۋ. سوزدەرى قانداي كۇشتى، قانداي وتتى! وسىنىڭ ءتىلى دە قىزىق-اۋ. جانە ءسوزدىڭ كۇيىن، ۇيقاسىن ويدا جوق جەردەن قيسىندىرادى!..» — دەدى. تاعى دا وقىدى:
جاي اشەيىن
(ايانعا)
I
ۇيات-اۋ!..
كانە ەندى، ءبىزدىڭ كۇلكى ويقاستاسىن،
بۇلعاڭداپ وندى-سولدى بوي تاستاسىن.
الدىڭا كوكپار اكەپ تاستاعانداي،
«دوستارعا» ءازىل جۇمباق وي تاستاسىن.
جۇمباقتى بىرەۋ شەشەر، بىرەۋ شەشپەس،
ءازىلدى بىرەۋ كەشەر، بىرەۋ كەشپەس.
ايتقان ءسوز، ىستەگەن ءىس ۇمىتىلسا، —
قاعازعا جازىلعان ءسوز ءومىرى وشپەس.
ەمەس قوي كوڭىل شىركىن داۋام شويىن:
قالجىڭعا بۇرىلسىن دا كەيدە مويىن،
اياندى باستىق قىلىپ ۇيىرىمەن
ايتايىن كەي دوستارعا ءازىل-ويىن.
قىزىق قوي كەي مىنەزىڭ، اقىن ايان،
ونىڭدى ەتپەسەم دە جۇرتقا بايان.
تۇسىنسە ازىلىمە «سىرلاستارىڭ»
دەمەسىن: «ءازىلى — ۋلى، ءتىلى — شايان!..»
بەلگىلى كىمدەردى سەن «سۇيگەندىگىڭ»،
كىمدەرگە مەنمەن باستى يگەندىگىك.
كوز جۇمىپ سۇيگەنىڭدى كوككە اپارىپ،
بار كوركەم سيپاتتى وعان ۇيگەندىگىڭ.
ءبۇيتۋىڭ، دوسىم، ءتىپتى ەمەس ەرلىك!
جابىنى تۇلپار دەسەڭ سوقىر-كورلىك،
دەر ەدىم: ۋاقاسى جوق، سۇيگەننەن سوڭ،
سۇيگەنىڭ بولسا ەكەن-اۋ، جۇلدىز دەرلىك!..
بىلگەن جۇرت «قۇندىزىڭدى» — پىس دەيدى عوي،
التىن دەپ جۇرگەنىڭدى مىس دەيدى عوي.
«جۇلدىز» دەپ، «اققۋ قۇس» دەپ جۇرگەنىڭدى —
اشەيىن جاي ءبىر عانا كۇس دەيدى عوي.
ۇيالام ونداي قۇستى سۇيگەنىنە،
ورىنسىز مەنمەن باستى يگەنىڭە،
كوك تەمىر، جانا قۇرىلىس زامانىندا
كەمىسكە وز-وزىڭنەن «كۇيگەنىڭە».
ءىى
سسسر
سسسر جاڭا تۇرمىس قۇرىپ جاتىر،
گۇرس تە گۇرس باتپان بالعا ۇرىپ جاتىر.
ناداندىق، ەسكىلىكتى كۇل عىپ قۇرتىپ.
تۇرمىستى كوممۋناعا بۇرىپ جاتىر.
سان قالا سوسيالدىق سالىپ جاتىر،
جالتىراپ ەنبەك شامى جانىپ جاتىر.
جەر استىن جەگى قابات دۇڭكىلدەتىپ،
التىن، مىس، تەمىر، كومىر الىپ جاتىر.
ويىلىپ تالقاندالىپ، قاتقان توندار،
ءوندىرىس، گيگانت بولىپ قۇبا جوندار،
شىڭىراۋدان قوپارىلعان كومىر قۇرىش،
الىنىپ جاتىر تاۋ-تاۋ ميلليون توندار.
قۇرادى جۇمىسكەر تاپ جانا ءداۋىر،
كۇيرەتەد مىڭ-مىڭ باتپان بولسا دا اۋىر،
ورناتاد جەر جۇزىنە جاڭا سانا:
«ەڭبەكشى بىر-بىرىنە بىردەي باۋىر!..»
III
ساعان نە بولدى
اۋرەسىڭ ءبىر كۇسپەنەن ەكى جازداي،
ءالى دە الان قىلار ونسى ازداي.
الدىنا، شىركىن دوستار، ءسوز تاستايىن،
ۇندەمەي باس شايقاعان ءازىل نازداي.
دەر بىرەۋ: «اقىننىڭ ءوز ءانى قايدا؟
جەر-كوكتى سۋرەتتەگەن ءسانى قايدا؟..
اڭگىمە ەرتەگى عىپ ايتارلىقتاي،
جىر قىلعان عاشىقتىقتىڭ جانى قايدا؟.
اقىننىڭ ىشكى سەزىم سىرى قايدا؟
سىرىنىن سەگىز ءتىلدى قىرى قايدا؟
تۇرمىستىڭ اششى-تۇششى قۇبىلىسىن
جالىندى قۇيعىپ شەرتكەن جىرى قايدا؟..»
«ءىستى اركىم تاپ كوزىمەن سىنايدى...» عوي،
اركىمگە ءار ءتۇرلى زات ۇنايدى عوي.
ۇناعان زاتىنا اركىم قولىن سوزىپ،
«ماعان، تەك سونى بەر...» — دەپ سۇرايدى عوي.
مىسالى: بىرەۋگە ۇنايد تەرەڭ ءبىلىم،
بىرەۋگە ۇنايدى تەك مەنىڭ گۇلىم.
بىرەۋگە جىلتىراعان سىرت ۇنايدى، —
وندايعا اقىماق ءسوزدىڭ ءبارى عىلىم.
ءار جاندىك ءوز جەمىنە، تويىنا شاق،
اركىمگە سوز ۇنايدى وزىنە شاق،
دەگەندەي: «اركىم لايىق ءوز سورىنا»،
ءار پەندە تون كيەدى بويىنا شاق...
بىلەر عوي اقىلدى ادام ءسوز باعاسىن،
بىلەر عوي التىن مەنەن جەز باعاسىن.
كوپ جۇرتتان قانداي زاتتى سۇيۋمەن-اق،
اركىم-اق سەزدىرمەك قوي ءوز باعاسىن.
مۇنىڭدى كەي دوستارىڭ بايقادى عوي،
«ول ما؟..» دەپ، جۇرتىڭ كوڭىلى كايتادى عوي.
«جۇلدىز!» دەپ جۇرگەنىڭدى جۇرت بىلسە ەگەر،
«باعاسى سول ەكەن!..» — دەپ ايتادى عوي.
IV
كەيىن جازامىز عوي
كەيدە اقىن جىر جازادى دوسىنا ارناپ،
نەمەسە، جان جولداسى — قوسىنا ارناپ،
ءۇنىمدى دوس پەن دۇشپان بىردەي تىڭدار
دەمەيىن: «ايتتىم ساعان وسىنى ارناپ!..»
كەيدە اقىن ارنايدى جىر دۇشپانىنا،
كەيدە ارنايدى «ءولىپ-وشىپ قۇشقانىنا»،
بىرەسە «اق جۇلدىز» بوپ ماڭدايىنا،
بىرەسە «اققۋ كۇس» بون ۇشقانىنا...
«ارداقتى اركىمنىڭ ءبىر قۇندىزى» بار
اركىمنىڭ «ولىپ-وشكەن حور قىزى» بار.
اركىمنىڭ ماڭدايىنا لايىقتى،
كەز بولعان كوپ ىشىنەن «جۇلدىزى بار».
ارنارمىز باسقا جىردى «اققۋ قۇسقا»،
جىر كەپ قوي جاتقان تولىپ شىقپاي تىسقا.
جۇرەكتىڭ ءتۇرلى كۇيىن جىر عىپ شەرتسەم،
ادامنىڭ سان سىرىنان بولار نۇسقا.
V
MACقارا عوي
كۇلكى كەپ كەي دوستاردىڭ مىنەزىندە:
ەرلىك تە، ەزدىك تە بار ءبىر وزىندە، —
سوزدەرىم تەك يشارات، ءازىل-ناز عوي،
جاقپاسا دوستىم، ايان، كىنا وزىڭدە!
ءار نارسە لايىق باعا — قۇن الار عوي،
ءاربىر ءىس كوپ الدىندا سىنالار عوي
دەگەنگە «مۇنىڭ قالاي؟..» سەبەپ قىلىپ
دالەلدەپ ايتار ءسوزىڭ مىنالار عوي:
«...قۇبىلعان تۇرمىس شىركىن ءولى شۇبار،
جالىڭداي جۇرەك كەيدە گۇلگە قۇمار.
كەيدە ەگەر ماحابباتقا كوڭىل بولسەم، —
ءىس كەلسە، الدانام با بىلەك سىبار؟
ماحاببات داۋام ءتاتتى بال بەرە مە؟
كەيدە اششى سۋ جالاتپاي، ءنار بەرە مە؟
جۇرەكتىڭ زارلى لەبى ۋلاتقاندا
مويىنىڭ ءىس ىستەۋگە جار بەرە مە؟
مۇڭايسا، كوڭىل كەيدە جاسىماي ما؟
تىنباي ما كەيدە ايتقان ءبىر ناسىبايعا؟
كەيدە ءبىر اققۋ قۇستىڭ ەركەلەگەن
ۇنىنە كۇش-قۋاتىڭ تاسىماي ما؟
سول كەزدە قولىڭا الساڭ قيىن ءىستى،
جاپىرىپ، كورسەتەسىڭ قايرات كۇشتى،
جۇمىستى بىتپەي جاتقان بىتىرەسىڭ
بولاتتاي ايقاستىرىپ الماس ءتىستى.
قۇبىلعان شىركىن كوڭىل بەينە ساعىم،
ساعىمدا بولمايدى عوي ەشبىر باعىم.
كوڭىلدىڭ اۋەنىمەن كۇي شەرتەمىن،
سول مەنىڭ قوس كاناتتى ارعىماعىم...
ال وعان مەنىڭ ايتارىم
ءسوز جوق قوي، قۇمار زاتىڭ جۇلدىز بولسا،
مەيلى عوي، سونداي جۇلدىز مىڭ ءجۇز بولسا.
ءىشى لاس، ماعىناسىز تۇلىپ بولماي
دۇرىس قوي، شىنىندا ونىڭ قۇندىز بولسا.
بويىڭا دۇرىس ەمەس شاقتاعانىڭ،
ءجون بولار تەككە اداسىپ لاقپاعانىن،
جاي ءبىر كۇس جالپىلداعان بولماسا ەكەن
«اق گۇل» دەپ، «اققۋ كۇس» دەپ ماقتاعانىڭ!
جۇرەككە: «مۇز بوپ قات...» دەۋ سىيمايدى عوي
ءسۇيۋدى ساعان ەشكىم تىيمايدى عوي،
«اققۋ دەپ جاي ءبىر قۇستى ءبىلىپتى ايان!..»
دەگەنگە سەنى اشەيىن قيمايدى عوي!
قىزىقتى. كەرەمەتتى ءبىزدىڭ ءداۋىر،
كەڭ ۇيىم، كەڭ قۇرىلىستا كەشەگى اۋىل، —
بىلىعۋ ونداي زاتپەن ۇيات ءتىپتى، —
كۇشتىرەك قۇرىلىسقا كىرگەن ءتاۋىر!
كەي سەزىم — ءازىل-ناز عوي، ءجاي اشەيىن!..
ۇيدەمەي ءازىل-نازدى مەن نە دەيىن؟..
ءوز دوسىڭ ءابدىراحمان ايتقانىنداي،
قوش ءازىر!.. سويلەسەرمىز تاعى كەيىن!..
بۇل ولەڭدەردى وقىپ بولىپ، شارشاعان، اششى شىرايمەن ايان ەزۋ تارتتى.
«بۇل راس!.. بۇل ءالى جۇمساق ايتىلعان سەز عوي! بۇدان جامان سىقاق كەرەك ماعان. بۇل اشەيىن دوستىق ءسوز عوي!..» — دەدى ىشىنەن. ەندى ول قاباعىن قاتتى ءتۇيىپ الدىنا قارادى: «ال، ايان، كوتەر ەندى ەڭسەڭدى!..» — دەپ ۇشىپ تۇرەگەلدى.
ايان كرايكومعا گولوششەكينگە جولىقپاق بولىپ بارىپ ەدى. «سىپاتايەۆتارمەن سويلەس!» — دەپ گولوششەكين ايانمەن سويلەسپەدى. گولوششەكيننىڭ بولمەسىنەن شىعىپ كەلە جاتىپ ايان ىشىنەن: «ءجۇنى تۇسكەن قيالي قارت بۋرا!» — دەدى. سىپاتايەۆتىڭ بولمەسىنىڭ الدىنا كەلىپ ايان ويلاڭقىراپ تۇردى:
«مۇنىمەن نە سويلەسەم، تەك زاۋىتقا بارىپ ىستەپ كايتۋعا جولداما قاعاز بەر دەگەننەن باسقا؟» — دەدى ىشىنەن.
«ازساڭ، توزساڭ ءتۇزۋ جولعا سالادى. اقىل بەرەدى، قۋات بەرەدى دەرلىك كرايكومنىڭ باسشىسى گولوششەكين اناۋ — بىزبەن سويلەسۋدى دە كەرەك دەپ تاپپايدى!.. ودان نە قايىر، بىلتىر، شەت اۋدانىندا پارتيانىڭ جولىنان تىسقارى ىستەر ىستەلىپ جاتقانىن ايتىپ، ورتا شارۋالاردى باي دەپ جاتقاندارىن ايتىپ، مالدىڭ سانىن ارتىق جازىپ العاندارىن ايتىپ جازعان حاتىما ەشنارسە ىستەمەدى، بۇدان نە قايىر؟» — دەدى ىشىنەن.
«ورتالىق كوميتەت بۇل ىستەردى بىلمەي وتىر عوي؟..» — دەدى تاعى دا. سىپاتايەۆتىڭ بولمەسىنە كىرۋگە ىڭعايلانىپ قوزعالا بەردى دە، قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر قازاق جىگىتىن كورىپ، كوزىنىڭ قىرىمەن قاراپ، ايان ايانىشتاۋ شىرايمەن ەزۋ تارتىپ تۇرا قالدى .تاعى دا. ويتكەنى ءوتىپ بارا جاتقان كازاك ترۋبكا سورعىلاپ بارا جاتىر ەكەن. بۇ دا گولوششەكين سەكىلدەنىپ، ءستاليننىڭ ترۋبكاسىنا عانا ەلىكتەيدى، — دەدى ىشىنەن.
ايانمەن ءبىراز سويلەسكەننەن كەيىن، سىتتاتايەۆ «ءبىلىمدى شىرايمەن» ايانعا:
— سەن وسى جازباي كەتكەنىن، قالاي سوڭعى كەزدەردە؟ جازعىتۇرىمعى «داۋىلپاز» دەگەن ولەڭدەرىڭنەن كەيىن ايتارلىق ەشتەمەڭ كورىنبەي كەتتى؟ — دەدى. ايان شارشاڭقىراعان شىرايمەن:
— «ءجۇمساق ديۆان» دەگەن ءبىر ۇزاقتاۋ جىر جازىپ جاتىرمىن! — دەدى. سىپاتايەۆ كۇلىپ:
— ونىڭ نە تۋرالى؟ انا جىلى «جۇمساق اۆتوموبيل» مەن «چانكاي-شىڭ» جانجال بولىپ باعىپ ەدى، تاعى دا مىناۋىڭ سونداي بولىپ شىعاتىن بىردەمە شىعار؟.. سەن وسى «جۇمساق اۆتوموبيل»، «جۇمساق ورىن» دەگەندەرىڭدى قويساڭ دەيمىن وسى؟ — دەدى.
ايان كۇلىپ، قالجىڭ قىلىپ ءمۇساپىرسىپ، ءتىلىن بۇزىپ: «كايتەمىز ەندى»، — دەدى. سىپاتايەۆتىڭ الدىنداعى تەلەفون شىلدىر ەتە قالدى. سىپاتايەۆ تەلەفون تۇتقاسىن الىپ، الگى ءبىلىمدى شىرايمەن: «دا، دا!..» دەگەن ءۇنى «تاعى كىم ەكەن بۇل مازانى العان! سويلەدە، ءۇنىڭدى ءوشىرشى!..» دەگەن ماعىنا بەرگەندەي كورىندى ايانعا.
ايان ىشىنەن: «بۇل ءۇن تورەلىكتىڭ ءبىر نازىك ءتۇرى عوي!..» — دەدى.
سىپاتايەۆ تەلەفوننىي تۇتقاسىن العاندا قاباعىن تۇيىڭكىرەگەن سۋىق تۇرمەن الىپ ەدى، ار جاقتان سويلەگەن كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن سوڭ شىرايى كۇلگەن بالانىڭ شىرايىنداي جىلىپ قايپاڭداپ قالدى.
— ءا-ا، جارايدى، جارايدى، ءوزىم دايارلاپ الىپ سىزگە اپارىپ كورسەتەرمىن! — دەدى كوڭىلدەنىپ.
ايان سىپاتايەۆتىڭ شىراي قۇبىلىسىنا قاراپ وتىرىپ ىشىنەن:
«...تەلەفون سوققان جاي ءبىر جابايى ادام ەمەس، جوعارىدا وتىرعانداردىڭ ءبىرى-اۋ!» — دەدى.
— ناركومزەمنىڭ وزىمەن سويلەس! — دەپ تەلەفون تۇتقاسىن قويا سالدى. سىپاتايەۆتىڭ ۇنىنە، شىرايىنا قاراپ. «...تەلەفون سوققان جاي، قاتارداعى بىرەۋ-اۋ!..» — دەدى.
ءوزىنىڭ تىلەنگەن زاۋىتىنا سۇراعان قاعازىن السا دا، ايان كرايكومنان شىققاندا، كوڭىل سەزىمدەرى قاناعاتتانباي شىققان سياقتاندى.
جيىرما-وتىز كادامداي ءجۇرىپ قايىرىلىپ ۇيگە قاراپ، بىردەمەسىن ۇمىتىپ قالىپ، ەسىنە تۇسكەندەي، اقىرىن باسىپ ويلانىپ تۇردى. سونسوڭ جوعارى قاراپ، ءۇيدىڭ ۇستىندە كۇنشىعىسقا قاراي قولىن سوزعان لەنيننىڭ سۋرەتىنە قاراپ تۇردى. لەنيننىڭ سۋرەتىنە قاراپ تۇرىپ، اياننىڭ بەت قياپاتىنا بىرتە-بىرتە جىگەرلى شىراي كىردى.
ىشىنەن: «قىراعى دانىشپان، ۇلى كوش باسشى! قۋات بەر داعدارعان جانعا! شاڭقانىراق جانسىن شىراعىڭ! جولىڭنان اداستىرما دالا قۇلىنىن!..» — دەدى.
قۇمار ويلى قارا الا كوزىنەن جاسىن ىركىپ الدى.
اياننىڭ شومبال دەنەسىنە قايراتتى كۇش جۇگىردى. قارشىعانىڭ جاۋىرىنىنداي تىك، كۇشتى جاۋىرىنىن قوزعاپ، كەڭ، بيىك كوكىرەگىن كەرىپ،اياعىن شيراق باسىپ اياڭ ءجۇرىپ كەتتى. كوشە بويىمەن نىق باسىپ ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ايان ىشىنەن: «مارسەلەزا» كۇيىن ءوزىنىڭ ءجۇرىس كەيپىنە قوسا ايتىپ كەلە جاتتى...
1932-1934 جىلدار.
You Might Also Like
-
جەلبىرەگەن، جەلكىلدەگەن، قىزىل جەلەك جەل ەسكەن، ەلەستەگەن، كولەستەگەن، كولەڭكەلەر كەت ەستەن.
