ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا. گەنەراتورلار
ماڭعىستاۋ وبلىسى، مۇنايلى اۋدانى،
№ 11 جالپى ءبىلىم بەرۋ ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى باگتىبايەۆا جاننا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا. گەنەراتورلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىمەن، گەنەراتورلاردىڭ قۇرىلىسى مەن جۇمىس ىستەۋ پرينسيپتەرىمەن تانىستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: تاقىرىپتى تاڭداۋعا، سالىستىرا وتىرىپ دامىتۋعا جاتتىعۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: بىلگەنىن، ۇيرەنگەنىن، كورگەنىن ساۋاتتى جانە عىلىمي نەگىزدە بايانداي بىلۋگە جاتتىعۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ستو ەلەمەنتتەرى، قايتالاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: اكت، پلاكاتتار، كىتاپ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (3 - مينۋت)
1. سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
3. وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قايتالاۋ. (10 - مينۋت)
1 - تاپسىرما. سۇراق - جاۋاپ ءادىسى ارقىلى.
1. سول قول ەرەجەسى دەگەنىمىز نە؟
2. ەلەكتر قوزعالتقىش نە ءۇشىن پايدالانىلادى؟
3. ەلەكتر ولشەۋىش اسپاپتاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
4. ماگنەتيكتەر دەگەنىمىز نە؟
5. سىرتقى ماگنيت ءورىسىن اجەپتاۋىر كۇشەيتەتىن زاتتار قالاي اتالادى؟
6. فەرروماگنيتتىك ەمەس زاتتار نەشەگە بولىنەدى؟
7. پاراماگنەتيكتەرگە جاتاتىندار؟
8. دياماگنەتيكتەرگە جاتاتىندار؟
2 - تاپسىرما. «ورتاداعى قالامساپ» ويىنى وتىلگەن فورمۋلالارعا بايلانىستى بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. ەلەكتر توگى جۇمىسىنىڭ فورمۋلاسى؟
2. وتكىزگىشتەردى پاراللەل جالعاعاندا، تىزبەكتەگى جالپى توك كۇشى نەگە تەڭ؟
3. تىزبەك بولىگى ءۇشىن ارنالعان وم زاڭىنىڭ فورمۋلاسى؟
4. دجوۋل - لەنس زاڭىنىڭ فورمۋلاسى؟
5. ەلەكتر توگى قۋاتىنىڭ فورمۋلاسى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ. (15 - مينۋت)
تابيعاتتا ەشقاشان ءبىر جاقتى قۇبىلىستار مەن پروسەستەر بولمايتىنىن، ءبىز بىرنەشە رەت بايقادىق. ەگەر ەلەكتر توگى ماگنيت ءورىسىن تۋدىرا السا، وندا كەرى قۇبىلىس تا بولۋى كەرەك. سوندىقتان: “ماگنيت ءورىسى ەلەكتر توگىن تۋدىرا الا ما؟” – دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى؟ توكتاردىڭ ماگنيتتىك اسەرلەسۋى، ەلەكتر توگىنىڭ ماگنيت ءورىسىن تۋدىرۋ قابىلەتى اشىلعاننان كەيىن كوپ عالىمدار كەرى پروسەس – ماگنيت ءورىسى اسەرىنەن ەلەكتر توگىن تۋدىرۋ مۇمكىنشىلىگىن ىزدەستىردى. وسى قۇبىلىستى 1831 جىلى مايكل فارادەي العاشقى بولىپ اشتى. ول وتكىزگىشتەن جاسالعان كاتۋشكانىڭ ىشىندەگى ماگنيت ءورىسى وزگەرگەندە، كاتۋشكادا توك پايدا بولاتىنىن انىقتادى. بۇل قۇبىلىس ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا دەپ اتالادى (“يندۋكسيا” – لاتىن تىلىندە، “باعىتتاۋ” دەگەندى بىلدىرەدى). ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ەلەكتر توگىن يندۋكسيالىق توك دەپ اتايدى. تاجىريبەلەر كاتۋشكاداعى يندۋكسيالىق توكتى ءار ءتۇرلى ادىستەرمەن تۋدىرۋعا بولاتىنىن كورسەتتى: كاتۋشكاعا ماگنيتتى كىرگىزۋگە نەمەسە ودان شىعارۋعا بولادى، كاتۋشكانى ماگنيتكە كيگىزۋگە نەمەسە ماگنيتتەن سۋىرىپ الۋعا بولادى. يندۋكسيالىق توكتىڭ ەشقانداي مەحانيكالىق قوزعالىس بولماعاندا دا تۋىنداۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن جاقىن تۇرعان ەكى كاتۋشكانىڭ بىرەۋىن توك كوزىمەن قوسۋ كەرەك. ەگەر ءبىرىنشى كاتۋشكاداعى توكتىڭ ماگنيت ءورىسى ەكىنشى كاتۋشكانىڭ ورامدارىن ولاردىڭ جازىقتارىنا پەرپەنديكۋليارلى وتەتىن بولسا، وندا كەز كەلگەن ءبىرىنشى كاتۋشكاداعى توك وزگەرىسى ەكىنشى كاتۋشكادا يندۋكسيالىق توك تۋدىرادى.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى جىلۋ جانە گيدروەلەكتر ستانسالارىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينالار – گەنەراتورلار دەپ اتالادى.
گەنەراتورلاردىڭ بولىكتەرى: 1) يندۋكتور – ماگنيت ءورىسىن تۋدىراتىن ماگنيت نەمەسە ەلەكتروماگنيت؛ 2) ياكور – ماگنيت ءورىسى وزگەرگەندە، يندۋكسيالىق توك پايدا بولاتىن وراما؛ 3) كونتاكت ساقينالارى جانە ولاردىڭ بەتىمەن سىرعيتىن كونتاكت پلاستينالار. ولار ارقىلى گەنەراتوردىڭ اينالاتىن بولىگىنەن توك الىنادى نەمەسە وعان توك كەلتىرىلەدى. گەنەتاتوردىڭ اينالاتىن بولىگىن – روتور، ال قوزعالمايتىن بولىگىن – ستاتور دەپ اتالادى.
IV. قايتالاۋ ەسەپتەرى. «سيقىرلى ۇياشىق» (10 - مينۋت)
1. كەدەرگىسى 1 وم وتكىزگىشتەن 15 سەك ۋاقىتتا 45 كل زارياد وتەتىن بولسا، وندا وتكىزگىشتىڭ ۇشتارىنداعى كەرنەۋدىڭ ءمانى؟
2. جىلۋ ماشيناسى ءبىر سيكلدە 400 دج جىلۋ شىعارىپ 600 دج جۇمىس ىستەيدى. جىلۋ ماشيناسىنىڭ پاك - ءى نەگە تەڭ؟
3. ۇزىندىعى 4 م، اۋدانى 0، 4مم2 بولات سىمنىڭ كەدەرگىسىن تاپ؟
4. پاراللەل قوسىلعان تىزبەكتىڭ كەدەرگىسى 12 وم، كەرنەۋى 120 ۆ، 2 مينۋت ىشىندە وسى وتكىزگىشتە وندىرىلگەن توكتىڭ جۇمىسى؟
5. پوتەنسيالدار ايىرماسى 2 كۆ نۇكتەلەر اراسىندا ورنىن اۋىستىرعاندا، ەلەكتر ءورىسى 50 مكدج جۇمىس اتقارسا، زاريادتىڭ شاماسى؟
6. يدەال گازعا 15 كدج جىلۋ مولشەرى بەرىلدى، وسى كەزدە گازدىڭ ىشكى ەنەرگياسى 10 كدج - عا ارتتى. گازدىڭ اتقارعان جۇمىسى؟
V. ساباقتى بەكىتۋ: «ديسكۋسسيالىق كارتا» ارقىلى (5 - مينۋت)
1. 1831 جىلى فارادەي ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن اشتى. ءيا جوق
2. گەنەراتوردىڭ اينالاتىن بولىگى روتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
3. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينا ترانسفورماتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
4. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا دەگەنىمىز - كونتۋردى تەسىپ وتەتىن ماگنيت ءورىسى وزگەرگەن كەزدە كونتۋردا ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسى. ءيا جوق
5. گەنەراتوردىڭ قوزعالمايتىن بولىگى ستاتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
6. گەنەراتور 2 بولىكتەن تۇرادى. ءيا جوق
VI. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
VII. باعالاۋ. (1 - مينۋت)
№ 11 جالپى ءبىلىم بەرۋ ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى باگتىبايەۆا جاننا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا. گەنەراتورلار
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىمەن، گەنەراتورلاردىڭ قۇرىلىسى مەن جۇمىس ىستەۋ پرينسيپتەرىمەن تانىستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: تاقىرىپتى تاڭداۋعا، سالىستىرا وتىرىپ دامىتۋعا جاتتىعۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: بىلگەنىن، ۇيرەنگەنىن، كورگەنىن ساۋاتتى جانە عىلىمي نەگىزدە بايانداي بىلۋگە جاتتىعۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباقتى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، ستو ەلەمەنتتەرى، قايتالاۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: اكت، پلاكاتتار، كىتاپ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (3 - مينۋت)
1. سالەمدەسۋ
2. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ
3. وقۋشىلاردى توپقا ءبولۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قايتالاۋ. (10 - مينۋت)
1 - تاپسىرما. سۇراق - جاۋاپ ءادىسى ارقىلى.
1. سول قول ەرەجەسى دەگەنىمىز نە؟
2. ەلەكتر قوزعالتقىش نە ءۇشىن پايدالانىلادى؟
3. ەلەكتر ولشەۋىش اسپاپتاردىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟
4. ماگنەتيكتەر دەگەنىمىز نە؟
5. سىرتقى ماگنيت ءورىسىن اجەپتاۋىر كۇشەيتەتىن زاتتار قالاي اتالادى؟
6. فەرروماگنيتتىك ەمەس زاتتار نەشەگە بولىنەدى؟
7. پاراماگنەتيكتەرگە جاتاتىندار؟
8. دياماگنەتيكتەرگە جاتاتىندار؟
2 - تاپسىرما. «ورتاداعى قالامساپ» ويىنى وتىلگەن فورمۋلالارعا بايلانىستى بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. ەلەكتر توگى جۇمىسىنىڭ فورمۋلاسى؟
2. وتكىزگىشتەردى پاراللەل جالعاعاندا، تىزبەكتەگى جالپى توك كۇشى نەگە تەڭ؟
3. تىزبەك بولىگى ءۇشىن ارنالعان وم زاڭىنىڭ فورمۋلاسى؟
4. دجوۋل - لەنس زاڭىنىڭ فورمۋلاسى؟
5. ەلەكتر توگى قۋاتىنىڭ فورمۋلاسى؟
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ. (15 - مينۋت)
تابيعاتتا ەشقاشان ءبىر جاقتى قۇبىلىستار مەن پروسەستەر بولمايتىنىن، ءبىز بىرنەشە رەت بايقادىق. ەگەر ەلەكتر توگى ماگنيت ءورىسىن تۋدىرا السا، وندا كەرى قۇبىلىس تا بولۋى كەرەك. سوندىقتان: “ماگنيت ءورىسى ەلەكتر توگىن تۋدىرا الا ما؟” – دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى؟ توكتاردىڭ ماگنيتتىك اسەرلەسۋى، ەلەكتر توگىنىڭ ماگنيت ءورىسىن تۋدىرۋ قابىلەتى اشىلعاننان كەيىن كوپ عالىمدار كەرى پروسەس – ماگنيت ءورىسى اسەرىنەن ەلەكتر توگىن تۋدىرۋ مۇمكىنشىلىگىن ىزدەستىردى. وسى قۇبىلىستى 1831 جىلى مايكل فارادەي العاشقى بولىپ اشتى. ول وتكىزگىشتەن جاسالعان كاتۋشكانىڭ ىشىندەگى ماگنيت ءورىسى وزگەرگەندە، كاتۋشكادا توك پايدا بولاتىنىن انىقتادى. بۇل قۇبىلىس ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا دەپ اتالادى (“يندۋكسيا” – لاتىن تىلىندە، “باعىتتاۋ” دەگەندى بىلدىرەدى). ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ەلەكتر توگىن يندۋكسيالىق توك دەپ اتايدى. تاجىريبەلەر كاتۋشكاداعى يندۋكسيالىق توكتى ءار ءتۇرلى ادىستەرمەن تۋدىرۋعا بولاتىنىن كورسەتتى: كاتۋشكاعا ماگنيتتى كىرگىزۋگە نەمەسە ودان شىعارۋعا بولادى، كاتۋشكانى ماگنيتكە كيگىزۋگە نەمەسە ماگنيتتەن سۋىرىپ الۋعا بولادى. يندۋكسيالىق توكتىڭ ەشقانداي مەحانيكالىق قوزعالىس بولماعاندا دا تۋىنداۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن جاقىن تۇرعان ەكى كاتۋشكانىڭ بىرەۋىن توك كوزىمەن قوسۋ كەرەك. ەگەر ءبىرىنشى كاتۋشكاداعى توكتىڭ ماگنيت ءورىسى ەكىنشى كاتۋشكانىڭ ورامدارىن ولاردىڭ جازىقتارىنا پەرپەنديكۋليارلى وتەتىن بولسا، وندا كەز كەلگەن ءبىرىنشى كاتۋشكاداعى توك وزگەرىسى ەكىنشى كاتۋشكادا يندۋكسيالىق توك تۋدىرادى.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى جىلۋ جانە گيدروەلەكتر ستانسالارىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينالار – گەنەراتورلار دەپ اتالادى.
گەنەراتورلاردىڭ بولىكتەرى: 1) يندۋكتور – ماگنيت ءورىسىن تۋدىراتىن ماگنيت نەمەسە ەلەكتروماگنيت؛ 2) ياكور – ماگنيت ءورىسى وزگەرگەندە، يندۋكسيالىق توك پايدا بولاتىن وراما؛ 3) كونتاكت ساقينالارى جانە ولاردىڭ بەتىمەن سىرعيتىن كونتاكت پلاستينالار. ولار ارقىلى گەنەراتوردىڭ اينالاتىن بولىگىنەن توك الىنادى نەمەسە وعان توك كەلتىرىلەدى. گەنەتاتوردىڭ اينالاتىن بولىگىن – روتور، ال قوزعالمايتىن بولىگىن – ستاتور دەپ اتالادى.
IV. قايتالاۋ ەسەپتەرى. «سيقىرلى ۇياشىق» (10 - مينۋت)
1. كەدەرگىسى 1 وم وتكىزگىشتەن 15 سەك ۋاقىتتا 45 كل زارياد وتەتىن بولسا، وندا وتكىزگىشتىڭ ۇشتارىنداعى كەرنەۋدىڭ ءمانى؟
2. جىلۋ ماشيناسى ءبىر سيكلدە 400 دج جىلۋ شىعارىپ 600 دج جۇمىس ىستەيدى. جىلۋ ماشيناسىنىڭ پاك - ءى نەگە تەڭ؟
3. ۇزىندىعى 4 م، اۋدانى 0، 4مم2 بولات سىمنىڭ كەدەرگىسىن تاپ؟
4. پاراللەل قوسىلعان تىزبەكتىڭ كەدەرگىسى 12 وم، كەرنەۋى 120 ۆ، 2 مينۋت ىشىندە وسى وتكىزگىشتە وندىرىلگەن توكتىڭ جۇمىسى؟
5. پوتەنسيالدار ايىرماسى 2 كۆ نۇكتەلەر اراسىندا ورنىن اۋىستىرعاندا، ەلەكتر ءورىسى 50 مكدج جۇمىس اتقارسا، زاريادتىڭ شاماسى؟
6. يدەال گازعا 15 كدج جىلۋ مولشەرى بەرىلدى، وسى كەزدە گازدىڭ ىشكى ەنەرگياسى 10 كدج - عا ارتتى. گازدىڭ اتقارعان جۇمىسى؟
V. ساباقتى بەكىتۋ: «ديسكۋسسيالىق كارتا» ارقىلى (5 - مينۋت)
1. 1831 جىلى فارادەي ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن اشتى. ءيا جوق
2. گەنەراتوردىڭ اينالاتىن بولىگى روتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
3. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينا ترانسفورماتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
4. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا دەگەنىمىز - كونتۋردى تەسىپ وتەتىن ماگنيت ءورىسى وزگەرگەن كەزدە كونتۋردا ەلەكتر توگىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسى. ءيا جوق
5. گەنەراتوردىڭ قوزعالمايتىن بولىگى ستاتور دەپ اتالادى. ءيا جوق
6. گەنەراتور 2 بولىكتەن تۇرادى. ءيا جوق
VI. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
VII. باعالاۋ. (1 - مينۋت)
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
