InfoHub Logo

قازاق جۇرتىنان ەدىگە دەگەن ەر شىقتى.

ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە:
«مەن شىعايىن! — دەر ەكەن.
ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
وزىنەن ءبىر جاسى ۇلكەن بولسا،
«ءعازيزىم، ءسىز بىلەسىز»، — دەر ەكەن.
ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
وزىنەن ءبىر جاسى كىشى بولسا،
«بوتام، سەن تۇرا تۇر،
مەن ايتايىن»، — دەر ەكەن.
«ەدىگە دەگەن ەر ءدۇرمىن،
ۇزىلمەس جىبەك كەندىرمىن.
ءوزى بىلمەگەنگە،
بىلگەننىڭ ءتىلىن الماعانعا —
ەمەننەن شوقپار شەكەسىنە
شىق ەتكىزەتۇعىن مەن ءدۇرمىن»، —

دەيدى ەكەن. التىننان شۇمەگى، كۇمىستەن تۇبەگى بار بەسىكتە جاتقان بالا كۇنىندە بىرەۋ تاۋىپ الىپ، تۇركىستاندا توقتامىس حانعا اپارىپ بەرىپ، سونان توقتامىس اسىراپ، اسىق ويناپ جۇرگەن بالا كۇنىندە ول توقتامىستىڭ بەرگەن تورەسىن بۇزا بەرگەن ەكەن.

مۇنىڭ اڭگىمەسى قازاقتا ءبىر ۇلكەن كىتاپ ەدى. بۇل كۇندە ەسكى ءسوزدى جۇرت ۇمىتىپ، تىڭداۋشى جوقتىعىنان ايتۋشى ازايىپ كەتتى. ءبىر بۇزعان تورەسىن سويلەيىك.

توقتامىس زامانىندا ءبىر ادامنىڭ جەتى بالاسى بار ەكەن. ءوزى ءولىپ، جالعىز ەشكىسى قالىپ، جەتى بالاسى قالىپتى. سوندا ءتىرى جۇرگەن ەشكىنى تىرىدەي جەتەۋى ۇلەسىپ الىپ، مەنشىكتەسىپتى. باسىن بىرەۋى الىپتى. ەكى كوزىن بىرەۋى الىپتى. ءتورت اياعىن تورتەۋى الىپتى. وزگە دەنەسىن بىرەۋى الىپتى. سوندا بۇل ەشكىنىڭ ەڭ كەنجەسىنە تيگەنى ارتقى اياعىنىڭ بىرەۋى ەكەن. سول كەنجەنىڭ سىباعاسىنا تيگەن اياعى اقساپ، وعان بۇرىش، توتىيايىن سالىپ، شۇبەرەك وراپ قويسا، سول شۇبەرەك بىرەۋدىڭ شىعارىپ تاستاعان كۇلىن باسۋمەنەن، ىشىندە قالعان وتتان تۇتانىپ، سونان بارىپ بىرەۋدىڭ ەگىنىنە جايىلىپ تۇتانعان شۇبەرەكتەن وت الىپ، ەگىن ورتەنىپ كەتىپ، ەگىن يەسى جەتەۋىمەن داۋلاسىپ، توقتامىسقا كەلسە، توقتامىس حان شۇبەرەك وراعاندى كىنالى قىلىپ، ەگىننىڭ تولەۋىن جالعىز سوعان بۇيىرىپتى. ول بەيشارا زارلاپ، بوتاداي بوزداپ كەلە جاتقان سوڭ، اسىق ويناپ جۇرگەن ەدىگە سۇراپتى. سونان ول باستان-اياق اڭگىمەسىن ايتقان سوڭ، جەتەۋىن بىردەي شاقىرىپ الىپ:

— حان مۇنىڭ تورەسىن بىلمەي بەرگەن ەكەن. مۇنىڭ تورەسى ول ەمەس، مىناۋ: باس باستاماسا، كوز كورمەسە، ساۋ ءۇش اياق جۇرمەسە، ءوزى جۇرۋگە جاراماي قالعان، كوتەرىپ جۇرگەن اقساق اياق قايدا بارادى؟ مۇنىڭ تولەۋىنە بۇل كىنالى ەمەس. باستايتۇعىن باس يەسى، كورەتۇعىن كوز يەسى، جۇرەتۇعىن ساۋ ءۇش اياق يەسى — سولار كىنالى، — دەيدى.

مۇنى بۇلار قايتا توقتامىس حانعا بارىپ ايتىپ، جۇرت بۇل ءسوزدى قوستاپتى. نەشە جەردەن توقتامىستىڭ تورەسىن بۇزىپ، تورە بەرە بەرگەننەن، توقتامىس حان قيانات قىلىپ، سول قياناتىن سەزىپ، قاشىپ كەتىپ، اقىرىندا اينالىپ كەلىپ توقتامىس حاندى شاپقاندا، توقتامىس قاشىپ، جالعىز بالاسى نۇرالىنى:

— وسىنى ولتىرمەي قايتپا! — دەپ، سوڭىنا سالىپ جىبەرىپ، ءبىر قوپانىڭ ىشىنە جالاڭ اياق كىرىپ كەتكەندە، اياعىن قامىس جارالاپ، سول قاناعان قاننىڭ ىزىمەن بارىپ تاۋىپ ولتىرگەن.

سوندا نۇرالى كەتەرىندە: «توقتامىستىڭ ءبىر قىزىن ماعان قوي!» — دەپ، اكەسىنە تاپسىرىپ كەتكەن ەكەن. توقتامىستىڭ حانىمى مۇنى ەستىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىن اراز قىلۋ ءۇشىن، سول قىزدى جاساپ تۇرلەنتىپ، ەدىگەنىڭ ءوزىن قىزىقتىرىپ:

— بالا سىزدەي بولعانشا، نەشە قىز تابىلمايدى؟! بۇل مەنىڭ بالام، وزىڭىزگە لايىق بالا! — دەپ، قىزىن ەدىگەگە قوسىپ[تى].

سونان نۇرالى قايتىپ كەلگەندە، ءوزى مەنشىكتەپ كەتكەن قىزدى اكەسىنىڭ الىپ قويعانىنا وكپەلەپ، اكەسىن كەرەك قىلماي، تاستاپ كەتىپ قالعان. سول توقتامىستىڭ ەلىن شاپقاندا، توقتامىستىڭ ءبىر كۇڭى جاڭا بوسانىپ، ەركەك بالا تاۋىپ جاتىر ەكەن. جاڭا تۋىپ جاتقان جاس نارەستەنى اياپ، ءبىر قۇلا بيە بەرگەن ەكەن: «ءسۇتىن ساۋىپ ءىشىپ، بالاڭدى اسىرا»، — دەپ. سول بالا ەر جەتىپ، كەيقۋات اتانىپ، ات ارقاسىنا مىنگەندە، توقتامىستىڭ قانىن ىزدەپ، ەدىگەگە قاراي بەت الىپ ءجۇردى دەيدى. ەدىگەنىڭ قارتايعان كەزى ەكەن. كەيقۋات قارسى ۇشىراپ، قارۋلاسايىن دەگەندە، ەدىگە ايتقان ەكەن:

— قۋلىق تۋعان قۇلاشا
ات بولارىن بىلمەدىم.
كۇڭنەن تۋعان كەيقۋات
جات بولارىن بىلمەدىم.
قۋلىق تۋعان قۇلاشا
ات بولارىن بىلگەندە،
كۇڭنەن تۋعان كەيقۋات
جات بولارىن بىلگەندە،
نوقتادا باسىن كەسپەس پە ەم؟
جورگەكتە كوزىن تەسپەس پە ەم؟! —

دەگەن ەكەن. سونان سوڭ كەيقۋات:

— مەن تۋىپ جاتقاندا: «بالاڭدى اسىرا» دەپ، قۇلا بيەنى بەرىپ كەتكەن جاقسىلىعىڭ بار ەدى. سول ءۇشىن ساعان قارۋ جۇمسامايىن. قاتىن بولساڭ، كۇلە-كۇلە جۇرەرسىڭ. ەر بولساڭ، شابىڭنان جارىلىپ ولەرسىڭ! — دەپ جۇرە بەرىپتى.

سونان سوڭ ەدىگە:

— ءاي، بارەكەلدى! اتتەگەن-اي، سول شاراناعا بىلعانىپ جاتقاندا، مۇنىڭ كوزىن جوعالتىپ كەتسەم، ماعان بۇل توسۋ بولماس ەدى-اۋ! وسى ءسوزىن وتكىزىپ كەتكەنى ۇرعاننان جامان بولدى-اۋ! — دەپ، قۇسا بولىپ جارىلىپ ءولىپتى.

نۇرالى قاتىن الىپ، بالالى بولعان ەكەن. سوندا نۇرالىنىڭ كەلىنشەگى جاس بالانى بەسىككە بولەگەندە، جورگەگىنىڭ اراسىنا شەڭگەل توسەپ بولەدى دەيدى. بالا شىرىلداپ تاڭ اتقانشا جىلاپ شىعادى دەيدى. سوندا نۇرالى:

— بالا نەگە جىلاي بەرەدى؟ — دەپ سۇراسا:

— جورگەگىندە تىكەنەك ول-پۇل بار شىعار. سونان تىنىشسىزدانىپ جىلايتۇعىن شىعار، — دەيدى ەكەن.

وندا نۇرالى ايتادى ەكەن:

— جورگەگىن تازالاپ، تىكەنەك، ول-پۇلىن ارىلتىپ، نەگە بولەمەيسىڭ؟ — دەپ.

وندا كەلىنشەگى ايتادى ەكەن:

— ۋاي، ءتايىرى-اي، اكە ەدىگەدەي-اق بولار، بالا نۇرالىداي-اق بولار. نۇرالى ەدىگەگە نە كورسەتتى؟ بۇل ساعان نە كورسەتەر دەيسىڭ؟! — دەيدى ەكەن.

مۇنى كەلىنشەگىنەن ەستىگەن سوڭ، نۇرالىعا وي ءتۇسىپ، اتتانىپ، كەيقۋاتتان بارىپ اكەسىنىڭ كەگىن الدى دەيدى.

ەدىگەنىڭ ءوزىنىڭ تۇراق قىلعان جەرى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ ەكەن. ءوزى تىرىسىندە وسيەت قىلعان ەكەن:

— مەن قاشان ولسەم، سۇيەگىمدى قاراتاۋدىڭ مىڭجىلقى دەگەن تاۋىنىڭ تۇبىندە سوزاق دەگەن قورعاننىڭ كۇنباتىسىندا باباي تۇكتى شاشتى ءازيز اتام بار، سونىڭ قاسىنا اپارىپ قويىڭدار! — دەپ.

سول وسيەتى بويىنشا، ەر ەدىگەنىڭ سۇيەگى سول جەرگە قويىلعان ەكەن. بۇل ءسوزدى كەشە جالاڭ اياق ءاشدۇر ايتىپ، ول كىسى دە ءوزىن سول جەرگە قويدىرعان ەكەن.

---