InfoHub Logo

ەر ەدىگەدەن ەستىگەنىمدى سويلەيىن. «ەر ەدىگەنىڭ ءسوزى» دەپ، قاريالار تاقپاق قىلىپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى:

ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
ەل شەتىنە جاۋ كەلسە،
«مەن شىعايىن!» — دەر ەكەن.
ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
وزىنەن ءبىر جاس ۇلكەن بولسا:
«ءازيزىم، ءسىز بىلەسىز!» — دەر ەكەن.
ەدىگە دەگەن ەر ەكەن،
ەلدىڭ قامىن جەر ەكەن،
وزىنەن ءبىر جاس كىشى بولسا:
«بوتام، سەن تۇرا تۇر، مەن سويلەيىن!» — دەر ەكەن.
«ەدىگە دەگەن ەر ءدۇرمىن،
ۇزىلمەس جىبەك كەندىرمىن.
ءوزى بىلمەگەنگە،
بىلگەننىڭ ءتىلىن الماعانعا:
«ەمەننەن شوقپار شەكەسىنە
شىق ەتكىزەتۇعىن مەن ءدۇرمىن!» —

دەيدى ەكەن. قازاق «ءۇش ءجۇز» دەگەن اتقا ىلىنبەي، ەلدىڭ جۇرتتىعى كوزگە كورىنىپ، بىلىنبەي جۇرگەن كۇندە قازاق ورتاسىندا «باباي تۇكتى شاشتى ءازيز» دەلىنگەن ديۋانا بولىپتى. قاراتاۋ ماڭايىندا مىڭجىلقى دەگەن تاۋدىڭ باۋىرىندا ءبىر بۇلاقتى دارا الىپ، ناماز وقۋى ءۇشىن مەنشىكتى مەكەن-جاي قىلىپ ءجۇرىپتى. ءبىر كۇن[ءى] تاڭ سارىنەن الاڭ-قاراقتا دارەت الايىن دەپ كەلە جاتسا، ءۇش جالاڭاش قىز سۋعا شومىلىپ، بىرىنە-بىرى سۋ شاشىپ ويناپ ءجۇر دەيدى. بۇرىن جالاڭاش ايەل كورمەگەن ديۋانا قالپاقتاي ءتۇسىپ، تالىپ قالىپتى. ماناعى ءۇش قىزدىڭ ءبىرى دە قالپاقتاي ءتۇسىپتى. سويتسە، ولار پەرى پاتشاسىنىڭ قىزدارى ەكەن. اققۋ بولىپ، ساۋ ەكى قىز تالعان قىزدى كوتەرىپ الىپ ۇشىپ كەتىپتى. ەلىنە، جۇرتىنا اپارعان سوڭ، باقسى-بالگەرلەرىن جيدىرىپ، بال اشتىرعان ەكەن:

— ادامزاتتان شىققان اۋليەنىڭ نازارى تۇسكەن ەكەن. سول اۋليە ءوزى جازىپ بوساتپاسا، باسقانىڭ قولىنان كەلمەيدى! — دەگەن سوڭ، ۇشقىر پەرىلەردى جۇمساپ الدىرىپتى:

— توقتىلىق تونى جوق، جالاڭ بۇت، جالاڭ اياق. ءون بويىندا كورگەن جان جيرەنبەيتىن جەرى جوق، كىسى كورەرلىك ءتۇرى جوق، ءبىر سۇمپايى! — دەيدى، — قۇداي جۇمىسىن تۇسىرگەن سوڭ، امال بار ما؟

— مىنا قىزىمدى جازىپ، وڭالتىپ بەرىڭىز! — دەپتى.

— مەنىڭ سەنىڭ قىزىڭدا نە اقىم بار؟ وزىڭدە نە اقىم بار؟ بۇلار دارەت الاتۇعىن سۋىما شومىلىپ، سۋىمدى ارامداپ كەتتى. جانە مەن تالىپ قالىپ، سول تاڭ نامازىم قازا بولدى. ومىرىمدە ءبىر ناماز قازا قىلعان جوق ەدىم، سونىڭ ورنىن تولتىر! — دەپتى.

— ولاي بولسا، ءبىر قارا توقتى ەسەبىندە وسى قىزىم[دى] ءوزىڭ ال! — دەپ، قىزىن ديۋاناعا قوسىپ، ەكەۋىن بۇلاقتىڭ باسىنا اپارىپ تاستاتىپتى.

— مىناۋ قاتىندى بولىپ وڭعان جەرى جوق. اناۋ بايلى بولىپ، نە قىزىق داۋرەن ءسۇردى دەيسىڭ؟ ۇيقى-تۇيقى، قيقى-جيقى، مىجىقى-تىجىقى ءبىر ءومىر داعى. ديۋانا:

— باياعىڭداي جالاڭاشتانىپ، دەنەڭدى كورسەت! — دەپ، قيعىلىقتى سالىپتى. پەرى قىزى وزگە ءتىلىن السا دا، بۇل ءتىلىن الماپتى. «ەركەك اشۋلانسا، جامان بولار!» دەگەن بار عوي. ديۋانا تۇرا سالا ساباپتى. تۇششى ەتىنە اششى تاياق وتكەن سوڭ:

— مەنىڭ جالاڭاش دەنەمدى كورگەن سوڭ، ءوزىڭ سىلەيىپ، تالىپ قالاتۇعىن ەدىڭ. ونى بىلمەدىڭ. مەن سەنەن بالا تاپسام، مەندەگى نۇر، جارىق ساۋلە سول بالاعا كەتەتۇعىن ەدى. سونان سوڭ كورۋىڭ كەرەك ەدى. وعان شىدامادىڭ، اسىقتىڭ. ەندى مەن ساعان جوق، سەن ماعان جوقسىڭ. مەن سەنەن ەكىقابات جۇكتى بولعان ەدىم. ەركەك ۇل تۋادى. تۋىسىمەن بەسىككە بولەپ، وسى سۋدىڭ باسىنا اپ كەلىپ تاستايمىن. التىننان شۇمەگى، كۇمىستەن تۇبەگى: بەلگىسى
سول بولار! — دەيدى دە، اققۋ بولىپ ۇشىپ كەتە بەردى دەيدى.

ديۋانا مۇنى ەلەڭ قىلىپ كۇزەتىپ جۇرە مە؟ قىز بالانى ۋادە بويىنشا بەسىگىمەن الىپ كەلىپ، تاستاپ كەتتى دەيدى. ۇستىنە كەز بولىپ تاۋىپ العان بىرەۋ تۇركىستاندا نوعايلىنىڭ حانى توقتامىس حانعا اپارىپ بەرىپ، توقتامىسقا اسىراندى بالا بولىپ، سونىڭ قولىندا ءوسىپتى.

مۇنى ەرتەگى قىلىپ سويلەۋشىلەر ءار ءتۇرلى سويلەيدى: «اقىماقتىڭ تىزگىنى — قۇلاعى. عاقىلدىنىڭ تىزگىنى — كوڭىلى. اقىماق نە نارسەنى ەستىسە، ەستىگەنىنە قاناعات قىلادى: قاتىقتاي قاتىپ، سۇتتەي ۇيىپ، تۇرا قالادى. عاقىلدى نە نارسەنى ەستىسە، ەستۋىنە قاناعات قىلمايدى، عاقىلىنا سالىپ،
كوڭىلىنىڭ داۋالاۋىنا توقتايدى».

بۇرىنعىلاردان قالعان وڭۋلى ءسوز بار: «باتىر دەگەن — ءبىر باراق يت. ەكى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى. بي دەگەن — اق شاريعات. ىلۋدە ءبىر-اق قاتىن تابادى!» — دەگەن. وسى ەدىگەنى توقتامىس حاننىڭ تورەسىن بۇزىپ، تورە بەرەتۇعىن بي دە قىلىپ قويادى. «بەتىنە جان پار كەلمەيتۇعىن ەر دە، باتىر دا قىلىپ قويادى. «ەكى قىلىش ءبىر قىنعا سىيمايدى. ەكى تىلەۋ ءبىر كوڭىلگە سىيمايدى». مەن ءوزىم ەدىگەنى ەر دەپ، باتىر دەپ، ابدەن بىلەمىن. «بيلىك ايتتى» دەگەنگە نانبايمىن.

كىم بولسىن، ول بولسىن، توقتامىس حاننىڭ: «وزىڭنەن تۋماي ۇل بولماس، ساتىپ الماي كۇل بولماس!» — دەپ، كوزىن جويىلتۋعا قاستىق ويلاعانىن ءبىلىپ، سەزىپ قالىپ، قاشقانى راس. سوندا ارتىنان: «شاقىرىپ كەل!» — دەپ كەڭەستىڭ ۇلى كەڭجانبايدى جىبەرگەندە، ەر ەدىگەنىڭ كەڭجانبايعا ايتقان ءسوزى:

— كەڭەستىڭ ۇلى كەڭجانباي،
اقىلىڭ جوق...جانباي.
حان ەمەس ول — ق...م عوي،
كىم ەكەنى ماعان ايان عوي!
ءوزىڭ امان قايتسا[ڭ]،
بارىپ وعان ايتسا[ڭ] نە؟
بۇ بارعاننان بارارمىن،
ساتەمىر حانعا بارارمىن.
قانشا جولداس بولسا دا،
كەرەگىنشە الارمىن.
قايتىپ كەلىپ ەلىڭە
تەبىنگىدەن تەر كەلىپ،
قابىرعادان قان كەلىپ،
بۇلىنشىلىك سالارمىن.
كۇنىكەيدەي كورىكتىڭدى،
تىنىكەدەي تەكتىڭدى
نەكە قيماي، مال بەرمەي،
قاتىندىققا الارمىن!
سۋارىپ قانمەن جەرىڭدى،
ءبۇلدىرىپ شاۋىپ ەلىڭدى،
قىلىشىمدى سۋارىپ،
جوساداي قانعا مالارمىن! —

دەپ، جۇرە بەرگەن ەكەن.

وسى كەلە جاتقان بەتىندە قالماقتان شىققان قاراتوبىن ساتەمىر حاننىڭ قىزىن الىپ بارادى ەكەن. سوعان كەز بولىپ، قاراتوبىن الىپتى ءولتىرىپ، قىزدى ايىرىپ الىپ، ساتەمىر حانعا بارعان سوڭ، ساتەمىر حان ەدىگەگە قىزىن بەرىپ، جەر قايىسقان قول الىپ كەلىپ، تۇركىستاندى شاپتى، تالادى. توقتامىس حان باسىن الىپ قاشىپ كەتتى. سەگىز ۇلى بار ەكەن، ولار دا قاشىپ كەتتى. سوندا ەر ەدىگە قاتىندى بولعان سوڭ، بالا تۋىپ، بالاسىنىڭ اتىن نۇرالى قويىپ، سول نۇرالى تۇركىستاندى شاپقاندا، وزىمەن بىرگە ەكەن. جالعىز بالاسى نۇرالىنى:

— توقتامىستىڭ باسىن كەسپەي، كوزىن تەسپەي، قايتۋشى بولما! — دەپ، سوڭىنا سالىپ قويا بەرىپتى. سوندا نۇرالى اكەسىنە قاتتى تاپسىرىپ ايتىپ كەتىپتى:

— توقتامىستىڭ ەكى قىزىنىڭ ءبىرىن ءوزىڭ الساڭ، ءبىرىن ماعان قوي! — دەپ.

— جارايدى، بالام، توقتامىستىڭ قاراشىعىن جەر ۇستىندە قالدىرماساڭ، بولادى! — دەپتى.

توقتامىستىڭ حانىمى مۇنى ەستىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىن اراز قىلۋ ءۇشىن ەكى قىزىن بىردەي ەدىگەنىڭ قوينىنا سالىپ، باۋىر باستىرىپ، وزىنىكى قىلىپ مەنشىكتەتىپ قويىپتى. سوندا نۇرالىنىڭ وشىگىپ ىزدەگەنى سونداي، توقتامىس قايدا قورعالاپ بارسا، جانىن قويارعا جەر تاپتىرماپتى. ول زاماندا ءامىر تەمىر كورەگەن بار ەكەن. و دا توقتامىستى قورعالاتا الماپتى. توقتامىس سول قاشقاننان قاشىپ، ەرتىس ءوتىپ كەتىپتى. ءبىر قوپاعا بارىپ قورعالاپتى. جالاڭ اياق ەكەن، اياعىن قامىس ءتىلىپ، قاناپ، سول قاننىڭ اققان ىزىنەن بۇلجىتپاي تاۋىپ الىپ، ءولتىرىپ، قوپانىڭ جاعاسىنا سۇيرەتىپ الىپ شىعىپ كومىپتى. بۇل كۇندە سول قوپانى «بايان قوپاسى» دەيدى. باسىندا ءبىر وبا بار، «توقتامىستىڭ قارا وباسى» دەيدى. بۇرىنعى زاماندا سول وبادان توقتامىستىڭ ۇزەڭگىسىن تاۋىپ العاندار بولىپ: «ۇزەڭگىنىڭ كەڭدىگى بۇل زاماننىڭ اتىنىڭ باسى سىيىپ كەتەتۇعىن ەكەن!» دەسكەن ەكەن. كەرەكۋگە ءجۇز ەلۋ شاقىرىم جەردە «شوت» دەگەن قالا بار. سوعان ۇرىمتال ماڭايلاس دەيدى.

نۇرالى امان-ەسەن قايتىپ، اكەسىنىڭ توقتامىستىڭ ەكى قىزىن بىردەي الىپ قويعانىن ەستىپ، اكەسىن كورمەستەن، اراز بولىپ كەتىپتى. توقتامىستىڭ حانىمى ويلاعانىن ورىنعا كەلتىرىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋىن ومىرىندە ءبىرىن-بىرى كورمەستەي قىلدى.

ءجا، بۇل تۇركىستاندى شاۋىپ تالاپ جاتقاندا، توقتامىستىڭ ءبىر كۇڭى جاس بوسانىپ، ەر ۇل تاۋىپ جاتىر ەكەن. ەر ەدىگە سونى كورگەن سوڭ:

— بايعۇس ءمۇساپىر، بالاڭدى ءولتىرىپ الما! — دەپ، قۋلىق قۇلىنداعان قۇلا بيەنى بەرىپ كەتكەن ەكەن. سول بيەدەن تۋعان قۇلىن ات بولىپ، كۇڭنەن تۋعان ۇل ازامات بولىپ جانە سول بالانىڭ اتى كەيقۋات بولىپ، ەدىگەنىڭ قارتا[يا] باسقان كەزى بولىپ، جالعىز بالاسى نۇرالى قايتىپ قاراسىن كورمەستەي بولىپ كەتكەنىن ابدەن ءبىلىپ، توقتامىستىڭ كەگىن ەدىگەدەن الۋ ءۇشىن كەيقۋات اتقا ءمىندى دەيدى. سوندا ەدىگە مەن كەيقۋات كەزدەسىپ قالعاندا، ەدىگە سويلەگەن ەكەن:

— اي، بارەكەلدى، قاپ، اتتەگەن-اي!
قۋلىقتان تۋعان قۇلاشا
ات بولارىن بىلمەدىم.
كۇڭنەن تۋعان كەيقۋات
جات بولارىن بىلمەدىم.
قۋلىقتان تۋعان كۇلاشا
ات بولارىن بىلگەندە،
كۇڭنەن تۋعان كەيقۋات
جات بولارىن بىلگەندە،
نوقتادا باسىن كەسپەس پە ەم،
جورگەكتە كوزىن تەسپەس پە ەم؟! —

دەگەن ەكەن دەيدى. سوندا كەيقۋات:

— مەن شارانادا جاتقاندا، شەشەمە: «بالاڭدى ءولتىرىپ الما!» دەپ، قۇلا بيە بەرگەن ەكەنسىڭ. قارتايعان ەكەن عوي دەپ قورلاپ، ساعان قارۋ جۇمسامايىن! قاتىن بولساڭ، كۇلە-كۇلە جۇرەرسىڭ. ەر بولساڭ، شابىڭنان جارىلىپ ولەرسىڭ! — دەپ، جۇرە بەرگەن ەكەن دەيدى.

ەندى ەدىگە قانشا جۇرەدى دەيسىڭ، شابىنان جارىلىپ ءولدى عوي! ەدىگەنىڭ ولگەنىنە كىم كۇيىنەدى؟! توقتامىستىڭ ەكى قىزى — جاس توقالدار، شەشەسى مەن ۇشەۋىنىڭ ويلاعانى قابىل بولدى. پەندەدە جالعىز-اق نۇرالىنىڭ كەلىنشەگى، ەدىگەنىڭ كەلىنى سول كۇيىندى بولدى دەيدى. بايىنا پالەن-تۇگەن دەۋگە باتا المايدى. سوندا بۇل كەلىن پاقىردىڭ بەسىكتە بالاسى بار ەكەن. ءوشىن بالادان الاتۇعىن بولدى. بالانى بولەگەندە، جورگەگىنە شەڭگەل توسەپ بولەيتۇعىن بولىپتى. بالا ءتۇنى بويى ۇيىقتاي الا ما، زار-زار ەتىپ، شىرىلداپ، قاقساپ زارلاپ جاتادى دەيدى. نۇرالى كەلىنشەگىنە:

— بالا مۇنشا نەگە جىلاۋىق بولىپ كەتتى؟ — دەيدى. وندا كەلىنشەك:

— كىم بىلەدى، جورگەگىنە شەڭگەل ارالاسىپ كەتتى مە؟ سوندىقتان جىلاماسا، دەنى ساۋ، اۋرۋى جوق، — دەيدى.

— شىركىن، بالانى كۇتپەيسىڭ، شەڭگەلىن ارىلتىپ، تازالاپ، ارشىپ، بولەسەڭ بولماي ما؟ — دەيدى ەكەن.

— بالا قانشا بولعانمەن، نۇرالىداي-اق بولار، اكە ەدىگەدەي بولار. نۇرالى ەدىگەگە نە كورسەتتى؟ بۇ دا ساعان نە كورسەتەر دەيسىڭ؟! — دەپتى.

— ياپىرىم-اي، مەنىكى اداسقاندىق ەكەن عوي. قوينىمدا قۇشاقتاپ جاتقان قاتىنىما ەرسى كورىنگەنى تامام جۇرتقا دا سونداي ەرسى كورىنگەن قىلىق ەكەن عوي! — دەپ، تۇرا اتتانىپ، كەيقۋاتتان اكەسىنىڭ كەگىن الىپتى دەيدى.

باياعى توقتامىستىڭ سەگىزى ەدىل ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ولاردىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ «وسى سەندەر ايعىردىڭ بوعىنداي ۇيىلىپ-توگىلىپ، نە عىپ ءجۇرسىڭ — دەۋشىلەرگە:

«ەدىل توڭسا، كىم وتپەس؟! ەدىگە ولسە، كىم قايتپاس دەيسىڭ؟!» دەگەن سوزدەرى ماتەل بولىپ، ەدىل بويىنداعى جۇرتتىڭ اۋزىندا قالىپتى.

ەر ەدىگەنىڭ ءوزى تۇراق قىلعان جەرى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ ەكەن. ءوزى ولەرىندە ۇلىتاۋدىڭ باسىندا وتىرىپ، كەيقۋاتتىڭ سوزىنەن قۇسا بولىپ، جارىلىپ ولگەن ەكەن. سوندا ولەرىندە ايتقان ەكەن:

— مەنى بۇل جەرگە جەر قازىپ كومبەڭدەر! قورعان تاس قالاپ قويىڭدار! نۇرالى جەر ۇستىندە بار بولسا، «ات اينالىپ-قازىعىن، تيىرمەن اينالىپ، شۇمەگىن تابار» دەگەندەي، ءبىر تابار. سوندا مەنى قاراتاۋدىڭ باۋىرىندا، قاراقالپاق اتاسى سوزاقتىڭ قارا وباسىنىڭ قاسىندا، باباي تۇكتى شاشتى ءازي[ز] اتام بار، سونىڭ قاسىنا اپارىپ قويسىن! — دەگەنىمەن، دەنەسىن سوندا اپارىپ قويعان ەكەن. ۇلىتاۋداعى امانات قويعان جايىن «اقمەشىت اۋليە» دەپ اتاپ كەتىپتى. بۇل ءسوزدى كەشە كەرەيىتتەن شىققان سارىسوپىنىڭ بالاسى جالاڭاياق ازدەر سويلەپ، ول اۋليە دە ءوزىن سول جەرگە قويدىرىپتى.

---