ەرلىك پەن ەلدىك - ماحامبەت ۇرانى
ەرلىك پەن ەلدىك – ماحامبەت ۇرانى
ماحامبەت وزگەدە جوق تا، وزىندە عانا بار قۇدىرەتتى قاسيەتىمەن
باتىرلار تاريحىندا دا، اقىندار تاريحىندا دا جارىق جۇلدىزداي
جارقىراپ جەكە تۇراتىن تەڭدەسى جوق دارا دا دانا تۇلعا!
(ج. قۇلييەۆ)
«ەرلىك ىستەلمەسە، ەشكىم دە قالام تەربەمەيدى»، راس! ابايشا ايتقاندا «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىمنىڭ» باسىنا تۇسكەن تاريح تەپەرىشتەرى قانشاما؟ ءور دە ەر ماحامبەتتەي جالىندى اقىن جىرلارى تاريح تەرەڭىنە ەرىكسىز ۇڭىلۋگە ءماجبۇر ەتپەي مە؟ م. شاحانوۆتىڭ «ءتورت انانىڭ» ءبىرى ساناعان ۇلى تاريحتىڭ رۋحاني كاۋسار بۇلاق ادەبيەتىمىزبەن ساباقتاستىعى دا وسىندا. دانا اباي سىناي باعالاعان «ولەڭى ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» اقىندار ساپىنان تابىلماي، حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، قايعىسى مەن قۋانىشىن شىنايى جىرلاعان، جالىندى جىرلاردى دۇنيەگە اكەلگەن اقىن ول. ماحامبەت جىرلارى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانا شىندىعى اشىلمادى ما؟ حالقىمىزدىڭ ءحىح عاسىرداعى تاريحىن زەردەلەسەك تە، ادەبيەتشى قاۋىم، ءبىز، ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىنسىز ول داۋىرگە اتتاپ باسا المايتىنىمىز شىندىق.
ابايدى «ۇلى اقىن»، ساكەندى «توڭكەرىسشىل اقىن»، ءسابيتتى «حالىق جازۋشىسى»، بەيىمبەتتى «كەدەي تابىنىڭ» جىرشىسى» دەسەك، ماحامبەتتى قازاق ادەبيەتىندە «جاۋىنگەر اقىن»، «كۇرەسكەر اقىن» سانايمىز نەمەسە س. قيرابايەۆشا «ەرلىك پەن ەلدىك جىرشىسى» اتايتىنىمىز دا ورىندى.
ويشىل سارتر «قۇدىققا ۇڭىلە بەرسەڭ، ول وزىنە تارتىپ اكەتەدى» دەيتىنى قانداي دانىشپاندىق! ال ماحامبەت الەمى شە؟ تۋرا ابايدى، مۇحتاردىڭ «»اباي جولىن» وقي بەرسەڭ، جاڭا دۇنيەلەرگە تەرەڭ بويلايتىنىڭداي، ماحامبەت ولەڭدەرى دە ءار كەز قايتالاپ وقىعان سايىن پوەزيا الەمىنە دەگەن قۇشتارلىعىڭمەن قوسا ءوز الەمىنە ەنگىزىپ جىبەرەتىنىن قايتەرسىز
بۇل تۇرعىدا ماحامبەت جىرلارى عىلىمي اينالىمدا جۇرسە دە، ونىڭ پسيحولوگيالىق تا، فيلوسوفيالىق باعىتتا ءالى زەرتتەي بەرۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن ايتار ەدىم. ونىڭ ىشكى الەمى وتە كۇردەلى، اسا سابىرلىلىقپەن، جوعارى بىلىمدىلىكپەن، اقىل - وي، پاراساتتىلىقپەن كەلۋدى قاجەت ەتەدى - اۋ. بۇگىنگى ماحامبەتتانۋشىلار دا ونىڭ ىشكى الەمىنە قادام باسۋ جولىندا. ايتالىق، ماحامبەتتانۋشى عالىم وڭايگۇل تۇرجاننىڭ «ماحامبەت – نەيرولينگۆيستيكالىق تۇرعىدان دا، تۇجىرىمدامالىق تۇرعىدان دا شەكسىز زەرتتەلە بەرۋگە قابىلەتتى الەم» دەۋىنىڭ ءوزى - اق كوپ جايتتان حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ نەمەسە ءتورت جارىم عاسىردان بەرى اعىلشىندار ۇلى شەكسپيردى زەرتتەۋىن جالعاستىرىپ، شەگىنە جەتە الماسا، دەمەك ونىڭ ۇلت تاربيەسىنە قاتىستىلىعى جوعارى دەڭگەيدە بولعانى.
ەندەشە نەگە ماحامبەت جىرلارىنىڭ سىرىنا الەمدىك دارەجەدە ۇڭىلمەسكە؟ «شاندوز» اتتى ەڭبەگىندە زاڭعار جازۋشىمىز ءابىش كەكىلبايەۆ: «... تابيعاتتان قالاعان ۋاقىتىندا تابىلا بەرمەيتىن اسىلداي اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىسقا» بالايدى. ءتىپتى «ونداي قۇبىلىس تەك قازاق تۇگىل، بارشا ادامزاتتىڭ عۇمىرىندا دا كوپ كەزدەسە بەرمەگەندىگىن» دە ەرەكشە اتاپ وتەدى. ونىڭ «ماحامبەت – كادىمگى ون ەكى جىلىك، ءبىر مىعىم جۇمىر باستى پەندەنىڭ ەرتەگىدەگىدەي اڭىزعا اينالۋىنىڭ، تەك ەرتەگىدە عانا كەزدەسەتىن عاجايىپ ەرلەردىڭ قايتادان شىندىققا اينالۋىنىڭ تاپتىرماس ءبىر مىسالى» دەگەنىنەن - اق ۇلى اقىن جانىن تۇسىنۋگە، زەرتتەۋگە قانشالىقتى قاجىر - قايرات پەن سەزىم تەرەڭدىگى كەرەك ەكەنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ماحامبەت ۇلتتىق يدەيامىزدى ناسيحاتتاۋىمىزدىڭ باستى تىرەگى بولۋعا ءتيىس. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستار بولاشاق ۇرپاق ماحامبەت جىرلارىمەن سۋسىنداپ، ونداعى ەرلىك سەزىمىمەن قارۋلانۋلارى شارت.
ونداعى وتانسۇيگىشتىك قۋات اسا جوعارى دەڭگەيدە. بەلگىلى ءبىر كوتەرىلۋدىڭ ناتيجەسى، ياعني قۋاتى ءوز دارەجەسىندە ۇلكەن پاتشالىقتى جويۋعا دەيىن اپاراتىنى سياقتى ولەڭ قۋاتىنىڭ دا سونشالىقتى دەڭگەيدەگى قاسيەتى بولاتىنىن ەسكەرۋ دە كەرەك بولار. كەز كەلگەن قوعامدا پوەزيانىڭ ورنى جوعارى. ول قوعامعا قاجەتتىنى ءدال تاپپايتىن با ەدى؟ ويتكەنى پوەزيا قۋاتتى سوزدەن تۇرماق. ەرلىك پەن ەلدىك، كوركەمدىك، ماحاببات، ادامي قاجەتتىلىكتەر – ءبارى - ءبارىن ىزدەسەڭ، پوەزيا عانا تانىتار. پوەزيا ەلگە، قوعامعا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. ماحامبەت جىرلارىن ءتۇسىنۋ رۋحاني بايۋعا تاربيەلەيدى. جىلاتپايدى، جىگەرلەندىرەدى، كۇڭىرەنتپەيدى، قۋاتتاندىرادى، ۇرەيلەندىرمەيدى، شابىتتاندىرادى. مۇندايدا جاۋىنگەر اقىن جىرلارىنىڭ قۋاتىن زەردەلەيىك.
تاريحتان بەلگىلى ءحىح عاسىرداعى ءىرى تاريحي وقيعا – 1936 - 1841 جىلدارداعى باتىس قازاقستاندا بوكەي ورداسىندا بولعان رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسى. كوتەرىلىسشى ساربازداردى جىگەرلەندىرە ۇلى ارمان – ازاتتىق الەمىنە سەنىممەن باستاۋ – ءور اقىننىڭ باستى ماقساتى. ال حالىق مۇراتى ماحامبەتتىڭ اقىندىق جۇرەگىنە نىق بەكي ۇيالاعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز وقىرمانىن ەرەكشە سەزىمگە بولەيتىن اقىن جىرلارىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشى نەدە؟ وتانشىلدىق رۋحتىلىعىندا، ازات ومىرگە دەگەن سەنىمدە، پوەتيكالىق قۋاتتىلىعىندا.
ماحامبەت جىرلارىنداعى ەرلىك تاقىرىبى قوس بەينە ارقىلى اشىلادى: كوتەرىلىس باسشىسى يساتاي بەينەسى جانە ءوز بەينەسى. ولارداعى قايسارلىق، ەر مىنەز – بارشا جاۋىنگەرگە، بۇگىنگى ۇرپاق ساربازدارىنا عاجايىپ ونەگە.
قۇدايلادى حان ۇلى،
ىزدەگەن جاۋى ءبىز بولىپ،
جاۋ قاراسى كورىندى،
جيىلعان اسكەر ءبىلىندى،
يساتاي – باسشى، مەن – قوسشى.
يساتايدىڭ سول كۇندە
اقتابان اتى استىندا،
دۋلىعاسى باسىندا،
زىعىردانى قاينايدى.
ماحامبەت وزگەدە جوق تا، وزىندە عانا بار قۇدىرەتتى قاسيەتىمەن
باتىرلار تاريحىندا دا، اقىندار تاريحىندا دا جارىق جۇلدىزداي
جارقىراپ جەكە تۇراتىن تەڭدەسى جوق دارا دا دانا تۇلعا!
(ج. قۇلييەۆ)
«ەرلىك ىستەلمەسە، ەشكىم دە قالام تەربەمەيدى»، راس! ابايشا ايتقاندا «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىمنىڭ» باسىنا تۇسكەن تاريح تەپەرىشتەرى قانشاما؟ ءور دە ەر ماحامبەتتەي جالىندى اقىن جىرلارى تاريح تەرەڭىنە ەرىكسىز ۇڭىلۋگە ءماجبۇر ەتپەي مە؟ م. شاحانوۆتىڭ «ءتورت انانىڭ» ءبىرى ساناعان ۇلى تاريحتىڭ رۋحاني كاۋسار بۇلاق ادەبيەتىمىزبەن ساباقتاستىعى دا وسىندا. دانا اباي سىناي باعالاعان «ولەڭى ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ» اقىندار ساپىنان تابىلماي، حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، قايعىسى مەن قۋانىشىن شىنايى جىرلاعان، جالىندى جىرلاردى دۇنيەگە اكەلگەن اقىن ول. ماحامبەت جىرلارى ارقىلى ءوزى ءومىر سۇرگەن زامانا شىندىعى اشىلمادى ما؟ حالقىمىزدىڭ ءحىح عاسىرداعى تاريحىن زەردەلەسەك تە، ادەبيەتشى قاۋىم، ءبىز، ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىنسىز ول داۋىرگە اتتاپ باسا المايتىنىمىز شىندىق.
ابايدى «ۇلى اقىن»، ساكەندى «توڭكەرىسشىل اقىن»، ءسابيتتى «حالىق جازۋشىسى»، بەيىمبەتتى «كەدەي تابىنىڭ» جىرشىسى» دەسەك، ماحامبەتتى قازاق ادەبيەتىندە «جاۋىنگەر اقىن»، «كۇرەسكەر اقىن» سانايمىز نەمەسە س. قيرابايەۆشا «ەرلىك پەن ەلدىك جىرشىسى» اتايتىنىمىز دا ورىندى.
ويشىل سارتر «قۇدىققا ۇڭىلە بەرسەڭ، ول وزىنە تارتىپ اكەتەدى» دەيتىنى قانداي دانىشپاندىق! ال ماحامبەت الەمى شە؟ تۋرا ابايدى، مۇحتاردىڭ «»اباي جولىن» وقي بەرسەڭ، جاڭا دۇنيەلەرگە تەرەڭ بويلايتىنىڭداي، ماحامبەت ولەڭدەرى دە ءار كەز قايتالاپ وقىعان سايىن پوەزيا الەمىنە دەگەن قۇشتارلىعىڭمەن قوسا ءوز الەمىنە ەنگىزىپ جىبەرەتىنىن قايتەرسىز
بۇل تۇرعىدا ماحامبەت جىرلارى عىلىمي اينالىمدا جۇرسە دە، ونىڭ پسيحولوگيالىق تا، فيلوسوفيالىق باعىتتا ءالى زەرتتەي بەرۋدى قاجەت ەتەتىندىگىن ايتار ەدىم. ونىڭ ىشكى الەمى وتە كۇردەلى، اسا سابىرلىلىقپەن، جوعارى بىلىمدىلىكپەن، اقىل - وي، پاراساتتىلىقپەن كەلۋدى قاجەت ەتەدى - اۋ. بۇگىنگى ماحامبەتتانۋشىلار دا ونىڭ ىشكى الەمىنە قادام باسۋ جولىندا. ايتالىق، ماحامبەتتانۋشى عالىم وڭايگۇل تۇرجاننىڭ «ماحامبەت – نەيرولينگۆيستيكالىق تۇرعىدان دا، تۇجىرىمدامالىق تۇرعىدان دا شەكسىز زەرتتەلە بەرۋگە قابىلەتتى الەم» دەۋىنىڭ ءوزى - اق كوپ جايتتان حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ نەمەسە ءتورت جارىم عاسىردان بەرى اعىلشىندار ۇلى شەكسپيردى زەرتتەۋىن جالعاستىرىپ، شەگىنە جەتە الماسا، دەمەك ونىڭ ۇلت تاربيەسىنە قاتىستىلىعى جوعارى دەڭگەيدە بولعانى.
ەندەشە نەگە ماحامبەت جىرلارىنىڭ سىرىنا الەمدىك دارەجەدە ۇڭىلمەسكە؟ «شاندوز» اتتى ەڭبەگىندە زاڭعار جازۋشىمىز ءابىش كەكىلبايەۆ: «... تابيعاتتان قالاعان ۋاقىتىندا تابىلا بەرمەيتىن اسىلداي اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىسقا» بالايدى. ءتىپتى «ونداي قۇبىلىس تەك قازاق تۇگىل، بارشا ادامزاتتىڭ عۇمىرىندا دا كوپ كەزدەسە بەرمەگەندىگىن» دە ەرەكشە اتاپ وتەدى. ونىڭ «ماحامبەت – كادىمگى ون ەكى جىلىك، ءبىر مىعىم جۇمىر باستى پەندەنىڭ ەرتەگىدەگىدەي اڭىزعا اينالۋىنىڭ، تەك ەرتەگىدە عانا كەزدەسەتىن عاجايىپ ەرلەردىڭ قايتادان شىندىققا اينالۋىنىڭ تاپتىرماس ءبىر مىسالى» دەگەنىنەن - اق ۇلى اقىن جانىن تۇسىنۋگە، زەرتتەۋگە قانشالىقتى قاجىر - قايرات پەن سەزىم تەرەڭدىگى كەرەك ەكەنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ماحامبەت ۇلتتىق يدەيامىزدى ناسيحاتتاۋىمىزدىڭ باستى تىرەگى بولۋعا ءتيىس. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستار بولاشاق ۇرپاق ماحامبەت جىرلارىمەن سۋسىنداپ، ونداعى ەرلىك سەزىمىمەن قارۋلانۋلارى شارت.
ونداعى وتانسۇيگىشتىك قۋات اسا جوعارى دەڭگەيدە. بەلگىلى ءبىر كوتەرىلۋدىڭ ناتيجەسى، ياعني قۋاتى ءوز دارەجەسىندە ۇلكەن پاتشالىقتى جويۋعا دەيىن اپاراتىنى سياقتى ولەڭ قۋاتىنىڭ دا سونشالىقتى دەڭگەيدەگى قاسيەتى بولاتىنىن ەسكەرۋ دە كەرەك بولار. كەز كەلگەن قوعامدا پوەزيانىڭ ورنى جوعارى. ول قوعامعا قاجەتتىنى ءدال تاپپايتىن با ەدى؟ ويتكەنى پوەزيا قۋاتتى سوزدەن تۇرماق. ەرلىك پەن ەلدىك، كوركەمدىك، ماحاببات، ادامي قاجەتتىلىكتەر – ءبارى - ءبارىن ىزدەسەڭ، پوەزيا عانا تانىتار. پوەزيا ەلگە، قوعامعا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. ماحامبەت جىرلارىن ءتۇسىنۋ رۋحاني بايۋعا تاربيەلەيدى. جىلاتپايدى، جىگەرلەندىرەدى، كۇڭىرەنتپەيدى، قۋاتتاندىرادى، ۇرەيلەندىرمەيدى، شابىتتاندىرادى. مۇندايدا جاۋىنگەر اقىن جىرلارىنىڭ قۋاتىن زەردەلەيىك.
تاريحتان بەلگىلى ءحىح عاسىرداعى ءىرى تاريحي وقيعا – 1936 - 1841 جىلدارداعى باتىس قازاقستاندا بوكەي ورداسىندا بولعان رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى كوتەرىلگەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت - ازاتتىق قوزعالىسى. كوتەرىلىسشى ساربازداردى جىگەرلەندىرە ۇلى ارمان – ازاتتىق الەمىنە سەنىممەن باستاۋ – ءور اقىننىڭ باستى ماقساتى. ال حالىق مۇراتى ماحامبەتتىڭ اقىندىق جۇرەگىنە نىق بەكي ۇيالاعان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز وقىرمانىن ەرەكشە سەزىمگە بولەيتىن اقىن جىرلارىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشى نەدە؟ وتانشىلدىق رۋحتىلىعىندا، ازات ومىرگە دەگەن سەنىمدە، پوەتيكالىق قۋاتتىلىعىندا.
ماحامبەت جىرلارىنداعى ەرلىك تاقىرىبى قوس بەينە ارقىلى اشىلادى: كوتەرىلىس باسشىسى يساتاي بەينەسى جانە ءوز بەينەسى. ولارداعى قايسارلىق، ەر مىنەز – بارشا جاۋىنگەرگە، بۇگىنگى ۇرپاق ساربازدارىنا عاجايىپ ونەگە.
قۇدايلادى حان ۇلى،
ىزدەگەن جاۋى ءبىز بولىپ،
جاۋ قاراسى كورىندى،
جيىلعان اسكەر ءبىلىندى،
يساتاي – باسشى، مەن – قوسشى.
يساتايدىڭ سول كۇندە
اقتابان اتى استىندا،
دۋلىعاسى باسىندا،
زىعىردانى قاينايدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
