InfoHub Logo

الييەۆا جانار يبراگيموۆنا - ايا-16-1م وقۋ توبىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
نۇرەكەشوۆا گ.ر. - عىلىمي جەتەكشى، قاۋىمداستىرىلعان  پروفەسسور، ف.ع.ك.
قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (قىزىلوردا، قازاقستان)

تۇيىندەمە

بەرىلگەن ماقالادا ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋ بارىسىندا ىنتالاندىراتىن ءتيىمدى جولدار تۋرالى ايتىلىپ، ولاردى قولدانۋ بارىسىندا ءار ءتۇرلى جاڭا پەداگوگيكالىق ادىستەردى، كورنەكىلىكتەردى، جاتتىعۋلاردى جانە الەۋمەتتىك توپتاردان كومەكشىلەردى قولدانۋ جولدارىنا توقتالعان. سونىمەن قاتار ءار ءتۇرلى جاتتىعۋلاردى ساباق بارىسىندا قولدانۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىنا ءمان بەرىلىپ، ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردى تەز ءارى وڭاي ىنتالاندىراتىن بەلسەندىلىك جاتتىعۋلار جانە ماتەريالدار جۇيەسىنىڭ جاڭا باعىتتارىن قولدانۋدىڭ تيىمدىلىگى جايلى ايتىلادى. بۇل ءتيىمدى جولداردى پايدالانۋ بارىسىندا ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردىڭ وزدەرىن جاۋاپكەرشىلىككە تارتىپ، ات-سالىستىرا وتىرىپ، شەتەل ءتىلىن ۇيرەنۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن وياتۋ جولدارىنا دا توقتالدى. ساباقتا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن اشاتىن ويىن تۇرلەرى اتالىپ ءوتتى. ەڭ قىزىعى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ بارىسىندا ەرتە جاستاعى وقۋشىلارمەن اعىلشىن تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەندىگى ايتىلىپ كەتتى.

كىلت سوزدەر: بەلسەندىلىك، كورنەكىلىكتەر، ىنتالاندىرۋ، الەۋمەتتىك توپتار.

اننوتاسيا

ۆ ەتوي ستاتە ۋپومينايۋتسيا سپوسوبى موتيۆاسيي شكولنيكوۆ راننيح ۆوزراستوۆ ك وبۋچەنيۋ انگلييسكومۋ يازىكۋ ي وبسۋجدەنيە سپوسوبوۆ يسپولزوۆانيا رازليچنىح مەتودوۆ وبۋچەنيا، ۆيزۋالنىە ماتەريالى، ۋپراجنەنيي ي يسپولزوۆانيە پوموششنيكوۆ يز سوسيالنىح گرۋپپ. ۆ نەم تاكجە وسنوۆنوە ۆنيمانيە ۋدەلياەتسيا تەم، كاك رازليچنىە ۋپراجنەنيا موگۋت ەففەكتيۆنو يسپولزوۆاتسيا ۆ كلاسسە، ا تاكجە ەففەكتيۆنوست يسپولزوۆانيە نوۆىە پودحودى موتيۆاسيوننىح ماتەريالوۆ ي ۋپراجنەنيي شكولنيكام س راننيح لەت بىسترو ي ۋدوبنو. تاكجە سوسرەدوتوچيلسيا نا توم، كاك شكولنيكي راننيح ۆوزراستوۆ موگۋت بولەە ۆوسپرييمچيۆو ي كاك پروبۋديت ينتەرەس ك يزۋچەنيۋ ينوستراننوگو يازىكا پري يسپولزوۆانيي ەتيح ەففەكتيۆنىح سپوسوبوۆ. بىلي ۋپوميانۋتى تيپى يگر، كوتورىە وتكرىۆايۋت ينتەرەسى شكولنيكوۆ راننيح ۆوزراستوۆ نا ۋروكە. ساموە ينتەرەسنوە، چتو ۆو ۆرەميا پرەپوداۆانيە انگلييسكوگو يازىكا وسوبەننو ۆاجنو وبششاتسيا نا انگلييسكوم يازىكە س راننيح لەت.

كليۋچيەۆىە سلوۆا: اكتيۆنوست، ۆيزۋالنىە ماتەريالى، موتيۆيروۆات، سوسيالنىە گرۋپپى.

 

Abstract

This article mentions ways to motivate schoolchildren of early ages to learn English and discuss ways to use different teaching methods، visual aids، exercises and the use of assistants from social groups. It also focuses on how different exercises can be effectively used in the classroom، and the effectiveness of using new approaches to motivational materials and exercises for schoolchildren of early ages is quick and convenient. It also focused on how schoolchildren of early ages can be more receptive and how to evoke interest in learning a foreign language using these effective methods. There were mentioned types of games that open the interests of schoolchildren of early ages in the class. The most interesting thing is that during the teaching of English it is especially important to communicate in English from an early age.

Keywords: activity، visual aids، to motivate، social groups.

قازىرگى قوعامدا كوپ ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن مادەنيەتتى تۇلعا قالىپتاستىرۋ جانە ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ - وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وسى ماقساتقا جەتۋ جولىندا جاس ۇرپاق ءۇش ءتىلدى، ياعني، قازاق، ورىس جىنە اعىلشىن تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرۋى ءتيىس.

ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردى وقىتۋ كەزىندە ءمۇعالىمنىڭ نازار اۋدارۋىن تالاپ ەتەتىن جالپى قاعيدالار بار. بالالاردىڭ قورشاعان الەم تۋرالى بىلۋگە ىنتا-جىگەرى جوعارى بولعاندىقتان، بۇل قاعيدالار سىنىپتا بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدىڭ قۇندى كوزى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، مۇعالىمدەر رەتىندە ءبىزدىڭ جەكە كوزقاراستارىمىز ارقىلى جانە سىنىپتا قولداناتىن بەلسەندىلىك جاتتىعۋلار مەن ماتەريالدار ارقىلى ولاردى جاڭا باعىتتاردى زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرا الامىز. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ كەزىندە ءمۇعالىم بالالاردى ءار ءتۇرلى جولدارمەن ىنتالاندىرا الادى:

1. بەلسەندىلىك جاتتىعۋلاردى كورنەكىلىكتەرمەن، رەاليا جانە قوزعالىسپەن تولىقتىرۋ.

ەرتە جاستاعى وقۋشىلار قىسقا نازار اۋدارۋدى، سونىمەن قاتار كوپ فيزيكالىق ەنەرگيانى تالاپ ەتەدى. بۇدان باسقا، بالالار قورشاعان ورتامەن تىعىز بايلانىستا بولعان كەزدە فيزيكالىق جاعىنا جانە سەزىمگە كوبىرەك قىزىعۋشىلىق تانىتادى. سكوتت پەن يترربەرگ بىلاي سيپاتتايدى: «ولاردىڭ ءتۇسىنۋى قولمەن، كوزىمەن جانە قۇلاعىمەن كەلەدى. دەنە الەمى ءاردايىم ۇستەمدىك ەتەدى» [1]. وقۋشىلار ساباق بارىسىندا ءاردايىم نازار اۋدارىپ وتىرۋ ءۇشىن جانە جاتتىعۋلارمەن اينالىسىپ وتىرۋى ءۇشىن ءمۇعالىم ايتاتىن اڭگىمەلەردە نەمەسە ايتاتىن اندەردە قولدانىلاتىن ادەمى كورنەكىلىكتەرمەن، ويىنشىقتارمەن، قۋىرشاقتارمەن نەمەسە كوپتەگەن ءار ءتۇرلى دۇنيەلەرمەن تولىقتىرىپ وتىرعان ءجون. ولار سونداي-اق بەلگىلى ءبىر اڭگىمەنىڭ مازمۇنىن تەز تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى جانە ودان كەيىن جاسالىناتىن جاتتىعۋلار ءۇشىن، مىسالى، اڭگىمەلەردەن تۇسىنگەنىن ايتۋ نەمەسە ويلان-تاپ ويىندارى ءۇشىن ءار ءتۇرلى كورنەكىلىكتەردى قولدانا الادى. مۇعالىمگە ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتەر مەن قۋىرشاقتار جاساۋ ءۇشىن نەمەسە ويىنشىقتار مەن كورنەكىلىكتەر جيناۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت قاجەت بولىپ، كوپ كۇش جۇمساۋ كەرەك بولسا دا، دايىندالعان دۇنيەلەردى بولاشاقتا باسقا دا سىنىپتاردا قايتا پايدالانۋىنا مۇمكىندىك بولادى. ءمۇعالىم جۇقا قاعازداردان جاسالىنعان كورنەكى ماتەريالداردى قالىڭ قاعازعا قايتادان جاساپ الا الادى نەمەسە بولاشاقتا پايدالانۋ ءۇشىن ولاردى لاميناتتاپ الا الادى.

كورنەكىلىكتەردى دايىنداۋدىڭ كەرەمەت ءتاسىلى – ءتۇرلى-تۇستى ويىنشىقتاردى، قۋىرشاقتاردى، سۋرەتتەردى، كارتالاردى، كۇنتىزبەلەردى جانە باسقا دا ءار ءتۇرلى تاقىرىپ بارىسىندا پايدالانا الاتىن دۇنيەلەردى جيناۋ جانە باسقا مۇعالىمدەرمەن بىرىگە وتىرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ سىنىپتارىندا پايدالانا بەرۋىنە ءارى ساقتاپ قويۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن مەكتەپكە «كورنەكىلىكتەر قورىن» قۇرۋىنا بولادى.

كورنەكىلىكتەرمەن قاتار، تاقىرىپتى ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا جەتكىزۋدىڭ ەڭ كەرەمەت ءتاسىلى - سويلەمەي، ىممەن، قيمىلمەن جەتكىزۋ. سونىمەن قاتار، ءاردايىم بالالاردىڭ فيزيكالىق ەنەرگياسىن قولدانۋ ۇسىنىلادى، سوندىقتان ءمۇعالىم سىنىپتا، ءتىپتى سىنىپتان تىس كەزدە كەز كەلگەن ءان، اڭگىمە، ويىن نەمەسە جاتتىعۋلاردى ىممەن، قيمىلمەن قولدانۋىنا بولادى.

دجەيمس ەشەردىڭ ءادىسى، جالپى فيزيكالىق رەاكسيا (جفر) [2]، وقۋشىلار ءمۇعالىمنىڭ ءبىرقاتار نۇسقاۋلارىنا قۇلاق اسىپ، فيزيكالىق تۇردە جاۋاپ بەرە الاتىن، ەرتە جاستاعى وقۋشىلارمەن تىعىز جۇمىس جاسايتىن مۇعالىمدەر اراسىندا وتە تانىمال ءادىس.

بۇل تانىمال ءادىس اڭگىمە-دۇكەندە جانە كەز-كەلگەن قوزعالىس نەمەسە فيزيكالىق ارەكەتكە قاتىستى شەتەل ءتىلىن ۇيرەتۋگە باعىتتالعان اندەرمەن بىرگە قولدانىلۋى مۇمكىن. بالالار فيزيكالىق قوزعالىستىڭ كومەگىمەن شەتەل ءتىلىن كوڭىلدى ءارى جاقسى ەستە ساقتايدى.

2. وقۋشىلاردى كورنەكىلىكتەر مەن رەاليانى جاساۋدا ات سالىستىرۋ.

وقۋدى قىزىقتى ەتۋدىڭ ءبىر جولى - وقۋشىلاردى كورنەكى نەمەسە رەاليانى جاساۋعا تارتۋ. ساباقپەن بايلانىستى كورنەكىلىكتەردى جاساۋمەن اينالىساتىن بالالاردىڭ بولۋى وقۋ ۇردىسىندە تاقىرىپتى وڭاي اشۋىنا جانە سول تاقىرىپقا ساي سوزدىكتەردى تەز ۇعۋىنا كومەكتەسەدى. بۇدان باسقا، كوركەمسۋرەت جاساۋ نەمەسە سۋرەت سالۋ كەزىندە ونەر مەن قولونەر تاقىرىپتارىنا بايلانىستى سوزدىكتەردى ۇيرەنۋگە جانە جاتتىعۋلار جاساۋىنا بولادى. ارينە، مۇنداي كەزدە ەرتە جاستاعى وقۋشىلار وقۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، ساباققا بارلىق كۇش-جىگەرلەرىن سالادى جانە تاقىرىپتى جاقسى تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك تۋادى.

ءمۇعالىم تاقىرىپقا ساي وقۋشىلارعا ءارتۇرلى جانۋارلاردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ سۋرەتىن سالعىزا الادى نەمەسە ءتىپتى قۋىرشاقتار جاساۋىنا دا بولادى. مىسالى، ەگەر اڭگىمە «التىن بولىكتەر» جانە «ءۇش ايۋلار» جايلى بولسا، ءمۇعالىم اڭگىمەنىڭ ارەكەتىن كورسەتۋ ءۇشىن قۋىرشاقتاردى پايدالانا الادى. ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا  اڭگىمە قىزىعىراق بولۋ ءۇشىن ءمۇعالىم اڭگىمەلەرگە دەيىن ءۇش ايۋدىڭ جانە التىنبولىكتەردىڭ مۇسىندەرىن قارىنداشپەن سالىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل وتە كوپ ۋاقىتتى قاجەت ەتپەيتىن كەرەمەت كىشكەنتاي ونەر جاتتىعۋى. ەگەر وقۋشىلار جاقسى سۋرەت سالۋ ءۇشىن تىم كىشكەنتاي بولسا، ءمۇعالىم قاعازعا كەيىپكەرلەردىڭ كوشىرمەلەرىن جاساپ، ونى وقۋشىلارعا كەسىپ بەرەدى، ال وقۋشىلار مۇسىندەردى ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشتارمەن بوياۋىنا بولادى.

اڭگىمەلەردى وقىپ بولعاننان كەيىن، اڭگىمەلەردىڭ ءماتىنىن تۇسىنگەنىن كورسەتۋ ءۇشىن قۋىرشاقتاردى قولدانىپ وقۋشىلار اڭگىمەنى تاجىريبە جۇزىندە كورسەتۋ قاجەت.

تاعى ءبىر ءادىس - مەكتەپتەگى كوركەم سۋرەت مۇعالىمىمەن كەڭەسىپ، قابىلەتتەردى بىرىكتىرۋ. ەگەر سۋرەت ءمۇعالىمى كەيبىر دۇنيەلەردى، سۋرەتتەردى نەمەسە قۋىرشاقتاردى جاساپ جاتسا، ءمۇعالىم سۋرەت ءپانى مۇعالىمىنەن سىنىپتاعى بەلگىلى ءبىر اڭگىمەلەردە نەمەسە ويىنداردا پايدالانا تۇرۋىنا  سۇراي الادى. وقۋشىلار اعىلشىن ءتىلى ساباعىنا كەلگەندە، ولار سۋرەت ساباعىندا جاساعان ونەر جوبالارىن قولدانۋىنا بولادى. سونىمەن قاتار، ساباق باسىندا ءمۇعالىم سۋرەت ساباعىندا جاساعاندارىن اعىلشىن تىلىندە سۇراپ باستاۋىنا بولادى.

ءمۇعالىم كەيبىر جاتتىعۋلاردا ءار ءتۇرلى دۇنيەلەردى، ويىنشىقتاردى، جانۋارلاردى نەمەسە قۋىرشاقتاردى قولدانۋى مۇمكىن. «كورسەت جانە ايت» جاتتىعۋى - بۇل ءوز ويىنشىقتارىن قولدانا وتىرىپ، ساباققا وقۋشىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەتىن تاماشا ءتاسىل. ساباققا كىرىسپە كەزىندە وقۋشىلارعا وزدەرىنىڭ قۋىرشاقتارىن  اعىلشىن تىلىندە تۇسىندىرۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن قىسقا «كورسەت جانە ايت» جاتتىعۋىن قولدانۋعا بولادى.

وسى جاتتىعۋدان كەيىن، وقۋشىلاردىڭ اكەلگەن كورنەكىلىكتەرىمەن ساباققا كىرىسكەن ءجون.

3. جاتتىعۋدان جاتتىعۋعا كوشۋ.

جوعارىدا ايتىلعانداي، ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردىڭ نازارى وتە قىسقا بولادى. اسىرەسە 6 جاستان 10 جاسقا دەيىنگى وقۋشىلار ءۇشىن جاتتىعۋدان جاتتىعۋعا تەز اۋىسۋ وتە جاقسى يدەيا. ءمۇعالىم كەز-كەلگەن جاتتىعۋعا 10-15 مينۋتتان ارتىق ۋاقىت جۇمساماۋ كەرەك، سەبەبى وقۋشىلار تەز جالىعادى.

ەرەسەك وقۋشىلار ءۇشىن، ولاردىڭ قابىلەتى ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن بەلگىلى ءبىر جاتتىعۋعا نازار اۋدارا الادى. 6-7 جاس ارالىعىنداعى وقۋشىلار ءۇشىن ءمۇعالىم 5-تەن 10 مينۋتقا دەيىنگى ۋاقىتتان تۇراتىن جاتتىعۋلاردى قولدانۋعا تىرىسۋى كەرەك. 8-10 جاس ارالىعىنداعى وقۋشىلارعا 10-دان 15 مينۋتقا دەيىن سوزىلاتىن جاتتىعۋلاردى قولدانا الادى. كەيىنىرەك جاتتىعۋلاردى سول ساباقتا نەمەسە الداعى ساباقتار بارىسىندا قايتا قولدانۋىنا بولادى.

مىسالى، ەگەر ءان نەمەسە بەلگىلى ءبىر اڭگىمەنىڭ تۇسىنىگىن ايتاتىن بولساق، ءمۇعالىم وسى ولەڭگە نەمەسە اڭگىمەگە ساباقتىڭ بارلىق ۋاقىتىن ارناماۋى كەرەك. ساباققا قاتىسۋ بارىسىندا وقۋشىلاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ءان نەمەسە اڭگىمەمەن بايلانىستى جاتتىعۋدى قولدانۋدى جاقسى وي دەپ ويلاپ، جاتتىعۋ جاساپ كەتەدى، سودان كەيىن وقۋشىلار تاقىرىپقا ساي جۇپتاسىپ جىلدام ويىن ويناۋىنا بولادى. وسى قىسقاشا مىسالدا كورسەتىلگەندەي، جاتتىعۋلاردىڭ تۇرلەرىن اۋىستىرىپ وتىرۋ، ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردى قىزىقتىرۋعا كومەكتەسەدى.

سكوتت جانە يترربەرگ ساباق بارىسىندا مىناداي جاتتىعۋلاردى قولدانۋدى ۇسىنادى [1]:

• تىنىش / شۋلى جاتتىعۋلار؛

• ءارتۇرلى داعدىلارعا بايلانىستى: تىڭداۋ / سويلەۋ / وقۋ / جازۋ؛

• جەكە / جۇپتاسىپ / توپتىق جۇمىس / بۇكىل سىنىپتىق جاتتىعۋلار؛

• ءمۇعالىم-وقۋشى / وقۋشى-وقۋشى اراسىنداعى جاتتىعۋلار.

مۇعالىمدەر سىنىپتا ساباق بارىسىن جانە پايدالانىلاتىن جاتتىعۋ تۇرلەرىن ارالاستىرىپ، قىزىقتى وتكىزەتىن بولسا، وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى، وسىلايشا ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا شەتەل ءتىلىن ۇيرەنۋ وڭايعا سوعادى.

4. تاقىرىپتار بويىنشا وقىتۋ.

ءارتۇرلى جاتتىعۋلار قولدانعان كەزدە، ولاردى وقىتۋ پروسەسىن جاقسارتۋ ءۇشىن بىر-بىرىمەن بايلانىستىرعان ماڭىزدى. مازمۇنى ۇقساس ءبىر جاتتىعۋدان كەلەسى جاتتىعۋلارعا كوشۋ وقۋشىلاردىڭ تەز تۇسىنىگىن قالىپتاستىرادى جانە ونى ساباق بارىسىندا پايدالانۋىنا كومەكتەسەدى. الايدا، جاتتىعۋلار بىر-بىرىمەن بايلانىستى بولماعان كەزدە سىنىپتاعى شەتەل تىلگە دەگەن وقۋشىلار نازارىن تەز جوعالتۋعا اكەپ سوقتىرادى. وقۋشىلارعا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ جانە قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن، اعىلشىن ءتىلىن پايدالانۋ ءۇشىن تابيعي جولدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ءبىر تاقىرىپ بويىنشا كەڭىرەك تالقىلاۋ ءۇشىن وقۋشىلارعا تىلدىك قۇرىلىمعا قاراعاندا، مازمۇن مەن قارىم-قاتىناسقا كوبىرەك كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بەلگىلى تاقىرىپتى جوسپارلاۋدى پايدالانۋ جاقسى يدەيا بولىپ تابىلادى، سەبەبى ول وقۋشىلاردىڭ شەتەل ءتىلىن تەز ۇيرەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن ۇلكەن مازمۇندى قۇراستىرادى. اعىلشىن ءتىلىن وقۋشىلارعا ۇيرەتۋ كەزىندە ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن قالىپتاستىرۋعا كومەك بەرەتىن بارلىق تىلدە قولدانۋعا ارنالعان كوپتەگەن جاتتىعۋلاردى، اندەردى جانە اڭگىمەلەردى قامتيدى.

بۇل وقۋشىلارعا ۇيرەنگەن ءتىلىن قولدانىپ، جاڭا ءتىل ۇيرەنۋگە كومەكتەسەدى. ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا ارنالعان جالپى تاقىرىپتار - جانۋارلار، دوستار، وتباسى، نەمەسە اڭگىمە، مىسالى، ەريك كارلدىڭ «اش قۇرت» اڭگىمەسى، ياعني ازىق-تۇلىك اتاۋلارىن جانە اپتا كۇندەرىن قامتيتىن اڭگىمە[3]. بالالار ەسەيگەن سايىن، تاقىرىپتار قورشاعان ورتاعا، ازاماتتىققا، ساۋداعا، ۆەب-سايتقا نەمەسە ولارعا قاتىستى كىتاپقا نەگىزدەلگەن بولۋى مۇمكىن.

حااس ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا شەتەل ءتىلىن ۇيرەتۋدە تاقىرىپتىق ساباقتى جوسپارلاۋدى قولدايدى. «شەتەل ءتىلىن ۇيرەتۋ كەزىندە مۇعالىمدەر تاقىرىپتىق ساباقتاردى پايدالانسا، مازمۇندى اقپاراتتارعا نازار اۋدارادى، وقۋشىلاردى سىني تۇرعىدان ويلاۋعا جەتەلەيدى جانە وقۋشىلارعا ءتىلدى ماعىنالى قولدانا الۋىنا، جاڭا جانە كۇردەلى جولدارمەن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»[4]. ساباقتى جوسپارلاۋدىڭ جاقسى ءتاسىلى - وقۋشىلاردىڭ باسقا ساباقتاردا قانداي تاقىرىپتى وقىپ جاتقانىن جانە ءارى قاراي ۇقساس تاقىرىپتى پايدالانىپ، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدى ۇيرەتۋ.

ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ انا تىلىندە وقيتىن باسقا پاندەر بويىنشا وقۋ جوسپارىن قاراي الادى نەمەسە باسقا ءپان مۇعالىمدەرىمەن سويلەسە وتىرىپ، باسقا پاندەرگە بايلانىستى اعىلشىن تىلىندە تاقىرىپتىق ساباقتى قۇرا الاتىنىنا كوزى جەتەدى.

5. وقۋشىلارعا تانىس اڭگىمەلەر مەن ماتىندەردى قولدانۋ.

ماتەريالداردى نەمەسە تاقىرىپتاردى تاڭداعاندا، ءمۇعالىم وقۋشىلارعا ولاردىڭ تىلدىك بىلىمىنە ساي كەلەتىن جانە بالالاردىڭ ولارعا قىزىعۋشىلىقتارى تەز وياناتىن ماتەريالداردى تابۋى ماڭىزدى. ەرتە جاستاعى وقۋشىلار ءوز مەكتەبىندە انا تىلىندەگى پاندەردى، تاقىرىپتاردى جانە اڭگىمەلەردى جاڭادان ۇيرەنىپ كەلە جاتقاندىقتان جانە كوگنيتيۆتى دامىپ كەلە جاتقاندىقتان، ولاردىڭ ميىندا تەك شەكتەۋلى ءبىلىم مەن تاجىريبە بولۋى مۇمكىن. بۇل دەگەنىمىز، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ كەزىندە پايدالاناتىن تاقىرىپتار، ولارعا تولىقتاي تانىس جاڭا ۇلگىدەگى جانە شەتەل تىلىندەگى تاقىرىپتار بولۋى كەرەك. وزدەرىنىڭ انا تىلىندە تاجىريبەسى بار اڭگىمەلەر مەن تاقىرىپتاردى قولدانۋ، ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا وزدەرىنىڭ بۇرىننان بار بىلىمدەرىن تولىقتاي جاڭا شەتەل تىلىمەن بايلانىستىرۋعا كومەكتەسەدى.

مۇعالىمدەر ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا وزدەرىنىڭ انا تىلىندەگى سۇيىكتى اڭگىمەنى الىپ جانە ونى وقۋشىلارعا اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋىنا، ءتىپتى تۋعان ەلدە كەزدەسەتىن جاعدايلارعا بايلانىستى تاقىرىپتاردى قولدانا وتىرىپ ءتىل ۇيرەتۋىنە بولادى.

بۇل شەتەل ءتىلىنىڭ مادەنيەتى تۋرالى اڭگىمەلەر مەن تاقىرىپتاردى قولدانۋعا بولمايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. شەتەل ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ ءبىر ماقساتى – ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردى بولاشاقتا جاھاندىق ازاماتتار بولۋعا دايىنداۋ ءۇشىن جاڭا شەتەل تىلدەردى جانە جاڭا مادەنيەتتەردى ۇيرەنۋلەرىنە اسەر ەتۋ.

الايدا مۇعالىمدەر سىنىپتا ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردىڭ انا تىلىندەگى تانىس ماتىندەردى شەتەل تىلىندە قولدانۋعا قورىقپاۋى كەرەك. شىندىعىندا، ءتىپتى اعىلشىن ءتىلى مادەنيەتىنەن تاقىرىپ وتكەن كەزدە، ساباقتىڭ تولىق تۇسىنىكتى بولۋىنا وقۋشىلاردىڭ ءوز ومىرلەرى مەن تاجىريبەلەرىن، مادەنيەتىن بايلانىستىرۋ، سالىستىرۋ ارقىلى تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن تولىقتاي شەتەل تىلىندە ءتۇسىندىرۋ وڭاي ءارى ىڭعايلى بولادى.

6. اعىلشىن تىلىندە سىنىپ ءتارتىبىن قۇرۋ.

ەرتە جاستاعى وقۋشىلار قۇرىلىمدىق ورتادا جاقسى جۇمىس ىستەيدى، ياعني بەلگىلى ءبىر ارەكەتتەر مەن جاتتىعۋلاردى كۇندەلىكتى قايتالاپ وتىرۋ ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن تەز ءارى وڭاي ۇيرەنە الادى. سىنىپتاعى كۇندەلىكتى جاتتىعۋلاردى بۇلجىتپاي ورىنداۋ، ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردىڭ وزدەرىن وڭاي باسقارۋعا كومەكتەسەدى. مىسالى، بەلگىلى ءبىر اڭگىمەنى وقۋدان بۇرىن وقۋشىلاردى مۇقيات تىڭداۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نەمەسە ولاردى ساباقتان بوساتۋ ءۇشىن ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ قايتالاپ، سۇيەمەلدەپ وتىرۋىمەن قىسقا ىرعاقتاعى اۋەندەردى شىرقاۋى مۇمكىن.

 وقۋشىلاردىڭ سىنىپقا جايعاسىپ وتىرۋلارىنا دەيىن، ءمۇعالىم وقۋشىلارعا تانىس الفاۆيت ءانىن نەمەسە جاڭىلتپاش اندەر سياقتى قىسقا ءاندى شىرقاۋ ارقىلى ساباقتى باستايدى. مىنە، ءمۇعالىم ساباقتى باستاماس بۇرىن ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردى سەرگىتۋ ارقىلى دايىنداپ الا الادى.

جوعارىلايمىز! كوككە جەتەمىز! (بالالار جوعارىعا قولدارىن كوتەرەدى).

تومەنگە تۇسەمىز! (بالالار وزدەرىنىڭ اياقتارىن ۇستايدى).

قانەكەي وتىرىپ، شوۋدى باستايمىز! (بالالار وتىرادى).

سولعا قارايمىز! (سولعا قاراي باستارىن بۇرادى).

وڭعا قارايمىز! (وڭعا قاراي باستارىن بۇرادى).

قاتتى ەڭبەك ەتەيىك جانە جاڭا بيىكتەرگە جەتەيىك![5. 27-29]

7. شەتەل ءتىلىن قاجەت كەزدە قۇرال رەتىندە پايدالانۋ.

مۇعالىمدەر ءارتۇرلى تۇسىندىرمەلەردى، انىقتامالاردى ايتقاندا «اعىلشىن تىلىندە عانا» ەرەجەسىن قولدانۋعا تىرىسقاندىقتان، كەيدە كەي كۇردەلى تىركەستەر انا تىلدە قولدانعاندا ناشار تۇسىندىرىلەدى. قازىرگى تاڭدا مۇعالىمدەر، اسىرەسە، ەرتە جاستاعى بالالارعا اعىلشىن ءتىلىن اعىلشىن تىلىندە ۇيرەتۋ ءۇشىن كوپتەپ ىنتالانىپ، جىگەرلەنىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى - وقۋشىلارعا اعىلشىن ءتىلىن بارىنشا اسەر ەتكىزە ءبىلۋ. نەلىكتەن انا ءتىلدى ساباق بارىسىندا قولدانباعان ءجون؟

بۇل «باياعى ءبىر زاماندا» دەگەن قيىن تۇسىنىكتى تەز جانە وڭاي جولمەن تۇسىنىكتى ەتۋگە جەڭىلدىك جاسايدى. ءمۇعالىم انا تىلىندە كۇردەلى ءسوزدى تەز تۇسىندىرگەننەن كەيىن، وقۋشىلار ءار اڭگىمەنىڭ باسىندا كەلەتىن كۇردەلى ءسوزدىڭ اعىلشىن تىلىندە قالاي ءبىلدىرۋدى بىلەدى. مۇعالىمدەر ادەتتە سىنىپتاعى كوپتەگەن جاتتىعۋلاردا وقۋشىلارمەن ۋاقىتى شەكتەۋلى بولعاندىقتان، بۇنداي قيىن تۇسىنىكتەردى ءبىر رەت قانا تۇسىندىرۋمەن ۋاقىت ۇتادى. ەگەر قيىن ءسوز نەمەسە تۇسىندىرمەنى انا تىلىندە قولدان وڭاي ءارى تيىمدىرەك بولسا، ونى سول انا تىلىندە پايدالانۋ قالىپتى جاعداي بولىپ تابىلادى. وقۋشىلار تۇسىنە الاتىن سوزدەردى ءمۇعالىم كورنەكى، رەاليا جانە قيمىلدار ارقىلى دا ءتۇسىندىرىپ كەتە الادى[6].

جاڭا ءتىلدى اۋدارۋ ءۇشىن انا ءتىلىن پايدالانۋعا ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن جاتتىعۋلارداعى تىلدىك قۇرىلىمداردى مۇقيات انىقتاۋ قاجەت. ءمۇعالىم كۇردەلى ءسوزدى تۇسىنىكتى ەتۋگە ۋاقىتىن جۇمساعانشا، تىلدىك قۇرىلىمدارعا نازار اۋدارعانى ءجون.

سونىمەن قاتار، سىنىپتاعى بارلىق قارىم-قاتىناستار اعىلشىن تىلىندە بولسا، بىلىكتىلىگى وتە تومەن كەيبىر ەرتە جاستاعى وقۋشىلاردىڭ ساباققا دەگەن ىنتاسى تەز ءتۇسۋى مۇمكىن. كەيدە مۇنداي وقۋشىلار اعىلشىن ءتىلىن وزدەرىنىڭ انا تىلدەرىندە ۇعىپ، تۇسىندىرە الادى جانە بۇل دەڭگەيلەرى تومەن وقۋشىلار ءۇشىن قولايلى بولۋى مۇمكىن. الايدا مۇمكىندىگىنشە انا تىلىندەگى جاۋاپتارتاردى الىپ، ولاردى اعىلشىن تىلىنە اۋدارتقان دۇرىس. سونىمەن قاتار، ساباق بارىسىن اعىلشىن تىلىندە تۇسىندىرگەن كەزدە، كوپتەگەن جاتتىعۋلاردىڭ تۇسىندىرمەلەرى وتە كۇردەلى بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان ولاردى تۇسىندىرۋگە كوپ ۋاقىت جۇمساماي، وقۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىكتەرى ماڭىزدى ەكەنىن ەسكەرىپ، انا ءتىلىن قولدانعان ءجون. قىسقاشا ايتقاندا، ءمۇعالىم سىنىپتا انا ءتىلىن وقۋ پروسەسىن ىلگەرى ءارى تەز العا تارتۋ كەزىندە قۇرال رەتىندە پايدالانا الادى.

8. الەۋمەتتىك توپتاردان كومەكشىلەرگە جۇگىنۋ.

مۇمكىن بولعان جاعدايدا، ءمۇعالىم اتا-انالار مەن جەرگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىنداعى مۇعالىمدەر تاراپىنان، اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن ەرەسەك تۇلعالاردان قىسقا ءماتىندى اڭگىمە قۇراستىرىپ، ايتىپ بەرۋگە نەمەسە كەيبىر جاتتىعۋلارعا كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك توپتاردان كومەك سۇراپ،  شاقىرتا الۋلارىنا مۇمكىندىكتەرى بار بولادى. اعىلشىن ءتىلىن وقىپ جاتقان، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ جاتقان نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەرگە دەگەن كومەگىن ايامايتىن ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەن باسقا ادامدارمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان ءجون. تانىمايتىن بىرەۋدىڭ كەلىپ جانە قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ بەرۋى وقۋشىلاردى قىزىقتىرادى جانە كۇندەلىكتى تۇراقتى بىركەلكى ىس-ارەكەتتەر، جاتتىعۋلار اراسىندا ءۇزىلىس جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەڭ باستىسى الەۋمەتتىك توپتان كەلگەن قوناق ءمۇعالىمنىڭ تىلدىك قۇرىلىمدارىمەن مۇقيات تانىسىپ، ولارمەن ساباقتى ۇيلەستىرۋ كەرەك. كومەكشiلەردi پايدالانۋ دەگەنىمىز وقۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك توپتاردان كەلگەن قوناقتارمەن اعىلشىن تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساي الۋى بولىپ تابىلادى جانە وسىنداي ماڭىزدى وقيعالاردى ساباق جوسپارىنا ەنگiزۋ ءۇشiن قوسىمشا ۋاقىتتى ءبولۋ كەرەك.

سونىمەن قاتار، ءمۇعالىم توپتىق جۇمىستار نەمەسە بىرلەسكەن جاتتىعۋلار جاساعىسى كەلگەن كەزدە، كومەكشىلەر كومەك كورسەتە الادى. ەرتە جاستاعى وقۋشىلارمەن توپتىق جاتتىعۋلاردى ۇيىمداستىرۋ قيىن بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان ارنايى ەرىكتىلەردى سىنىپتى باسقارىپ كومەكتەسۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك توپتاردان الدىرتۋعا بولادى. مىسالعا، ويىن ويناتۋ ماقساتىندا ءمۇعالىم سىنىپتىڭ جان جاعىنا بەكەتتەر ورنالاستىرىپ، سول ءار بەكەتكە جەتى ءتۇرلى اقپارات ۇسىنادى. وقۋشىلار جەكەلەگەن ارنايى تاقىرىپتار بويىنشا، مىسالى، جابايى جانۋارلار الەمى تۋرالى جانە ءار قۇرىلىقتا مەكەندەيتىن ەلدەر تۋرالى، ت.ب اقپاراتتى جيناۋ ءۇشىن بەكەتتەرگە بارىپ، مۇمكىندىگىنشە اعىلشىن تىلىندە سۇحباتتاسىپ، اقپارات جينايدى. ەگەر ءار بەكەتتە اعىلشىن تىلىندە سويلەي الاتىن ەرىكتىلەر بولسا، وندا وقۋشىلار تاپسىرمانى جاقسى ورىنداپ شىعا الادى.

اعىلشىن ءتىلىن ەرتە جاستاعى وقۋشىلارعا ءتۇرلى قاعيدالاردى قولدانۋ ارقىلى ۇيرەتۋ وقۋشىلاردىڭ كوممۋنيكاتيۆتى دامۋ بىلىكتىلىگىن ارتتىرىپ، وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا مۇمكىندىك تۋادى. قازىرگى تاڭدا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ-زامان تالابى. ەرتە جاستان اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن شىڭداي تۇسەدى.

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. A. Skott and H. Ytreberg. Longman. http://www.cje.ids.czest.pl/biblioteka/6940128-Teaching-English-To-Children.pdf
2. James Asher. https://www.teachingenglish.org.uk/article/total-physical-response-tpr
3. Eric Carle. https://en.wikipedia.org/wiki/The_Very_Hungry_Caterpillar
4. Haas، M. 2000. Thematic، communicative language teaching in the K–8 classroom. ERIC Digest EDO-FL-00- http://www.cal.org/ resources/digest/0004thematic.html
5. Pinter، A. 2006. Teaching Young Language Learners. Oxford: Oxford University Press، p. 23–32.
6. Rixon، S. 2005. Optimum age or optimum conditions؟ Issues related to the teaching of languages to primary age children. http://www.british council.org/english/eyl/article01/html.

---