ەرتەگى جانە تانىس ادەبي شىعارمالاردان ۇزىندىلەردى ساحنالاۋدا بالالاردىڭ ءرولدى سومداۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ
ەرتەگى جانە تانىس ادەبي شىعارمالاردان ۇزىندىلەردى ساحنالاۋدا بالالاردىڭ ءرولدى سومداۋ شەبەرلىگىن دامىتۋ.
اتاقتى پەداگوگ سۋحومولينسكيي: «بالا كەزدە ءۇش جاستان ون ەكى جاسقا دەيىنگى ارالىقتا ءار ادام ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە ەرتەگىدەن الادى. ەرتەگىنىڭ رۋحاني تاربيەلىك ءمانى زور. ول بالاعا رۋحاني ءلاززات بەرىپ، قيالعا قانات قاعىپ بىتىرەتىن، جاس بالانىڭ رۋحىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى نارسەنىڭ مول قورى بار رۋحاني ازىق.»- دەپ اتاپ كورسەتكەن.
ساحنالىق قويىلىم ءار بالاعا قۋانىش، ۇمىتىلماس اسەر سىيلايدى، ونىڭ كوركەمدىك تالعامىن، ەلىكتەۋى مەن قيالىن دامىتادى.
كەزىندە ورىستىڭ ۇلى اقىنى ساحنانى «سيقىرلى ولكە» دەپ اتاعان. قازاق ونەر جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ش. ايمانوۆ «تەاتر - ادامداردى تۋىستارىن شىعارماشىلىق وتباسى، ساحنا ونەرى - ءتىل جەتپەس قۇدىرەتتى ءومىر شىندىعىن ءبىلۋ، ياعني ادامنىڭ ساحنانى سۇيمەۋى مۇمكىن ەمەس»- دەگەن سەنىمدە بولعان.
ونەردىڭ وسى ءبىر عاجايىپ تۇرىمەن جۇزدەسكەن ۇلكەندەر دە بالالار دا، ۇلى اقىننىڭ، تەڭدەسى جوق رەجيسسەردىڭ ايتقان وسى دانا سوزدەرىنىڭ ماعىناسى مەن ءمانىن ءوز سەزىمدەرىمەن تەڭدەي بولىسەدى. تەاتردا بولىپ، مەرەكەنى سەزىنۋ ادامعا ەش نارسەمەن تەڭدەسى جوق قۋانىش سىيلايدى، كۇندەلىكتى ءومىردى قانىق اسەرلەرگە بولەيدى، سونداي - اق ونى جاڭا سەزىمدەرمەن، ويلارمەن تولىقتىرادى.
ءوزىنىڭ كورەرمەنىمەن ءاربىر جاڭا جۇزدەسۋىندە ساحنالىق ونەر قايتا جاڭارعانداي بولادى ەش نارسەمەن تەڭدەسى جوق بىرگە كۇيزەلۋ سەزىمىن سىيلايدى.
مەكتەپكە دەيىنگى ءجاسوسپىرىم بالانى تاربيەلەۋمەن دامىتۋ ىسىنە بايلانىستى ماقساتتاردى شەشۋدە ساحنا ەرەكشە ءرول اتقارادى.
ساحنالاندىرىلعان ويىندار جەلىلى رولدىك ويىنداردان تەك جەلىسى عانا ەمەس، سونداي - اق ويناۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەتىنى ايقىندالعان. ساحنالاندىرىلعان ويىندار ويىن قويىلىمدارى بولىپ سانالادى، ويتكەنى ولار ادەبي شىعارمالار تۇرىندە بەلگىلى ءبىر مازمۇنعا يە، سوندىقتان بالالار كەيىپكەرلەردى وندا ناعىز تەاتر ونەرىندەگىدەي ايشىقتى قۇرالدار كومەگىمەن داۋىس ىرعاعى. كوركەمدىك وقۋ ءادىسى، كەيىپكەر بەينەسىن سومداۋى، سويلەۋ مانەرى، بەت الپەتىنىڭ وزگەرۋى، قول قيمىلدارى، دەنە ءبىتىمىنىڭ جاعدايى مەن ءجۇرىس تۇرىسى ارقىلى ناقتى بەينەلەر قالىپتاسادى.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ ءوزى تەاتر ويىندارىن ءوز بەتىنشە وينامايدى. ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن، تاربيەشىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جانە باسقارۋىمەن بولاتىن ساحنالاۋ ويىندارى ارتتىرادى. ەگەر دە ءبىرىنشى سابيلەر توبىنان باستاپ، بالالار تاربيەشىنىڭ كومەگىمەن حالىق اندەرى مەن كىشىگىرىم تاقپاقتاردى، جۇباتۋ ولەڭدەرى كىشى ساحنا كورىنىستەرىن ويناسا، ەكىنشى سابيلەر توبىندا تەاتردىڭ ويىنشىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، مۇنى ودان ءارى جالعاستىرسا، وندا ەرەسەك تەر توبىندا تەاتر ءىس - ارەكەت ءوز بەتىنشە بولۋى دا مۇمكىن.
بالالار بەسكە قاراعان جاسىندا، تەاتر ءىس - ارەكەتى ۇردىسىندە، كولدەردى ورىنداۋ بارىسىندا وزىندىك جۇمىس ەرەكشەلىكتى ەنگىزۋگە بەلسەندى ۇمتىلادى. مەكتەپكە دەيىنگى ەرەسەكتەر جاسىندا بالالاردى كوركەمدىك - بەينەلىك ايماقتىڭ امالدارىنا ارنايى ۇيرەتۋ مۇمكىندىگى تۋادى.
وسى جاستا ساحنانىڭ ءار ءتۇرىن پايدالانا وتىرىپ، ءىس - ارەكەتىنىڭ ۇزىندىلەرىن بالالاردى اڭگىمەلەۋگە ۇيرەتۋ ساباقتارى جۇيەسىن كىرگىزۋگە بولادى.
قاراپايىم شىعارمالاردان كەرەمەتتەي ساحنالىق كورىنىس جاساۋعا بولادى. ساحنادا ءجۇرۋ، تۇرۋ، سويلەۋ، كەيىپكەر بەينەسىن سومداۋدى، ءوزىن - ءوزى ءبىلۋ، سىيلاۋ مادەنيەتىنە ۇيرەنەدى، ءوزى جامان نارسەنى قايتالاماۋعا تىرىسادى. وسىلايشا جان - جاقتى تاربيەلەنگەن بالا بار جاتتاعان، ەستىگەن بىلگەندەرىن ومىردە كەزدەسەتىن ءتۇرلى جاعدايدا دا ورىندى قولدانا بىلۋگە تىرىسادى. ناعىز تەاتردىڭ وزىنەن كورگەن، سونداي - اق وزدەرى قويعان ساحنالىق ويىندار قويىلىمدار بالالاردىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتەدى، بالالاردىڭ اڭگىمەگە ارالاسۋىنا، ەرتەگى قويىلىمدارى تۋرالى، سپەكتاكل تۋرالى اتا انالارىنا، جولداستارىنا اڭگىمەلەپ بەرۋگە يتەرمەلەيدى. بۇنىڭ ءبارى سويلەۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا، ديالوگ تۇرىندە سويلەۋگە، ءوزى العان اسەرىن مونولوگ تۇرىندە سويلەپ جەتكىزۋگە سەبەبىن تيگىزەدى. بالالار تەاترىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار. ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى - ويىنشىق تەاترى.
قىسقا تاقپاقتاردى جاتتاپ، وزىنە ءتان ورىنداۋ كەزىنەن باستاپ - اق كىشكەنە كولەمدى سپەكتاكلدەر وينالا باستايتىنى بەلگىلى. ونداعى ادامدار ءرولىن ويىنشىقتار، قۋىرشاقتار ورىندايدى.
بالالارعا ارنالعان كوركەم شىعارمانى وقىتۋ نەعۇرلىم دۇرىس ۇيىمداستىرىلسا، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن دامىتۋ سوعۇرلىم تابىستى بولادى. ءتىپتى كىشكەنتايلار توبىنان باستاپ - اق تاقپاق پەن قىسقا ولەڭدەردى ايتقىزعاندا كوركەم سوزدەر اسەرلى ەستىلۋ ءۇشىن ستول ۇستىندەگى تەاتردى، قىسقا ساحنالى قويىلىمدار كورسەتۋدى قولدانا بەرگەن ءجون. بالالار وي – ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى ساحنالىق ويىندار كۇردەلەنە ءتۇسۋى ءتيىس.
بالالار باقشاسىندا وتىلۋگە ءتيىستى كوركەم شىعارمالاردىڭ كوبى اسىرەسە قوسىمشا وتىلۋگە ءتيىستى شىعارمالار كورسەتىلگەن ادىستەردىڭ بىرىنە ساي ينسەنيروۆكالاۋ مۇمكىن.
ءبىرىنشى كەزەڭدە بالالار ۇجىم بولىپ، (جالپىلاما) ەرتەگى ءماتىنىن اۋىزشا ايتادى.
ەكىنشى كەزەڭدە ەرتەگىنىڭ بارلىق كەيىپكەرلەرى ءۇشىن وقىپ شىعۋ ءبىر بالاعا عانا ۇسىنىلادى.
ءۇشىنشى كەزەڭدە بالالار بىرنەشە شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىندايدى. (قۋانىش، قورقىنىش، سەزىمدەرىن كورسەتە ءبىلۋى جانە ت. س. س).
ءتورتىنشى كەزەڭدە رولدەرگە ءبولىپ، ەرتەگىنى وقۋ جۇزەگە اسىرىلادى. سونداي - اق عالىمدار ساحنا ءىس - ارەكەتىنىڭ تيىمدىلىگى كوبىنەسە بالالاردىڭ بەينەلەۋ شىعارماشىلىعى ساباقتارىنىڭ كەشەندى بولۋىنا بايلانىستى ەكەندىگىن ايقىندادى. ساندىك بەزەندىرۋ شىعارماشىلىعى ۇردىسىندە بالالار ويلانۋ، ويىن دامىتۋ جانە قيالداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى، مۇنىڭ ءبارى ورىندالاتىن بەينەلەردىڭ ءماندى بولۋىنا قولايلى اسەر ەتەدى.
بالالاردىڭ تانىمدىق ىنتاسىن دامىتۋ پەداگوگتاردىڭ ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.
اتاقتى پەداگوگ سۋحومولينسكيي: «بالا كەزدە ءۇش جاستان ون ەكى جاسقا دەيىنگى ارالىقتا ءار ادام ءوزىنىڭ رۋحاني دامۋىنا قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە ەرتەگىدەن الادى. ەرتەگىنىڭ رۋحاني تاربيەلىك ءمانى زور. ول بالاعا رۋحاني ءلاززات بەرىپ، قيالعا قانات قاعىپ بىتىرەتىن، جاس بالانىڭ رۋحىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە قاجەتتى نارسەنىڭ مول قورى بار رۋحاني ازىق.»- دەپ اتاپ كورسەتكەن.
ساحنالىق قويىلىم ءار بالاعا قۋانىش، ۇمىتىلماس اسەر سىيلايدى، ونىڭ كوركەمدىك تالعامىن، ەلىكتەۋى مەن قيالىن دامىتادى.
كەزىندە ورىستىڭ ۇلى اقىنى ساحنانى «سيقىرلى ولكە» دەپ اتاعان. قازاق ونەر جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى ش. ايمانوۆ «تەاتر - ادامداردى تۋىستارىن شىعارماشىلىق وتباسى، ساحنا ونەرى - ءتىل جەتپەس قۇدىرەتتى ءومىر شىندىعىن ءبىلۋ، ياعني ادامنىڭ ساحنانى سۇيمەۋى مۇمكىن ەمەس»- دەگەن سەنىمدە بولعان.
ونەردىڭ وسى ءبىر عاجايىپ تۇرىمەن جۇزدەسكەن ۇلكەندەر دە بالالار دا، ۇلى اقىننىڭ، تەڭدەسى جوق رەجيسسەردىڭ ايتقان وسى دانا سوزدەرىنىڭ ماعىناسى مەن ءمانىن ءوز سەزىمدەرىمەن تەڭدەي بولىسەدى. تەاتردا بولىپ، مەرەكەنى سەزىنۋ ادامعا ەش نارسەمەن تەڭدەسى جوق قۋانىش سىيلايدى، كۇندەلىكتى ءومىردى قانىق اسەرلەرگە بولەيدى، سونداي - اق ونى جاڭا سەزىمدەرمەن، ويلارمەن تولىقتىرادى.
ءوزىنىڭ كورەرمەنىمەن ءاربىر جاڭا جۇزدەسۋىندە ساحنالىق ونەر قايتا جاڭارعانداي بولادى ەش نارسەمەن تەڭدەسى جوق بىرگە كۇيزەلۋ سەزىمىن سىيلايدى.
مەكتەپكە دەيىنگى ءجاسوسپىرىم بالانى تاربيەلەۋمەن دامىتۋ ىسىنە بايلانىستى ماقساتتاردى شەشۋدە ساحنا ەرەكشە ءرول اتقارادى.
ساحنالاندىرىلعان ويىندار جەلىلى رولدىك ويىنداردان تەك جەلىسى عانا ەمەس، سونداي - اق ويناۋ ءىس - ارەكەتىنىڭ سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەتىنى ايقىندالعان. ساحنالاندىرىلعان ويىندار ويىن قويىلىمدارى بولىپ سانالادى، ويتكەنى ولار ادەبي شىعارمالار تۇرىندە بەلگىلى ءبىر مازمۇنعا يە، سوندىقتان بالالار كەيىپكەرلەردى وندا ناعىز تەاتر ونەرىندەگىدەي ايشىقتى قۇرالدار كومەگىمەن داۋىس ىرعاعى. كوركەمدىك وقۋ ءادىسى، كەيىپكەر بەينەسىن سومداۋى، سويلەۋ مانەرى، بەت الپەتىنىڭ وزگەرۋى، قول قيمىلدارى، دەنە ءبىتىمىنىڭ جاعدايى مەن ءجۇرىس تۇرىسى ارقىلى ناقتى بەينەلەر قالىپتاسادى.
مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ ءوزى تەاتر ويىندارىن ءوز بەتىنشە وينامايدى. ولاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن، تاربيەشىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا جانە باسقارۋىمەن بولاتىن ساحنالاۋ ويىندارى ارتتىرادى. ەگەر دە ءبىرىنشى سابيلەر توبىنان باستاپ، بالالار تاربيەشىنىڭ كومەگىمەن حالىق اندەرى مەن كىشىگىرىم تاقپاقتاردى، جۇباتۋ ولەڭدەرى كىشى ساحنا كورىنىستەرىن ويناسا، ەكىنشى سابيلەر توبىندا تەاتردىڭ ويىنشىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، مۇنى ودان ءارى جالعاستىرسا، وندا ەرەسەك تەر توبىندا تەاتر ءىس - ارەكەت ءوز بەتىنشە بولۋى دا مۇمكىن.
بالالار بەسكە قاراعان جاسىندا، تەاتر ءىس - ارەكەتى ۇردىسىندە، كولدەردى ورىنداۋ بارىسىندا وزىندىك جۇمىس ەرەكشەلىكتى ەنگىزۋگە بەلسەندى ۇمتىلادى. مەكتەپكە دەيىنگى ەرەسەكتەر جاسىندا بالالاردى كوركەمدىك - بەينەلىك ايماقتىڭ امالدارىنا ارنايى ۇيرەتۋ مۇمكىندىگى تۋادى.
وسى جاستا ساحنانىڭ ءار ءتۇرىن پايدالانا وتىرىپ، ءىس - ارەكەتىنىڭ ۇزىندىلەرىن بالالاردى اڭگىمەلەۋگە ۇيرەتۋ ساباقتارى جۇيەسىن كىرگىزۋگە بولادى.
قاراپايىم شىعارمالاردان كەرەمەتتەي ساحنالىق كورىنىس جاساۋعا بولادى. ساحنادا ءجۇرۋ، تۇرۋ، سويلەۋ، كەيىپكەر بەينەسىن سومداۋدى، ءوزىن - ءوزى ءبىلۋ، سىيلاۋ مادەنيەتىنە ۇيرەنەدى، ءوزى جامان نارسەنى قايتالاماۋعا تىرىسادى. وسىلايشا جان - جاقتى تاربيەلەنگەن بالا بار جاتتاعان، ەستىگەن بىلگەندەرىن ومىردە كەزدەسەتىن ءتۇرلى جاعدايدا دا ورىندى قولدانا بىلۋگە تىرىسادى. ناعىز تەاتردىڭ وزىنەن كورگەن، سونداي - اق وزدەرى قويعان ساحنالىق ويىندار قويىلىمدار بالالاردىڭ وي - ءورىسىن كەڭەيتەدى، بالالاردىڭ اڭگىمەگە ارالاسۋىنا، ەرتەگى قويىلىمدارى تۋرالى، سپەكتاكل تۋرالى اتا انالارىنا، جولداستارىنا اڭگىمەلەپ بەرۋگە يتەرمەلەيدى. بۇنىڭ ءبارى سويلەۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا، ديالوگ تۇرىندە سويلەۋگە، ءوزى العان اسەرىن مونولوگ تۇرىندە سويلەپ جەتكىزۋگە سەبەبىن تيگىزەدى. بالالار تەاترىنىڭ بىرنەشە تۇرلەرى بار. ەڭ كوپ تاراعان ءتۇرى - ويىنشىق تەاترى.
قىسقا تاقپاقتاردى جاتتاپ، وزىنە ءتان ورىنداۋ كەزىنەن باستاپ - اق كىشكەنە كولەمدى سپەكتاكلدەر وينالا باستايتىنى بەلگىلى. ونداعى ادامدار ءرولىن ويىنشىقتار، قۋىرشاقتار ورىندايدى.
بالالارعا ارنالعان كوركەم شىعارمانى وقىتۋ نەعۇرلىم دۇرىس ۇيىمداستىرىلسا، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن دامىتۋ سوعۇرلىم تابىستى بولادى. ءتىپتى كىشكەنتايلار توبىنان باستاپ - اق تاقپاق پەن قىسقا ولەڭدەردى ايتقىزعاندا كوركەم سوزدەر اسەرلى ەستىلۋ ءۇشىن ستول ۇستىندەگى تەاتردى، قىسقا ساحنالى قويىلىمدار كورسەتۋدى قولدانا بەرگەن ءجون. بالالار وي – ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى ساحنالىق ويىندار كۇردەلەنە ءتۇسۋى ءتيىس.
بالالار باقشاسىندا وتىلۋگە ءتيىستى كوركەم شىعارمالاردىڭ كوبى اسىرەسە قوسىمشا وتىلۋگە ءتيىستى شىعارمالار كورسەتىلگەن ادىستەردىڭ بىرىنە ساي ينسەنيروۆكالاۋ مۇمكىن.
ءبىرىنشى كەزەڭدە بالالار ۇجىم بولىپ، (جالپىلاما) ەرتەگى ءماتىنىن اۋىزشا ايتادى.
ەكىنشى كەزەڭدە ەرتەگىنىڭ بارلىق كەيىپكەرلەرى ءۇشىن وقىپ شىعۋ ءبىر بالاعا عانا ۇسىنىلادى.
ءۇشىنشى كەزەڭدە بالالار بىرنەشە شىعارماشىلىق تاپسىرمالاردى ورىندايدى. (قۋانىش، قورقىنىش، سەزىمدەرىن كورسەتە ءبىلۋى جانە ت. س. س).
ءتورتىنشى كەزەڭدە رولدەرگە ءبولىپ، ەرتەگىنى وقۋ جۇزەگە اسىرىلادى. سونداي - اق عالىمدار ساحنا ءىس - ارەكەتىنىڭ تيىمدىلىگى كوبىنەسە بالالاردىڭ بەينەلەۋ شىعارماشىلىعى ساباقتارىنىڭ كەشەندى بولۋىنا بايلانىستى ەكەندىگىن ايقىندادى. ساندىك بەزەندىرۋ شىعارماشىلىعى ۇردىسىندە بالالار ويلانۋ، ويىن دامىتۋ جانە قيالداۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى، مۇنىڭ ءبارى ورىندالاتىن بەينەلەردىڭ ءماندى بولۋىنا قولايلى اسەر ەتەدى.
بالالاردىڭ تانىمدىق ىنتاسىن دامىتۋ پەداگوگتاردىڭ ۇيىمداستىرۋ شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ىبىراي ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىپتارى (سلايدىمەن)
