ەسكەكسىز قايىق
(رومان)
ءبىرىنشى ءبولىم
1
توسكوۆات و توم، كوگو ليۋبيش، منوگو لەگچە، نەجەلي جيت س تەم، كوگو نەناۆيديش.
جان دە لابريۋيەر
— ءجازيرا... ءجازيرا!
ول كوزىن اشتى. كۇن ءالى سول تاس توبەدە، شاقشيىپ تۇر؛ قاپىرىق ىستىقتان قۇپ-قۇرعاق اۋا شىڭىلداپ بارادى. اپىp-اي، داۋىستاپ شاقىرعان كىم؟ توڭىرەكتە جان جوق، تىم-تىرىس. مۇمكىن ماعان بىرەۋ ايقايلاعانداي كورىنگەن شىعار؟ جاڭعىرىق پا؟ ءبىراق جاڭعىرىق قايدان تۋادى؟ ول بولسا، نەگە قايتالانبايدى؟ قۇداي بىلەدى، قۇلاعىم شۋلاعان. ءدال سولاي، ايتپەسە مەنىڭ اتىمدى اتايتىنداي ءتىرى پەندە كانە؟!..»
ءجازيرا باسىن كوتەرىپ، موينىن سوزا جان-جاعىنا قاراپ قويدى؛ ايتسە دە سايالى، اربا كولەڭكەسىنىڭ استىنان شىققىسى كەلمەدى. جايلانا، شالقالاي قايتا جاتتى. ۇستىندە قىزعىلت، اق جاعالى كويلەك. كەرزى ەتىك اربانىڭ ارتقى دوڭعالاعىنىڭ قاسىندا ءتالتيىپ تۇر، جانىندا جايۋلى سارعىش شۇلعاۋ، ارىدە ەكى قاپ قي.
ايتپاقتايىن... شولاق ءمۇيىز سارى وگىز ءجۇر مە ءوزى؟ سۋ ىزدەپ اۋىلعا تارتىپ وتىرماسىن...» كەلىنشەك ۇركەكتەي جەردەن باسىن جۇلىپ الدى، اربادان ءجۇز قادامداي ساي جيەگىندە جايباراقات ءشوپتى تىلىمەن وراي شالىپ جۇرگەن وگىزدى كورىپ، كوڭىلى كونشىدى مە؛ الاڭسىز قايتا قيسايىپ، كوزىن جۇمدى.
ەندى قايتىپ ونى جان بالاسى شاقىرمادى، الدەن ۋاقىتتا ول ءسۇت مۇنارلى تۇڭعيىققا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. جو-جوق، ايدىندا ءجۇزىپ بارادى؛ مىنە ەندى ءتىپتى حالىقتاي ۇشىپ كەلەدى. تومەندە جوتالى قىراتتار، تاق-تاقتا جاسىل ويپاتتار سىرعىپ قالىپ جاتىر. الدەقايدان سالقىن، شيپالى سامال ەسەدى. كاۋسار، تاپ-تازا اۋا. بۇلاققا ەندى بىردە سىلدىر-سىلدىر ەتكەن نازىك، جاعانىڭ قيىرشىق توپىراعىن ايمالاعان بولماشى تولقىن ءۇنى شالىنادى.
بەتى ايناداي جارقىراپ، شىمىرلاپ جاتقان مىناۋ وزەن عوي. وزەننىڭ ارعى بەتىندە قۇنان جالدانا قاراۋىتىپ ورمان كورىنەدى. كۇن ارايى قان قىزىلدانا ونىڭ ۇستىنەن اسا، توگىلىپ كەتتى. ءجازيرا كوگىلدىر سۋدى قوس قولىمەن كوسىپ الىپ، بەتىن شىلاماق بولعان، سۇيرىكتەي ناپ-نازىك اق ساۋساق اراسىنان سىناپشا سىرعىپ، تۇك قالمادى... وسى كەز ول قيىردان قارا نوقاتتاي ءبىر نارسەنى كوزى شالدى، مىنە، قىزىق... الىستان قاناتى قاتپاعان ۇيرەكتىڭ بالاپانى سياقتى، الگى جان ۇشىرا جۇگىرىپ، كوككە سامعاي ۇشقالى تالپىنعانداي دا بولادى... ءجازيرا وزەنگە سۋعا كەلگەنىن دە مۇلدە ۇمىتقان، ەكى كوزى سول ءبىر جۇدىرىقتاي قارادا. ول جاقىنداعان سايىن زورايىپ، ۇيرەك بالاپانىنىڭ تۇمسىعى بىرتە-بىرتە سۇيىرلەنە، قانات قاعىسى سەرپىندى، قۇلاشتاي سوزىلا ءتۇستى. بالاپان — قايىققا، قانات — الىمدى ۇزىن قارا ەسكەككە اينالىپ كەلەدى. ۇستىندەگى كۇن قاقتى، قارا شاشتى، جالاڭباس جىگىتتىڭ ويناقى، شالقالاي ءتۇسىپ، ىرعاي جەپ-جەڭىل تارتقان ەسكەگى سۋ بەتىن شاپالاقتاماي، ەكى جانىنا اق كوبىك، قوزى قۇيرىق تولقىن تاستاپ بارادى. جەلسىز تىپ-تىنىق كۇندە مايداي جالتىراپ جاتقان ايدىن بەتىن قايىقتىڭ پىشاق جۇزىندەي وتكىر، ءسۇيىر تۇمسىعى جەپ-جەڭىل ءتىلىپ كەلەدى. ەكپىنى ارىندى، ءۇردىس. شاڭق-شاڭق ەتكەن اششى اق شاعالا ءۇنى دە ونى قامشىلاي تۇسەتىن ءتارىزدى، وزەن دە تەرەڭ كۇرسىنە تولقىپ، قايىقتى كەلىنشەك تۇسىنان زىمىراتا وتكىزىپ جىبەردى. مىنە، ونىڭ العاشقى تولقىندارى دا جاعاعا كەپ سوعىلدى. ءجازيرا ءبىر ءسات مىناۋ ماقپالداي جۇپ-جۇمساق اۋانى، تاڭعى ءتاتتى تىنىشتىقتى سەرپىلتە ءان سالعىسى، جاڭعىرىقتىرا ايقايلاعىسى كەلدى. ايتسە دە وعان باتىلى جەتپەدى؛ ويتكەنى بۇل جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن ءۇشىن يباسىزدىق قوي، ءارى الدەكىم ەستي قالسا، كۇلىپ جۇرەر دەپ ىعىستادى.
«قارا قايىق... شاعالا تۇمسىق قارا قايىق اعىستى وزەن بەتىندە قالىقتاي ۇزاپ بارادى. مۇمكىن، ول مەنىڭ قۇستاي ۇشقان جاستىعىم شىعار؟ قايىقتى قول بۇلعاپ نەگە توقتاتپادىم؟ ال، «مەنى دە وزىڭمەن الا كەتشى، تاستاماشى» دەسەشى، ءجازيرا؟ بالكي، داۋىستاماعانى ءجون بولار؟ قايدام... جىلى ۇياسى — تۋعان اۋىلىن ساعىنىپ جۇرسە شە؟.. ءقازىر اكەتايىم نە ىستەپ وتىر ەكەن؟ اۋعا شىقتى ما؟ مىنە، وسى اۋىلعا كەلىن بوپ تۇسكەنىمە دە ءۇش جۇما. ءۇش جۇما ەمەس-اۋ، باقانداي ءۇش جىل دەسەڭشى. راس، ناۋرىز جۋىق ارادا بارىپ قايتارمىز ابزالى» دەپ ۋاعدا ەتكەن... ءيا، ايتپاقشى الگى قايىق زىم-زيا قايدا جوعالىپ كەتتى؟»
ءجازيرا بەس-التى قاپ تەزەك، ءشوپ سالعان باكەنە اربا ۇستىندە بەيقام جاتىر. ءسال كوزى ءىلىنىپ كەتكەن، كادىمگىدەي تىنىعىپ قالىپتى. «ءيا...» — دەدى ول. سارى وگىزدىڭ سىلبىر اياڭى دا، ءزارسىز مىناۋ كۇننىڭ شۋاعى دا، اينالا بويكۇيەز تىنىشتىق تا وعان ءبىر ءتۇرلى تانىس، نەتكەن داعدىلى تىرشىلىك ەدى! وسىلايشا سوعىس الدىنداعى بەيبىت ومىردە دە، قاق قازىرگىدەي شىعارماق، شۋاقتى كۇندە تەزەك تەرىپ قايتقان تۇعىن: ءيا، وندا ءجازيرا جاس، بۇل اۋىلعا جاڭا تۇسكەن كەلىن...
ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرىن ەستىپ، ول سەلك ەتە ءتۇستى، اسىعا-اپتىعا كويلەگىنىڭ ءوڭىر ىلگەگىن تۇيمەلەپ، باسىن كوتەرىپ الدى. اربامەن قاپتالداسا كەلىپ قالعان سالت اتتى اقسۇر، دوڭەس مۇرىن، اسكەري شينەلدى جىگىتتى كورگەندە ءجازيرا بويىن تابان استى ءبىر سەرگەكتىك بيلەپ ءىشى-باۋىرىن جىپ-جىلى تولقىندى سەزىم شارپي جونەلدى. ەرىكسىز القىزىل قىتىقشىل ەرنىنە كۇلكى ءۇيىرىلىپ، كوز استىنان كۇلىمدەي قاراي قالدى. جىگىتتىڭ دە اش جانارى وسى ءبىر جىلى ساۋلەنى ىزدەپ كەلگەندەي ەكەن دە؛ ءىلىپ اكەتتى.
— جول بولسىن، ءجازيرا!..
— الەي بولسىن.
— قايدان كەلەسىڭ؟
— «كوپ قۇدىقتاعى» ەسكى قىستاقتان تەزەك اكەلەم. ءوزىڭىز شە؟
— سەنى ىزدەپ شىققام؟!
— راس پا؟ قىزىق ەكەن...
— سەنبەيمىسىڭ؟ — دەدى جىگىت ساۋ، وڭ اياعىمەن اتىن تەبىنe ءتۇسىپ.
— ءشۇبام بار.
— نەگە؟
ءجازيرا جولدىڭ جيەگىندەگى ءشوپتى شالىپ، ابدەن جايباراقات ءبىر كۇيگە تۇسكەن شولاق سارى وگىزدى قامشىلاپ قويدى: تاماق استىنان وراي تارتقان قىزىل الا كاسەڭكەسىنىڭ ماڭدايعا قاشقان جيەگىن قول سىرتىمەن، ويناقى ەركە-توتاي قىلىقپەن جەدەل كەيىن ىسىرىپ تا ۇلگىردى. جىگىتتىڭ دە الدەنەنى كۇتىپ، سۇيسىنە وزىنە تەلمىرە قالعانىن دا ول جاڭا بايقادى. ۇيالى بوتا كوزىن، ۇزىن قايقى كىرپىگىنىڭ اياسىنا جاسىرماي جارق ەتكىزە توڭكەرە تاستاپ كۇلىپ جىبەردى؛ كوڭىل جايلاۋىنا قۋانىش قۇسى قونىپ، ءبىر ءسات مىناۋ سۇرعىلت كۇزگى دالا دا وعان شىرايلى، ىستىق تارتىپ بارادى. ىلە ءوزىن بيلەگەن توسىن سەزىمنەن شوشىنىپ: «ماعان نە كورىندى؟ نەگە كۇلدىم؟» دەسە دە، ءوزىن-وزى توقتاتا المادى. كومەيگە تىعىلعان كۇمىس كۇلكى، سىڭعىرلاي توگىلە بەردى، الدەنە قىتىقتان، ەلەۋرەتىپ جىبەرگەندەي. جىگىتتىڭ قىسىلىپ، تىپتەن دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەنىن دە ەلەيتىن ەمەس. «سوندا قالاي، مىنا جىگىت كىسى كۇلەرلىكتەي بولعانى ما؟ ال، ونىڭ نەسى كۇلكىلى؟» جىگىت تە كۇلدى. «بۇنىكى نە كۇلكى؟..»
جاس كەلىنشەك وز-وزىنەن قۋىستانا قىزاراقتاي، ازەر توقتادى. جىگىت تە جالتاقتاي كوز تاستاپ، ىركىلە بەردى. ەكەۋى دە كۇلكىلەرىنىڭ ەش سەبەپسىز، ءتىپتى ورىنسىز ەكەندىگىن دە ەندى سەزگەندەي، ايتسە دە پالەندەي سوكەتتىگى جوعىن تەك ويلاماعان جەردە كەزدەسىپ، ءبىرىن-بىرى ماڭ دالادا، كولدەنەڭ كەسەلدى كوزدەن بولەك، ەركىن قىزىقتاي كورىپ، تىلدەسكەندەرىنە قۋانىشتى ەدى... ءقازىر بۇلاردىڭ وسى ءبىر باقىتتى ءساتىن الدەكىم كورسە عوي — سان ساققا جۇگىرتىپ، ويداي وسەككە قالدىرادى! «ءوزى نەتكەن اشىق، اقجارقىن، تىپتەن قورعانسىز، ءا؟! — دەپ ويلادى ءجازيرا،— قاراپايىم، ناۋرىزدان گورى مۇنىمەن ءتىل تابۋ دا وڭاي شىعار...»
— ءجازيرا...
— اۋ؟..
— شىن كوڭىلىمنەن، جۇرەك امىرىمەن ءبىر ساۋالدىڭ ۇشىن سەزدىرگەندەي ەدىم. سەن ونى جەل سوزگە بالاپ، بوس قىلجاق دەپ ۇقتىڭ-اۋ دەيمىن. سەنبەدىڭ بە؟
جىگىت جۇلىنا بەرگەن اتىنىڭ تىزگىنىن شىرەنە تارتىپ، تەجەپ قويدى. اربا ۇستىندەگى قالىڭ، جۇمساق كوك شوپتە تولىقسىپ، ءجۇرىس ىرعاعىنا قاراي تەربەلىپ وتىرعان جاس كەلىنشەكتىڭ شىرايلى جۇزىنەن ول كوز الار ەمەس، جاقىن دا بولسا — الىس سياقتى. توڭىرەكتە ءتىرى جان جوق، بۇل عالامدا تەك قانا ەكەۋى!
— دۇنيەدە ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي قىز از با؟ — دەدى ءجازيرا قارسى ساۋال ايتىپ.— ال، مەنىڭ ءدال وزىڭدەي جىگىتىم، اشىعىنا كوشسەك، كۇيەۋىم بار.
— بىلەم،— دەدى ىقسان باسىن تومەن ساپ.
— مىنە، مۇنىڭ دۇرىس، بىلسەڭ سول.— ءجازيرا نەلىكتەن «ءسىز» دەمەي، «سەن» دەپ كەلە جاتقانىنا تاڭداندى؛ ءارى مىناۋ جىگىت سياقتى ءوزى دە الدەنەگە وكىنىشتى، رەنىشتى ەكەنىن سەزىندى. سول ءبىر جۇمباق ءجاي قىتىعىنا دا ءتيىپ، ىزالاندىرىپ كەلەدى.— قىسقاسى مەنىڭ باسىم بوس ەمەس.
— بىلەم.
— مەن ناۋرىزدىڭ زاڭدى ايەلىمىن،— دەدى ول ايتپاسا دا ايداي انىق، بەلگىلى ءجايدى اسىعا-اپتىعا ءبىلدىرىپ.
— بىلەم.
— كۇيەۋىمنىڭ كوزىنە تىرىسىندە ءشوپ سالماق نيەتىم دە جوق.
— تۇسىنەم.
— دەمەك، ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى ىزدەمەۋىمىز كەرەك.
— بىلەم.
— وتە جاقسى، بىلسەڭ، مەنىڭ جاۋابىم وسى.
— كوزىم باردا، ءسىزدى كورمەي مەن تىرلىك ەتە المايمىن. كىمنىڭ ايەلىسىز، مەنىڭ وندا دا شارۋام جوق... ەركىڭىز ءبىلسىن. تەك ماعان قاراما دەمەسەڭىز ەكەن،— دەدى جىگىت نالىپ.
جول يرەلەڭدەي جورعالاپ، تۇيە تايلى بەل ۇستىنە يەك ارتقاندا، ەتەكتەگى اۋىل دا الاقانداعىداي ال-ايقىن، الدىنان شوعىرلانا شىعا كەلدى. ىقسان ءۇنسىز، مۇڭايا وتىرىپ قالعان كەلىنشەككە:
— ازىرگە ساۋشىلىقتا بول، ءجازيرا،— دەپ اتىن تەبىنىپ، اۋىلدىڭ شىعىس بەتىندەگى فەرماعا بەت تۇزەدى. ول كەلىنشەكتىڭ ابىرويىن ويلاپ، ەل ادامدارى بىرگە كورمەسىن، وسەكتەمەسىن دەگەنى ەدى.
ءجازيرا جىگىت سوڭىنان ۇزاق قاراپ، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى دا، وگىزدىڭ دەلبەسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى:
— شۋ!
وگىز جۇلقا تارتىپ، اۋىلدىڭ جاقىندىعىن سەزدى مە، بۇلكەكتەي جونەلدى.
2
ءجازيرا حاتتى وقىپ بولىسىمەن كورشىسى بالىم قاريانى شاقىرعالى ۇمسىنا ءتۇسىپ، ىركىلدى؛ دالاداعى بەيمازا جاۋىننان جاسقانىپ قالعان سياقتى. كۇپەيكەسىن قازاندىققا تاياۋ قاعىلعان قارا شەگەگە قايتا ءىلىپ جاتىر. ىلعي تاڭ قۇلانيەكتەنە تۇرىپ، سالىعىپ جۇرگەندىكى مە، جوق الدە بويى جىلىپ، مارعاۋ تارتتى ما، كىم ءبىلسىن؛ ايتەۋىر ول كۇندەگىدەي سەرگەك ەمەس، ءقازىر تىم سۇلەسوق. موينىنا ىسىرىلىپ كەتكەن ءشالىسىن دە تۇزەمەستەن قازاندىق اۋزىنا كەپ وتىردى. «ءۇش كۇن وتاسقان ساعان نە ايىپ؟ ءۇش كۇنگە بولا باعىڭدى بايلاما. ەستيمىسىڭ، ول سەن كورگەن، سەن سۇيگەن ناۋرىز ەمەس. ەكى اياعى، قولى جوق، ءعارىپ. بەيشارا. ءسابي عوي. ءيا، ءسابي. سابيدەن دە جامان. ءۇمىتسىز تىرلىك... «كەل...» دەۋىڭ بالالىق. ويلان. ءالى كەشتىك ەتپەيدى. و دا ءوز پەشەنەسىنە جازعاندى كورەر. ۇكىمەت بار. دالاعا تاستامايدى. سەنى دە ەشكىم جازعىرمايدى» — دەيدى پوچتاشى ايەل. ول ارينە سەنى دە، مەنى دە بىلمەيدى. ماعان جانى اشىپ ايتقانى عوي... ناۋرىز... ناۋرىزىم مەنىڭ. ءالى سول بالا مىنەزىڭ قالماعان ەكەن-اۋ. كەلەيىن بە دەگەنىڭ نە؟ قىزىقسىڭ-اۋ... كەلمە دەيمىن بە مەن ساعان؟ مولدىرەگەن كوزىڭ كورىپ، جۇرەگىڭ مەن دەپ سوقسا قايدا باراسىڭ؟ قۇداي-اۋ بۇل ءوز ءۇيىڭ ەمەس پە؟ ەستيمىسىڭ؟..»
— ءوز ءۇيىڭ! — دەپ قالدى. داۋسى قاتتى شىقتى. ول ءوز ۇنىنەن ءوزى شوشىپ باسىن كوتەرىپ الدى. الدىنداعى جانىپ بىتۋگە تايالعان قۋرايدى قازان تۇبىنە كومەيلەتە ىسىرىپ، قارا كوسەۋمەن قوپسىتىپ قويدى. بىقسىپ، سونۋگە اينالعان وتىن قايتا لاۋ ەتە ءتۇستى...
جاس كەلىنشەكتىڭ كوز الدىنان ناۋرىزبەن قوسىلعانى، ونى مايدانعا شىعارىپ سالىپ تۇرعانى... سەگىز اي بويى حابار-وشارسىز كەتكەندە مەڭىرەۋ ادامداي تالاي ءتۇن كىرپىك قاقپاي وسىلايشا قازان اۋزىندا وتىرىپ وتكىزگەنى، بويىنا بىتكەنىنەن ايرىلعان بوراندى كۇندەرى تىزبەكتەلە سىرعىپ كەتىپ جاتىر. بارىنە شىداعان. تىستەنىپ، وزەكتى ورتەردەي الاقۇيىن ساعىنىش جالىنىن ىشىنەن تۇنشىقتىرىپ سىرت كوزگە سىر الدىرماي كەلىپ ەدى؛ بۇ جولى شىداي المادى. ءۇزىلىپ كەتتى... ەندى مىنە ءوزىن-وزى توقتاتا الماي، ءجابىر كورىپ، مۇڭىن شاققان سابيدەي ەگىلدى.
دالاداعى جاۋىن تولاستايىن دەگەن سياقتى؛ تەرەزە شىنىسىن سابالاماي سىرت-سىرت شەرتىپ قويىپ قانا تۇر. وگەيسىگەن الا-كولەڭكەدە بولمە ءىشى ونان ءارى بۇيىعى تارتىپ، بويكۇيەزدەنە تۇسكەندەي. ءجازيرا ماناعىداي ەمەس، كەۋدەسىن كوتەرىپ، الدىنداعى وتقا قاراپ تاس مۇسىندەي قاتىپ قالىپتى. سىتىر-سىتىر جانىپ جاتقان قۋرايدى دا ىسىرىپ قوياتىن ۋاق بولعان. ايتسە دە ونى كورىپ وتىرعان ءجازيرا جوق. اق كوبىكتەنە قايناعان قازان دا اراكىدىك: «مەنىڭ قاقپاعىمدى اشىپ، ساپىرار ۋاقىت بولمادى ما» دەگەندەي شىج ەتە قالادى. قازىنىڭ سۇر ءيىسى عانا جاداۋ ۇي-ىشىنە توقتىق پەن جىلىلىق ۇيالاتىپ تۇر. ءبىر ءسات كەلىنشەك ۇيقىسىنان ويانعانداي سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى؛ جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قاراپ، ورنىنان تۇردى. بىقسىپ، سونۋگە اينالعان قۋرايدى قازان كومەيىنە ىسىرىپ تاستاپ، تورگى بولمەگە كىردى. مۇرجاسى جارىق-جارىق، جارتىلاي قاعاز جاپسىرىلعان جەتىلىك ماي شامدى ۇستاپ، قازاندىق باسىنا قايتا كەپ وتىردى. «ناۋرىز... ناۋرىز كەلە جاتىر»،— دەي بەرەدى باياۋ كۇبىرلەپ. جۇزىندە الىپ ۇشقان جاس جاننىڭ اسىعىستىعى بار. شامدى جاعىپ، مۇرجاسىن كيگىزدى. پىلتەسىن كوتەرىپ قويدى. مۇنىڭ ءبارى ەركىنەن تىس ىستەلدى. ورنىنان تۇرىپ، تورگى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ الدىنا اپارىپ قويدى. شىمىلدىق پەشپەن بولىنگەن ءبىر-اق بولمە عوي. قازاندىق جاق وتىن-سۋدىڭ ورنى. و جەرگە كوكتەمدە ءتول دە بايلايدى.
قازاقتىڭ كوپشىلىك ءۇيى وسىنداي: تورگى بولمەگە كىرەتىن ەسىك ءبىر جاق شەتىندە بولسا، ول از دەگەندەي، قازاندىقتىڭ تۇسىندا ۇڭىرەيگەن تەرەزە ورنىنداي تەسىك جانە بار. سول جەردەن اۋىز ۇيدەگى اس ءيىسى كەلىپ، بولمەنى ىستايدى. قازىردە سۇر ءيىسى ءۇي ىشىنە تۇگەل تاراپتى. ءجازيرا شام جارىعىنا قۋانا قارادى. ءيا، بۇل ۇيگە ءبىرازدان بەرى جارىق تا جاعىلماعان. ۇنەمى ەگىس باسىندا، فەرمادا ءجۇرىپ، باس قيسايعان جەرگە مىزعىپ الاتىن؛ قانداي تار زامان، قىسىلتاياڭدا دا ەل كەڭ عوي. قاي ۇيگە قونسا دا، ول ءۇشىن كورپە-جاستىق قالايدا تابىلاتىن.
ءجازيرا يىعىنان جەرگە ءتۇسىپ كەتكەن ورامالىنا ەڭكەيىپ ەدى، كيىز ۇستىندە بەتىن شاڭ باسىپ جاتقان سىنىق اينانى كوزى شالدى. قۋانا قولىنا العان؛ ەندى ۇركىپ تۇر. ونسىز دا سۇرعىلت ءجۇزىن ونان سايىن بۇلدىراتا تۇسكەن توزاڭدى دا سۇرتكىسى كەلمەدى. «نەدەن ۇرىكتىم؟ ەكى بەتىم دۋىلداپ، قىسىلام. نە كورىندى ماعان؟ قۇداي-اي، بەتى اشىلماعان قىزداي بولدىم-اۋ؟» ءبىر تىزەرلەي وتىرىپ ۇستىندەگى تىك جاعا، قىناما بەل اق كويلەگىنىڭ ەتەگىمەن اينا بەتىندەگى شاڭدى جاسقانا سيپاپ ءوتتى. ار جاعىنان وڭ جاق بەتىندە بۇرشاقتاي مەڭى بار، بيداي ءوڭدى، قىر مۇرىن، سۇڭعاق بويلى كەلىنشەك شىعا كەلگەندە ول كادىمگىدەي ۇركىپ قالدى. «جانىم-اۋ، بۇ كىم؟ مەن بە؟» قويۋ قارا قاسى كەرىلە، كىرپىگى ءجيى قاعىلىپ كەتتى.
— سەن شىنىمەن-اق... ءجازيرامبىسىڭ، ءا؟ قوي، ءازىلىڭ شىعار،— دەدى دە، ول ءوز ۇنىنەن قاتتى شوشىندى. «...ءجازيرامبىسىڭ، ءا؟ قوي ءازىلىڭ شىعار...» قايدان ويىما ءتۇستى. ءتىپتى ناۋرىزدىڭ ءوز ءۇنى قۇلاعىما ەستىلگەندەي بولدى عوي. بۇ نەسى؟ قاتتى ساعىنعاننان با؟ ءيا، سونان... ونى ساعىنبay مۇمكىن بە؟ ول ءسابي دە، ول ەر دە، ول اسىل دا ەدى عوي. ورتا بويلىدان ءسال ۇزىن، جاۋرىنى قاقپاقتاي، شالقاق جۇرەتىن. اياقتا كەرزى ەتىك، ۇستە برەزەنت بەشپەنت. قوڭقاق مۇرىندى، ماڭدايى كەرە قارىس. شاشى دا كىرپىنىڭ تۇگىندەي قاتتى، قالىڭ تۇعىن. موينى دا جۇپ-جۇمىر، جۋان. كۇن قاقتى، كۇرەڭىتىپ تۇراتىن. الشاق بىتكەن قيىق كوزدىڭ ءبىر سۋىق تارتقانىن، قالىڭ قارا قاباقتىڭ تۇيىلگەنىن ءجازيرا كورگەن ەمەس. اركەز جىلى ساۋلەلەنىپ، توڭىرەگىن سەرگىتىپ، شۋاقتاندىرىپ جىبەرەتىن. ول جۇمىستان قايتقاندا بىردەن ۇيگە كىرمەيدى. اۋلا ورتاسىندا تۇرىپ كيىمىنىڭ شاڭىن قاعاتىن، سونسىن بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاشتانىپ جۋىناتىن.
كەيدە ءجازيرانىڭ قولىنداعى قۇماندى الىپ جەرگە قوياتىن دا، ءوزىن كوتەرىپ اكەتەتىن.
— بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالىپ ۇيات بولار، ناۋرىز. قويشى... جىبەرشى،— دەسە دە تىڭداماي:
— سەن نە، مەنى ساعىنعانىڭ جوق پا؟ كۇن ۇزاعىنا كىمدى ويلادىڭ، ءجازيراش؟ مەنى مە؟ ايتشى، كىمدى؟ — دەپ سابيدەي قيىلاتىن.
— ايتپايمىن.
— ءا، ايتپايسىڭ با؟ — دەپ ساقىلداي كۇلىپ، ۇيگە كوتەرىپ كىرەتىن. سوندايدا ءجازيرا ونىڭ بۇلشىق ەتى تەمىردەي، قارۋلى قولىندا جەپ-جەڭىل تەربەلىپ، كەڭ توسىنە جۇدىرىقتاي باسىن قوياتىن: ءدۇرس-دۇرس سوققان جىگىت جۇرەگىنىڭ دىبىسىمەن بىرگە جۋسان ءيىسى بۇرق ەتىپ، تاناۋىنا كەلگەندە، ول قالىقتاپ كەڭ دالادا ۇشىپ بارا جاتقانداي دا بولاتىن ەدى-اۋ...
دۇسىرلەتە بىرەۋدىڭ سىرتقى ەسىكتى سوققانى ەستىلىپ، كەلىنشەك كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. ول ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان جانداي ساسقالاقتاپ، قولىنداعى اينانى تاستاپ جىبەردى. «مەزگىلسىز ۋاقىتتا بۇ كىم بولدى ەكەن؟ ويباي-اۋ، ايناعا جىرتيا قاراپ قالعانىم، نە قىلعانىم؟ ۇيات-تاعى...» جۇگىرىپ قازاندىق باسىنا كەپ كۇيبەڭدەپ بىردەڭە ىستەگەن بوپ ءجۇر. ىستىق جالىننان ەكى بەتى قىزىل-كۇرەڭىتىپ كەتكەن؛ سونۋگە اينالعان وتتى كوسەۋمەن قوپسىتىپ، تەزەك، قيدى ماستەمىرمەن ۇساقتاپ قالاپ جاتىر. «قاپ، كۇتىپ قالدى-اۋ...» اپتىققان ادامنىڭ ءىسى ونگەن بە، ءجازيرا وتىن تاستاي بەرىپ، تورگى بولمەگە كىردى، قايتا شىقتى. ەشتەڭە قولىنا ىلىنبەدى مە، جوق، الدەنە ىزدەگەنىن ۇمىتتى ما، قالاي؛ كۇيگەلەكتەنە كۇبىرلەپ ءسال تۇردى دا، قالىڭ قارا ءشالىسىن جامىلا ەسىككە بەت الدى.
ۇيلەرى ەسكى ەدى. اۋىز بولمەنىڭ ەسىگى بىردەن مال قوراعا شىعاتىن. قورانىڭ ۇيگە ازداعان قامشاۋلىعى بولماسا، بولمەگە ساندىعى شامالى. تورگى بۇرىشىنىڭ ءار جەرىنەن جاۋىندى كۇندەرى تامشى اعادى. ءقازىر دە سول تاستاي قاراڭعى ساز يىستەنگەن قورانىڭ ءار بۇرىشىنان سىر-سىر ەتىپ تۇر.
كويلەكشەڭ جۇگىرە شىققان ءجازيرانىڭ بويى ءبىر ءتۇرلى تىتىركەنىپ كەتتى.
— بۇ كىم؟ — دەدى ول قالتىراپ.
— مەن... ءاھ، ءجازيراش، مەن. جامان اپاڭ... ءساليمامىن عوي.
— ا... اپاتاي، ءسىز بە ەدىڭىز؟ ءقازىر...
ىشتەن شىلدىر-شىلدىر ەتكەن شىنجىردىڭ، اۋىر ىلگەشەكتىڭ سالدىرلاپ جاقتاۋعا سوعىلعانى ەستىلدى. كوپتەن مايلانباي توت باسقان ەسىك توپساسى ساقىرلاي-سۇقىرلاي اشىلدى. تابالدىرىق الدىنا قاق تۇرىپتى. قارا پلاشش بۇركەنگەن، ەڭگەزەردەي بىرەۋ سۋدى كەشە-مەشە ىشكە كىردى. شىڭكىلدەگەن شاقپا داۋسى بولماسا، كولدەنەڭ كوزگە مىناۋ ايەلدەن گورى ەركەككە كەلىڭكىرەيتىن، ونىڭ دا كەز كەلگەنى ەمەس، پالۋانى ەكەن دەگەندەي يىقتى جان.
— تۋف، مىنا كۇننىڭ ۇشىرىپ بارا جاتقانىن قاراشى. ىسششا-اي. كىرىڭىز اپا،— دەدى ءجازيرا قالبالاقتاي ەسىگىن كەڭ اشىپ.
— ءيا، قارا سۋىقتىڭ الدى وسى. سۋىرتپاقتاپ سوقپايدى. ىزعىرىقتاتادى. ەتىڭنەن ءوتىپ، سۇيەگىڭە جەتەدى. قارعاشىم-اۋ، بۇ نەنىڭ جەلى سەندەگى. ءتىپتى جەڭىل ءجۇرسىڭ عوي. ايتساڭ دا جاس-اۋ، ءا؟
— اسىعىپ... ءسىز كۇتىپ قالادى-اۋ دەپ.— ءجازيرا قالتىراپ، ونان ءارى ەشتەڭە ايتا الماي كىدىردى. سالدەن سوڭ، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ جاتىپ ءتىل قاتتى.— جاقسى كەلدىڭىز. جالعىز وتىر ەم، اپا!
— ە، قۇداي-اي. مەن ەلدەي شاقىرتۋ تىلەپ قايتەيىن. سىنايىم با. قۋانىشىڭ قۇتتى بولعاي.
— راقمەت... راقمەت، اپا.
— قاشان كەلەدى؟ — ءساليما ۇستىندەگى سۇر پلاششىن كىرەبەرىس بوساعادا شەشىپ جاتىپ، كەلىنشەك جۇزىنە باعدارلاي قاراپ قويدى. سىلكىنگەن سايىن جەڭىنىڭ سۋى اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىنە جاقىن قازاندىقتىڭ وتىنا تامىپ، شىج-شىج ەتىگى قاق جاتقانىمەن ءىسى جوق. ءجازيرا قازان قاقپاعىن جاۋىپ جىبەردى.— ناۋرىز قاشان شىعادى دەيسىڭ، ءجازيراش؟
— الداعى ايدا. جولىنا بىر-ەكى جۇما كەتەتىن بولار. ۋكراينادا كورىنەدى.
— ۋكراين دە. و دا ءبىزدىڭ ۇيشىك سياقتى ۇلكەن شاھار عوي شاماسى.
ول مۇنان ءارى جاۋاپ توسپاي ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. پلاششىن ءجازيراعا ۇستاتا سالىپ، كەبىسىن ەسىك اۋزىنا تاستاماي، تورگى بولمەنىڭ اعاش ەدەنىنە دەيىن سۇيرەتتى. اق تاقىر اۋىزعى ۇيدە قارا جولاق ءىزى قالدى. توقىما جىلى شۇلىقپەن جۇرگەن ءجازيرا سۋ ءتيىپ ەزىلگەن جەردى باسپاي، اتتاپ كەتىپ بارىپ كەبىستى كەيىن الدى. ءساليما بۇنىڭ بىردە-بىرىن اڭدامادى ما، جوق الدە وعان ءمان بەرمەيتىن ءوزىنىڭ ادەتى مە؛ بۇرىلىپ ارتىنا قارامادى. قولىنىڭ سىرتىمەن بەتىنىڭ تارى بۇرشىكتەنە جىلتىراعان تەرىن سىپىرىپ تاستاپ، جاۋلىعىن موينىنا بوس سالدى. باياعى كەلىنشەك كۇنىندەگىدەي ىرعالا باسىپ جۇرمەك ەدى؛ بالىق قاقتالعان سۇر بوشكەدەي بولعان بوكسەسى قۇرىماعىر ىرىققا كونبەي سىرەستى دە قالدى. باسى قالتالاقتاپ، اياعى شaتقاياقتانىپ كەتتى. ءساليما قىزاراقتاپ قاتتى قىسىلدى. ول ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرىن جاساپ، الگىندە ءجازيرا قولىنا ۇستاعان اينانى تاڭىرقاي قاراپ توقتادى. ەزۋىندە ءبىر جىمىسقى كۇلكى بار. قيىق كوزى جۇمىلا، كەلتە تاناۋى كوتەرىلە ءتۇستى. قارا كولەڭكە تەرەزەنىڭ ار جاعىنان سىرىڭكەنىڭ جارىعىنداي ءبىر جىلت كورىنىپ كەتكەن؛ ىزىنشە شاتىر-شۇتىر ەتە قالدى.
— مىنا كۇننىڭ ءتۇرى جامان بوپ بارا جاتىر-اۋ ءوزى. كوردىڭ بە، شەلەكتەپ توگۋىن. ءجازيراش، اينام، سۋلىعىمدى قازاندىققا جاقىن ءىلشى.
— ماقۇل، اپا،— دەدى كەلىنشەك جايدارى جۇزبەن. داۋسى قازاندىق جاقتان اشىق، جارقىن ەستىلدى.
ءساليما تاڭدانعانداي قاسىن كەرىپ، ويلانىپ قالدى. ءبىر نارسەنى تۇسىنە الماعانداي كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى. ءجازيرا قازاندىق جاقتان كۇلىمدەي شىقتى. وڭ جاق بەتىندەگى بۇرشاقتاي مەڭى ايقىندالا، ەكى كوزى بال-بۇل جانادى. «و، بەيباق، نەگە جەتىسىپ، ويناقشيسىڭ؟» ىشتەي ويلاعانى بولماسا، مۇنىسىن ءساليما ءتىس جارىپ ايتپادى. قولىنداعى اينانى جاڭا كورگەندەي قاراي باستادى.
— ەسكى اينا عوي،— دەپ ءجازيرا وعان ءمان بەرمەيتىنىن تانىتا سويلەپ، تورگە ءوتىپ، تەرەزە الدىنداعى شامنىڭ پىلتەسىن كوتەرىپ قويدى.— مايى جوعىن بىلسەمشى. قاپ...
— ءيا، اينانى ۇستاماسا شاڭ باسادى. كوڭىل شىركىندى كوتەرمەسەڭ كىر باسادى دەگەن،— دەدى ءساليما ماساتتانا. وزىنشە ماتەلدەپ، استارلى ايتقانسىپ وتىر.
ءجازيرا قوناعىنىڭ ءسوزىن كۇلىمدەي تىڭداعانى بولماسا، ونشا ءمان بەرە قويماعان ءتارىزدى. ءالى سول شامنىڭ مايىن ەرتەرەك، كۇندىزگى جارىقتا قامداماعانىنا وكىنىن وتىر. شامعا ءجيى كوز تاستايدى. ءساليما سال قيتىقتانىپ قالدى: «كىسىنى دۇرىس تىڭداي دا بىلمەي مە، قالاي ءوزى؟ ەركەك دەگەندە دە ءپاتۋا بولساشى. وسىنىڭ نەسىنە ىقسان ولىپ-وشەدى، ءا؟ — دەپ ويلادى ول.
— ءبىر جەرىڭىز اۋرىپ وتىرعان جوق پا، اپا؟ — دەدى ءجازيرا قوناعىنا كوزى جاۋدىراي قاراپ.
— ە، قاراعىم-اي، مەن بەيباقتا اۋرۋ از با؟ جۇرەگىمنىڭ باسى جۇدىرىقتاي بوپ تۇينەگەندە بار ما، جانىمدى كوزىمە كورسەتەدى. پاروق دەگەن پالەكەت پە، كىم بىلەدى.
— قۇداي ساقتاسىن، اپا. ايتا كورمەڭىز.
— پاروق بولام ەكەن دەپ ىعىپ جۇرگەن مەن جوق. كۇي تاڭدايتىن زامان با؟ قولعا تۇسكەن شاي اتاۋلىنىڭ كوگىن دە، قاراسىن دا ءىشىپ جاتىرمىز. كەشە الگى ءىقسان قاينىم كەلدى. ونان نەمدى ايايىن. ەكى قايناتىمدايىن اق قۇمانعا ءبىر-اق ۇردىم. ءوزى قاشاننان جۇرگەن قاسقالداقتىڭ قانىنداي ساقتاۋلى، ساندىق تۇبىندە جاتقان شاي ەمەس پە. الگى شە؟.. ەكى شىنىاياق ءىشتى دە، تۇرىپ كەتتى. وبالداعى-اي... وۋ، تاعى دا ىشسەڭشى. بۇل ءىندى شايى عوي دەسەم، «فەرماعا بارام. ءىندى بولسا قايتەيىن، جارىلىپ ءول دەيمىسىڭ» دەيدى. ەركەك شايدىڭ ءقادىرىن بىلگەن بە؟ قوي، نەسىن سۇرايسىڭ... ەسىل شاي كەسىلمەگەن كۇيى قالدى دا باردى.
— توگىپ تاستادىڭىز با؟
— ە، جو... جوعا! توككەنى نەسى! مەنى جىنداندى دەيمىسىڭ، ەسىل ءدامدى ىسىراپ قىپ. كورپەنى ءتورت بۇكتەپ استىما سالىپ اپ، كوپتەن جۇرگەن قۇرت، سارىسۋىم بار ەدى؛ سولارىمدى شىعارىپ ويدەي كەپ تارتايىن. ومىرىمدە ىشكەن شايىمنىڭ ءدامدىسى وسى بولار-اۋ؛ تەر وننان دا، مۇنان دا كەپ اقسىن-اي. ءوزىڭ بىلەسىڭ، سوڭعى كۇندەرى ءبىر تەرلەي الماي ءجۇر ەم عوي. قۇرىس-تىرىسىم جازىلىپ، تىڭايىپ قالدىم...
ءجازيرا تەرەزە الدىنداعى ولەۋسىرەگەن جەتىلىك شامعا قاراپ، كۇلىمدەپ وتىر. قوناعىنىڭ راقاتتانا ايتقان اڭگىمەسىن ەستيتىن ەمەس. ءتاتتى ءبىر وي قۇشاعىندا. وزىمەن-وزى. بيداي ءوڭى كۇرەڭىتە، تۇڭعيىق قارا كوزىندە ۇشقىن وينادى؛ مۇمكىن ول وسى ءقازىر قيالىندا ناۋرىزبەن كەزدەسىپ، باسىنان وتكەن جالعىزدىق، ۇرەيلى قىستىڭ ۇزاق تۇندەرى جايلى ايتىپ جاتىر ما، جوق الدە سوناۋ ءبىر سوعىس الدىنداعى كوكتەمنىڭ جاۋىندى كۇنىندە، اي دالاداعى جالعىز مايانىڭ ىعىندا تۇرعاندارى ويىنا ورالدى ما؛ ايتەۋىر ول سالدەن سوڭ كۇرسىنىپ قويدى.
«ە، مىنا بەيباق مۇگەدەك بايىنا «كەل» دەگەنىنە قۋانىشتى ءتارىزدى عوي. كوزىن... كوزىن قاراشى. مولدىرەگەن قانداي ادەمى ەدى، ءا؟ قاتىن دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى-اي... ون جەتىدەگى قىزداي ۋىلجۋىن... ىقسان دا جىگىتتىڭ تورەسى. قوي بۇ جولى مىناعان ول جايلى سەس بىلدىرمەيىن؛ ىڭعايى جامان ەكەن — بايىم كەلەدى دەپ ءولىپ-وشىپ وتىر، ۇركىتىپ الارمىن. اڭىسىن اڭداماسا بولماس»،— دەپ ويلادى ءساليما. ومىردە كورىكتى كەلىنشەكتى، نە قىزدى جىنىستاسىنىڭ قىزىقتاۋى، ءسۇيسىنۋى سيرەك قوي. ءجازيرانىڭ قازىرگى شىرايى ونى ەرىكسىز ويعا قالدىرىپ، اڭگىمەسىن ءۇزىپ كەتتى. ايتسە دە ساليما وعان وكىنبەيدى؛ ىلكىدە جانارىندا تاڭدانۋ بىلىنگەن، ەندى مۇڭ بار. «و، سور ماڭداي!.. بەيباق. قانداي اق، ادال ەڭ. قانداي باقسىز ەڭ. سەندەيلەرگە اللا تاعالا كۇيەۋدى دە كوپسىندى-اۋ. كىسىگە تۋرا كەلىپ، «سەن» دەمەۋشى ەدىڭ. قاتىن بىتكەنمەن ءبىر تىستەسىپ قالماسام ءىشىم اۋىرعانداي بولاتىن مەنىڭ ءوزىم دە سەنىمەن قاباق شىتىسقانىم جوق. الگى سوعىسى قۇرعىردىڭ كەساپاتى عوي. ايتپەسە ەتەك-جەڭى كەڭ، جەتى-سەگىز بالانىڭ اناسى، بايبىشە بوپ وتىراتىن داريا جان ەمەسپىسىڭ؟»
— عافۋ ەت، اپا. اڭگىمەڭىزدى ءبولدىم بىلەم،— دەدى ءجازيرا قىسىلىپ.
— وقا ەمەس، جانىم.— ءساليما ءوز ويىنان ايىعا الماعانداي كوزىن ۋقالاپ، تومەن قاراپ ءسال وتىرىپ قالدى.
— مەن استى تۇسىرەيىن. ءسىز قول جۋا بەرىڭىز. سۋ قۇيايىن...
— ءا، قايتەسىڭ. جانىم. ءوزىم بارىپ جۋام عوي.— دەپ ءساليما قۇمان، شىلاپشىندى الدىرتپاي ورنىنان تۇردى. وسى cءات ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق بوپ كەتتى دە، ىزىنشە ساتىر-سۇتىر ەتە ءتۇستى.— بىسسىمەللا... بىسسىمەللا، مىنا اسپاننىڭ ءتۇبى تەسىلگەن شىعار. ويباي-وي، سەلدەتتى. ءما، توكتى-اي...
ول تەرەزە الدىنا بارىپ، دالاعا قۇلاق ءتۇرىپ تۇر. باسىن شايقاپ قويادى.
استان كەيىن دە ساليما اسىقپادى. ءجازيرانىڭ جۇدەۋ داستارقانى قايتا جايىلىپ، شاي قۇيىلدى. ناننىڭ دا، تىستەيتىننىڭ دە قات كەزى عوي. تۇيە سۇتىنەن قايناتقان قۇرت پەن كەرمەك تاتىعان شاي عانا ءىشىپ وتىرعاندارى. ۇلبىرەگەن القىزىل ەرنىنىڭ ءۇستى ءسال تەرشي ءتۇسىپ جازيرا سوناۋ ءبىر جىلداردى: بالىقشى اتاسىنا بارعانىن، سوندا ناۋرىز ەكەۋى اۋعا شىققانىن، قوزى قارىن سارى سازان، قارا ءجون كوكسەركە، اق قايراڭ، ەكى ۇلكەن جايىن ۇستاعاندارىن؛ ونى اۋىلعا كەلىسىمەن اياق جەتەر جەردەگى كورشى-قولاڭعا ۇلەستىرگەندەرىن ەسكە الىپ، قىزىقتاي اڭگىمەلەدى. قوي ەتى، بال تاتىعان بالىق تا ءسوز بوپ، ات باسىنداي قانت، قىزىل كۇرەڭدەنىپ بابىمەن پىسكەن اق نان دا اراعا ءتۇستى. ساليما ەرىكسىز ەلىگىپ، قولىنداعى اششى قۇرتتى تاستاپ جىبەردى. شايدى دا قويدى. كوزىن سىعىرايتا ويلانىپ قالىپتى.
ۇزاق ارنالى اڭگىمە ناۋرىزعا كەلىپ تىرەلگەندە عانا تەرەڭ كۇرسىنە ءتۇسىپ، ەرنىن جالانىپ:
— ءيا، و دا ءبىر داۋرەن ەدى عوي،— دەدى ول باياۋ.— ءومىر دەگەن دە يت قوي. ايتپەسە ەكى اياعى، قولى بالعاداي ارىس ازاماتتى قور ەتە مە؟ ءبارى... ءبارى قارعىس اتقىر سوعىستىڭ كەساپاتى دا. جاساعان يەم-اي، ەكى اياعى، قولى جوق دەي مە؟ اپىر-اي، سوندا قالاي... و دا ادام با؟ ساماۋرىن سياقتانىپ قالدى-اۋ، ءا؟
— اپا، نە دەپ كەتتىڭىز؟
— تۇپ-تۇقيانىڭ ءزاۋ-زاتىڭ قۇرىسىن، پاشەس! وسىنشا جاندى قور ەتىپ، زار يلەتكەن حايۋان!
— ءساليمانىڭ جىڭىشكە، شىڭكىلدەك داۋىسى بۇزىلىپ، تارعىلدانىپ بارىپ ءۇزىلدى. قۇنجىڭداپ، جان قالتاسىنان ورامال شىعارىپ كوزىنە اپارىپ قايتتى.— ي-ي، ءوزى دە ءبىر كۇيگەلەك بالا ەدى عوي... ەندى ول قايتىپ كۇن كورەدى. ونى ءتىسى شىقپاعان، بۇعاناسى قاتپاعان سابيدەي قولىڭنان ءنار بەرىپ اسىراۋ كەرەك-اۋ. ارعى توركىنى ءوز بەتىمەن دالاعا دا شىعا المايدى، ءا؟! و، قاسىرەت!.. ايەل سورلىنىڭ كورەرى كوپ ەكەن دە. باعى جانباعان جازعاندار-اي... ونداي بەيباقتار كىنامشىل كەلەدى عوي تاعى. قايتكەنمەن دە جارىم جاننىڭ كوڭىلىنە اقاۋ تۇسىرمەۋ وڭاي ەمەس. مەن بىلسەم ول ەلپ ەتپە، اۋمالى-توكپەلى، قىزبا بالا-تۇعىن. كۇيىپ-پىسىپ جۇرەتىن. ەندى سابىرلى دەيمىسىڭ.
— اپا، مۇنى ماعان نەسىنە ايتاسىز؟
— ە، جانىم-اي، مەنىكى ءجاي قيماستىق تا. قۋانىشىڭ ۇزاعىنان بولعاي.
— راقمەت، اپا... ءسىزدىڭ مەنى تۇسىنەتىنىڭىزدى سەزىپ ەم،— دەدى ءجازيرا القىنا. جۇزىندە ءوزىنىڭ «كەل»،— دەگەنىنە اسا رازى، ۇلكەن قۋانىش بار.— تاعى دا ءبىر قۇيايىنشى، اپا؟!.
— قايتەسىڭ، اينالايىن، بولدىم. جۇرەگىم تولىپ كەتتى.
— بۇل ءسىزدىڭ قوناق اياعىڭىز. ويتكەنى سيرەك كەلەسىز عوي.
— ءا... سولاي ما؟ ەندەشە مۇنان بۇلاي كەلىستى جيىلەتەرمىز.
— ءسويتىڭىز، اپا، ونىڭىزعا ناۋرىز دا قۋانادى. ول قوناقجاي...
ءساليما تۇڭىلگەندىگىن سەزدىرە ىستىق شايدى باپتانا، ىسىلداپ-پىسىلداپ سوراپتاۋعا كىرىستى. قاتقان ناننىڭ ەكى-ۇش ءتۇيىر قالدىعىن شىنى اياعىنا سالىپ جىبەردى. اراكىدىك راقاتتان «ۋف-ف...» — دەپ قويادى.
3
ىقسان اياق استىنان بۇرقان-تالقان بولدى. «جوق-اۋ، فەرماداعى باقتاشى شال ون التىداعى قىزدى الىپتى. سەكسەنگە كەلگەندە تاعى نەگە ۇيلەنبەيدى ءتىپتى. ىقساننىڭ ونداعى جۇمىسى نە؟» «شال قۋلىق ىستەدى. جيعان-تەرگەن ماتا-شاتاسىمەن قىزىقتىرىپ، بايلىعىن ايتىپ باسىن اينالدىرعان عوي»،— دەپپىن مەن. «وسەكشى كورىنەم. ءسويتىپ ەلگە ءسوز تاراتىپپىن». ول الدىندا بۇكجيىپ وتىرعان قارا ساقالدى شالعا جاۋىعا قارادى. مۇندايدا ادامنىڭ ويىنا نە كەلمەيدى. «وسى جىعىپ الىپ سىريتىپ تۇرىپ ساباسام با؟ جوق، ول بولمايدى. ونىڭ ارتى پالە. سوتقا تارتۋى مۇمكىن. ءارى ەل كەشىرمەيدى. اكەسىندەي كىسىگە قول كوتەرگەن كورگەنسىز عوي دەپ جازعىرادى. بەكەر ءسوز. بىرەۋلەردىڭ ايداپ سالىپ شاعىستىرعانى. وسەك. مەن ءسىزدى اڭگىمەلەپ قايتەيىن. ايەل ەمەسپىن پىش-پىشتاپ جۇرەتىن، دەسەم تۇسىنەر» دەپ ويلاعان؛ ەندى ونان دا اينىپ قالدى.
شال باسىن كوتەرىپ، قول ورامالىمەن سۋ تيگەن كوپ تەرىدەي قىرتىس-قىرتىس ماڭدايىن، جاساۋراعان قوڭىر مۇنار كوزىن، ساڭكيگەن سۋ اعارىن ءسۇرتتى. بەتى تۇتاس ساقال؛ يەككە كەپ نايزا باستانىپ تۇيىقتالىپتى. ۇستىندە جەڭى ۇزىن سۇر شاپان. اياعىندا ۇلكەن كەرزى ەتىك. وتىرىسىندا سۇستىلىق بار؛ ىقساننان كوپتەن جۇرگەن ءبىر مالىن داۋلاپ كەلگەندەي. تورگە شىقپاي ەسىك اۋزىنداعى توڭكەرۋلى شەلەككە جايعاسىپتى.
جاڭاعى اقبەزەر دە كوكبەزەر بوپ اقتالعانى بەكەرشىلىك ەكەنىن ىقسان ءتۇسىندى؛ نە دە بولسا ءسوزدى سابىرلى باستاماق. ايتپەيىنشە مىناۋ الجاسقاننىڭ جۋىق ماڭدا كەتەتىن ءتۇرى جوق.
— اقساقال!— دەدى ول شالدىڭ جانىنا تاياۋ كەپ.— سىزگە بۇل وسەكتى كىم جەتكىزدى؟ وندايدى زەرىككەن قاتىن-قالاش شىعاراتىن!
شال سەنىمسىزدەۋ ودىرايا ءبىر قاراپ، سىرت اينالدى.
— ماعان ءسىزدىڭ قاتىنىڭىزدىڭ دا، ءوزىڭىزدىڭ دە قاجەتىڭىز جوق. مەن...
— قايدان بىلەيىن، قاراعىم. سەن دەگەنسىن ءجۇدا كۇيىپ كەتتىم. ىراشجاننىڭ شايىنا دا قايرىلماي، مالدى جايعاسىمەن شىعا جونەلدىم. ءلايىم وسەك بولعاي. سەنى قاراكەتتەپ قايتەيىن،— دەپ شال ىقساننىڭ ءسوزىن اسىعا ءبولىپ جىبەردى. تابان استىنان ءجۇنى جىعىلا قالدى. ماناعى ءبىر ادۋىندىعى كوز قورقىتۋى سياقتى. باسىنداعى تۇلكى تىماعىن قولىنا الىپ، تاقياسىن تۇزەتە كيدى.
— جوق، ءسىز ءوزىڭىز كىمنەن ەستىدىڭىز؟
— ە، شىراعىم-اي!.. بۇ جالعاندا كىمنەن ءبىلدىڭ، كىم ايتتى دەرىڭ بار ما؟ «وتىز تىستەن شىققان ءسوز — وتىز رۋلى ەلگە تارايدى»،— دەدى شال تاياعىنىڭ ۇشىمەن ەدەندى تىقىلداتىپ وتىرىپ.— ءبىر اللا بىلمەسە، ونى كىم ءبىلىپتى.
— اقساقال-اۋ، باسپالداقتاتىپ تابۋعا بولادى عوي. سىزگە ايتقان كىم؟ ايتىڭىزشى، كىم؟
— ىقاش، قاراعىم... باياعىدا ءبىر ناق وزىڭدەي جاس، پىسىق جىگىت كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا بار پالە وسى جەلدە، سونىڭ كوزىن تاۋىپ بەكىتپەسەم بە دەپ اتقا سالت مىنە شاپتى دەپ ەدى. سول ايتقانداي سەن دە تۇرا جۇگىرمەكسىڭ عوي شاماسى.
قارتتىڭ جۇزىندە كەكەسىندى كۇلكى ويناپ تۇر. كوزى جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ىقسان قاتتى ءبىر نارسە ايتسام با دەپ وقتالعان؛ سونى سەزگەندەي قارت:
— بوسقا شابىلىپ قايتەسىڭ... سەندىم سوزىڭە. تىلەۋىڭدى بەرسىن، ماعان ءبىر كومەك قىل،— دەدى.
ىقسان ەلپ ەتە قالعان جوق. سىرت اينالىپ توردەگى قۇراق كورپەنىڭ ۇستىنە بارىپ، جايلانا جاتتى. جان قالتاسىنان شىلىمىن شىعاردى؛ اسىقپاي تۇتاتىپ، بۇرقىراتا، قۇشىرلانىپ سوردى. شالدىڭ قيپاقتاپ وتىرعانىن كورسە دە اڭعارماعانسىپ، مويىن استىنا ەكى بىردەي جاستىقتى جۇمارلاي تىقتى دا، وق تيگەن، بۇگىلمەيتىن وڭ اياعىن كوسىلە تاستادى.
— ماعان ەكى اربا پىشەن كەرەك، ىقاش. بيىل قىس قاتتى بولاتىن ءتۇرى بار عوي. مال ەرتە قولعا قاراي ما دەيمىن.
— اقساقال-اۋ، ونى باسقارماعا ايتساڭىزشى.
— سەنى تىڭدايدى. ولار مەنى ءقايتسىن. اسكەردەن جاراقاتتانىپ امان كەلگەندەردىڭ قۇمالاعى ورگە دومالاپ تۇرعان جوق پا. ءارى سەن فەرما مەڭگەرۋشىسىسىڭ،— دەدى شال ۇستىندەگى شاپانىن شەشىپ. قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ورنىنان تۇردى. تەمىر شەلەكتىڭ ۇستىنە اسپەتتەي، ەكى بۇكتەپ قويدى. مۇنىڭ ءبارىن ءوز ۇيىندەگىدەي اسىقپاي ىستەدى.
— سىرتىم ءبۇتىن بولعانمەن ءىشىم ءتۇتىن دەگەندەيىن مەن ءسىز ويلاعانداي ساپ-ساۋ ەمەسپىن. ءتورت رەت جارالاندىم. اقىرىندا مىنە اياق كەلىساپتاي، بۇگىلمەيدى.
— ويباي-اۋ، ىقاشجان-اۋ، مەن نە دەدىم؟
— جوق... نە دەسەڭ و دە. ول مەنىڭ قولىمنان كەلمەيتىن شارۋا. ورىنسىز جەرگە قيناماڭىز.
شال كۇلىمدەي، بۇكجەڭدەپ كەپ جىگىتتىڭ جانىنا وتىردى. «ە، اللا...»— دەپ ساقالىن سيپاپ قويدى. تاقياسىن الىپ، جالتىراعان باسىن كولدەي ورامالىمەن ءسۇرتتى دە قايتا كيدى. جىمىڭداپ ىقسانعا ەكى-ۇش رەت كوز تاستادى؛ ءبىر نارسە ايتپاق بوپ وقتالادى دا قويادى. فەرما مەڭگەرۋشىسى وزىمەن-وزى. سول شالقاسىنان جاتقان كۇيى ءالى قوزعالعان جوق؛ شىلىم تۇتىنىمەن ىستانىپ بوزاڭ تارتقان ءۇيدىڭ توبەسىنە تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جىبەرەدى.
— ءيا،— دەدى ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ يساحمەت تامسانىپ. — ازامات دەگەنىمىز مىناۋ جاتقان سەنسىڭ. حالقىڭ — ءبىزبىز. قۇداي كوردىك، قۇدىرەت دەپ بىلدىك ءوزىڭدى، ىقاش. سونداعى سىيىمىز كانە؟ ەڭ بولماسا ءجون ءسوزىڭدى دۇرىس ايتپايسىڭ. جازىعىمىز نە؟
ءىقسان جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى:
— قايت دەيسىز ەندى، اقساقال؟
— مەن نە ىستەيىن؟ نە اقىل بەرەسىڭ؟
— ءجا، مەن سويلەسىپ كورەيىن. ەلدىڭ ءبارى وزىڭىزدەي عوي، اقساقال. قايتا ءسىزدىڭ ءشارۋا-جايىڭىز جاقسى.
— ە، ىقاشجان-اي، بىزدىكى دە ءقايبىر وڭىپ تۇر دەيسىڭ. «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەستىك» تە،— دەدى يساحمەت الگىندەي بولماي جايلانا.
ءىقسان تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. تاعى دا سول ءسونىپ قالعان تەمەكىسىن تۇتاتىپ، بۇرقىراتا سورىپ جاتىر.
— قاراعىم، وسى سەن نەگە ۇيلەنبەيسىڭ؟ — دەپ يساحمەت قىرىلداي سۇرادى.
ەلسىزدە قالعان جالعىز-جارىم ەسكى قازىقتاي ءار جەردەن سارعىش تارتقان قاسقا ءتىسى كورىندى. اۋىز اينالاسى قالىڭ تۇك. تەك قىزارعان ەرنى قالىپتى. «ەرنى نەگە قىزىل؟ ءسابيدىڭ ەرنىندەي مە، قالاي؟! — دەپ ويلادى ىقسان. كوزىنە كوزى تۇسكەندە عانا سۇراعىنا جاۋاپ كۇتىپ وتىرعانىن اڭدادى:
— رەتى كەلىڭكىرەمەي تۇر عوي، اقساقال!
— ونىڭ نە قيىنى بار. سوقتالداي جىگىتكە قىز تابىلار-اۋ. قولدا باردا التىننىڭ ءقادىرى جوق دەگەن، اينام. سەن توڭىرەگىڭدەگى قازداي ءتىزىلىپ، اققۋداي قالىقتاعان كوپ قىزدىڭ ءقادىرىن بىلمەي ءجۇرسىڭ.
جىگىتكە جاقىنداي وتىردى. قولىنان تاستاماي جۇرگەن بوركىن اسپەتتەي جانىنا قويدى. ۇستىنە گازەت جابىلعان، قازاندىققا جاقىن تۇرعان اقجارعاقتانعان جالعىز ستول مەن ەكى-ۇش ارقالىقسىز ورىندىققا، كىرە بەرىس وڭ قابىرعاداعى سۇيەۋلى تەمىر كەرەۋەتكە، ونان مىناۋ توردە جايۋلى جاتقان ەسكى الاشا مەن قۇراق كورپەدەن وزگە ەشتەڭە جوق، جۇپىنى بولمەنى سىعىرايعان جۇيرىك كوزىمەن ول تاعى دا ءسۇزىپ ءوتتى. «ايەلسىز ەركەكتىڭ كۇنى قۇرسىن. توڭعاعىنا بىلعانعان ءسابي سياقتى وسىنشا دارمەنسىز بولار ما»،— دەپ ويلاپ تا ۇلگەردى. ىقساننىڭ كۇلىمدەپ وتىرعانىن كورىپ داعداردى؛ جيىرمانىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى جاس جىگىتتىڭ قازىرگى ويىن بىلسەم دەگەندەي اۋەستىك بيلەپ بارادى. ازداعان وكىنىشى، قىزعانىشى دا جوق ەمەس. «جاستىقتىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى. وتكىنشى تىرلىك، شايقاپ ءوتۋ ابزال. شىركىن، مۇنىڭ ورنىندا ءوزىم بولار ما ەم. بەلى قىلدىرىقتاي، بەتىنىڭ نۇرى بار قىزداردى... ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، حوش ءيىستى گۇل ەمەس پە. مىنا شىركىن سولاردى ۋاقتىلى جۇلۋ كۇنا دەي مە ەكەن؟» ول ءبىر ءسات ءومىر جايلى سىر شەرتكىسى كەپ كەتتى. جىگىتكە قاراپ ەدى؛ ءالى كۇلىمدەپ شىلىم شەگىپ وتىر. «ماۋباس نەمە... پىرىلداپ ۇيىقتاعاننان وزگە بىلەرى جوق. سەن نە، ءومىر دەگەن تاپ-تازا، تۇزسىز، قاردىڭ سۋى دەيمىسىڭ. ول سەنىڭشە ءتاتتى قانت شىعار؟ ەرتەڭنەن كەشكە شەكتى تاتتىمەن عانا اسىرار ما ەدى؛ سوندا كورەر ەم ءسۇرىندى. جوق، بالاقاي، اقىلگوي قارتتاردى تىڭداي بەرمە. مىنا مەنىڭ سوزىمە قۇلاق ءتۇر؛ ويلان: ءومىر — تۇزى بەتىنە شىققان سور دالا مەن شاتقالدى، قۇزدى، وزەكتى، تاۋ-تاستى باسىپ، جازىق جايلاۋدى جاناي اعىپ، اششى، تۇششىسى ىشىندە زىرلاپ ءوتىپ جاتقان داريا. ونىڭ ءقادىرى دە، قاسيەتى دە وسىنىسىندا. ادامنىڭ دا ۇلىلىعى كوپتى كورگەنىندە؛ سۇيە دە، كۇيە دە بىلگەنىندە. ولار دا ايەلدى قادىرلەپ، كەرەگىندە الداپ، ارباپ، اينىپ، كۇڭىرەنە قايتا تابىسىپ؛ گۇل ءنارىن، حوش ءيىسىن الا بىلگەن عوي. ومىرگە ءوزىنىڭ قوناق ەكەنىن تۇسىنگەن جانداردان ىزدە ۇلىلىقتى. سىزدەر ءومىر جايلى قيالي ءبىر اۋەزگە بەرىلگەندى ءتاۋىر كورەسىزدەر. مەن دە سەنىڭ جاسىڭدا كوپ بىلەتىن سياقتاناتىنمىن، بەتىم بۇلك ەتپەي كەيدە قارتتارعا اقىل ايتىپ وتىرعانىمدى سەزىنەتىنمىن. و، اللانىڭ شاپاعاتى. ادامنىڭ ول دا ءبىر ەسەر ۋاعى ەكەن-اۋ». قارت ءتۇسىپ كەتكەن باسىن كوتەرىپ الدى؛ تاعى دا جىگىتكە بۇرىلدى. ىقسان ونىڭ جۇزىنە تاڭدانا قاراپ قالىپتى:
— نە جايلى ويلاندىڭىز، اقساقال؟— دەدى ول كۇلىمدەي.
— جاي...
— «ءومىر» دەيسىز بە؟! تۇسىنىكسىز... كۇبىرلەيسىز.
— ە... ىقاشجان-اي، بۇل نە ءبىر جاقسىلىق دەيسىڭ. قارتايعاننىڭ بەلگىسى دە،— دەپ قارت قىت-قىتتاي كۇلگەن بولدى.
— قوي، قوساعاسى... قايداعى قارتتىق سىزگە. ويناساڭىز دا وندايدى ايتپاڭىز.
— ە، قاراعىم-اي، قارتتىق — قادىرسىزدىك ەمەس قوي. جاسىرىپ قويۋ دا، قاشىپ قۇتىلۋ دا قيىن. ونى ەلەمەيىم دەگەنمەن بولا ما؟ ءجا، مىلجىڭداپ وتىرىپ قالدىم بىلەم. قايتايىن ۇيگە.— قارت شۇباتىلا ورنىنان تۇردى. ىقسان دا وعان ىلەسە كوتەرىلدى.
— قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا دەگەن. مەن ءسىزدى جىبەرمەيمىن. شاي قويام،— دەدى ىقسان قازاندىق جاققا بەتتەپ.— قايدا اسىعاسىز، دالا جاۋىن. ىراش جەڭگەيگە ءوزىم ايتارمىن مەندە بولىپ ەدى دەپ.
— قوي ويباي... قايتەسىڭ. ايتپاي-اق قوي.
ىقسان جالعىز قالعىسى كەلمەدى. كۇندەگىدەي ەمەس، بۇگىن ونىڭ كوڭىلى قاتتى الاڭ؛ سوزىنە تۇرسا ءساليما جەڭگەتايلىققا بەلسەنە كىرىسىپ ءجازيرانى بۇعان «ءيىپ بەرمەكشى». «مەنىڭ ءساليما ەكەنىم راس پا؟ راس قوي. ەندەشە قاتىن توڭىرەگىندە وڭىنان كەلمەيتىن شارۋا جوق. ءارى مەنىڭ ول ءومىرى «يششا» دەسكەن ايەلىم ەمەس»، دەگەن. ايتسە دە ىقسان سەنىمسىز. كەشىككەنىنەن قورقادى. ارينە، ءساليما ول ۇيدەن شاي-سۋ ىشپەي شىقپايدى. «جوق... ءقازىر جالعىز قالماعان ابزال. شالدى جىبەرمەيىن» دەپ ويلادى.
— اڭگىمە ايتىڭىز، اقساقال.
قارت ۇندەمەدى. بوركىن قايتا شەشىپ، بۇگەجەكتەپ تورگە وتىرىپ جاتىر. ىقسان ونىڭ ەستىمەگەنىن ءبىلدى، سونىسى دا دۇرىس. مانادان بەرى اڭگىمەگە تارتسا قايدا قالىپتى. توبەدەن تۇسكەندەي قىپ «اڭگىمە ايتىڭىزى» نە؟ ارى-بەرىدەن كەيىن شالعا وكپەلەيتىن دە رەتى جوق قوي. بىرەۋ ىزعىشتىرىپ ادەيى ىستەۋى دە مۇمكىن. ىشتەي قۋىستانىپ جۇرگەن شال ونىڭ قانداي ويمەن ايتىلعان وسەك ەكەنىن بايىپتاپ قايتسىن؛ اشۋ ۇستىندە شىعا جونەلگەن. ءىقسان قارتقا قاراپ ەدى؛ و دا تومەنشەكتەپ، كونە الاشانىڭ ويۋ-ورنەگىن قولىنىڭ ۇشىمەن سيپالاپ وتىر ەكەن. ءۇي يەسىنىڭ وزىنە قادالا قاراعانىن سەزىندى مە، كۇلىمدەي باسىن كوتەردى. «ەزۋ تارتقانىندا، سويلەگەنىندە ءبىر سۇيكىمدىلىك بار. جىگىت كۇنىندە تالاي قىزدىڭ باسىن اينالدىرعان شىعار». ىقسان ەرىكسىز ەلىگىپ، قالاي جايدارىلانا باستاعانىن اڭدامادى. وسى ءقازىر ول وتقا ۇيرىلگەن كوبەلەك سياقتى كوزسىز ەدى؛ ءتىپتى جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءتاتتى سەزىمىن ايتىپ شاعىنعىسى كەلەتىنىن بايقاعان جوق.
— اقساقال،— دەي بەردى دە، كۇمىلجي قالدى.— قوساعاسى، ءسىز ىراش اپامىزعا قالاي ۇيلەندىڭىز؟
ىقسان قارتتىڭ «اقساقال» دەگەندە كىرجىڭدەپ جاقتىرىڭقىرامايتىنىن بىلەتىن؛ الگىندە كۇمىلجىپ «قوساعاسىعا» كوشكەنى سونان. ويلاعانىنداي شال جەلپىنىپ، ەلپ ەتە قالدى.
— قوي، ويباي...— قارت ۇيالعان بوپ، جان-جاعىن قارماندى. ىقسان تاقىمداپ قويمادى.
— قوساعاسى-اۋ، بۇ جەردە بوتەن كىم بار؟!
— قايتەسىڭ ونى، ىقاش،— دەدى قارت تومەنشەكتەپ. «ءيا، بۇعان ءبارى قىزىق. مەنىڭ ۇيلەنگەنىم دە، سۇيگەنىم دە... سامايدى بوزقىراۋ شالعانمەن كوڭىلدىڭ سول كۇيى تالعايتىنىن، سول كۇيى سەزىنەتىنىن بۇل بوقمۇرىن قايدان ءبىلسىن. جۇرەكتىڭ سىزداعانىن، لۇپىلدەي سوققانىن ەستۋدى ايىپ كورسەڭ تىرلىكتىڭ قاجەتى نە؟! Ac ءىشىپ اياق بوساتۋ ءۇشىن بە؟ و باستا ءبىر اۋمەسەر يبالىق، قارتايعاندا قول قۋسىرىپ سابيلىك كۇيگە ءتۇسۋ دەپ شىعارعان با وزگە توڭمويىندار سوعان دەن قويعاننان قالعان ادەت قوي»،— دەپ ويلادى: ايتسە دە ونىسىن سىرتقا شىعارمادى.— ادامنىڭ بار قىزىعى، بويىنداعى قازىناسى — جاستىق شاعى. ماعان كەيدە ادام تەك سول ءۇشىن عانا ءومىر سۇرەتىن سياقتانادى.
— تۇسىنبەدىم، قوساعاسى.
— ءيا، مەنىڭ ساندالىپ وتىرعانىم سەن تۇسىنبەيتىن جاي. باسىڭنان وتپەي بىلمەيسىڭ، قاراعىم.
— مۇمكىن،— دەدى ىقسان نەمكەتتىلەۋ.
— مەنى عوي، ىقاش، سەن ءبىر جۇمباق قارت» كورەسىڭ، ءا؟
— وتىرىك پە؟
— سولاي دە... ءجا، پالسىنگەن بولمايىنشى. ەڭ العاش مەنى ۇيلەندىرگەن اكەم. و كەزدە ون سەگىزدەمىن. اكەم ەر-تۇرمان جاسايتىن ىسمەر كىسى ەدى. ءبىر كۇنى ەرتەڭگى شاي ۇستىندە: «يساجان، ون بەستە وتاۋ يەسى دەگەن. سەن و جاستان استىڭ. ۇيلەنسەڭ قايتەدى؟ — دەدى دە. مەنىڭ جاۋابىمدى توسپاستان ونان ءارى سويلەپ كەتتى. — «ءبىز بالىقشى قالياحمەتتىڭ قىزىن ءجون كوردىك. ءقازىر دايىندال، سوعان جۇرەمىز...» اكە ءسوزى — ءامىر. باس تارتۋ — ۇيات. سالپاقتاپ ەرە بەردىم. مىنە، مەن ءسويتىپ تە ۇيلەنگەم. بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىن قايتىس بولعان كەمپىرىم سول بالىقشى قىزى. قۇرساق كوتەرمەدى...
— ونان كەيىن ۇيلەنبەدىڭىز بە؟
— ىراش شە؟ — دەدى يساحمەت كۇلىمدەي.— ابزالى اسىقپاعان عوي، ىقاش. ايەل كوپ... سايرانداپ قالۋ كەرەك.
— ارانداپ قالسام قايتتىم؟
— ە، وندا تۇرعان نە بار"؟ قالجاڭا جاقپاسا قايعىڭ نە، ءوز ءجونىڭدى تاباسىڭ دا. «قىزعا ءسوزدى كىم ايتپايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى».
— سىزگە ءبارى دە وپ-وڭاي.
— قوي جاسىما، بالام. كوڭىلىڭە ۇيالاعان جاندى الاقانعا قوندىرۋ قيىن ەمەس.
— كەت ءارى دەسە دە مە؟ — ىقسان مىرس ەتتى.
— ە، قۇداي-اي... ايەل بىتكەننىڭ پالسىنبەيتىنى بار ما. جانىندا كوبىرەك بول. ۇياتىن ءوزىڭ كور... تۇسىنەمىسىڭ؟ ۇياتىن ءوزىڭ كور! سونان كەيىن مۇرىندىقتالعان تايلاقتاي جەتەلەي بەرەسىڭ،— دەدى شال جىگىتتىڭ ارقاسىنان قاعىپ، جىرتىڭداي كۇلىپ.
ءۇيدىڭ ءىشى جاپ-جارىق بوپ كەتتى: توڭىرەك ساتىر-كۇتىر ەتە ءتۇسىپ بارىپ باسىلدى. بولمە قارا كولەڭكەلەنە قالدى.
— پىسمەللا. پىسمەللا... جاساعان يە، ساقتاي كور. ءيا، اللا،— دەپ كۇبىرلەپ جاتىر قارت. جانىنا قويعان بوركىن باسا كيىپ، ورنىنان تۇردى. ەسىك اۋزىنداعى قارا شەلەكتىڭ ۇستىندەگى ءتورت بۇكتەۋلى شاپانىن قولىنا الىپ، جازدى.
— اقساقال-اۋ، مۇنىڭىز قالاي؟ شاي قايناپ قالدى. وتىرمايسىز با؟
— تاعى بىردە، اينالايىن... تاعى بىردە،— دەپ قارت اسىعىستىعىن بىلدىرە باس يزەپ، كەتەتىن ىڭعايىن تانىتتى. ىقسان كوپ قىستالامادى. ەسىكتىڭ ىلگەشەگىن سالىپ بەكىتتى دە، تورگە كەپ جاتتى.
«اپىر-اي، الگى نە دەپ كەتتى؟ مەنى ىنجىق كوردى-اۋ. كوڭىلىڭە ۇناعان ادامىڭ بولسا نەمەنەگە كولگىرسيسىڭ؟! باتىل كىرىسپەيمىسىڭ. ىشىڭنەن تىنىپ جۇرە بەرەمىسىڭ؟! و، نە سونشا... ايەلدىڭ اۋليەسى مە؟ جو... جوق، تومەن ەتەك ايەل بىتكەن سەن ويلاعانداي ەمەس. ولار دا كوزبەن ارباسۋمەن كۇنۇزاتقاندى ءتاۋىر كورە بەرمەيدى، دەگەندى سەزدىردى-اۋ، ءا؟ ويتكەنى جاستىق ءومىر ءوتىپ بارادى. قايتا اينالىپ كەلمەيدى دەيدى. مۇمكىن... شالدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار شىعار؟ «قالجاڭا جاقپاسا قايعىڭ نە؟» دەدى-اۋ. ۇناتپاساڭ قالار دەگەنى عوي. ە. ءتاڭىر-اي مەن ونى ۇناتپاق تۇرعاي الاقانىما ساپ، اۋليە تۇتار ەم-اۋ. ءجازيراشتاي ايەل مەنىڭ قىلجاعىما جىلى paي تانىتسا جاقسى، تانىتپاسا شە؟ وندا... وندا قۇرىعانىم عوي. سۇمدىق-اي، قايتتىم ەندى؟ شال ايتقان جولدى بايقاپ كورەم بە؟ «ۇياتىن ءوزىڭ كور...» «ۇياتىن ءوزىڭ كور». سونان كەيىن كونبەيتىن امالى قالمايدى دەيدى. ۇياتىن ءوزىڭ كور». قالاي؟ قايتىپ؟ كونە مە؟ «جىگىت ەمەسپىسىڭ. رەتىن تاپ». ءويتىپ كوندىرگەن تىرلىك قۇرىسىن. ايتپەسە قالاي؟ قالاي، ءا؟ الدە باس تارتامىسىڭ؟» جوق... مەن ونى سۇيەم. «ول شە؟» ول ما؟! سىيلايدى بىلەم. «سىيلايدى بىلەم؟» سەنى قۇرتىپ جۇرگەن وسى «بىلەم». باتىلدىعىڭ قايدا؟ ءارى-سارى بوپ جۇرە بەرمەكپىسىڭ؟ ىشتەن جەلىنىپ، قۇريسىڭ عوي. ءبىر قارەكەت ىستەۋ كەرەك ەمەس نە؟ «ۇياتىن ءوزىڭ كور». جوق. ول حايۋاندىق. «ەندەشە نە؟» ىقسان ورنىنان تۇردى. جان قالتاسىنان شىلىم شىعارىپ، قولىنىڭ ۇشى دىرىلدەي تۇتاتتى دا قۇشىرلانا سوردى. «وزگە جول بار ما؟ مەن سۇيەم عوي. ءجازيراسىز قالاي جۇرەم... شالدىڭ ايتقانىنداي ىستەسەم بە؟ ەل نە دەيدى؟ ەلدىڭ مەندەگى جۇمىسى نە؟.. بىرەۋ ەسىك سوعىپ تۇر ما؟ ءيا... ءساليمانىڭ ءجۇرىسى سياقتى ەكەن».
ىقسان شىلىمىنىڭ تۇقىلىن قازاندىقتىڭ اۋزىنا تاستاي سالىپ، ەسىك اشتى. قارا پلاششتى ەڭگەزەردەي بىرەۋ شۇباتىلا كىرىپ كەلە جاتىر.
— ويحوي، مىنا كۇننىڭ توگۋىن-اي،— دەيدى تۇنگى جولاۋشى شىڭكىلدەي.— جاتىپ قالعان جوقپىسىڭ، ايتەۋىر، ىقاشجان؟
4
جازيرا كوپ ۇيىقتاي المادى. تاڭ اق جيەكتەن قىزىل قۇيرىق تۇلكىدەي قىلاڭ بەرگەندە، و دا وياندى. ەل مالىنا بولا تۇرادى. مەنىكى نە؟ قۋانعان مەن قورىققان بىردەي. مۇمكىن قۋانعاندىكى شىعار ؟ ناۋرىز سىنىق ءمۇيىز، الا بەل قىزىل سيىر قايدا دەر مە ەكەن؟ نەگە سويدىڭ؟ سوقا باسىڭا سيىر سويماي-اق جىلىككە قاتىسساڭ دا جەتپەي مە؟
جوق، سەن ويدەمەيسىڭ». توسەك-ورنىن تەز جيناپ، توردەن تومەن جايۋلى جاتقان توقىمداي شاعىن، قالىڭ كورپەگە كەپ وتىردى. بىلەكتەي ءبىر بۇرىم شاشىن تارقاتىپ جىبەرىپ، قايتا ورە باستادى. وز-وزىنەن كۇلىمدەي كۇبىرلەپ، ەندى بىردە قاباعى تۇكسيە، اۋىر وي قۇشاعىنا بەرىلەدى؛ سىرلى، تۇڭعيىق قارا كوزدەگى قۋانىشتى ۇشقىن ءسونىپ، مۇندايدا سۋىنا قالادى. «ءيا، ول ءبىر اۋىلدىڭ جۇدەڭكىرەپ، سوعىستىڭ دا، قىستىڭ دا قايشىلاي قىسپاققا العان شاعى بولاتىن. قاساپتىڭ ءولى ەتى دە كورىنبەي مۇرجادان كوتەرىلگەن ءتۇتىن سانى دا كۇن وتكەن سايىن سيرەپ بارا جاتتى». ءجازيرا شاشىن تاستاي بەرىپ، ماڭدايىن سىعىمدادى. تەرەڭ كۇرسىنىپ، سول يىعىنان توگىلە تۇسكەن تولقىندى قارا شاشىن كەيىن سەرپىپ جىبەردى. «باس امان بولسا سيىر تابىلادى». ءيا، ءجازيرا بار تەزەك، قيىن قالاپ اياماي-اق استى. ءالى ەسىندە سول كۇنى قار قالىڭ ءتۇسىپ، جاپىرايعان سۇر قاقىرالاردى باسىپ سالعان؛ كەشكە قاراي سىقىرلاعان سارى اياز تۇردى. دالاعا ءبىر شىققانىندا ول ۇيىنە قۇمىرسقانىڭ ىزىندەي ءار تۇستان جالعىز اياق جول تارتىلىپ قالعانىن كوردى. كوڭىرسىتىپ اس پىسىرمەي، تاڭدايعا تاتىرىن مايدانعا، جاۋدى تالقانداپ جاتقان ەرلەرگە دەپ اۋىزدارىنان جىرىپ جىبەرىپ وتىرعان ەل ەمەس پە: ءيىس شىققان جاققا تاڭدانا قاراپ، قاتتى ەلەڭدەسەتىن عوي. بۇ جولى: «الدا التاي قىس بار. سوعىستىڭ دا قاشان بىتەرى بەيماعلۇم. جالعىز سيىرىڭدى نە ءبىلىپ سويدىڭ، بەيباق-اۋ»،— دەگەن جان بولمادى. قاجىعاندارى دا. اشتىق دەگەن دە وتكىر قانجار. قارىسا بەرسەڭ قىرقىپ تۇسەدى.
ۇزدىك-سوزدىق سالەمدەسە، ساۋقاتتاسا كىرگەنسىپ، سوندا بۇكىل اۋىل ءجازيرانىڭ وسى ءبىر جاپىرايعان ەسكى قاقىراسىنا جينالعانىن؛ «ازاماتىڭ امان ورالسىن. باعىڭ جانسىن. جانىڭ جاماندىق كورمەسىن»،— دەپ باتالارىن بەردى. ارينە، ول جالعىز سيىرىن باتا الۋ ءۇشىن سويعان جوق. سوعىس الدىندا عانا ول كۇيەۋگە شىقتى. تويى دا جاقسى ءوتتى. سوندا شىرايلاسقان جايدارى، اقجارقىن ادامداردىڭ قازىرگى سۇستى، مۇڭدى جۇزدەرىنەن ءبىر ءسات جىلىلىق شالعىسى كەپ كەتكەن-دى. ايتسە دە جان بالاسىنا ءتىس جارىپ «ءيا، سولاي ەدى» دەمەگەنى راس. «ناۋرىزدىڭ جولىنا قۇرمالدىعىم»،— دەدى. جاس كەلىنشەكتىڭ مۇنىسىن ەل شەت كورمەدى. قايتا قۇپتاپ، كەيىن جاز شىعا شايلىق ءسۇتىن، اعارعانىن موينىنا الاتىندارىن ءبىلدىرىستى... مۇنىڭ ءبارى نەدەن شىقتى؟ قايدان ويعا ورالدى؟ ا... ە، مالعا بايلانىستى ەكەن عوي. ءيا، سونان بەرى شايلىق ءسۇتسىز وتىرعان كۇنى جوق. «قوي، تۇرايىن. سالسۇيەكتەنگەنىم جەتتى ەندى». ول ءتۇبىت ءشالىسىن موينىنا بوس جامىلىپ، ەسىككە بەت الدى. تابالدىرىقتى اتتاي بەرە تورگى بولمەگە كوز تاستاعان؛ ءۇي كەشەگىدەي ەمەس، جيناقتالىپ قالىپتى. سەلدىر تەرەزە جاپقىش كوگىلدىرلەنە جەلبىرەپ تۇر. «تاڭ ارايىندا قىزعىلت تارتىپ، مۇنان دا گورى قۇلپىرا تۇسەدى-اۋ»،— دەپ ويلادى ءجازيرا. «وڭ جاق قابىرعاداعى جاسىل الا جۇك-اياقتىڭ ۇستىنە قاتار-قاتار جينالعان كورپە، جاستىقتا دا ءبىر اسەمدىك بار؛ جىپ-جىلى بولماشى سابىن ءيىسى شىققان تازا توسەكتىڭ دە ايتارى از با ەكەن؟ ءتاڭىرىم-اۋ، ول كەيدە الدەقانداي ىستىق دەمدى، قۇپيالى دۇسىرلەي سوعىپ، الىپ-ۇشقان جۇرەك سىرىن، بەيجاي تىنىستى، تىنىش تىرشىلىكتى، ءتاتتى ۇيقىنى دا ەرىكسىز ەسكە سالادى عوي». ەكى بەتىنىڭ ۇشى دىز ەتىپ، ول ءوز ويىنان قۋىستانا كوزىن تايدىرىپ جىبەردى.
دالاعا نەگە بەت العانىن دا ۇمىتقانداي. ەكىۇداي كۇيدە كەرى بۇرىلىپ، جۇكاياقتىڭ جانىندا جاتقان ءتورت بۇكتەۋلى قالىڭ كورپەگە جۇرەلەي قايتا وتىردى. جازىق ماڭدايىن سىعىمداي ۇستاپ، ءسال ويلانىپ قالدى. الگى ءبىر جايدارى كوڭىلى تابان استى لايلانعانداي الەم-جالەم. نەدەن بولعانىن، كىمنەن كورەرىن بىلمەي الەك... كوزى الاشا بەتىندەگى اق سورتاڭ، دوپ-دوڭگەلەك ماي داعىندا. «سورپا تامشىسى ما؟ بۇ قايدان؟.. ءا، ناۋرىزدان حات الاتىن كۇنگى ەكەن عوي. سول تۇندە ەت اسىلدى. ءساليما اپاي بولدى. ءيا، ءيا... ءدال ءوزى. سوندا تامعان... تالاي سىپىرىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن قاعىپ-سىلىكسەم دە بايقاماعانىمدى ايت دا. ونان بەرى دە ءبىر جۇما ءوتتى، ءا؟ زىرقىراعان ۋاقىت-اي... ءساليما اپاي دا قىزىق كىسى. بۇرىن ناۋرىزدى قاتتى ايايتىن، مۇسىركەي كوزىنە جاس تا الاتىن؛ ەندى ىلعي ىقساندى ماقتايدى دا وتىرادى. كەلۋى دە جيىلەدى. كەشە ءتىپتى نە دەدى؟ نە دەپ كەتتى؟ «ىقسان سەنى سۇيەدى دەي مە؟ قولىڭدى جىلى سۋعا مالىپ قويىپ وتىراسىڭ. ءوزىڭدى سورعا ايداي بەرۋىڭ قالاي؟» سۇيگەن ادامىڭمەن ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن بىردەي كورۋ سور ما ەكەن؟ ونىڭ جانىندا ىقسان كىم؟» ءجازيرا تەرەڭ كۇرسىنىپ، شالا ورىلگەن شاشىن تارقاتىپ، اسىعا قايتا ورە باستادى. بىلەكتەي جالعىز بۇرىمىن جاۋرىنىنا سەرپە لاقتىرعالى ءبىر وقتالدى دا، ونىسىنان تابان استى اينىعانداي وڭ يىعىنان سامارقاۋ اسىرا سالدى.
«كۇيەۋىمدى سۇيەم بە؟». بويى توڭازىعان جانداي ءبۇرىسىپ، قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر. «ناۋرىز ەر تۇلعالى. ىقسان قىز مىنەزدى، ءۇنى دە بيازى. ناۋرىز باتىل، قورعان بولعانداي جان. ىقسان كوز قۋانتقانداي كورىكتى. ايتسە دە ول تۇيىق، جاسىقتاۋ ما قالاي؟!. ناۋرىزداي ەركىن كۇلىپ، كوڭىلىن ىركىلمەي اشىق بىلدىرە المايدى. جانىم-اۋ، ماعان نە كورىندى؟ ەكەۋىن سالىستىرعانىم نە قىلعانىم؟» ول ىقساندى العاش كورگەندە قاشقاقتاپ، تەسىلە قاراعانىنان قاتتى قايمىعىپ، شوشىناتىن؛ ەندى مىنە سوڭعى كۇندەرى ونى ءوزى ىزدەپ، كوزبەن تىلدەسۋدى، ساعىناتىندى تاپتى. «ءبىتتى... ەل بىلمەي تۇرعاندا بويدى اۋلاق سالعانىم ابزال. ەرتەڭ ناۋرىز كەلگەندە الدەنەنى بىقسىتىپ وتىرسا، كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ...»
ەسىكتىڭ سىقىر ەتە تۇسكەن دىبىسى ەستىلدى. ءجازيرا ەلەڭدەي قالدى.
— بۇ كىم؟
— مەن عوي، ءجازيرا.
— مەنىڭ كىم؟ سارالا تاڭنان نەعىپ جۇرگەن جانسىڭ؟ جايشىلىق پا؟ — دەپ ول ورنىنان سەرپىلە شاپشاڭ تۇردى.
اۋىز ۇيدەن ەر ادامنىڭ باتىلسىزداۋ تاماعىن كەنەگەنى، جوتكىرىنگەنى ەستىلدى. ىقسان اياعىنىڭ بالشىعىنان ىڭعايسىزدانىپ، ەسىك الدىنان ۇزاي المادى؛ سۇر شينەلىن قايرىلىستاعى ۇلكەن قارا شەگەگە ءىلىپ جاتىر. ۇستىندە كوپ جۋىلىپ ءوڭى قاشقان سارعىش گيمناستەركا مەن اسكەري كونەتوز گاليفە، اياعىندا كەرزى ەتىك. ءتورت ەلى قايىس بەلبەۋدى تارتا بۋىنعان، ول اشاڭ ءجۇزدى، تالدىرماش جىگىت ەدى؛ ءقازىر بۇرىنعىسىنان گورى كىشىرەيىپ، ءجازيراعا بالا سياقتى كورىندى. جاق ۇرتى ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن؛ ساماي شاشى دا وسىڭكىرەپ، قۇلاعىن جاۋىپ تۇر. تەگىن كەلمەگەنىن ءىشى سەزسە دە كەلىنشەك دۇرسە قويا بەرە المادى، ءمۇساپىر كورىپ، قاتتى ايادى.
— ىقسان؟ سەنبىسىڭ؟
— ءيا... مەنمىن، ءجازيرا. مەن...
— تورلەت... نەعىپ تۇرسىڭ؟ تورگە شىق،— دەدى ول بويىن بيلەپ.— مەن شاي قويايىن...
— جوق... مەن كوپ وتىرمايمىن. جاي... كىرىپ شىعايىن دەپ.
— نەگە؟ بولمايدى. مەن ءقازىر كورشى بالقيا شەشەيدى شاقىرىپ كەلەم. بىرگە شاي ىشەمىز،— دەدى ءجازيرا جىگىتتىڭ جولىن كەس-كەستەي. «ول ەل وسەگىنەن قورقادى ەكەن عوي. بالقيا قاريا كۋالىككە، ايەلدەردىڭ سەزىكتەنبەۋىنە كەرەك تە». ىقساننىڭ بويىن قايداعى ءبىر ۇساق ءدىرىل بيلەپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى؛ مۇمكىن ول وسى جەردە قارتتىڭ «ۇياتىن ءوزىڭ كور» دەگەن وسيەتىن ەسكە العاننان شىعار. «مۇنان ءارى بۇنداي جاعداي كەزدەسە بەرە مە؟ سارالا تاڭ... اۋىل ۇيقىدا. جۋىق ارادا تۇرا دا قويماس... ءارى وياۋ ەكەن. شوشىنىپ، داۋىستايدى دەيتىن». ول ءجازيرانىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى.
— ءسال سابىر ەتشى. توقتاشى، جانىم.
داۋسى كۇمىلجىپ شىقتى. ەستىلمەدى.
— نە بولدى ساعان، ىقسان؟ اۋرۋمىسىڭ؟ ءتۇسىڭ قاشىپ كەتتى عوي.
— مەن سەنسىز كۇن كورە المايمىن، ءجازيرا...
— قولىمدى جىبەرشى، ىق...سان. نە كورىندى ساعان؟ جىبەر دەيمىن...
5
ءساليما دالادان داۋرىعا كىردى. ىقساننان قىسىلعانىن سەزدىرمەيىن دەي مە، جوق ءوزىنىڭ كوپ كەشىككەنىنەن قۋىستانا ما؛ ايتەۋىر ىستىق تاماقتان كەيىنگى بالبىراپ، تەرشي تۇسكەن ءجۇزىن جاسىرا بەردى؛ قاۋدىرلاعان سۋلىعىنىڭ قىرتىس-قىرتىسىنا ىركىلگەن جاڭبىر سۋى سىناپتاي سىرعىپ كەتىپ جاتقانىمەن دە ءىسى جوق. بۇگەجەكتەپ، تابالدىرىق اۋزىندا كەبىسىن شەشە الماي، اھلادى-ۇھلەدى. قاراڭعى تۇندە بالشىقتا، نە شالشىق سۋدا قالىپ قويار دەپ كەندىر جىپپەن شاندىپ تاستاعان عوي. ونىسى شي بايلانىپتى. ىقسان ەسىككە جاقىن ورىندىقتىڭ ءبىرىن ۇسىنعان، وعان وتىرمادى. «قىزىق ادام. ءجۇزى جىلى. ايتسە دە ايەلدەر كادىمگىدەي ىعىسادى. شايپاۋ سوزىنەن قورقا ما ەكەن؟»
— ساكە، اياعىڭىزدى شەشپەي-اق تورلەتە بەرسەڭىزشى. قايتەسىز، ونسىز دا ەدەننىڭ وڭىپ تۇرعانى شامالى،— دەدى جىگىت تاماعىن كەنەپ قويىپ.
— ءقازىر... ءقازىر، شەشىلەر.
وسى كەكسە ايەلدىڭ سوعىس الدىنداعى كەڭ داستارقانى جۇتاماي، قايتا بۇرىنعىسىنان گورى مايلانا، مولايا تۇسكەنىن ەل كۇڭكىل-سۇڭكىل اڭگىمەلەيتىن؛ سونى ىقسان ءار جەردە ەستىپ ەدى؛ ۇيىنە بارىپ ءبىر رەتتە شاي دا ءىشىپ كەتكەن. اسىعىستىقتان دا بولار، سوندا داستارقانداعى تاعامعا كوڭىل بولمەپتى عوي. «ە، جارىتىمدى دۇنيە كوزگە ىلىنبەي مە؟! جوق تا. شالى ولگەلى دە ءۇش جىل. جالعىز باس. استىڭ ءدامدىسىن، ارتىعىن ساقتاپ قوناعىنىڭ اۋزىنا توساتىن شىعار. ەل سونى ايتۋى دا مۇمكىن». ول جان قالتاسىنان تەمەكىسىن شىعارىپ، تەرەزە الدىندا سارعىش تارتىپ جاتقان گازەتتىڭ شەتىنەن جىرتىپ العان قاعازىنا ورادى. جيەگىن تىلىمەن سۋلاپ جاپسىردى دا، ءبىر ۇشىن جالپيتىپ سول جاق ەزۋىنە قىستىرا سالدى. اسىقپاي تۇتاتىپ جاتىر.
— قالاي، بولاتىن ەمەس پە، ساكە؟
— ە-ە، قاراڭ قالعىردىڭ ءدۇنياسى...
— قوي، ساكە، ولاي دەمەڭىز.— ىقساننىڭ داۋسى ۇركە شىقتى. بالا جاسىنان قارعىسقا كوپ ءمان بەرمەيتىن. ەلەمەيتىن دە. وسى ءقازىر تۇلا بويى تىتىرەنىپ كەتتى. مىناۋ ءوزى ءتۇسىنىپ تۇرعان ستول مارقۇم اپاسىنان، قارىنداسىنان قاراڭ قالعان زات سياقتانىپ بارادى.
— ءتۇسىڭ قاشىپ كەتتى عوي. اۋزىم جەڭىل مەن بەيباق الدەنەنى شاتتىم با؟ — دەپ ءساليما كوزى جىپىلىقتاي، تەلمىرە قالدى.
— جوق، ساكە... جوق.
ءساليما كەبىسىن قالاي دا شەشپەك ارەكەتىنەن قايتتى. ماحوركا مەن شۇلعاۋدىڭ ءيىسى اڭقىعان بويداقتىڭ ۇيىنەن تەز تايىپ وتىرۋدىڭ قامىن ويلاۋعا كوشتى؛ نە بىتىرگەنىن ايتپاي تۇرا جونەلۋ دە قيىن. ءساليما جوتكىرىنە، تاماعىن ۇستى-ۇستىنە كەنەپ-كەنەپ قويدى. «نە دەيمىن؟» ىلعي ەمەكسىتىپ: «بىردەڭە بولار» دەۋ دە ءوزىن جالىقتىرعان سياقتى. جول بويى ويلاعان قيسىندى وتىرىكتەرىنىڭ ءبىرى باسىندا جوق، قازاننىڭ بۋىنداي جىم-جىلاس. قاس قىلعانداي ىقسان دا ۇندەمەيدى. شىعىپ كەتۋ دە ىڭعايسىز. ەرتەڭ كەرەك ادام. «قوي... سۇمىرەيىپ تۇرا بەرمەيىن. اكەسىنىڭ ولگەنىن دە ەستىرتەدى. نە سونشا». ءساليما ىشتەي قايراتتانىپ:
— ىقاش،— دەدى.— الگى ءجۇزىقارا كونبەدى. ناۋرىزىم دەپ وجەكتەيدى. ءقايبىر ەمەشەسى قۇرىپ بارادى دەيسىڭ سول مۇگەدەككە.
— ولاي دەمەڭىز...
— ە، قويشى، ءتايىرى. ەلگە ناز قىلعانى دا. باياعى ءبىر اتاققۇمارلىق. «جاقسى كەلىن»، «ادال جار» اتالۋ،— دەپ كەلە جاتقان، ىقسان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ساكە، سىزگە راقمەت. از ەڭبەك سىڭىرگەنىڭىز جوق. تالاي ءتۇن، كۇن دەمەي سويلەستىڭىز. قايتەمىز... سۇيمەسە كوندىرۋ قيىن. جۇرەككە بۇيرىق جۇرە مە؟
ءساليما ءسال ىركىلىپ قالدى. جاڭا عانا تەرەڭنەن بۋسانىپ، كوتەرىلە باستاعان كەلىنشەككە دەگەن قىجىلى سۋ سەپكەندەي باسىلعان تۇڭعىش رەت ول ىقسانعا تاڭدانا تۋرا قاراپ، قاتتى اياپ كەتتى. «اپىر-اي، مىنا بالانىڭ نيەتى بولەكشە ەكەن عوي. مەن بەيباق جىلتىراققا قىزىققانداي كوپ ەركەكتىڭ ءبىرى مە دەسەم، سۇيەدى بىلەم».
— جاقسى جاتىپ، جاي تۇر. كوڭىلىمنىڭ بوتەندىگى جوق. قولىمنان كەلمەدى،— دەدى ءساليما ۇستىندەگى سۋلىعىن قاۋدىراتا شەشىپ، باسىنا بۇركەنىپ.
— راقمەت، ساكە.
ىقسان تەرەڭ كۇرسىندى. تەرەزە الدىندا جىپىلىقتاپ تۇرعان شامنىڭ پىلتەسىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى. بولمە ءىشى قىزىل كۇرەڭ تارتىپ، ءساليمانىڭ قابىرعاعا تۇسكەن كولەڭكەسى كىشىرەيىپ، مولانىڭ باسىنداعى قۇلپى تاس تارىزدەنىپ قالدى. «اپام مەن قارىنداسىما قۇلپى تاس ورناتا المادىم. توپىراعى تاپتالىپ، شوگىپ بارادى. نە ىستەسەم؟» دەپ ويلادى ىقسان. ىلە كۇيبەڭدەپ كەتكەلى جاتقان ءساليماعا بۇرىلدى:
— ساكە، ءسىز بالىم قاريانىڭ قايعىسىن بىلەسىز عوي...
— ءيا... نە بوپتى؟ بىرەۋ ايتىپ ۇلگەرىپ پە؟
— جوق. سوعان ساق بولساڭىزدار. قاريانىڭ تىرلىك تىرەگى...
— قۇداي ساقتاسىن! نە كورىنىپتى سونشا بىزگە. ولسەك وزىمىزبەن كەتەر. قىڭق دەمەيمىز... كەشە ىراش ەگىل-تەگىل جىلاپ كەلدى. شالىن جاماندايدى دا باياعى. «و، بەيباق-اۋ، و باستا نە ويلادىڭ. قاتىن بولۋ قازانعا قارا كوجە قايناتۋ دەپ پە ەڭ. ال، تاربيەلە... ول شالجيىپ جاتسىن، اۋزىنان اق مايى اعىپ، جەردىڭ بەتىندە جوق ماي، ءۇن سەندەردە. نە جەتپەيدى؟ اتى باقتاشى دەمەسەڭ سەنىڭ شالىڭ تابىسكەر ەمەس پە؟ قوي ءارى. ەندىگارى جىلاپ كەلمە. كۇيەۋىنەن كىم تاياق جەمەيدى. سەنى بىردەڭە ءتۇسىنسىن، ءار نارسەنىڭ پارقىن ءبىلسىن دەپ ۇرادى دا. ۇيىڭنەن، وشاعىڭنان بەزبە. ەل سابايتىن، ىشكىش كۇيەۋگە دە جەتە الماي جۇرگەن جوق پا؟ وسى قارعىس اتقىر سوعىس تا سەندەردەي تويىپ سەكىرگەن قاتىنداردىڭ كەساپاتىنان»،— دەپ ەدىم، تىيىلدى. ەستى بالا عوي. تۇسىنسە كەرەك.— كىشكەنتايلى بولارسىڭدار... ءبارى دە ۇمىتىلار. جەتى-سەگىز قارا دومالاقتى وسىرسەڭدەر، قارتايعاندا ورتالارىندا قازداي قالقىپ جۇرەرسىڭدەر ءالى. تەك انا اجەڭە ءتىس جارىپ، اكەڭ تۋرالى بىلدىرە كورمەگەيسىزدەر. شي بورباي ىنى-سىڭلىلەرىڭە قولعابىس ەت،— دەدىم. «ءساليما اپا-اۋ، سولارعا سەپتىگىم ءتيسىن. قالعان-قۇتقان كوجە-كوكىر، نان-پان دا بولسا جەتكىزىپ تۇرام عوي دەپ شىقپادىم با. يساحمەت وتكەندە سەرىكتى سابادى. جەپ وتىرعان نانىن جۇلىپ الىپ، «تاس جۇتقىردىڭ شايناڭداۋىن» دەپ جەلكەلەپ ۇيدەن قۋىپ جىبەردى. سوڭعى ءبىر جۇما شولپان دا توبە كورسەتپەدى. «ساباسا ءوزىڭدى ساباسىن. شالىڭنىڭ قولى ۇزارايىن دەگەن ەكەن. قورعانسىز ەمەسپىز. ساق بولسىن. جاپىراقتارىما تيگىزبەيمىن»،— دەپ اجەم دە ۇرسىپ كەتتى دەيدى. بالەكەڭ دە قىزىق قوي ءبىزدىڭ. نەمەرەسىنىڭ ۇلكەنى ورنىن تاپقانىنا قۋانباي ما؟ شالعا تيگەنىن كەشىرمەيدى...
ءساليما ءبىر ءسوزدىڭ يىنىندە ءجازيرانى دا «ىراشقا جەل بەرەدى»، دەپ جىبەردى دە، ونىسىن كەيىن سەزىپ:
— و سورلى دا ءقايبىر جەتىسكەننەن ايتادى. جىلاپ كەلگەنسىن اياعان دا،— دەدى جۋىپ-شايىپ.
ىراشتىڭ قازىرگى تىرلىگىنە كۇناھار مىناۋ الدىندا تۇرعان كەكسە، ەتجەڭدى، بۇيرەك بەت، سول جاق كوزىنىڭ قاراشىعىنا اق تۇسكەن ءىرى ايەل ەكەنىنە ىقساننىڭ ەندى ەش ءشۇباسى قالمادى. «ءيا، ادام كۇيىنگەندە بار مۇڭىن سەنەتىن سىرلاسىنا ايتادى. شاعىنادى. ءساليماعا وراش ەمەس، يساحمەت كەرەك. ويتكەنى ول تابىسكەر...» ىقسان مۇنان ءارى ونى تىڭداماي ءجۇزىن تايدىرىپ الا بەردى.
— قوي كەتەيىن. مىلجىڭداۋىم جەتكەن شىعار. كەتەيىن - ءساليما تۇكسيىپ، قايتا-قايتا شىلىم شەگۋمەن بولعان ءىقسانعا سەزىكتەنە كوز تاستاپ ەسىككە بەتتەدى. «توقتاڭىزشى...» دەر دەدى مە، ءسال اينالشىقتاپ قالعان؛ ىقسان ۇندەمەدى.
ول شىعىسىمەن اياعىن سۇيرەتە باسىپ كەپ، تەمىر كەرەۋەتىنە شالقاسىنان ۇزاق جاتتى. «يساحمەت بەلگىلى عوي؛ تىرلىگى دە تۇسىنىكتى. ءار قادامى ەسەپ-قيساپ، نەسيە قارىس قادام اتتامايدى. ال، مىنا ساليمانىكى نە؟ نە ويلاعانى بار؟ سوعىس الدىندا وسىلاردىڭ ءبارى دە جاسى ۇلكەن اعا، اپا ەسەپتى ەدى. ولاردى بىلەتىن دە ءتارىزدى بولاتىنمىن. ءقازىر وزگەشە مىنەزدى تانىتىپ ءجۇر. كىم بۇلار؟» ىقسان ەلەڭدەي باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الدى. ويى ءبولىنىپ كەتتى. كەشەلى بەرى تەرەزەگە تىسىر-تىسىر تيگەن جاڭبىر تامشىسىنىڭ دىبىسى ەستىلمەيدى. «ە، باسىلعان عوي. قاشانعى جاۋسىن-اۋ ەندى». ول جايلانا ورنىنا قايتا جاتتى. «ءساليمانى تۇيسىكسىز دەۋ قاتە...»
مايالانعان پىشەندى قاراپ فەرماعا كەلە جاتتى. كۇن شۋاق. جول بويى بورپىلداق شاڭ. جيرەن تۇعىرىن سيپاي قامشىلاپ، تاي شاپتىرىم جەردەگى «التى قۇدىققا» بەت تۇزەگەن مەزەتتە تۋ سىرتىنان:
— ىقاش... قاينىم! توقتا،— دەگەن داۋىس ەستىدى. كەڭ ەتەك اق كويلەگى جەلپىلدەپ، بورپالاڭداعان ءساليمانى كوردى. ارىدە ءبىر سالت اتتى جىڭعىل اراسىنان توبەسى قىلتىڭداپ ۇزاپ بارادى. سوندا ونىڭ يساحمەت ەكەنىن تانىسا دا ىقسان كورمەگەنسىن سۇراماعان. «جەسىر ايەل عوي. شال دا بولسا تەڭى. مەنىڭ جۇمىسىم نە» دەپ ويلاعان.
ءساليما ەنتىگىن ازەر باسىپ:
— سەنى كۇتىپ ءجۇرمىن، قاينىم. ايىپ ەتپە. جولىڭنان بوگەدىم،— دەدى. ارينە ىقسان وندا «ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بولعىمىز كەلەدى. ساۋىنعا سيىر بەرسەڭىزدەر» دەر دەپ كۇتكەن؛ ءساليما ول ويلاماعان ساۋال ايتتى.
ول اتتان جەڭىل ىرعىپ ءتۇسىپ، شىلبىرىن قولىنا الدى. جاسى ۇلكەنمەن ات ۇستىنەن سويلەسكەن ۇيات قوي.
— كەشىرىم سۇراپ قايتەسىز، ساكە. جايشا ما؟
— ۇرىكپە، ىقاش. ءوز باسىما بايلانىستى تىرلىكتىڭ قامى دا. الىس وتارلارعا شىعىپ تۇراتىن دۇكەنشىلىككە كىسى كەرەك كورىنەدى، قاينىم. سوعان مەنى ورنالاستىرساڭ قايتەدى. بۇل جاقسىلىعىڭدى ولگەنشە ۇمىتپايىن،— دەدى الدىن كەس-كەستەي.
— سويلەسىپ كورەيىن. ونىڭ سىزگە قاجەتى نە؟
— تىرلىك ءۇشىن دە.
— تىرلىك؟ ساۋىنشىلىق از با؟ نەسىنە قىزىعاسىز؟ ۇنەمى جول ءۇستى، قيىن ءىس. ءسىز مۇمكىن ول دۇكەنشىلىكتىڭ اۋىر ەڭبەك ەكەنىن بىلمەيتىن شىعارسىز؟
— بىلەم.
— ەندەشە نە؟ جاسىرماي ايتىڭىزشى. ەش بۇكپەسىز، ساكە،— دەدى ىقسان ايەلدىڭ جۇزىنە تۋرا قاراپ.
— سولاي ما؟ جاقسى... سوعىس الدىندا دۇكەنشى بولدىم. الىس وتارلارعا تالاي شىقتىم.
— ءيا، ونىڭىزدى بىلەم.
— بىلسەڭ سول، تابىستى ەدىم؛ ءۇش سومنىڭ ءدۇنياسىن التىعا وتكىزەتىنمىن. دالاداعىلار اقشانىڭ ءقادىرىن ءقايبىر ءبىلىپ جاتىر. كەيدە ءۇش مەتر شىت پەن ءبىر شي قالپاققا ءوزىمسىنىپ ورتاڭ قولداي ىسەكتى وڭگەرىپ الاسىڭ. ءقازىر ارينە ول داۋرەن جوق،— دەدى ول كوزىن قيالدانا بەل استىنان كورىنگەن فەرماعا جىبەرىپ. اڭداۋسىز تامسانادى.— ايتسە دە سوعىمدىق، ازداپ تيىن-سىيىندىق ەت-مەت تابىلاتىن شىعار. ولارعا ۇن، قانت، ءشاي-مۇي بەرسە، ونان دا ەپتەگەن كىر ۇستىنەن اۋىس-قۇيىس بولار. وتىرعاننان دا جۇرگەن جاقسى. «جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەدى». سارالا تاڭنان سيىردىڭ ساۋىرىنا تاس كەنەشە جابىسىپ، نە تاپتىم. ارتىمدا جىلاپ قالار بالام كانە. نەدەن قايمىعىپ جالتاقتايمىن... سوعىستىڭ دا بەتى تۇزەلىپ كەلەدى. اللا تىنىشتىق بەرسە، و دا باسىلار؛ سول كەزدە مەن دە بەلدى دۇكەنشى سانالىپ جۇرمەيمىن بە؟ ىقاشجان-اۋ، ءوزىنىڭ تەسىك تاماعىنان اياناتىن بۇ كۇندە كىم بار؟» — دەگەنى قايدا سوندا. «ءيا، ول جەڭگەتايلىققا تەگىن كەلىسپەپتى». ىقسان قۇرىستانعان جاۋرىنىن جازباق بوپ، سەرپىلە ورنىنان كوتەرىلدى. تىك جاعا گيمناستەركاسىنىڭ ىلگەكتەرىن تۇگەل تۇيمەلەپ، ءتورت ەلى قايىس بەلبەۋىن قىناي بۋدى. اياعىن سۇيرەتە باسىپ تەرەزە الدىنا كەلدى؛ ماڭدايىن جاقتاۋعا سۇيەپ، جارتىلاي جابىق جەلدەتكىشتەن سوققان ىلعالدى، سالقىن لەپكە تەرشىگەن بەتىن توستى. قاباق كىربىڭى جازىلىپ، تىنىسى كەڭىگەندەي جەڭىلدىكتى سەزىنە، تەرەڭ كۇرسىندى.
قاتتى جەل تۇرعان ءتارىزدى؛ شىم اۋلانىڭ ۇستىندەگى ەسكى قارا ماي شەلەكتىڭ داڭعىرلاي قۇلاپ تۇسكەنى، قورانىڭ توبەسىندەگى قامىستىڭ ىسىلى انىق ەستىلىپ كەتتى. اۋلانىڭ ەسكى توپساسى سىنعان ەسىگى سارت-سۇرت اشىلىپ-جابىلادى؛ ىقساننىڭ ويىنا قاقپاعا ىلگەشەك جاساماق بولعانى؛ ءۇش-تورت ۇلكەن شەگەنى، بالعانى يساحمەتتىكىنەن اكەلگەنى ورالدى. فەرمانىڭ قىرۋار شارۋاسى قول بوساتا ما؟ ءارى سوڭعى ەكى جۇما وڭ جاق اياعى مەن سول جامباسىنىڭ جاراقاتى بۇلتتى كۇندەرى قاتتى سىرقىراپ، ابدەن شارشاتىپ تۇر. وقتىڭ قالدىعى ما، جوق الدە سىنعان سۇيەكتىڭ دارىگەر كوزىنەن جاسىرىن جاتقان جارىقشاعى ما كىم ءبىلسىن؛ سۋىق تيسە ءبىتتى، ءىسىنىپ شىعا كەلەدى. ايتپەسە وسى ءۇيدىڭ توبەسىن اشىپ، قايتا جاۋىپ الماي ما؟ «جۇدەۋ اۋىلعا ەركەكتىگىمدى ءبىلدىرىپ، شارۋاقور كورىنبەي-اق قويدىم. جىگىتتەر ورالسىنشى. كورەرمىز. ناۋرىز دا كەلسىن». ىقسان تەرەزە جاقتاۋىنان قولىن تارتىپ الدى؛ مۇپ-مۇزداي ماڭدايىن سىعىمداي ۇستاپ، بولمە ورتاسىندا تۇر. ناۋرىز ونىڭ ەسىنە ءجازيرانى ءتۇسىردى. مەن ءۇي بوپ دانەڭە بىتىرمەيمىن. ءساليما ايتقانداي «قاراڭ قالعان ءدۇنيا» دا. ءيا، سولاي».
ىقسان الدەقانداي ءبىر ىسكە بەلىن بەكەم بۋعان سياقتى؛ ەسىك قايرىلىسىندا ءىلۋلى شينەلىن الىپ گيمناستەركاسىنىڭ سىرتىنان جەلەڭ جامىلدى دا، دالاعا بەت تۇزەدى.
جاڭبىر باسىلعان، ازىناعان جەل. ول اسىعا شينەلىن كيىپ، جاعاسىن كوتەرىپ، ۇيپالاقتانعان شاشىن سەرپە قايىرىپ تاستادى؛ باس كيىمسىز شىققانى وسى جەردە ەسىنە ءتۇستى. «شامدى ءسوندىرىپ پە ەم؟» قايىرىلىپ كەپ، اۋلاعا قاراعان تەرەزەدەن ىشكە كوز جىبەردى. «سوندىرگەن ەكەم عوي». سۋىق جەل جاعا، جەڭدى كەۋلەپ، كەيدە ول از دەگەندەي قولتىق استىنان ءبىر ساڭلاۋ تاۋىپ مۇزداي ساۋساعىن تىتىرەندىرە سۇعىپ-سۇعىپ الادى. ىقسان قىمتانا ءتۇسىپ تۇر؛ ىلكىدەي ەمەس ەندى قاراڭعىلىققا دا كوز ۇيرەنگەن. اسپان الاساپىران. بەينە ءبىر قايناپ جاتقان الىپ قازانداي. بەتى كادىمگى كىرلى كوبىك.
جەل ۇدەي سوعىپ، كوبەسىن ءار جەردەن سوگىپ جىبەرسە دە، نەشە كۇننەن يەمدەنىپ، مىزعىماستاي سەزىنگەن قارا بۇلت قايتا جالعاسىپ، سەلدىرەي سوزىلىپ بارادى. «جالت» ەتە قالعان جالعىز-جارىم جۇلدىزدى جۇتىپ جىبەرەردەي بولادى؛ ىلە جويقىن قوزعالىس ۇستاستىرماي، پارشا-پارشا بولشەكتەپ، سۇيرەي جونەلەدى. «ولەرمەنىن-اي. قاراشى،— دەدى ىقسان كوبەيىپ كەلە جاتقان جۇلدىزدارعا قاراپ. جۇزىنە جىلى ساۋلە جۇگىرىپ، قۋانىپ تۇر.— ولىسپەي بەpiسپەيدى...»
ءار جەردە جارقىراپ قاق جاتىر. اينانىڭ جارىقشاعىنداي كوز تارتادى. ەسكى تىماقتاي جاپىرايعان قاقىرالار يىق سۇيەسە وكوپ تۇبىندە ۇيىقتاپ وتىرعان سولداتتار ءتارىزدى؛ بۇيىعى، قىبىر ەتپەيدى. ىقسان كوشەنى بويلاي ءجۇرىپ كەلەدى. اياعىندا اسكەري كەرزى ەتىك. «و، ءومىر-اي. كۇنى كەشە وسى ەتىكپەن موسكۆا تۇبىندە، ۋكراينادا ءجۇردىم. سول ەلدىڭ توپىراعىن باسىپ، تاڭىن كوزىممەن اتقىزعان دا كەزىم بولدى. اۋىلعا امان-ەسەن ورالام ەكەن؛ اپام مەن قارىنداسىمدى كورە الماسپىن-اۋ دەپ ويلاپپىن با؟ ءيا، تالايدان جۇدەتىپ جۇرگەن جىڭىشكە اۋرۋ اقىرى اكەتىپتى...» ول باسىن جەردەن كوتەرىپ، توڭىرەگىنە مۇڭايا قارادى. جالعىزدىعىن، السىزدىگىن سەزىندى. سىرتى اكتەلگەن، شاعىن اعاش قاقپالى اق ءۇيدىڭ الدىنا كەپ تۇرعانىن جاڭا اڭداعان سياقتى؛ جالتاقتاپ قالدى. ايتسە دە سىرت اينالىپ كەتەتىن وندا كۇش جوق. كوزىنە اركەز جىلى ۇشىراپ، قيالىنا، ويىنا سەرپىن بەرىپ، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق ۇيالاتاتىن وسى ءۇي ەكەنىن دە ەندى انىق سەزىنگەندەي. «شىنىندا باسقا قاقىرالاردان وزگە، اپپاعىن قاراشى. قارا كولەڭكە كوشەدە جاس كەلىنشەكتىڭ ورامالىنداي اعاراڭدايدى-اي. قۇدايىم-اي كوزگە نە دەگەن جىلى ەدى». جاڭاعى ءبىر جاداۋ كوڭىل، جۇدەۋ تىرشىلىك ىعىسىپ، جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى. «ءجازيرا... ءجازيراش»،— دەدى باياۋ.
كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءۇيدىڭ اۋلا ىشىنەن بىرەۋدىڭ جوتكىرىنگەنى ەستىلدى؛ ول «ەل الدەنە ويلاپ جۇرەر» دەپ اياعىن باسىپ اۋىلدىڭ ەكىنشى شەتىندەگى يساحمەتتىكىنە بەت الدى.
تەرەزەسىندە وت بار ەكەن. جاتا قويماعان سياقتى. ايتسە دە ىقسان كىرمەدى؛ اڭعارماعان جانداي تۇسىنان ءارى استى. «جەتى تۇندە بورلىكتىرىپ جۇرەم بە. ۇيىقتاماسا دا ىڭعايسىز عوي». ول اۋىلدىڭ سىرتىنا شىعىپ، ۇزاپ بارادى. كەرزى ەتىگىنىڭ شىلقىلداعان سۋ بولعانىمەن دە ءىسى جوق. جاڭبىر مەن شىققا مالىنعان قالىڭ، جاسىل قار ولەڭدى كۇرەي باسىپ كەلەدى؛ ۇلكەن جولدان قاي تۇستا ايىرىلعانىن بىلەر ەمەس. «ءجازيرانىڭ كۇيەۋى... ناۋرىز. ءيا، جاقىندا ولار تابىسادى. قانداي باقىتتى ەدى ناۋرىز. ىزەتتى، اسىل جارىن... جەتتى، ەندى ونىڭ مازاسىن العاندى قويۋ كەرەك»، - دەي بەرەدى كۇبىرلەي.
ول ۇيگە قاتتى توڭىپ قايتتى. شامدى جاعىپ، ءۇي-ىشىن جينادى. پەشكە وت جاقپاق بوپ كورگەن؛ ىستانىپ تۇرعان مۇرجا ءتۇتىن تارتپاي، بىقسىپ، كەيىن لىقسىپ قاقالىپ-شاشالىپ ءبىتتى. كوزىن ۋقالاي قازان اۋزىنان كەتپەككە ىڭعايلانعانى سول ەدى، الگى وز-وزىنەن لاۋ ەتە ءتۇستى. «ءاھ جەڭدىم بە. جوق، اپا... سەن جاققان، اكەم قالاعان وشاقتى سوندىرمەيمىن. سەن ماعان، اپا، سەنە كور. مەيلى مەن سۇيگەنىمە قوسىلا دا الماسپىن. سوندا دا سوندىرمەيمىن»،— دەدى دە ىقسان سول جاق ءبۇيىرىن ۇستاپ، ءۇنسىز ۇزاق وتىردى. ول تەرەزەنىڭ كوگىلدىرلەنىپ، ونان ءارى بوزاڭ تارتىپ كەلە جاتقانىن كوپكە دەيىن اڭدامادى.
ۇيقىسىز وتكەن ءتۇن ءوز ىرقىنا اقىرى كوندىردى؛ قاباعى اۋىر تارتىپ، كوزى ءىلىنىپ كەتە بەردى. ساعىنىش جەڭگەن جۇرەك ونى قيىن جولعا يتەرمەلەي باستادى. ءارى يساحمەتتىڭ ءازىلى ءازازىل: «ۇياتىن ءوزىڭ كورى» دە قامشى بولعان ءتارىزدى. «ناۋرىزدان مەنىڭ نەم كەم؟ مەن دە سۇيەم عوي. باقىتسىزدىق ءبىر ماعان جازىلعان با؟ ول اياق-قولىنان ايرىلسا مەن وڭىپ تۇرمىن با؟ اكەمنەن، انامنان، قارىنداسىمنان ايىرىلدىم. سوعىس بولماسا مۇنداي كۇيگە تۇسەر مە ەم. ءوزىمنىڭ دە وق تيمەگەن جەرىم كانى؟ اياق مىناۋ... ءجازيرانى سۇيسەم، و دا مەنى تاستاماس. جوق... بەرمەيمىن. جەتتى...» ىقسان جۇلقىنا تۇرىپ، شينەلىن كيدى دە ەسىكتى اشتى. تابالدىرىقتى اتتاي بەرە توقتاپ، جۇپىنى بولمەسىنە كوز تاستادى. شام وز-وزىنەن ءسونىپ قالىپتى. ايتسە دە ءۇي ءىشى جارىق.
جاڭا كۇن تۋىپ كەلە جاتتى.
6
يساحمەت قارت ىقساندىكىنەن شىعا بەرە جالپ ەتە قالدى، وڭباي قۇلادى. ىلكىدە قولىمەن جەر تىرەي، ءبىر تىزەرلەگەن: اسىقپاي كوتەرىلگەندە تۇك تە جوق قوي، جاس جىگىتتەي ىرعىپ تۇرام دەگەندە بولدى بار پالە، سول اياعى تايىپ كەتتى دە شالقاسىنان ءتۇستى. بورىك ءبىر جاقتا، ءوزى ءبىر جاقتا. ساسىق شالشىققا مالشىنىپ قانشا ىزدەدى. ايت پاقتايىن تاقيام ەكەن دەپ سيىردىڭ ەزىلە باستاعان جاپاسىن ۇستاپ العانىن قايتەسىڭ. قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ول مالدىكى مە، جوق...
تىسى-تىسىنە تيمەي ۇيگە زورعا جەتكەن؛ كەلسە... ىراش جاتىپ قالىپتى. ەكى ساعات ايقايلاپ، نەسىن سۇرايسىز. ەگىسكە تۇسكەن شەگىرتكەنى دە بۇلاي قيقۋلاتپايتىن شىعار. كوشەدەگى تەرەزەنى دۇرسىلدەتكەندە بارىپ اعاراڭداپ كورىندى-اۋ ايتەۋىر. «بۇل كىم؟ نەعىپ جۇرگەن جانسىز؟ يساحمەت جوق دەيمىن»،— دەپ ىشتەن داۋرىعادى. ءوزى تىڭدامايدى.
— وۋ، مالعۇن! مالعۇن-اۋ... مەنمىن عوي!
— مەنىڭ كىم؟ اتىڭدى ايت! —دەپ شۇلدىرلەيدى. ەسىككە جاقىنداماي ارىدەن داۋىس ەتەتىن ءتارىزدى. كۇمىلجى ەستىلەدى.
— بايىڭمىن! يساحمەت!..
— ا... ە، قۇداي-اي! — ايەلدىڭ كوڭىلدى ءۇنى، سىلدىر-سىلدىر تەمىر شىنجىردىڭ ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سوعىلعانى كەلەدى قۇلاققا.— ە، جازعان-اي... سويدەمەيمىسىڭ. دىرىلدەپ سونشا نە كورىندى. كۇيەۋ بوپ ايتتىرعالى كەلگەنىڭ جوق قوي...
— ساندالماي اش! كورسەتەرمىن مەن ساعان دىرىلدەگەندى!
يساحمەت ىشكە تۇتىگە كىردى. ءاي-شايسىز تورگى بولمەگە باسا-كوكتەي ءوتتى. تابالدىرىققا دەيىن جايۋلى جاتقان تۇكتى قىزىل كۇرەڭ كىلەمدى اياۋسىز تاپتاپ ءجۇر؛ انشەيىندە «ىراشجان، كۇن بۇگىن شاڭىتىپ تۇر بىلەم. مىنا كىلەمىڭدى جيناپ قويامىسىڭ، قايتەسىڭ»،— دەپ وتىراتىن. ءقازىر سارالا بالشىق، تۇيە تاباندانىپ قالعان ىزىنە قارايتىن ەمەس؛ شۇڭىرەك كوزى شاپىراشتانىپ كەتىپتى.
ەسىكتىڭ قالتارىسىنداعى ءىراشتى، دا كورمەي، جانىنان ەكپىندەي ءوتتى. توردە جاعۋلى تۇرعان وندىق شام تاڭدانعانداي جىپىلىقتاپ بارىپ باسىلدى. ۇزىن بويلى، تۇرىك ەرىن، ەتجەڭدى، جاس ايەلىنىڭ بىردەن كوزىنە شالىنا قويماعانىنا دا كۇيىپ-پىسىپ ءجۇر. بالشىققا اۋناعان ارىق قاشارداي ءۇستى-باسى ساۋىس-ساۋىس. قولىنان تاستاماي، سۋىن سورعالاتىپ تاقياسىن تورگە اكەلگەنىن ەندى عانا اڭداعانداي؛ اۋىزعى بولمەگە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى.
— ۋا، قاتىن، قايداسىڭ؟! شىق بەرمەن!
ىراش قارا كولەڭكە بولمەدەن ۇركەكتەي جارىققا شىقتى. ۇستىندە تىك جاعا، ەتەگى قوس بۇرمە اق كويلەك. بۇزاۋ جالاعانداي جىلميتا تاراعان قوڭىر شاشى قاق ماڭدايدان ەكى ايىرىلىپ ورىلگەن ەكەن؛ كۇرجىكتەۋ جاۋىرىنىنا قۇلاپ ءتۇسىپتى. مۇرنىنىڭ ۇشى شولاق، بۇيرەك بەتتىلەۋ. اياق-قولى بالعاداي، ءىرى. ورتا بويلىدان جوعارى. ۇيالى قارا كوزىندە ۇرەي بار. ۇنەمى قىزعىلت تارتىپ تۇراتىن ەكى بەتىنىڭ ۇشى، جىڭىشكە موينى عانا ونىڭ ءالى دە بولسا ءسابي، تىم قورعانسىزدىعىن سەزدىرەدى. اياعىن ۇشىنان باسىپ كەپ، يمەنە توقتادى. يساحمەتتىڭ قولى شىمىلدىق پەشتىڭ ۇستىندەگى كەڭەرەدە جاتقان ءۇش ورمە قىسقا ساپتى، جىلان قامشىعا سوزىلىپ بارا جاتقانىن كورگەندە تىتىرەنە، جيىرىلا قالدى... الگىندە عانا ول ۇيىنە ءبىر اياق تارى، ۇننىڭ اراسىنا تىعىپ سىنىق سۇيەم وركەش بەرىپ جىبەرگەن؛ «ءساليما اپام بەكەر ايتپايدى. مەنىكى شىنىندا تويىپ سەكىرگەندىك. يساحمەتتىڭ ارقاسى ەكەنىن بىلمەيمىن. نەمەنەگە بۇلدانام. زورلاعان جان جوق. ءوزىم كەلدىم... سەيىت، سەرىكتاي مەن شولپانجاندارعا جاڭاعىداي كومەگىم بولا ما دەدىم عوي. اجەم ونى تۇسىنبەيدى. سىرت اينالادى. انە، سول مەن بەرىپ جىبەرگەندەردى كىشكەنتايلاردىڭ اۋزىنا توسىپ وتىرعان جوق پا؟ «جامان، جاقسى دەمە. ءومىر قوساعىڭ عوي. بۇلدانا بەرمە» دەپ ۇيىتقى بولماي ما؟ مەن ەندى ونى كۇتەم. بابىن تابام. مەيلى ەل وسەكتەي بەرسىن. كىمنىڭ كىمگە تيگەنىندە جۇمىسى نە؟» دەپ ويلاپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتىپتى...
«ىس-س» ەتە قالعان قامشى جاۋرىنىن ءتىلىپ ءتۇستى. ول قالاي «اھ» ۇرىپ، قالاي قايقالاڭداي بارىپ، تابالدىرىققا سۇرىنە قۇلاعانىن بىلمەيدى. توبە-قۇيقاسى شىمىرلاپ، ءار جەرىنە بىرەۋ ينە سۇققىلاپ جاتقانداي سوققى تيگەن سايىن ءدىر-دىر ەتەدى. ىلكىدە ۇلبىرەگەن قولىن قامشىعا توسىپ، قالقالانعان جىلان قامشى ىسىلداي شاعىپ، اق بىلەگىنە شىرمالا ورالىپ سەرپىلگەندە قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن دە اڭدامادى؛ ەندى جەر تىرناپ، كىلەم تۇگىنەن جانىنا مەدەت ىزدەگەندەي سيپالاي بەردى. «اپاتاي»،— دەپ ءبىر ءۇن شىعاردى دا، ونان ءارى ءتۇسى بۇزىلىپ، تىستەنىپ الدى. مۇنىسى كۇيەۋىنە بىلدىرگەن قارسىلىعى ەمەس، مويىنۇسىنعاندىق ەدى؛ ەلگە سەزدىرمەي، شالىنىڭ ابىرويىن ساقتاعاندىق سىڭاي. «بايىم ماعان قول كوتەردى» دەپ اتويلاپ ميليسياعا جاپقان ايەلدىڭ نە وڭعانى بار. باياعىداعى ەركەكتىڭ ساباعانىن بىلمەيدى عوي. سونسىن ەسىرەدى» دەيتىن اجەسى دە، كەشەگى ءساليما دا. «جوق... ىراش ونداي تىكباقاي قاتىندارعا ەلىكتەمەيدى. شىدايدى...» ول تىستەنە باسىن كوتەرىپ، تىزەرلەي وتىردى. سىرت اينالىپ، جونىن ەرىكسىز توسا، بەتىن باستى. قامشىنىڭ وتكىر، سالماقتى ۇشى اش بەلىن وراي ءوتىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى. شىداي الماي تۇرماق بولعان، قارۋلى قول جەلكەسىنەن ءبۇرىپ، باسىن تۇقىرتا نۇقىپ-نۇقىپ جىبەردى. كوزى قاراۋىتىپ، مۇنان ءارى ول قۇنىسا، ءبىر تىزەرلەگەن كۇيى قالدى. اق شىلتەرى كويلەكتىڭ جاۋرىن تۇسىندا قارا جولاق ءىز جوسىلا، كۇرەڭىتىپ بارادى. ءىرس-ىرس ەتكەن شالدىڭ ءۇنى مەن قامشىنىڭ ىسقىرىعى جارىسا ەستىلەدى. شىپ-شىپ... شىپ-شىپ... ايەلدە دىبىس جوق.
قارت قويىن سويىپ بولعان اككى قاساپشىداي قولىنداعى قامشىسىن نەمكەتتى بۇكتەپ، ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى؛ جاۋرىنى بۇلكىلدەپ، ءۇنسىز جىلاعان ايەلىنە جاۋىعا قاراپ:
— ماۋباس!.. Ac ءىشىپ، اياق بوساتار شىرىك! الدىمنان ەسىك اشىپ، كۇتىپ الا الماساڭ نەمە كەرەكسىڭ. ءتۇن بالاسى تەنتىرەپ جۇرگەنىم دە ءبىر سەنىڭ تىرلىگىڭ ەمەس پە. قاشانعى تاياقتايمىن! ۇعىنارىڭ بولمادى ما! سۋ اكەل! تازا كيىم بەر،— دەدى دە، ۇستىندەگى سۋ-سۋ شاپانى مەن ەتىگىن، بوركىن، كويلەگىن ەسىككە قاراي لاقتىرا باستادى.
اۋىر سوققىدان بويىن جيىپ الا الماي، ەسىكتىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنە، شۇباتىلا تۇرىپ جاتقان ىراشقا ەدىرەيە:
— ۋا، ەندى قاشان! —دەدى.
ىراش شىمىلدىق پەشكە سۇيەنە سارى كەبەجەگە بەت الدى. وڭ جاق قابىرعاعا تىرەي قويىلعان جۇكاياقتىڭ ۇستىنە قاتار-قاتار تاقتالاي جينالعان كورپە، قىزىل جىبەك قوزى كونشىكتەر كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇر. تورگە تامان، ءبىر باسىن تەرەزەگە بەرىپ بيىك كەرەۋەت ورنالاسقان؛ ۇستىندە اشىق اسپان تۇستەس كوگىلدىر الجاپقىش. «بىرەۋدىڭ بەرگەنى، بازارلىعى كورىنەدى. نەتكەن تەگىن ءدۇنيا. قايدان الىپتى؟ نەگە ساعان عانا بەرەدى؟ الما... كەرەگى جوق. ءا، سولاي ما؟ ەلدىڭ ءبارىن وزىڭدەي كورەدى ەكەنسىڭ عوي. راس، ساعان ءتىرى پەندە سوقىر تيىن سىيلامايدى. سوندا قايتپەكپىز؟ جو، ساندالماي تىنىش ءجۇر»،— دەپ وندا دا ساباعانى ەسىنە ءتۇستى. ىراش تەرەڭ ءبىر كۇرسىنىپ، كوزىن تايدىرىپ الدى. مۇنان ءارى ءوڭ مەن تۇستەي اياعىن سەندەلە باسىپ، اۋىز ۇيدەن جىلى سۋ اكەلدى. شالىن جۋىندىرىپ، تازا كيىم بەردى، ساماۋرىن قويدى. قازاندىق اۋزىندا قۇرعاق وتىندى جاڭقالاپ وتىرعاندا عانا ءوزىنىڭ كامزولسىز، كويلەكپەن جۇرگەنىنە تاڭداندى. «ابدەن كوكالا قويداي قىپ سويسىن دەگەنىم بە، نە قىلعانىم. كامزول از دا بولسا قامشاۋ، قورعان ەدى عوي. قارا باسىپ، شەشىپ تاستاعانىمدى كورمەيمىسىڭ» دەپ ويلادى. ويىنشىعىن جوعالتقان سابيدەي سوعان قاتتى وكىنىشتى.
شاي الدىندا يساحمەت نان تۋراپ ءبىر اياق ەتتى سورپا ءىشتى؛ ءتوس قالتاسىن ءتۇرتىنىپ وتىرىپ شي تاۋىپ العان، سونىمەن ەندى پىس-پىس ەتىپ ءتىسىن شۇقيدى، تامسانادى. ءالسىن-الى تەرەزەگە موينىن بۇرىپ، دالاعا قۇلاق ءتۇرىپ قويادى. جاڭاعى ءبىر قالىڭ بۇلت تارقاپ، قاباق كىربىڭى اشىلعانداي.
— ىراشجان، شايىڭ نە كۇيدە؟ — دەدى ول ءۇنىن جۇمسارتا، كومەيىنەن شىعارىپ. مەيىرىمدى اكە داۋسىنداي جىلى ەستىلدى؛ جاس كەلىنشەكتىڭ جانىن ەلجىرەتىپ، الگى ءبىر تاياقتان قالعان جارانى سىزداتىپ ءوتتى. «شاعىنا جىلاي قويماس؛ ايتكەنمەن ءىشى جىلىسىن، قايتەم جاسىتا بەرىپ.
ەتى ءولىپ سوققىعا ۇيرەنىپ السا، تىپتەن پالە بوپ جۇرەر»،— دەپ يساحمەتتىڭ بۇل باسپالاپ، وزىنشە ۇركىپ قالعان ايەلىن قايتا باۋىرىنا تارتقان ايلا-شارعىسى.
ول ويلاعانداي بولدى. ىراش ءبىراز ءۇنسىز قالدى. قازاندىق اۋزىندا ۇزاق جىلادى. كامزولىنىڭ جان قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ كوزىن ءسۇرتتى. مۇنىڭ ءبارىن يساحمەت ەستىپ وتىر. ابدەن بابىنا كەلسىن، شەرىن تارقاتسىن دەيتىن سياقتى. اسىقتىرمايدى.
— ىراش... اۋ، ىراش؟!
— ا...
— بالەكەڭە... اناۋ كىشكەنتايلارعا كوجە-قاتىقتىق بىردەڭە بەرسەيشى. سولاردىڭ تاكاپپارلىعىن كەكتەپ قايتەمىز. «كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا» دەگەن. قانشا كوكىرەك كەرگەنمەن ولارعا بىزدەن جاناشىر تابىلماس.
يساحمەت مۇنى تۇك بىلمەگەن جانداي ايتتى. ول ىراشتىڭ ەپتەپ-سەپتەپ ءۇيىن قۇر قويماي جۇرگەنىن سەزەتىن؛ ءارى كەشە ءساليما: «سەرىك پەن شولپان سىزدىكىنەن شىقتى. قولدارىندا اق شۇبەرەككە تۇيگەن قوياننىڭ باسىنداي بىردەڭە بار»، – دەگەن.
— مەلى، وزدەرىنەن كورسىن،— دەدى ىراش جاڭاعى ءبىر ۇنسىزدىكتەن كەيىن تابان استى قولق ەتە قالىپ.
— نەگe؟ قوي، ىراش... بىلمەگەننىڭ بىلمەستىگىن كەشىرمەسەك، بىلىكتىلىگىمىز قايسى. اناۋ شيەتتەي قارا بوربايلارمەن بىرگە تۋماپ پا ەڭ. بالقيا قارياعا قالسا مەن دە ءجىبيىن دەپ وتىرعانىم جوق.— يساحمەت وسى تۇستا تىستەنىپ قاتتى جەك كورەتىنىن انىق سەزدىرىپ الدى. ايتسە دە ءتىس قاققان ەمەس پە، ونىسىن ىلە جۋىپ-شايدى.— اتتەڭ، ءوزى ادام ەرىكسىز سىيلاعانداي ورنىقتى، اقىلدى جان. سەنىڭ اجەڭ... ءارى انا كىشكەنتايلاردى سۇيەم. قانشا دەگەنمەن باۋىر ەت... بالدىزدارىم ەمەس پە، ءىراش...
ساماۋرىن كوتەرىپ ەسىكتەن كورىنگەن ىراشقا ەلجىرەي قارادى. ونىڭ كوپ جىلاعانىن بىلەۋلەنە ءىسىنىپ تۇرعان كوزىنەن اڭدادى. ءسوزىن ماقۇلداپ، قىمسىنا ەزۋ تارتقانىنا، باسىن يزەگەنىنە ول تاڭدانبايدى؛ «ايەل دە ءبىر، مىسىق تا ءبىر»، — دەدى ىشتەي. ونىسىن سەزدىرمەي، ىراش جايعان داستارقاننىڭ شەتىن تۇزەتە، وزىنە قاراي تارتىپ قويدى.
— سەن وسى «قالقاداعى» باقاندى بىلەتىن بە ەڭ؟
— و كىم؟
— اۋدانداعى راپكوپتا ىستەيتىن. ەتجەڭدى قارا، اق شاشتى كەلگەن...
— ە، قۇداي-اي، كوكتەمدە تۇستەنىپ كەتەتىن مەس قارىن با؟ بىلمەگەندە شە... شالا باۋىزدالعان ىسەكتەي قورىلداپ ۇيىقتايتىن عوي.
— سول... سەن تەك ەرتەڭ كوزىنشە قويىپ قاپ جۇرمە،— يساحمەت ءبىر تىزەسىن باسا جانىنا وتىرعان كەلىنشەگىنە جىلى ۇشىراي قاراپ.
— نەنى؟
— ە، الگى... «مەس قارىن» دەگەنىڭدى دە.
— اتى كىم دەدىڭ؟
— باقان.
— باقان؟ اقان شىعار؟ جاقان دەسە دە ءبىرسارى. باقانى نەسى؟
— ە، يت بىلە مە؟! سونىڭ اكەسى بىردەڭە ءبىلىپ قويدى دەيمىسىڭ.
— جوق، دۇرىسى جاقان عوي دەگەنىم دە.
— ءاي، باقان دەسەڭ ۇشىنىپ كەتپەيسىڭ. ءبىلدىڭ بە؟! تاقا بولماسا باكە دە!
يساحمەت تاعى دا كەيي باستاعانىن سەزىنىپ، ءوزىن-وزى تەجەدى. ونىسىن ىراش بايقاماعان بوپ، جايباراقات وتىرا بەردى.
— ءيا، سونىمەن ونى نەگە ايتتىڭ؟
— سول ەرتەڭ كەلەدى. دەنساۋلىعى شامالى ادام. ءارى ايەلى دە سالاق، اۋرۋلى ەكەن. بالا كوتەرمەگەن كىسى عوي. ءوزى ۇلىقسات ەتىپتى. ۇيلەنسەم دەپ ەدى. ءجازيرانى اۋزىنا الدى. وعان نە دەيىم. مىناۋ شاي مەن ماي، قانت سودان كەم جاتقان جوق پا. ءبىر ءجونى بولار دەدىم.— يساحمەت باسىنداعى تاقياسىن الىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىندەگى سۇلگىمەن موينىن، ماڭدايىن ىسقىلاي ءسۇرتتى.— قوراداعى باعلاندى سوعان دايىندا. ارباسىنا سالىپ جىبەرەرسىڭ.
— ءباتىر-اۋ، ونىڭ كۇيەۋى كەلمەك كورىنەدى. و، بەيباق كونە مە؟..
— كوندى نە، كونبەدى نە؟!. مۇمكىن كونەر، مۇمكىن كونبەس.— شال وز-وزىنەن سويلەنىپ كەتتى.— مۇمكىن تۋلار، مۇمكىن تۋلاماس.
— شايىڭ سۋىپ قالدى. نە دەپ باراسىڭ. ىشسەيشى،— دەدى ىراش شىنى اياقتى شالىنا قاراي ىسىرىپ. شاي قاسىقپەن بارماق باسىنداي سارى مايدى ويىپ اپ، اۋزىنا سالدى. شايناڭداپ ايەلىنە بۇرىلدى. كوزى كۇلىمدەي ءىراشتىڭ جاۋرىنىنان قاقتى، قىلجاقتاي قولىن مىقىنىنا جۇگىرتىپ قويدى.
— كەتشى ءارى!.. قىتىعىمدى كەلتىرمەي.
— قوي، ىراش، تەنتەك بولما.
— بالا ەمەسسىڭ عوي،— دەپ ىراش ساماۋرىنعا قاراي ىسىرىلا، جاقىن وتىردى. ءار كەز قىزعىلت تارتىپ تۇراتىن بۇيرەك بەتىنىڭ ۇشى ونان ءارى كۇرەڭىتىپ كەتتى. قىمسىنا سىرت اينالىپ، تەرشىگەن مۇرنىنىڭ ءۇستىن جەڭىمەن ءسۇرتتى. ۇيالى، تۇنىق قارا كوزىن جالت ەتكىزە، توڭكەرە تاستاپ، شالىنىڭ وزىنە باعدارلاي، قادالا قالعانىنان ىڭعايسىزدانا ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. ءبىرتۇرلى ءىشى-باۋىرى جىلىپ، يساحمەتتى اياپ، ءوزىن جازعىرا باستاعانىن سەزىندى.
«سوعىستىڭ العاشقى قىسى قاتتى بولدى»،— دەپ ويلادى يساحمەت جاس كەلىنشەگىنىڭ دوڭگەلەنگەن مىقىنىنا، قىزىلشىرايلى جۇزىنە قاراي وتىرىپ. ول كەزدە يساحمەت جالعىز ەدى. وتىز جىل وتاسقان ايەلى دۇنيە سالعان؛ «ءيا، يمان ءجۇزدى جاقسى جولداس، ومىرلىك جار بولاتىن». سوعىس الدىندا اۋداندا، ساۋدا ورنىندا ىستەگەن يساحمەتتى جولداستارى ءار نارسەنىڭ ءجون-جوسىعىن بىلەتىن، قولىنان كەلسە جىگىتتىگىن دە ايامايتىن ازامات دەپ سىيلايتىن. سونان با، ايتەۋىر كولحوزعا كەلىپ، دەنساۋلىعىم ناشار ەدى، باقتاشى بولماسام دەگەن، ونىسىن دا ەل ەرسى كورمەدى. قابىلدادى. اۋرۋلى، جاسى كەلگەن ادام دەگەن سياقتىمەن مايدانعا جىبەرىلمەدى.
باقتاشىلىقتىڭ ۋاقىتشا ەكەنىن ول ارينە ءبىلدى؛ كوپ كەشىكپەي اسكەر سەمياسىنا كارتوچكامەن نان بەرەتىن دۇكەنگە ورنالاستى. قيىنداۋ بوپ بارا جاتسا باقتاشىلىعىم دايىن عوي، تايقىن شىعارمىن دەپ ويلادى. كەيىن سولاي ىستەدى دە. بۇرىننان جيناعى، دۇنيە-مۇلكى مول يساحمەت سوعىستىڭ اۋىرلىعىن سەزىنگەن جوق؛ ايتسە دە ەلدىڭ قاتتى كۇيزەلىپ، نە بولسا سوعان كوزىن ساتىپ جۇدەي باستاعانىن كوردى دە ءبىلدى. اسىرەسە شيەتتەي نەمەرەلەرىمەن جالعىز قالعان بالىم قاريا ونى قاتتى الاڭداتاتىن؛ وتىن دا، نان دا تاپشى ۋاقتا تىستەسىپ، بالاپاندارىن باۋىرىنا باسىپ وتىرعان كارى انانىڭ ولەرمەندىگى تاڭداندىراتىن دا ەدى؛ وزىنە بالا بىتپەگەنىنە قىنجىلاتىن. ول سوندا دا ۇيلەنسەم دەپ ويلامادى.
قار جاپالاقتاي جاۋىپ تۇرعان جاڭا جىل تۇنىندە ول ءوزىنىڭ ۇيىنە اكەلە جاتقان ءبىر شانا قىزىل جىڭعىلدى جولدان بالىم قاريانىكىنە ءتۇسىرىپ كەتتى. قاتتى رازى بوپ جالبالاقتاعان قارياعا تەز قويسىن دەدى مە: «بالاڭ مايداننان امان ورالعاندا تولەرسىڭ»،— دەپ قۇتىلدى. ول كەزدە دۇكەنشىلەردى جۇماسىنا ءبىر تەكسەرىپ، قىسىپ تۇرعان ۋاق قوي. كۇندەسىن-كۇندە ەسەپ-قيسابىن جاساماسا، شاتاسىپ كەتۋ وپ-وڭاي بولاتىن. ۇيىنە كەلگىشتەپ، كىر-قوڭىن جۋعىشتاپ جۇرگەن ءساليما بىردە: «اناۋ بالىم قاريانىڭ ۇلكەن نەمەرەسى ىراشتى شاقىرايىن. كەشە عانا مەكتەپ ءبىتىردى. سەگىز كلاسس دەگەن دە از ءبىلىم بە. قاعازىڭدى كوشىرتىپ الارسىڭ»،— دەپ قالعان؛ يساحمەت كەلىستى. ءتىپتى ءوزى بارىپ قاريادان ۇلىقساتىن سۇرادى. موينى شىلميگەن، سۇيەگى ءىرى قىز ەكەن. «ۇلكەن كوزىن باجبيتا، كىسىگە ءبىرتۇرلى تاڭدانا قاراي ما، قالاي»،— دەپ ويلاعانى دا بار يساحمەتتىڭ.
— اكەڭدەي ادام عوي، بوتام. كومەكتەس. بىزگە دە قول ۇشىن بەردى ەمەس پە،— دەدى قاريا.
يساحمەت سول كۇنى قالاعا كەتكەن؛ قاپەرىندە ەشتەڭە جوق، قايتىپ ورالسا، ەسىگى اشىق؛ ىشتەن ەتتىڭ ءيىسى شىعادى. ول ۇيگە قۋانا كىردى؛ دالا ساقىرلاعان سارى-شۇناق اياز بولاتىن. ءساليما ەكەن. راقمەتىن ايتىپ، شەشىنىپ تورگى بولمەگە ورلەگەن؛ الدىنان ىراش كەزىكتى. يمەنە سالەم بەردى. ءبارى دە قازىرگىدەي كوز الدىندا، شايدان كەيىن ەت كەلدى. ءساليما قايداعى جوق اراقتى تاۋىپ اكەلىپتى. ىشپەيىم دەگەنىنە قاراتپاي ءۇش ستاكانعا ءبولىپ قۇيدى. ورتاسىنان كەلىپ تۇر. اجەپتاۋىر اراق. اۋىرىپ قالماسام جارار ەدى دەپ قاۋىپتەنە وتىرىپ ءىشىپ سالدى. ايەلى ءدۇنيا سالعالى اۋزىنا الماعان پالەكەتى عوي؛ وزەگىن ورتەپ كەتتى سۋىق سورىپ، قاتتى توڭىپ كەلگەننەن بە، تۇلا بويى ۇيىپ ءبىر جىلىنباستاي كورىنگەن؛ ەندى مىنە بۋسانىپ، بۋىن-بۋىنىنا وتتى قان جۇگىرىپ، دۋىلداتا الىپ بارادى. ەرنى دە كونتيىپ ىسىنگەندەي؛ بويىن ەسەرلىك بيلەپ جەڭىلدەنگەندەي بولدى. قىزا باستاعانىن سەزىپ، سابىرلى قالىپ ساقتاعانسىدى؛ ايتسە دە ءبىر كۇش ەركىن بيلەپ، ەلپىلدەتىپ، جەلپىلدەتىپ اكەتە بەردى. ءساليماعا ىلەسە ەش رياسىز، شالقاقتاي كۇلگەن ىراشتىڭ اق مارجان تىستەرى، بالبىراعان ءجۇزى جۇرەك تۇكپىرىن قىتىقتاپ، تىنىشىن كەتىرىپ-اق وتىر. «ءيا ءالى شيكى. ءتىپتى ءسابي. سۇيەكتىلىگى بولماسا... كورمەيمىسىڭ ەتەگىن جيناۋدى دا بىلمەيدى. توق بالتىرى، جۇمىر، ءتۇزۋ ەكەن. جوق، مەن ماسپىن! ايتپەسە مۇنىم نە؟ ە، ءتاڭىر-اي بۇ كۇندە كىم جەتىسىپ جاتىر دەيسىڭ. مەيلى... ەركىن سايرانداسىن، كوڭىل كوتەرسىن. مەن دە سىرتتاي قىزىقتايىن. قىز دا قىزىل گۇل، كوز قۇرتى ەمەس پە».
يساحمەت ءوزىن-وزى ۇستاي بىلەتىن؛ استان كەيىن شولاق تونى مەن ۇلتارتقان قارا پيماسىن كيىپ، شىعارىپ سالماققا دايىندالدى. قازاندىق جاقتا سالدىرلاپ جۇرگەنى ءساليما ونى توقتاتىپ: «جەتى تۇندە تەنتىرەپ نە بار. ۇلىقسات ەتسەڭىز، ءبىز قونامىز»،— دەدى. ىراش تا كۇلىمدەي، كەتە قوياتىن ىڭعاي تانىتپادى.
جوق، ول ءالى ۇمىتقان جوق. ول تورگى بولمەدە؛ تۇپكى ۇيدە قوناقتار. تەرەزەدەن كوگىلدىر، قارلى دالانىڭ جارىعى ءتۇسىپ تۇر. ۇيقىسى شايداي اشىلعان يساحمەت سول تۇندە بۇعان دەيىن ءومىرى سەزىنبەگەن كۇيگە ءتۇستى. كوڭىلى الا قۇيىنداي ۇيىتقىپ، ىشتەگى جالىن دا جۇرەگىن لۇپىلدەتىن بارادى؛ الدەقايداعى جىلان-قۇرت قايتا قوزعانداي، الاسۇرىپ جاتىر.
وسى ءسات جامان اعاش ەدەن «سىقىر» ەتتى. ۇزىن aق كويلەكتى بىرەۋ كولبەڭدەي كورىندى. «بۇ كىم؟ ءساليما ما؟» يساحمەت قىبىر ەتپەي قالدى: «پەرىنىڭ ءوزى بولساڭ دا... كەلشى»،— دەيدى ول ىشتەي. ايتسە دە باسىن كوتەرە المادى.
بەتىنە ىستىق دەم تيگەندە عانا ول كەيىن ىعىستى:
— تۇر... مەنى قايتەسىڭ. اندا بار،— دەدى ءساليما سىبىرلاي. يساحمەت ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى مە، جوق ەستىمەدى مە:
— قايدا؟ وندا نە؟ —دەپ كۇمىلجىدى.
— قىزعا... وتتاي جانىپ جاتىر. تۇف، پالەكەتتىڭ ىسسىسىن!
يساحمەت ءساليمانىڭ بۇنىسى ءازىلى ەمەس، شىنى ەكەنىن ەندى ءتۇيسىندى؛ ايتسە دە بىردەن تۇرىپ كەتە المادى؛ ۇيىتقىعان الا قۇيىن كوڭىلىن باسا الماي جاتىر. اراق بۋى، قىزدىڭ وڭاشالىعى، ونىڭ ىستىق تىنىسى... جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءتاتتى ءبىر سەزىمدى قىتىقتاي، دۋىلداتىپ الىپ بارادى. قaزip ورنىنان تۇرماسا بۇل ءساتتىڭ قايتا اينالىپ كەلمەسىن دە بىلەدى؛ سول تاۋەكەلگە بەل بۋدىرعانداي بولدى...
قىزدىڭ «اعاتايلاپ» جىلاعانىن، ەرتەڭىنە دە قويماي: «موينىما تاس بايلاپ وزەنگە كەتەم» دەپ كوپ الىسقانىن يساحمەت ءالى دە ۇمىتقان جوق.
— ىراش... سوناۋ ەكەۋمىز العاش تابىساتىن ءتۇن ەسىڭدە مە؟ — دەدى ول ساماۋرىن تۇبىندە وتىرعان جاس كەلىنشەگىنىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاي سىبىرلاپ. داستارقان باسىندا ەكەۋىنەن وزگە جان جوعىن دا ۇمىتقانداي. مۇمكىن ول «ە، قويشى سونى» دەي سالار دەگەن شىعار.
ىراش شالىنىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى؛ ءسال ەزۋ تارتتى. جاۋاپ قاتقان جوق. ساماۋرىننان پيالانىڭ بىرىنە سۋ قۇيىپ الىپ، بوساعان شىنى اياقتاردى ماناعىدان گورى قاتتى سالدىرلاتا جۋا باستادى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — يساحمەت ويناعان بوپ كەلىنشەگىنىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى.
— ەسىمدە...
— ءيا؟
— نe ءيا؟ — ىراشتىڭ قاباعى تۇيىلە قالدى. جانارى سۋىق. شالىنا ءتۇسى قاشا بۇرىلدى.— سول كەزدە ولمەگەنىمە وكىنبەسەم نە ىستەيىن...
— ءاي، وتتاما! مۇقىم و نەسى-اي؟!.
ەكەۋى تاعى دا بىرىنە-بىرى جاۋىعا قاراپ، سىرت اينالىستى. يساحمەت اڭگىمەنىڭ تىم ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن اڭداپ، ىلە ءتۇسىن جىلىتقان بولدى. ساماۋرىندى اۋىزعى بولمەگە اكەتپەككە ىڭعايلانعان ىراشتى يىعىنان باسىپ، ورنىنا قايتا وتىرعىزدى.
— ءجا، رەنجىمەشى، كوگەرشىنىم... باقاڭ شارۋاسىن ۇمىتپا.
— ءجازيراداعى شارۋام نە؟! سەن وسى سوعان تىستەنەسىڭ عوي. اياعىڭدى باسىپ كەتپەگەن سياقتى ەدى؟
— سەن بە، سەن! تۇك ادام بولمايسىڭ. باسىڭدا ساڭلاۋ جوق. سەنى پىشەنگە شىقسىن. ماشينانىڭ ورەلىنە وتىرسىن. سوعىستان بۇرىن وقىعان دەيتىن كىم؟ و كەزدە سەن جەتىنشىدەسىڭ بە جوق، التىنشىدامىسىڭ ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ەندىگى ۇيرەنگەنىڭدى ۇمىتتىڭ دا. ونى ولار قايتسىن. سەنى ماسقارالاۋ.
— سوعىستىڭ الدىندا ەمەس. كۇنى كەشە سەگىزىنشىدە. پراۆام بار. ۇمىتتى دەپ كىم ايتتى؟
— و، قوسىر-ەي! قوسىر-ەي! پىشەنگە بارعان ءومىردىڭ راقاتى دەيمىسىڭ. ماشينا بۇلىنسە پالەگە قالمايمىسىڭ، ميسىز-اۋ. سونى نەگە ويلامايسىڭ. قاپ، ول قاتىندى ما تۇرا تۇرسىن. مەن ايەلىمدى الداتتىرىپ قويماسپىن،— دەدى قارت كەلىنشەگىنىڭ الدىندا قوقيلانىپ، الدە كىمگە سىرتىنان جۇدىرىق ءتۇيىپ.— ءجا، ەندى جەتتى. كەرگىمەي جينا توسەك سال...
ول ورنىنان تۇرىپ، داستارقان جيەگىن قايىرماي اتتاپ ءوتىپ كەتتى.
7
— تۋ...ۋ، جىبەرشى. جىنداندىڭ با؟!. نە كورىندى ساعان...
ءجازيرا جىگىتتىڭ قۇلاق ءۇستىن جاۋىپ، تىم وسىڭكىرەپ كەتكەن شاشىن، جاق ۇرتى ىشىنە ءتۇسىپ، جۇدەۋ تارتقان ءوڭىن ەندى جاقىننان كوردى. كۇن قاعىپ، ءشوپ ءيىسى ابدەن سىڭگەن سارى گيمناستەركادان الدەقانداي تانىس، ناۋرىزعا عانا ءتان تەر ءيىسى كەلگەندەي بولدى: ايتسە دە جات قىلىق، ecciز ارپالىس مۇنىڭ بىردە-بىرىنە ويىن تۇراقتاتپاي، قايتا اشىندىرا ۇيىتقىتىپ الىپ بارادى. مەنى وسى عانا تۇسىنەر-اۋ دەگەن سىيلاستى ادامنان بۇنى كۇتپەگەن ەدى؛ ىلكىدە ابدىراپ بوي الدىرا جازداعانى دا سونان، ايتەۋىر بەتى-جۇزىن سىرت تارتىپ باققان، تابان استىنان كۇش بىتكەندەي شىرەنە بەرىپ، قوس قولداي كەۋدەدەن يتەرىپ كەپ جىبەردى. ىقسان ماس ادامداي قاڭعالاقتاي بارىپ، شىمىلدىق پەشكە سوعىلا توقتادى. ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۋاڭدانا، كەشىرىم وتىنگەندەي تەلمىرە قاراپ تۇر.
— ادال دەگەنىم ارام. اقىلدى دەگەنىم اقىماق. جىگىت دەگەنىمىز يت بولار ما...— كەلىنشەك مۇنى كۇيىنە، قاتتى تورىعا ايتتى.
ومىردە وكىنىش جامان. ىقسان سۇيگەن ادامىنان: «كەت، جوعال. كورمەگەنىم سەن بولسىن!» —سياقتى ايەلشىلىك ءبىر مىنەز كۇتكەن. وكىنە قويارمىن دەپ ويلاماعان. كەلىنشەكتىڭ قامىققان ءۇنى، ونىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتتى؛ يساحمەتتەر ەمەس مىنا ءوزى قورعانسىز قىز-كەلىنشەكتىڭ ۇياتىن اتتاپ جۇرگەندەي قاتتى ءتۇڭىلدى. كوڭىلىندە بوتەندىك جوعىنا ول تۇسىنەر مە؟ سەنەر مە؟ وسى ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعانداعى نيەتى شە؟ «ۇياتىن ءوزى كورىپ» يلىكتىرمەك ەدى عوي. «ويباي-اي، — دەيدى جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءبىر ءۇن، — مەن ونى سۇيەم، قايتەيىن...»
— ىقسان...
كەلىنشەكتىڭ داۋسى الىستان ەستىلگەندەي. ول سەلك ەتىپ، باسىن جەردەن جۇلىپ الدى. ماڭدايىنا شاشىراي تۇسكەن شاشىن كەيىن سەرپىپ جىبەردى: كوزى تەرەزە جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرعان ءجازيرادا. كۇننىڭ قىزعىلت نۇرى كەلىنشەكتىڭ الاۋلاعان ءجۇزىن تۇتاس شارپىپ، سىرعي كەپ جۇكاياقتىڭ ۇستىندەگى شاقپاق قانتتاي قاتارلاي جينالعان كورپە-جاستىققا تىرەلەدى. قۇلاعى تاس ءبىتىپ قاپ، ەندى اشىلعانداي ىقسان دالاداعى سيىردىڭ موڭىرەگەنىن، اۋىل يتتەرىنىڭ شابالاڭداي ۇرگەنىن انىق ەستىدى. ءجازيرانىڭ نە ايتپاعىن سەزدى مە، ۇنجىرعاسى تۇسە ەسىككە بەت الدى. كىرەبەرىس وڭ جاقتاعى قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان سۇر شينەلىنىڭ ىلگەشەگىن سىرت ەتكىزە جۇلىپ، شىعا جونەلدى.
— ىقسان، توقتا...
ءجۇزى الابۇرتا كەلىنشەك باياۋ جابىلعان ەسىككە ۇمسىنا ىركىلدى. «مەنىڭ جازىعىم نە؟ قايرىلماعانى نەسى؟» الدەقايداعى وكىنىش وزەگىن ورتەگەندەي بولدى. قولقاسىنا جاس تىعىلدى. كوڭىلىندە اركەز ءبىر جىلىلىق تۋدىرىپ، قورعان كورىنەتىن ناۋرىز دا بۇل جولى ۇمىت؛ توردەگى كورپە ۇستىنە تىزەرلەي وتىرا كەتتى. ءۇنسىز، بۋلىعا جىلادى.
سىرتقى ەسىكتىڭ اشىق قالعانىن، كورشىسى بالىم قاريانىڭ تابالدىرىقتى اتتاي بەرە تاڭدانا قاراپ توقتاعانىن ول اڭداعان جوق. «بورداي ۇگىتىلىپ سونشالىق كىم ماعان؟ ناۋرىزىمنىڭ ساداعاسى... تەك جالعىز عوي دەپ ايايمىن...»
— ءجازيراش...
بالىم قاريانىڭ داۋسى ۇرەيلى شىقتى. ول شوشىنا بۇرىلدى؛ تۇلا بويى توڭازىپ، توبە قۇيقاسىنا دەيىن شىمىرلاپ كەتتى. ۇيالى قوي كوزدى، دوڭگەلەك ءجۇزدى اقسارى، ءالجۋاز؛ سىرتىنان قاراعاندا ءتىپتى بالا سياقتى وسى ءبىر قاريانىڭ تالاي تۇيىققا تىرەلدىم دەگەندە جول تاۋىپ، قامقور بولا بىلگەنىن، مەيىرباندىعىن، كىشىپەيىلدىلىگىن، وتكىرلىگىن تالاي كورگەن دە. اۋىلدىڭ جامانى ىعىسسا، جاقسىسى سىيلايتىنىن، ونى سىرتتاي مۇسىركەيتىنىن، مايدانداعى جالعىز ۇلىنان قارالى قاعاز كەلگەنىن وعان ەلدىڭ ايتپاۋى دا سونان. كەلىنىن جەرلەپ، ءۇش بىردەي نەمەرەسىمەن ءىلىنىپ وتىرعان قارتقا بۇل وڭاي ەمەسى دە راس. ەستىسە كۇرت شوگىپ كەتۋى مۇمكىن.
— ءجازيراش، سەن كوزىڭە جاس العانبىسىڭ؟ قوي، اينام... ءويتىپ جامان ىرىم باستاما.
— اپا، ناۋرىز كەشىكتى عوي. قورقام... اينىپ قالماس پا ەكەن، — دەدى ول ءۇنى دىرىلدەي.— جول بويى شاڭىتىپ تۇر. قاراي-قاراي كوز تالدى. مۇنارلاناتىندى شىعاردى، اپا.
«قايران جاستىق-اي... قايتسىن ەندى. كورگەنشە اسىق. ساعىنعان عوي»،— دەپ ويلادى بالىم. ايتسە دە كوڭىلدەگىسىن ايتپاي جانىنا كۇلىمدەپ كەپ، جاۋرىنىنان قاقتى. انالىق مەيىرىمەن باۋرىنا باسىپ:
— سەنىڭ جانارىڭ مۇنار تارتسا، ءبىزدىڭ تىرلىگىمىز نە؟
حاتىڭ قولىنا تيگەنشە سو بولىپ جاتىر دا. ونىڭ دا ۇشارعا قاناتى جوق وتىرعان شىعار. ولاي دەمە، جانىم، — دەدى. كوزى سىعىرايا ءتۇسىپ، قىزعىلتتانعان تەرەزەگە تىرەلدى.
وسى ءسات تاڭعى اۋىل كوشەسىن جاڭعىرىقتىرا ايقايلاعان ايەلدىڭ شاقپا داۋسى ەستىلدى. وكتەم ءۇن، اششى قارعىس ءدۇر سىلكىندىرىپ، مۇڭداس ەكى جاننىڭ دا وزەگىن ءتىلىپ وتكەندەي بولدى.
— و، كوگەرمەگىر! جالعىزىڭنان جابىسقىر! مولا بول، مولا بولعىر! نەگە سەن جەر جاستانبايسىڭ! قۇداي-اۋ قۇداي!.. شالجيىپ تاپا-تال تۇسكە شەيىن جاتقانى نە»: مالدى شىعارماي!.. كوكتەمە، كوكتەمەگىر!..
بالىم قاريا ءتۇسى قاشا ءجازيرانىڭ قولىن ۇستاي الدى. ەلەڭدەي دالاعا قۇلاق تۇرە قالدى.
— جۇلىنىڭدى ءۇزىپ جىبەرەيىن بە!..
ول ەندى ءجازيراعا قارادى، «بۇ كىم؟» دەيتىن سياقتى.
— يساحمەتتىڭ زايىبى عوي. كۇندەگىسى وسى.
— قاتىنى دەسەيشى! اۋزىڭ بارماي ما؟ مۇندايلاردى ەركەكتەر دە قاتىن دەيدى.— بالىم قاريا تۇتىگىپ كەتتى.
ۇلكەن نەمەرەسىنىڭ كۇن وتكەن سايىن وزىنەن ۇزاپ، جات تارتىپ بارا جاتقانىن بىلەتىن؛ ايتسە دە كەرى تەبە الماي، شالىنان تاياق جەپ كوكالا قويداي بوپ كەلسە، باۋرىنا باسىپ ءۇنسىز، ۇزاق وتىرادى. شيەتتەي بالالارىنا تارى تالقانىنان كوجە ىستەپ بەرىپ، سوڭىنان سىعىراڭداي شاشىن تارايتىن. «ىراشتايىم. كىشكەنتاي بوتاقانىم»، — دەپ قۇشىرلانا ماڭدايىنان ءسۇيىپ، باسىنان يىسكەيتىن «اكەڭە حات جازشى. قولىڭا قاعاز-قالام ال. مەن ايتايىن»،— دەيتىن. سونان ول بالالاردىڭ باس-باسىنا توقتاپ، وقۋلارىنىڭ جاقسى، شارۋالارىنىڭ ءتۇزۋ ەكەنىن؛ ءبىر توقال ەشكى مەن ەكى قويى قالعانىن بىلدىرمەي اتتاپ كەتىپ، ءوز اماندىعىنا سۇرايتىن. جىلى كيىنىپ ءجۇر. وكپەڭە caلقىن تيمەسىن. كەشە سىزدەرگە دەپ ءجۇن-شۇلىق، قولعاپ توقىپ تاپسىردىق. بىزدەردى ۋايىمداما، كوڭىلىڭ الاڭداماسىن،— دەيتىن. ءسويتىپ حاتتىڭ ەڭ سوڭىندا: «مىناۋ سەرىكتىڭ قولى، سالەم بەرىپ تۇر»،— دەپ التى جاسار ءسابي قولىنىڭ بىتتيعان سۋرەتىن سالىپ بىتىرەتىن. سەرىكتىڭ قولى كەيدە ءۇش بۇرىشتى حاتتىڭ سىرتىنا دا شىعاتىن.
«سەرىكتىڭ قولى. سالەم بەرىپ تۇر»،— دەگەن حاتتارعا جاۋاپ سوڭعى كۇندەرى مۇلدە جوق بوپ كەتىپ ەدى؛ قاريا قاتتى الاڭ. «جارالاندى ما، الدە قايتتى؟ سوعىس قوي. جىل بويى حابار-وشارسىز كەتكەندەردەن دە حات كەلدى ەمەس پە؟ جاماندىققا جورىمايىنشى... ىراش تا سوڭعى كەزدە كورىنبەيدى. نەگە؟ ءۇي شارۋاسى، پىشەن، قالا بەردى ازدى-كوپتى قوناق-قوپسىسى بار. قولى تيەدى دەيمىسىڭ؟ — دەپ جۇرگەن. جاڭاعىسى نە؟ نە قىلعان تاساتتىق؟ قارعىسى نەسى؟»
— اپا، وتىرساڭىزشى. تىزە بۇگىڭىزشى. مەن شاي قويايىن - ءجازيرا جاۋتاڭداي قاراپ، اياق استىنان ابىر-سابىر بوپ قالدى.
— قوي، اينام، قايتەسىڭ. اۋرەلەنبە،— دەپ بالىم قاريا ءتۇسى قاشا جۇدەۋ كۇڭك ەتتى.
اۋلا بەتتەگى تەرەزەدەن بوس تەمىر شەلەك تۇتقاسىنىڭ شىلدىرى، بىرەۋدىڭ ەركىن جوتكىرىنگەنى ەستىلگەن، ىلە ەسىكتى دەنەسىمەن تۇتاس جاۋىپ، ەڭگەزەردەي ءساليما كىرىپ كەلدى. ەكى ەزۋىن جيا الماي، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. اق باتەس ورامالىن ماڭدايىنا تۇسىرىڭكىرەي قوقىرايتا تارتقان، ۇستىندە سۋ جاڭا تەمىرجولشىلار كيەتىن قارا شينەل. الگىنى تىنىم تاپتىرماي سيپالاي بەرەدى. جايشىلىقتا قايدام، ۇيدەگى كەلىنشەك پەن بۋرىل شاشتى قاريا بۇعان اسا نازار اۋدارا قويمادى؛ سونان با، ءساليما ءسال ىعىپ، ىشتەي سالقىنداپ قالدى. ەندى كەيىن شىعىپ كەتۋدىڭ ءجونىن تابا الماي قيپاقتايدى؛ ايتسە دە سىر بەرمەگەنسىپ داڭعىرلاپ تۇر.
— ە، ستارشەي دوياركەمىز وسىندا ەكەن عوي. ال، باكە، جۇرمەيمىز بە؟ — دەدى ول ءجازيرا ەكەۋىنە الما-كەزەك قاراپ. كوزى جيناۋلى توسەك ورىنعا تىرەلىپ، ونان ءارى باياۋ تولقىپ تۇرعان كوگىلدىر تەرەزە جاپقىشقا سىرعىپ كەتتى.
— ءجا، ءجۇرۋ كەرەك.
قاريا ورامالىن تۇزەي تارتىپ، كۇپەيكەسىن تۇيمەلەدى.
— كانە، شاي ىشپەگەندەرىڭ بىزدىكىنە جۇرىڭدەر،— دەدى بالىم قاريا ءسوزىن جالعاپ.— ساماۋرىن قايناپ تۇر. بالالاردى تاماقتاندىردىم. ساعان كەلگەنىم ەدى، الاڭداپ...
— ۋاقا ەمەس، اپا.— ءجازيرا جادىراي كۇلىپ، ونىڭ كوڭىلىنە قاياۋسىز سەنەتىنىن ءبىلدىردى.
— جالعىز ادامعا اس تا باتپايدى ەكەن عوي. بالالارمەن استىڭ ءمانى جوق، تۇرىپ-تۇرىپ جۇرە بەرەدى. ءارى سوڭعى كۇندەرى جۇرەگىم الابۇرتىپ، ۇيقىم وڭباي ءجۇر،— دەدى بالىم، ماناعىداي ەمەس، جۇزىنە بۇ جولى قان جۇگىرىپ. - جۇرىڭدەر، بىزدىكىنە.
— باكە، جاڭا عانا ءىشتىم. ىراشتىكىنەن شىعىپ ەم. قولى اشىق قوي. تۇيە ءسۇتىن قاتقان شايى قانداي ونىڭ... بالداي جۇمساق-اق.
— ا... ءجون، ءجون،— دەپ قاريا ونىڭ ءسوزىن جاقتىرىڭقىراماي ءبولىپ جىبەردى.— سەن شە، ءجازيراش؟..
— مەن بارام.
— ەندەشە دايىن شايدى تەز-تەز ءىشىپ جۇرەلىك. ساۋىن بوپ قالدى عوي.
— مەن كەتتىم. كەشىكسەڭدەر باقتاشىعا ايتارمىن. كۇيەۋ بالاڭىز ەمەس پە، باكە؟!. ۇستاي تۇرار.
ءساليما بۇل ءازىلىنىڭ قارياعا اۋىر تيەرىن سەزسە دە بىلمەي، اڭعالدىقپەن ايتقانسىدى. كۇلگەن بولدى.
— قۇداي-اي، ەل اراسىنا، كىسى اراسىنا ءبىتۋاجا جۇرۋگە ەرىنبەيسىڭ-اۋ. جاس كۇنىڭدە ءبىر ءسارى ەدى. تۇسىنبەيدى، بىلمەيدى دەۋشى ەك. ەندىگىڭ ۇيات-تاعى، ءساليما. يساحمەتكە ءوز شارۋاڭ بولماسا مەن ءۇشىن تەرلەمەي-اق قويشى. ونسىز دا تىرلىگىڭ جەتپەي مە؟
— ە، جەتسە نە؟ ءسوزىڭدى جۇتپا، ايت. نە؟
— دانەڭە ەمەس. ءجۇر، ءجازيراش، — دەپ بالىم قاريا ورامالىن تۇزەي، قىمتانا ءتۇسىپ ەسىككە بەت الدى.
دالاعا شىققاننان كەيىن ءساليما ولارعا ىلەسە ءتۇسىپ ىركىلدى؛ شاي ىشپەيىم دەگەنىنە وپىنعانداي بولدى. جانە دە قاريانىڭ الدەنەنى جۇمباقتاپ، شىمشىپ، مىسقىلداعانى دا ءقازىر كوڭىلىنە ينەدەي قادالىپ تۇر. «قۇداي-اي، قۇداي! بۇ كۇندە مەنىڭ اقىلگويىم، تىلدەسەر تەڭىم وسىلار بولىپتى. وڭكەي ءسۇت ساسىعان ەرگەجەيلىلەر. كوردىڭ بە قورلىقتارىن. باكە، باكە! — دەسەم بە، سەنى. باقاداي اشتىرارمىن اۋزىڭدى!» ول كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ءۇيدىڭ كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسا جىلت-جىلت ەتكەن تەرەزەسىنە جاۋىعا قاراپ، قۇشىرلانا تىستەندى. يىعىن كەكجەڭ ەتكىزىپ ءجۇرىپ كەتتى. شەلەگى وڭ قولىنىڭ قارىندا بۇلاڭداپ بارادى.
8
باقاننىڭ ەرسى، ەرسى ەمەس-اۋ ءبىر جامان ادەتى بار؛ جانىندا وتىرعان ادامى دوسى ما، جوق بولماسا ءجاي تانىس پا، بەيتانىس پا ونىمەن ەسەپتەسىپ جاتپايدى؛ ويىنا الدەنە ءتۇسىپ كەتسە، بۇيىرىڭنەن ءتۇرتىپ قالادى. ارينە سەن ىلكىدە وعان ءمان بەرمەيسىڭ. جانىڭا باتىپ كەتسە دە ىرجالاقتاپ سەبەپسىز كۇلگەنسيسىڭ. ويتكەنى كوكەيىڭدە وزىمسىنگەنى عوي دەگەندەي جەڭىل-جەلپى بىردەڭە جاتادى. دەگەنمەن كەيىن سول جەرىڭ اشىپ اۋىرعان سياقتانا ما، قالاي؛ شىداي المايدى ەكەنسىڭ. «ەي، اقىرىن، ءبۇيىرىمدى تەسەمىسىڭ؟» — دەپ كىرجىڭدەيسىڭ دە. ول ساعان قاراپ جايالىقتاي اۋزىن اشىپ، كومەيىن كورسەتە كۇلەدى. ءوزى ءبىر كورمەگە جەلعاباز، ەلپىلدەپ-جەلپىلدەپ قالعان ادام. كادىمگى تاۋ حالقىنداي دوڭەس مۇرىندى. ماڭدايى دا سول توبەسىنە قاراي تۇيە-تايلىلاۋ؛ ايتسە دە شەكەلىگى شىعىڭقى. شاش تا قۋاڭ جەردىڭ شوبىندەي سامايدى ساعالاپ قالعان.
جاسى يساحمەتپەن قارايلاس بولسا دا ءالى سول يەگىندە ءبىر قىلتاناق جوق، كوك تۇقىل. ءبىر عاجابى جانارى؛ سونشالىق كەڭ، مول پىشىلگەن بەتكە تورايدىڭ كوزىندەي الدەنەنىڭ جىلتىراۋى وكىنىشتى-اق. قاسى سۇيىق، جىڭىشكە. بۇ جاعىنان يساحمەتكە ۇقسايدى. يەگى دە سول بالتانىڭ سابىنداي جۇمىر، مىقتى. جالپى قاراتورى، ەتجەڭدى، ءجۇزى جىلى ادام. تەك الگى ادەتى جامان.
يساحمەت شاي ۇستىندە شىداپ-اق باققان، ەتكە كەلگەندە ءسال ىرگەسىن ءاpi سالا وتىردى. ءاي، سوندا دا قۇتقارمادى-اۋ ول.
— سەن ونى قوي. بەرمەن قارا،— دەپ باقان اۋزىنان تۇكىرىگى شاشىراي ءۇي يەسىن سويلەتپەدى.— ماعان سەنەمىسىڭ، ا؟ سەنەمىسىڭ؟ ايتشى ءوزىڭ، سەنەمىسىڭ؟
— باكە-اۋ...
— جوق، سەن ونى قوي. سەنەمىسىڭ؟
— ارينە.
— ەندەشە و جاعىنان قام جەمە،— دەدى باقان ەكى قۇس جاستىقتى قولتىعىنىڭ استىنا باسا، جامباستاي ءتۇسىپ.
ۇستىندە ءوڭىرى القا-سالقا اعىتۋلى اق كويلەك؛ تۇكتى، ارشىپ ءتۇسى كورىنەدى. سۇر پەنجەگى تەرەزە جاپقىشىنىڭ شەگەسىندە ءىلۋلى تۇر. ونىسىن مانا اۋزىنا «اششى سۋ» تيەر-تيمەس شەشىپ تاستاعان؛ سونان ەركىن كوسىلىپ جاتىر. وتكەندەگىدەي ەمەس بۇ جولى اسقاق، وكتەم.
— ءساليمانى دا، سەنى دە كەيىن ءبىر جىلى جەرگە ورنالاستىرام. جوق، قاسىما الدىرام،— دەدى ول يىعىن قومداپ.
ەت سوڭىنان ەكى اياق سورپا ءىشىپ، ءتىسىن شۇقىپ باقان ءار نارسەگە كۇلۋمەن وتىردى. ول ەل كوزىنشە اشىق تا، سەرى دە كورىنە الاتىن. ماقتانباعانمەن ءوزىنىڭ وتكىرلىگىن، ءازىلقويلىعىن سەزدىرەم دەپ الەك؛ ءۇي يەسىنىڭ تىماق ىشىنەن ءبىر تاستامايتىن كوك تاقياسىن، ۇزىن جاعاسىز شاپانىن، كەرزى ەتىگىنىڭ ەرسىلىگىن اڭگىمەلەي كەپ، ەندى كەتىك، سارعىش تارتقان تىستەرىن سىقاقتاي باستاعاندا، ءىراش ونىڭ ءازىل ەكەنىن سەزسە دە قورلانعانداي بولدى. شىداپ باقتى. ايتسە دە كوپكە ۇزامادى؛ ورنىنان شۇباتىلماي سەرپىلە، شيراق كوتەرىلىپ تاباق پەن داستارقاندى تەز جيناپ اكەتتى. وعان ءمان بەرگەن يساحمەت جوق. باقان كەلىنشەكتىڭ نامىستانعانىن بايقاپ قالدى. ءسوزىن كۇرت ءۇزىپ، ماناعى اس الدىندا باستالعان اڭگىمەگە ورالدى.
— «سۇتكە كۇيىپ قالساڭ — سۋدى ءۇرىپ ىشەرسىڭ» — دەگەن. باياعىدا ءبىر كۇيگەم. سەن مەنى اسىقتىرما. الداعى سەيسەنبىگە سوعام،— دەدى دە، ىراشتىڭ كوپ ءۇنسىز، شالىنىڭ جانىنا وتىرعانىن اڭداپ جوتكىرىنىپ قويدى. جاس جاننىڭ دەنە ءبىتىمىن سۇقتى كوزىمەن تىمىسكىلەي باستادى. يساحمەت ونىسىن جاقتىرماي تىجىرىنىپ:
— باكە،— دەپ ەدى، اناۋ سويلەتپەي اۋزىنان قاقتى:
— ءجا، بىلەم نە ايتپاعىڭدى. باجالىستا سابىر ەت!
— شىعايىق... شايدى قايتىپ كەپ ىشپەيمىز بە؟
باقان جاس كەلىنشەكتىڭ توق بالتىرىن، قاز توستەنگەن كەۋدەسىن، دوڭگەلەنگەن مىقىنىن اشقاراقتانا قىزىقتاپ، ارامداپ ءبىتتى. ورتادا تۇرعان وندىق شامنىڭ ساۋلەسى ىراشتىڭ كوز استىنا كولەڭكە ءۇيىرىپ، جۇزىنە نۇر جۇگىرتىپ سۇلۋلاندىرا تۇسكەندەي. جاڭا عانا بوي تۇزەپ، ىسىلىپ، سۇڭعاقتانا باستاعان كەلىنشەكتىڭ قازىرگى رايى وزگەشە نازىك، ۋىلجى، ءتاتتى. انە ءبىر جاۋىرىن كۇرجىكتىگى، بالالىق، شيكىلىك بەلگىسى دە جىم-جىلاس. باقان جىگىت كۇنىندە كورگەن قىز اتاۋلىنىڭ تانىسىن كوز الدىنان وتكىزىپ وتىر. ولاردىڭ ءبارى دە شي بوربايلاۋ كورىنىپ، كوڭىلى بىتپەيدى-اق. «سو كەزدە جولىعار ما ەڭ! ءيا، مەن تولىق، سۇيەكتىسىن ارمانداۋشى ەم». ول بىرتە-بىرتە يساحمەتتىڭ بارىن ۇمىتىپ، ىراشقا سۇقتانا قارادى. جاس كەلىنشەكتىڭ بوي-بويىنا كوز جۇگىرتىپ، قيالىندا شەشىندىرىپ تە قويدى. بەتى تەرشي جىلتىراپ، جىلىمشى ەزۋ تارتتى. تەكە ساقالى ءبىزديىپ، توقالىنا جاۋتاڭداعان شالعا ول جاۋىعا بۇرىلدى:
— ءاي، ىشەتىنىڭ قايدا؟
يساحمەتتىڭ تۇنجىراپ قالعانىن ەلەمەي، وعان الايا، تىگىل ءتىل قاتتى. ىشتەي تىنىپ وتىرسا دا ءۇي يەسى داستارقاننىڭ دا، اراقتىڭ دا جوق ەكەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ قيپاقتاپ قالدى. ءارى ىراشتىڭ اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتپەي، الدەنەگە الاڭداپ تاپجىلماعانى زىعىردانىن قايناتسا كەرەك.
— قاتىن!.. نەمەنەگە جالپيا قالدىڭ. ءبىزدى نە، جەر شۇقيدى دەدىڭ بە؟ تۇر!.. بار اكەل،— دەپ زەكىپ تاستادى...
باقان اراقتى ءوز قولىنان قۇيدى. يساحمەتتىڭ ۇمسىنىپ، ۇسىنعان ويماقتاي ريۋمكاسىمەن سوعىستىرماي، قىرىستانىپ ەكى ەزۋىنەن اعىزا قىلقىلداتا ءىشتى. كىشىلەۋ ىدىسقا ساپ اكەلگەن ەتتىڭ سارعىشتاۋىنان ۇرتىن تولتىرا اساپ، قولىن ءسۇرتتى. ءۇي يەسىنىڭ ۇمسىنىپ قاپ، ءالى ىشپەي وتىرعانىن ەندى اڭداعانداي دا. شالقاقتاي كۇلىپ، مۇنارلانعان كوزىن ءسۇرتىپ قيىعىنا شىققان سىركەسىن الدى.
— ىشسەيشى-ەي!
— باتپايدى.
— كەت ءارى!.. انا قۇرداسقا بەر ەندەشە.
ول ىراشتى مەڭزەدى. ىراش قىسىلا تومەنشەكتەي بەردى.
— قاتىنعا اراقتى قورلاتىپ قايتەم،— دەپ يساحمەت قاعىپ سالدى.
— ءىشىپ سالار دەدىڭ-اۋ، ءا؟ قورقاسىڭ... وي، قۋ-اي!
— جوق...
— ءجا، اقتالماي-اق قوي.
— باكە...
— وي، قۋ-اي! گە، گە، گە،— دەپ باقان شالقاقتاي كۇلىپ الدى دا، الۋەتتى قولىمەن قاڭعالاقتاعان يساحمەتتىڭ قارىنان بۇرە ۇستاپ وزىنە قاراي تارتتى. ىراشقا ەستىرتە، سىبىرلاعانسيدى: — بىلەم... بىلەم... ىشەرىن ءىشتى، جەرىن جەدى. ەندى جۇرمەي مە دەيسىڭ عوي. حە، حە، حە... ءجا، تارتىنشاقتانبا؟! تۇسىنەم. جاس توقىلىڭمەن وڭاشالانباقسىڭ دا؟! اسىقپا... و، سەرىم-اي!..
يساحمەت باقاننىڭ قاي قىلجاعىن ءتۇسىنىپ جاتىر. ءقازىر دە سول بەيقام، اياعىن كوسىلتە تاستاعان؛ جۋىق ماڭدا قوزعالاتىن جان سياقتى ەمەس. ايىلىن دا جيمايدى. وسى ۇيگە وتكىزىپ قويعانى بارداي ەركىن؛ يساحمەت قاباعىن شىتىپ، تىكسىنىپ قالدى. سونىسىن سەزدى مە، باقان الگىندەي بولماي ەزۋىن جيىپ الدى؛ اسىقپاي سابىرلى، باپتى قالپىن ساقتاپ ومىراۋ ىلگەگىن تۇيمەلەگەن؛ ەندى ورنىنان ىڭىرانا اۋىر كوتەرىلدى. ىراش ۇشىپ تۇرىپ، تەرەزە جاپقىشىنىڭ شەگەسىنە ءىلۋلى كوستيۋمىن اكەپ ىزەتپەن ۇسىنسا دا، يلىگە قويماي كەكىرەيە ءتۇستى.
— باكە، قوناسىز با، جۇرەسىز بە؟ — يساحمەت جايباراقات ايتتى.
— ءجۇرۋ ءجون شىعار،— دەدى باقان جىميىپ. دوڭەس مۇرنىنىڭ ءۇستىن قاسىپ قويدى. ىراشقا بۇرىلدى: «سەن وسى نە ويلايسىڭ؟ مىناۋ سۇمەلەكتەن گورى مەن ءتاۋىر ەمەسپىن بە؟ ە، بالا-اي... شالدىڭ دا ءجونىن تاۋىپ تيمەگەن ەكەنسىڭ»،— دەگەندەي وعان باعدارلاي قاراپ، ءسال كۇرسىندى دە، پەنجاگىن نەمكەتتى الدى. جاڭاعى ءبىر جارقىلداق مىنەزى سۋ سەپكەندەي باسىلعان، ماستىعى دا تاراعانداي؛ «الگىنى بەكەر-اق ءىشىپپىن عوي. ومىرىندە اراق، شاراپ ءدامىن تاتپاعان جالاڭاياق بالاشا جىرتاقتاعانىم نە قىلعانىم»،— دەپ وكىنىپ قالعانداي جۇزىندە كولەڭكە بار.
«جوق... باقان نە بولسا سوعان مويىرىلمايدى. كۇندەگەندەي يساحمەت ونىڭ قاي تەڭى. باسەكەگە دە وزىندەي مىقتى كەرەك ەمەس پە؟» — وسى ءقازىر ونى بىردەڭە بىلەدى، تۇسىنەدى، اقىلدى-اۋ دەپ باقان ويلامايدى. ايتەۋىر كوڭىل جىقپاس كوپ قۇرداس-قۇربىمنىڭ ءبىرى عوي دەيتىن سياقتى. «ايەلى جاقسى ەكەن دەپ ءتۇيىلۋ رابايسىزدىق. بىلەكتى ءتۇرىنىپ شىقسام مەن دە ءىلىپ تۇسەم. سو دا ءسوز بە؟ بۇيىرسا... اناۋ ادەمى كەلىنشەكتىڭ اتى كىم ەدى؟» ول سىرتقى ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاي بەرە كەرى بۇرىلدى:— يسەكە، اتى كىم... انانىڭ؟
— انانىڭ؟
يساحمەتتىڭ كوزى جىپىلىقتاپ كەتتى. ءىراشتىڭ ەسىمىن سۇراي ما دەگەندەي سەكەمدەنىپ تە قالدى. باقان دوسىن قاپسىرا قۇشاقتاعان بوپ تۇرىپ، قۇلاعىنا سىبىرلادى، يساحمەتتىڭ جانارى جىلت ەتتى؛ ىزىنشە ەزۋ اينالاسىنداعى ۇپ-ۇساق اجىمدەردى قۋالاي كۇلكى جۇگىرىپ بارا جاتتى.
— ءجازيرا عوي...— قىت-قىتتاي كۇلىپ يساحمەت باسىن شايقاي قويدى. «بولاشاق توقالىنىڭ اتىن ۇمىتىپ قالىپتى» دەيتىن سياقتى.
— يت بىلە مە...— باقان كۇمىلجىپ تومەن قارادى.
سىرتقى ەسىك اشىلىپ، ۇيدەن تۇسكەن مول جارىقتا ەكى بەتىنىڭ ۇشى ارايلانا ىراش كورىندى. كۇن قاقتى، قارا كوز دالا پەرىشتەسىنە كەزىككەندەي باقان مەن يساحمەت سەرپىلە، شەگىنشەكتەي ىركىلدى. دالاعا شىققانىن اڭداماعاننان با، جوق الدە ەكەۋىنىڭ كوڭىل كولەڭكەسىندە ناق وسىنداي ىراش جاتقاننان با بىر-بىرىنە تاڭدانا قاراپ، سەبەپسىز كۇلىپ جىبەردى. باقان شالقاقتاي، ءىشىن باسىپ قارقىلداسا، يساحمەت قايتا-قايتا كوز جاسىن ايعىزداي ءسۇرتىپ قىت-قىتتايدى. ۇزىندى-قىسقالى ەكى شالدىڭ نەگە وسىنشا ءماز بولعاندارىنا تۇسىنبەسە دە ىراش ەزۋ تارتتى.
قاتتى كۇلسە دە تەز باسىلاتىن باقان عوي. بۇ جولى دا اياق استىنان جىم بولا قالدى.
— ات جەگۋلى،— دەدى ءىراش تومەنشەكتەي، ەسىك الدىنان ىسىرىلا ولارعا جول بەرىپ.
ۇيدە — ايەل، تۇزدە — ەركەك دەگەنمەن، ءتۇزدىڭ شارۋاسىن دا اۋىلدا ايەل ىستەپ كەتەتىن كەزى از با. ىراش سونداي مايلىعى، سۋلىعى بىردەي جان. اتتى ارباعا جەگۋ ءسوز بە ەكەن؛ ول يساحمەتتىڭ اتىن ەرتتەپ، مىنگىزەدى دە. كەيىنگى كۇندەرى شالدىڭ ءوزى: «دالادا ءشوپ شالدىرىپ، شاپ ايىلىن قايتا تارتسام ءبىر تۇرعىزا المايمىن. قولقىلداپ ءتۇسىپ قالا جازدادىم. قاراڭ قالعىردى ەندى سۋعارمايمىن دا، ءشوپ تە شالعىزبايمىن. بار ءوزىڭ ەرتتەشى»،— دەپ كىرجىڭدەيتىندى تاپتى.
— اتتى سەن جەكتىڭ بە؟ — دەدى باقان تاڭدانا. كوزى شاراسىنان شىعارداي ۇلكەيىپ بارادى.
— يا...
— ونىڭ نە؟ ەكى بىردەي ەركەك وتىرىپ...
— وقا ەمەس. ىرەكەڭ ءبىزدىڭ وعان مول. دالادا اتىم تۋارىلىپ قالادى ەكەن دەپ قورىقپاي-اق قوي،— دەدى يساحمەت ماناعىدان گورى باتىلداۋ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— وي، قۋ-اي!
ول يساحمەتتىڭ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى. كومەيىن كورسەتە: «گە-گە-گە-لەي» كۇلىپ، دالاعا بەت الدى.
اسپان اشىق. سامساعان جۇلدىز. اۋلا ورتاسىندا جەگۋلى، جەڭىل، قارا تارانتاس. ات پىسقىرىنىپ، جەر تارپىپ قويدى. كۇرت-كۇرت اۋىزدىعىن شايناپ تۇر. اۋلانىڭ تورىندە جاتاعانداۋ، تۇرىكپەننىڭ توبەلى قارا بوركى ءتارىزدى ۇيىلگەن ءشوپ قاراۋىتادى؛ اۋادا جۋسان ءيسى بار. بۇزاۋباستىڭ بەزىلدەگەن ءۇنى دە سول تۇستا. باقان ونان ءارى، ءبىر بۇيىردەگى تەكشەلەۋلى تەزەك پەن قيدى اجىراتتى؛ كوزى قاراڭعىعا ۇيرەنىپ كەلەدى. «مىناۋ بەكەر جىلايدى ەكەن-اۋ، ءوزى ءتىپتى بايىپ ءبىتىپتى عوي. اي، سوندا دا تويىم جوق-اۋ. تىلەمسەكتەنەدى دە تۇرادى. ارينە ونىسىنىڭ ماعان زيانى بار ما؟ مەيلى... قايتا تاعى دا ءبىر شەتپەرتى ۇن بەرىپ اۋزىن الۋ كەرەك. اناۋ قورانىڭ استى ۇراعا كەلىستى جەر ەمەس پە؟ جەگەندى جاقسى كورگەنمەن ۇيىنە ەشتەڭە جولاتقىسى كەلمەيتىن قۋ عوي. ءيا، كەلىسپەيدى. جو... جوق، باۋرىم، قوڭقىلداما. ۇرانى ءالى-اق جاسايسىڭ! مەن تەگىن كەتەدى دەمە...» باقاننىڭ جيناقى، ەسەپتى ويىن يساحمەت
ءبولىپ جىبەردى. وز-وزىنەن سەبەپسىز كۇلىپ كەپ، ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— باكە، «ورامال تون بولمايدى، جول بولادى» دەيدى قازاق اتامىز. كەلىن بە، قۇرداس پا... قالاۋىڭمەن اتا، سول ساعان كوڭىل بەلگىسى بولسىن دەپ ءبىر ىسەك دايىنداعان ەكەن. ارباڭا سالا كەت.
— قوي، ويباي... ونى قايتەم؟..
— قايتكەنى قالاي؟ ەتسىز وتىرماعان شىعارسىڭ، ايتسە دە جاس سورپا عوي.
— اتاعاندارىڭا راقمەت. سو دا جەتىپ جاتىر.
— اڭگىمەنى دوعار،— دەدى يساحمەت وزىمسىنە،— ە، ءبىز دە ادامبىز. تىرلىگىمىزدى بىلدىرەيىك تە. الماساڭ جيرەنگەنىڭ شىعار. ەندەشە سىيلاستىق، دوستىق دەگەننىڭ كەرەگى نە...
— ويباي، كوندىم. سەن ءولتىردىڭ.
— مەن سەنەن وزگە كىمگە باس يەم...
ىراش شالىنىڭ جايشىلىقتا قۇلاعى توساڭ، ءمۇساپىر جان سياقتانا قالاتىنىن بىلەتىن؛ باقاننىڭ ءتىپتى سىبىرلاعانىنا دەيىن ەستىپ، مىرزاسىنىپ قولىنان ءىس كەلەتىنىن، ءبىر كادەگە جارايمىن ساعان، «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس» دەپ جاتىپ جاستىق، تۇرىپ توسەك بولعانىنا تاڭ. «ساۋىنشىلىققا دا، پىشەنگە دە ىراشتى جىبەرە كورمەڭدەر، ءىلىنىپ ازەر جۇرگەن اداممىن. ماعان دا قارايتىن كىسى كەرەك. ول كەتسە كۇنىم نە بولادى. قىلشىلداعان جاس ەمەسپىن. قاتاردان قالماي سيىر باقسام دا سونىڭ ارقاسى. ولتىرمەسەڭدەر ەندى»،— دەگەنى قايدا ىقسانعا؟ باقاننىڭ الدىندا، مىنە، جەلدەي ەسەدى».
— ءسوزدى قوي دا وتىر ارباعا. كەلەسى سەيسەنبى كۇتەمىز. ءوزىڭ اينىماساڭ قاتىن قايدا قاشادى،— دەپ يساحمەت ءسوزىنىڭ اياعىندا ءجازيرانى دا اناۋ ىسەكتەي وڭگەرىپ بەرەتىنىن سەزدىرىپ، كۇپسىنىپ قويدى.
باقان دوسىن مۇنان ءارى جالىندىرماي ءجايىلىپ سالا بەردى. اربانىڭ ارتىنداعى بيشىگىن الدى دا، جۇلقىنا تۇسكەن ىسەكتى اۋىر اياعىمەن موينىنان باسىپ قويىپ، ءجۇرىپ كەتتى. ۇلكەن اعاش قاقپانى شالقايتا اشىپ ىرجيىپ تۇرعان يساحمەتتىڭ جانىنان كۇلىمدەي ءوتتى.
— مۇنان گورى مىقتى... «ىسەگىڭدى» دايارلاي بەر! اياعىمنىڭ سالماقتى ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. بايلاماي... تىپىرلاتپاي اكەتەم! — دەدى، تىپ-تىنىش اۋىل كوشەسىن جاڭعىرىقتىرا كۇلىپ.
— اقىرىن...
يساحمەت ۇركىپ قالدى. توڭىرەگىنە ساقتانا كوز تاستادى. بەيساۋات ەشكىم كورىنبەدى؛ ءار جەردەن يت ءۇرىپ، جىلقى كىسىنەگەندەي بولدى. و دا كوپ كەشىكپەي باسىلدى. ۇزىن اۋىل كوشەسىن بويلاي سالدىرلاپ بارا جاتقان ات اربانىڭ ءدۇسىرى عانا ەستىلەدى.
— ىراشتاي... الگىنىڭ ءسوز توركىنىن كوردىڭ بە؟ « ىسەگىن دەيدى عوي. اناۋ كەسكەن تومارداي اياعىمەن تاقىمىنا باسىپ الماق. ناعىز ەر...
يساحمەت مۇنى ىراشقا قاراپ ايتتى. جاس كەلىنشەك بۇگەجەكتەپ ۇيگە كىرىپ بارا جاتقان ونى اڭدامادى ما قايرىلعان جوق. وعان قارت كادىمگىدەي قيتىقتانىپ: «وسى قاتىن قاشان ادام بولار ەكەن. كىسى تىڭداۋ بىلمەيدى. تاربيەسىز...» — دەدى. ۇلكەن قارا قاقپانى سالدىرلاتا، ايەلىنە قىر كورسەتە جاۋىپ جاتىر.
* * *
ءجازيرا ۇيدەن تاڭ قاراڭعىسىندا شىققان؛ سونان اۋىلدان تورت-بەس شاقىرىم جەردەگى جىرا-جىقپىلدى قۋالاي ءجۇرىپ، ۇلى ساسكەگە دەيىن قول وراقپەن قۋراي وردى، شوپشەك تەردى. وتىن تاڭدايتىن زامان ەمەس قوي؛ «تەزەك، قيعا تامىزىققا جاراسا بولعانى دا»،— دەدى دە، قولىنا ىلىككەن جاس، قىزىل جىڭعىلدى دا بورت-بورت سىندىرىپ اكەلىپ، جارقاباق باسىنا يتارقا عىپ قوربيتىپ جيناپ جاتىر. قىستىق قورىن تىستەلەي تارتقىلاپ، يلەۋىنە سۇيرەلەگەن ەڭبەكقور قۇمىرسقا ءتارىزدى — سايعا تۇسەدى، ورگە ورلەيدى. بيىل وزەن ارناسىنان اسىپ، جەتپىس شاقىرىم قاشىقتاعى قۇم جيەگىنە جەتكەن؛ ەن القاپتى كول-كوسىر جايلاپ، ءشوپ تە جىلداعىدان الا-بوتەن بىتىك وسكەن ەدى. قامىس-قۇراق دەگەن دە سىڭسىپ، مۇرتى قاعىلماي تۇرىپ العان؛ قارۋلى شال-شاۋقان، بوزبالا — ەركەك كىندىگى مول اۋىلدار باۋ-باۋ قامىس ءتۇسىرىپ قارىق بوپ قالدى. ءجازيرا سياقتى ءبىرلى-جارىم قولى قىسقا جاداۋلار عانا جازدىڭ ۇزاق كۇنى جەتپەي، كۇزدىڭ قاتقاعى مەن قارا سۋىعىنا ۇرىنىپ، جاسىل جىنىس اتاۋلى اقسەلەۋ تارتقاندا تىربانىپ ءجۇر. وندا دا تاۋ-توبە عىپ تيەپ اربالاپ تاسىمايدى، ءويسىتىپ تىرنەكتەپ، قان-سورپا تەرگە مالىنىپ جينايدى، ارقالايدى. سۇراسا باسقارما تۇرعاي، فەرما مەڭگەرۋشىسى ىقسان دا وگىز-اربا جاعىنان جاردەم ەتەر ەدى؛ سوندىق كولحوز الدىندا دا ەڭبەگى بارىن بىلەدى. ايتسە دە ءبىر قولىن ەكى ەتە الماي جاتقاندا تىلەمسەكتەنە اياعىنا ورالۋدى ار كوردى. تەگىندە سۇراعان دەگەن-اق اۋىر. بەرسە — جاقسى، ال، ونى جاعداي كوتەرمەدى، سوندا قايتتى؟ ءتىپتى سوناۋ سوعىس الدىنداعى بەيبىت تىرلىكتە دە بىرەۋدەن ءبىر ساباق ءجىپ سۇراپ پا ەكەن؟الدەكىمگە بەرگەن قارىز اقشاسىن دا ۋاقىتىندا ءوزى ءبىلىپ اكەلمەسە، ىزدەتىپ كىسى سالعان ەمەس. ناۋرىز سوندايدا كۇيىنىپ: «جەردە قالعان ءدۇنيامىز جوق. ماڭداي تەرىمىزدىڭ اقىسى. سەنىكى نە بايلىق؟! ەرتەڭ بار دا ال» دەيتىن عوي. «بالا-شاعالى كوپ جان. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي قينالىپ جۇرگەن شىعار. دىگەرەكتەپ جەلكەلەۋىمىزدىڭ ءجونى بولماس. و دا وزىندەي وشاق يەسى. قاتىن-بالاسىنىڭ الدىندا ۇيالتپايىن دەيىم دە. التىن باسىن ازاماتتىڭ اياق استى ەتۋىمىز كەلىسسىز. ابىرويدى كوتەرۋ قيىن، ناۋرىز، ءتۇسىرۋ وڭاي. ەركەك نالىماسىن. ولار نالىسا، نازالانسا ايەل، بالا قايتىپ كۇن كورەدى؟!» — دەگەن-تۇعىن سوندا قاتتى قينالىپ. جو-جوق، سۇراماعانى لازىم. سولاي... اي، قايدام؟ وگىز اربامەن ءبىر-اق ءتۇسىرىپ العانعا نە جەتسىن. انا جولى كولىكپەن تەزەككە باردى ەمەس پە؟! Miنە، ەندى، سونى ءالى تالشىق ەتىپ كەلەدى. وسىلايشا اپتا سايىن ارقالاپ تاسىسا، نە جانى قالار ەدى؟! ءبىر ارقا وتىن ايعا دا جەتپەيدى. قارا كۇزدەگىسى وسى. بوزقىراۋدا ءقايتتى؟ دەمەك ناۋرىزدىكى ءجون دە... كىم بىلەدى؟ ارينە، ءدال ءقازىر ناۋرىز كورسە: «ال، ارشىل قاتىنىم، قالاي ەكەن؟!» — دەپ شاي قايناتىم ۋاقىت قىلجاقتاپ باعادى. قارىزعا بايلانىستى اڭگىمەدە دە: «و، دانىشپان قاتىنىم-اي! ەركەك بوپ ءبىر عاسىر ەرتە تۋساڭ نەتتى. دوس دەگەندە استىنداعى جالعىز ماستەگىن ءتۇسىپ بەرەر مىرزا جىگىت اتالار ەڭ. كوردىڭ بە، تابيعات شىركىننىڭ ساعان كەلگەندە قىساستىق ىستەگەن جەرىن، ءا؟» — دەگەنى بار ءىلىپ-قاقپايلاپ. ءجازيرا سوندا «تۇسىنگىڭ كەلمەيدى»،— دەپ ەگىل-تەگىل، وكپەلەي جىلاعان. «قۇدايىم-اي، تىپتەن سول كەزدە، شىپ-شيكى بالا ما ەدىم؟»
ءجازيرا تەرەڭ كۇرسىنە، ءبىر ءسات ءسابي شاعىن ەسىنە الدى. سول-اق ەكەن، كوز الدىنا اقسۇر، بۋرىل مۇرتتى اكەسى كەپ تۇرا قالدى. ءومىرى ءجۇزى سۋىق سورىپ، كۇن قاعىپ ءبىر توتىقپايتىن. ىلعي دا ءجازيراعا كۇلىمدەي قاراپ: «بوتاشىم-اۋ»،— دەپ جۇرەدى. ءۇش بالاسىنان ونى بولەك كورەتىن. پىستە مۇرىن، قىزىلشىرايلى اپاسى ەكەۋى بىر-بىرىنە قاباق شىتۋ دەگەندى بىلگەن ەمەس. وزگە ەرلى-زايىپتىلار بەت جىرتىسىپ قالىپ جاتقاندارىن ءجازيرا تالاي بايقاعان. سوندايدا شوشىنا ۇيگە جۇگىرىپ كەلىپ: «اپا، سىزدەر كوكەم ەكەۋىڭ نەگە ۇرسىسپايسىڭدار؟» — دەيتىن تاڭدانىپ. «ءسابيىنىڭ بۇل قاي سۇراعى؟» اناسى قىزىنا مەيىرلەنە ۇزاق قاراپ الاتىن دا: «بوتاشىم، ۇرسىسايىق پا؟» — دەيدى. «جوق، اپا، تەك ايتام»،— دەپ ول ءوز سۇراعىنان تابان استى اينىپ، ءبۇلدىردىم-اۋ دەگەندەي قورقاتىن. ىزىنشە بالىقتان قايتقان اكەسىنىڭ الدىنان شىعىپ، «كوكە، اپام ساعان ۇرىسقالى جينالدى. سەن تەك ۇندەمەشى»،— دەۋشى ەدى. ءاي، سابيلىك-اي. اكەسى قىزىنا ۇندەمەيتىن بوپ ۋادە بەرەتىن دە، اپاسى ساعان نە كورىندى دەسە: «سەنى رەنجىتپەيىم دەپ ءجازيراشقا ۋادە ەتكەنمىن»،— دەيتىن كۇلىپ. «اكەتايىم مەنىڭ...»
كەشەگى حاتتا ءسىڭلىسى كوكەسىنىڭ برونمەن اسكەرگە الىنباعانىن، مايدانداعى تۇرسىن اعاسىنان اماندىق حابار العاندارىن جازىپتى. كوكەسى بالىقشى، جاقىندا تەڭىزگە شىعىپ كەتىپتى. ەپتەپ اۋىرادى دەيدى. «امان بولعاي ەدى»،— دەدى كۇبىرلەي ءجازيرا.
ول باسىن جەردەن شوشىنا كوتەرىپ الدى. كۇن تاس توبەگە كەلىپ، شاقىرايىپ تۇر. شاعىرماق، ءزارسىز. ايتكەنمەن كادىمگىدەي كوز ۇيالتادى. قۇرىستانعان بويى جازىلىپ، الگىندەي بولماي تىنىسى دا كەڭىپ سالا بەردى. كۇپەيكەنىڭ استىنان جاۋىرىنى دا تەرشىپ كەتكەن. باسىن جۇدىرىقتاي ەتىپ، تاماق استىنان وراي تارتقان بوزعىلت ورامالى دا ىستىقتاتىپ شىداتار ەمەس. ءجازيرا سوندا دا شەشىنىپ، جەڭىلدەنبەك نيەتتەن اۋلاق. وتكەن كۇزدىكتە ەت قىزۋىمەن كۇپەيكەسىن شەشىپ تاستايمىن دەپ سالقىن تيگىزىپ العانىن اڭداماي قاتتى وپىنعانى بار. بەلىنە تەر قاتىپ، ەكى اپتا توسەك تارتىپ جاتىپ قالعالى بەرلى ساق. «ءىستىقتان ولمەسپىن. سۋىقتان ساقتانايىن»،— دەيدى ول كۇبىرلەي قۋرايعا قايتا ەڭكەيىپ. كەتپەن ۇستاپ، ءسال-پال كارتوشكەنى ءشوپ تەگەننىڭ وزىندە ەكى الاقانى كۇلدىرەپ، ويىلىپ-اق شىعا كەلەتىن؛ ساۋساقتارى دا سۇيرىكتەي تىم نازىك سياقتى ەدى، ەندى مىنە، و دا ءىسىنىپ، قويدىڭ توق ىشەگىندەي بىرتيىپ ىرىلەنىپ كەتىپتى. قولىنا وسى ءقازىر ءوزى دە تاڭ: سوعىستىڭ ءۇش-تورت جىلىندا مۇيىزدەنىپ العان، تەمىر قىشقاشتاي ۇستاعان جەرىنەن ايرىلمايدى جۇلىپ تۇسەدى. «انە بىرەۋ نەمەنە؟ قۋراي ما؟ ابدەن سولىپ ءبىتىپتى-اۋ. ءىرىسىن قاراشى...» كوپ كۇشكە تۇسپەيتىن، قۋراعان وتىن دا مۇندايدا قۋانىش. ءجازيرا تورت-بەس اق قۋرايدى ۋىستاي، باسىن قولتىعىنا قىسا، تامىرىمەن قوپارا جۇلىپ الدى. الگىنى اسپەتتەي اكەلىپ، جوتا ۇستىندەگى يتارقا وتىنعا قوستى. الاقانىن قاعىپ تۇرىپ، دانىگە تاعى دا توڭىرەككە كوز تاستادى: ساي ىشىندەگى قالىڭ سىڭسىعان قامىس قۇراققا قويىپ كەتۋگە جۇرەگى داۋالامادى؛ قىزىققانمەن كۇش-قايراتتى دا شامالاعان ابزال. قول وراقپەن ءالى دە ءبىراز وتار-اۋ، كوتەرۋىن قايتەدى؟ و دا دانەڭە ەمەس، جەتكىزۋ جاعى قيىن سوقپاسا؟! اۋىل شالعاي. مىنا جيناعانىنىڭ ءوزى دە تالاي مالتەكتەتەر. «قوي... بارعا قاناعات»،— دەدى ءجازيرا كۇبىرلەي. سارى كەنەپ دوربادان ەشكىنىڭ قىلىنان ەسكەن ناۋرىزدىڭ قارالا شىلبىرىن شىعارىپ، باقاباس، جالپاق تابان ەركەك ەتىكپەن ۇستىنەن كۇتىرلەتە باسىپ تۇرىپ، ەكى جەرىنەن قازىقباۋ شالىپ بايلادى دا، بەلىن جازىپ: «ۋف...» — دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى.
كۇپەيكەنىڭ ءوڭىر ىلگەگىن اعىتىپ، ەتەگىمەن ماڭدايىن، بەتىن ءسۇرتتى. ورامالىن دا شەشىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەردى دە قىرتىسىن جازدى: ءسويتتى دە موينىن كوزىن سونىمەن اقىرىن جەلپىپ، شومەلەدەي ۇيىلگەن بۋمانىڭ ۇستىنە وتىردى. ءجۇزى الاۋلاي، شاشىن تارقاتىپ جاتىر. قاسقىر ءتىسى دوعاشا يىلگەن جاسىل تاراق تا كۇپەيكە جان قالتاسىنان تابىلا كەتتى. اپ-ساتتە قوس بۇرىم جازىلىپ، ەكى يىعىنان سۋسي توگىلىپ جالاۋداي جەلبىرەپ الدىنا ءتۇستى. اۋىق-اۋىق ماڭداي شاشى بۇيرالانا ىرىققا كونبەي، قىر مۇرنىنىڭ ۇستىندە تۇرا قالادى؛ وندايدا كەلىنشەك ۇلبىرەگەن القىزىل ەرنىن ءشۇيىرىپ، ۇرلەپ قايىرىپ تاستايدى. ۇشى-قيىرسىز ماڭ دالا. توڭىرەكتە كوزگە ىلىگەر قارا جوق. لىپا جەلسىز، تىپ-تىنىق. وباداي جالعىز كەلىنشەكتىڭ مىناۋ قىلىعىن قىزىقتاعانداي كۇن باياۋ جىلجيدى.
انە، كەلىنشەك شاشىن قايتا ءوردى؛ بىلەكتەي قوس بۇرىمدى كەيىن قايىرا اكەلىپ، توستاعانداي عىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ تە ۇلگەردى. الدىندا جاتقان ورامالىن الدى؛ باسىنا، مويىن استىنان وراي تارتتى. ەندى مانادان بەرى توقىمداي جەردە اعاراڭداپ قالعان كەنەپ دوربانى ەڭكەيىپ كوتەردى دە، ورنىنان تۇردى. «مىناۋسى نەسى؟ الگىندە عانا مىقتاپ تاڭىپ تاستاعان وتىندى قايتا تارقاتپاق پا؟ جوق... كانىگى كەلىنشەك قولى ەكى جەردەن وتىندى جاۋرىنعا سالعاندا قولتىققا ىلەر تۇزاق جاساماق بىلەم؛ ءيا، ءدال ءوزى... اناۋ دوربانى نە ىستەمەك؟ ءا، جاۋرىن تۇسىنا قىستىرماق ەكەن عوي. جۇمساق بولسىن دەگەنى دە. ءاپ، بارەكەلدى... كوتەرىپ تە كەتتى. تۋ-ۋ، ءوزى دە اجەپتاۋىر قوماقتى، ءبىر ەسەككە جەتەرلىكتەي جۇك قوي. كەلىنشەكتىڭ بۋمانىڭ استىنان قىبىرلاعان ەكى اياعى عانا كورىنەدى. شىناشاقتاي بوپ الىپ، قاجىرلىسىن قاراشى، ءا؟
ادام جارىقتىق عاجاپ-اۋ. جەردىڭ ءبىر ءبۇيىرىن ءورت شالىپ، سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. مىناۋ كەلىنشەكتىڭ اۋىلىنداي تالاي قىستاق زىم-زيا جوعالدى. قانشاما ادام دۇنيەمەن قوشتاستى. ال، بۇ جاقتا بولسا، كۇنى-تۇنى تىنىم جوق؛ ەگىس ەگەدى، ورادى، جينايدى، ديىرمەنگە تارتادى، ءۇي سوعادى، بالا وسىرەدى، وسەدى، ونەدى. سوندا نە، تاعى دا قىرىلۋ ءۇشىن بە؟ وسىلار جەردىڭ ەكىنشى بەتىندەگى دۇنيە-بۇلىكتىڭ جايىن بىلمەي مە؟ ءۇش-تورت جىلدان بەرى تىرنەكتەپ جيناعاندارىن جىلانشا يرەلەڭدەگەن وت ارباسىمەن باتىسقا قاراي جىبەرەدى. ونىڭ ءبىرى جەتسە، ءبىرى جولدا اناۋ تەمىر قاراقۇستىڭ جوعارىدان تاستاعان وپات وعىنان ءوpتەنىپ، قيراپ قالادى. بۇلار سوندا دا قايتپايدى. ويباي-اي، قانشاما ات-كولىك، مال ارام ءولدى دەسەيشى. ەسىل ەڭبەك-اي... ويتكەنشە، ولار سول دۇنيەلەرىن مىنا كەلىنشەك سياقتىلارعا بەرسەشى. ادامدى ەكى اياقتى دەمەسەڭ، ءتورت اياقتى حايۋاننان اقىلدى، ەستى دەمەۋشى مە ەدى؟! ءتورت اياقتى جانۋاردىڭ جۇگىن ءوزى كوتەرگەنى نەسى؟! وي، اقىلدىلارىم، بۇلارىڭ قالاي؟» — دەيتىن ءتارىزدى كۇن الگى ءبىر قىزىقتاي قالعانىن ۇمىتىپ، ەندى تۇسىنە الماي. «قاپ، مىنا كۇنى قۇرىماعىردىڭ كەرەكسىزدە شاقىرايۋىن-اي. شاڭى شىعىپ، قۋراعان جەردى ءۇيىتىپ جەي مە، قايتەدى؟ كوكتەمگى مول جاۋىن كەزىندە عوي جىلىمشىلانىپ كورىنبەي-اق قويعان. قاسكۇنەمىن قاراشى»،— دەپ كەلىنشەكتىڭ ابدەن جەرلەپ كەلە جاتقانىن دا ەلەيتىن ەمەس.
«مەيلىڭ. سەنەن كورگەن قىساستىقتىڭ ارتى وسى دەيمىسىڭ. قورقىپ، ىعا المادىق. ۇسكىرىك بورانىڭدى دا، سىقىرلاعان سارشۇناق ايازىڭدى دا، وكپەدەن وقتاي وتەر كۇزىڭنىڭ قارا سۋىق جەلىن دە، كوك تايعاق مۇزىڭدى دا باستان كەشكەنبىز. جەڭىلدىك پە، قۇرىدىق پا؟ جوق... ءالى دە جەڭەمىز. تەك سوعىس ءبىتىپ، ەر-ازامات ەلگە ورالسىنشى. تۇرا تۇر، سوندا سەن بىزگە قىزمەت ەتەسىڭ. مەن... مەن دە... سەنەن جەڭىلمەيىم. ولەدى دەيمىسىڭ؟ جو-جوق، ولمەيىم. مەن وسى ءبىر ارقا وتىندى جەتكىزەم. تەك... تەك مىنا سايدان وتەيىن... سونسىن اناۋ ءبىر ءتۇپ جىڭعىلعا جۇگىمدى ارتىپ تىنىستاپ الايىن»،— دەيدى ءجازيرا كۇڭكىلدەي، وزىنە-وزى كۇش بەرىپ. سايىن دالادا داۋىستاي سويلەسە دە، شىرقاي ءان سالسا دا قىسىلىپ-قىمتىرىلار جان جوعىن بىلسە دە، يبالىق جەڭىپ ەندى ءبىر ءسات كۇبىر-سىبىرىن دا قويعان. ەكى كوزى اياق استىندا. Miنe، مىناۋ كولدەنەڭ قازىلعان، ۇڭىرەيگەن بالپاقتىڭ ءىنى. ۇستىنەن باسىپ وتە بەرسە دە دانەڭە ەتپەيدى. «ءاپ»،— بارەكەلدى. ويباي، كوتەك، مىناۋ تىپ-تىك قازىق ورنىنداي نە شۇڭقىر. سوعىس الدىندا ناۋرىزدىڭ استىنداعى كوكپارشىل كوك بەستى وسىنداي ىنگە اياعىن تىعىپ الىپ مەرت بولعان؛ وزىنە ادامنىڭ اياعى دا سيىپ كەتكەندەي عوي. جىلاننىڭ ۇياسى ەمەس پە؟ وعان كەلمەيتىن ءتارىزدى. ە، قۇداي-اي، سارشۇناقتىڭ ءىنى مە ەدى؟ تفۋ، قاجىعان ادامنىڭ ءىسى قۇرىسىن؟! تاڭدانباسقا باس قاتىرىپ، ۋاقىت وزدىرىپ العانىمدى قارا دا. ال، مىنا سايدىڭ تۇيە-تايلى بەتىنەن ءبىر قىرىنداي كوتەرىلەيىن».
ول اياعى قيىرشىق، ىستىقتان اق توزاڭدانعان توپىراقتان تايعاناقتاي، ىلگەرى باسقان قادامى كەرى تارتىپ كەلەدى. اۋىر وتىن ەڭسەنى ەزىپ، قولتىق استىنان ىلگەن ارقان باۋى وكپەسىن قىسا تۇسكەندەي تىنىسى دا جيىلەپ، القىندىرىپ بارادى. كوز الدى قىزىل-كوك شۇعىلاعا بولەنىپ، بۇلدىراپ تا كەتتى. «جو-جوق، «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس»،— دەگەن، ەندى ىركىلىپ، كەيىنشەكتەۋدىڭ ءجونى جوق. ارتقا قارايلامايىن. تاۋەكەل تاۋ جىعار... تەك ىلگەرى، العا... مىنە، وسىلاي. قۇلاسام تۇرۋ مۇڭ. ونى دا ويلاۋ كەرەك. كەرەك... العا... بەس قادام قالدى. تاعى... تاعى العا... جارايسىڭ، ءجازيرا... سولاي، تاعى ەكى... ءبىر قادام... ۋف، شىقتىم-اۋ». كەلىنشەك ءبىر ءتۇپ جىڭعىلعا جۇگىن ارتىپ، ارقاسىن سۇيەي وتىرا كەتتى. ماڭدايىنان سورعالاعان اششى تەردى كۇپەيكەسىنىڭ جەڭىمەن سىپىرا ءسۇرتتى. كوز الدىنداعى كىرەۋكە دە الگىندەي بولماي جازىلىپ، تىنىسى كەڭىپ سالa بەردى. اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، قىل شىلبىردىڭ تۇزاعىنان ەپتەپ قولىن شىعاردى؛ قولتىق استىن، يىعىن ءتىلىپ، قىزىل شاقا قاجاپ تاستاعان با، قالاي؟ كادىمگىدەي اشىپ، سىزدايدى. «شىركىن-اي، مىناۋ جەرگە شالقالاي جاتىپ، ءبىراز دامىلدار ما ەدى»،— دەپ ويلادى. ايتسە دە، قىبىر ەتىپ، ورنىنان كوتەرىلۋگە جۇرەگى داۋالامادى. مىناۋ ءبىر ءتۇپ قىزىل جىڭعىلدىڭ ۇستىندە كولدەنەڭدەي، جانىشتاي سۇلاعان بۋما وتىن بۇل تۇرسا، دومالاپ جەرگە تۇسپەك. ءقازىر ول وسى قالپىندا ونى قاراقۇسىمەن تىرەپ وتىر. قۇلاتىپ الماعان لازىم. ءسال تىنىستاپ، اياق-قولدى جازعانسىن ەپتەپ تۇرەگەلەدى دە، ەكى تۇزاقتى قولتىعىنا ءىلىپ، كوتەرىپ كەتەدى. توڭىرەكتە دەمەپ جىبەرەر جان جوق. كىمگە سەنەدى. ءبىر ىرعاپ جاۋىرىنىنا تۇسىرسە بولعانى.
كوگىلدىر اسپان شاعىرماق كۇن نۇرىنان اق توزاڭدانىپ تۇر. كوكتە جالعىز قاراقۇس. قارا نوقاتتاي قالىقتاي ۇشىپ، شىرقاپ بارادى. بىردە قۇلدىراي تومەن قۇيىلىپ، ەندى بىردە سارى دالا ۇستىمەن تازىنىڭ كۇشىگىندەي كولەڭكەسىن جۇگىرتىپ، قارا قاناتى سۋسىلداي، قاندى كوزىن ءبىر تاستاپ تونە وتەدى. سايىن دالا ءوز مەنشىگى ءتارىزدى: «ءاي، سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ كەتكىن»،— دەيدى بىلەم، تاعى دا قۇلديلاپ كەلەدى. «بۇعان دا جەر تار. ومىردە كوپ جاساسا دا تويىمى جوق مالعۇن. قاسكۇنەمىن قايتەرسىڭ، ءا؟» ءجازيرا كوزىن الماي قاراپ وتىر. قاراقۇس سامعاپ كوككە ورلەي بەردى. ورلەي بەردى... «ءا، بالەم، جۇرەگىڭ شايلىقتى ما؟ ادامدى ىقتىرىپ، قورقىتا الماسسىڭ». ءجازيرا كوزىن ءسۇرتتى. «اسپان بيىكتەپ كەتكەن بە؟ تۇندە سارى مايدىڭ تورتاسىنداي قويمالجىڭدانا دىمقىل تارتىپ، تىپتەن الاسا، قول سوزىم جاقىن سياقتانۋشى-تۇعىن»،— دەپ ويلادى ول جانارىن اق شاڭداق اسپانعا قايتا تاستاپ. الگى ءبىر جەتىم قاراقۇس وزگە ماڭعا اۋدى ما، كوزگە تۇسپەدى. «ءجا، مەن دە كوتەرىلەيىن». ءجازيرا كادىمگىدەي تىنىعىپ، تىڭايىپ قالعانىن ەندى سەزدى. ءبىر ارقا وتىندى جەپ-جەڭىل ىرعاپ، كوتەرىپ كەتتى. سونان ءۇش شاقىرىمداي جەر جۇرىسىنەن جاڭىلماي، نەبىر ساي، جىرا-جىقپىلداردان ءوتتى.
بۇلدىراپ ساعىم ۇستىنەن اۋىلدىڭ، توبەسى كورىنگەندە عانا تەلمەڭدەپ، اياعىنا كىردىڭ تاسىن بايلاعانداي ءار قادامى كۇشكە ءتۇستى. كەڭ ماڭدايدان سورعالاعان اششى تەر كوزىنە قۇيىلىپ، كۇكىرتكىدەي كۇيدىرىپ بارادى. ەرنى كەزەرىپ، تاڭدايى قۇرعاقسىپ جۇتىندىرماي كەلەدى؛ ءبىر ءتۇرلى وزەگى تالىپ، جاق ءتۇبى قاتتى تىستەنگەننەن بە سۋىرىلىپ اۋىرادى. «شىركىن، مەيىر قاندىرار ءبىر ۇرتتام سۋ-اي... ءقادىرىڭ ءوتتى-اۋ»،— دەپ ول وز-وزىنەن سويلەنىپ، كۇبىرلەپ قويدى».— الجاستىم با، ماعان نە كورىندى! شىنىعا ىلعي دا سۋ قۇيىپ الۋشى ەم عوي. تۇندە سارى كەنەپ دورباعا قىل شىلبىردى سالعاندا دا ويىما تۇسپەۋىن قاراشى. جو-جوق، ءبارى اناۋ ماناي بەيشارانىڭ كەسىرى... اللا، بەلىم... ءۇزىلىپ كەتەر مە ەكەن؟ ءبىتتىم... شىدامىم تاۋسىلدى. بۇيتكەن وتىنى قۇرىسىن. ولەردەي وسىنشا نەگە كوپ جينادىم. «مىنا قاتىننىڭ تامىزىقتىق وتىنىنىڭ سيقىن-اي»،— دەپ اۋىل ايەلدەرى كۇلەر دەدىم-اۋ».
ول ءبىر بۇيىردە قالىپ بارا جاتقان ءۇش-تورت ءتۇپ قىزىل جىڭعىلعا قاراي تالتىرەكتەي بۇرىلدى. اياق استىندا جارتىلاي قۇم باسىپ، سۋ ءتيىپ، كۇن قاعىپ سارعىشتانعان گازەت قيىندىسى جاتىر، «بۇ قايدان كەلگەن؟ اۋىلدان شالعايدا بۇ نەعىلعان قاعاز؟» — دەگەندەي ىركىلە ءتۇسىپ، ۇستىنەن اتتاپ ءوتتى. «تەنتەك دالا قۇيىنى اكەلگەن دە. ايتپەسە، ماڭ دالاعا قالاي جەتتى دەيسىڭ. ويپىر-اي، سونىڭ ماعان نە قاجەتى بولدى؟ ونداعى جۇمىسىم نە؟ ابدەن قاجىعاندىكى مە، الدە جىندانۋدىڭ الدى ما؟ اۋىلىمىزعا ءبىر ماناي از ەدى؟ ەندى وعان مەنىڭ قوسىلۋىم قالدى دە». ءجازيرا جىڭعىلعا جەتە بەرە ءسۇرىنىپ كەتتى، ءبىر بۋما وتىننىڭ سالماعى، ءارى ەكپىننىڭ اسەرىمەن ول ەتپەتىنەن وماقاسا قۇلاي جازداپ بارىپ، بويىن ازەر جيىپ ۇلگەردى. بۇرىلىپ ارتىنا قاراسا... سۇرىنگەنى ءبىر ءتۇپ، بۇرگەمنىڭ ءتۇبىرى. ويى دا اپ-ساتتە ءبولىنىپ كەتتى. «قۇداي ساقتادى. قوي، ازداپ وسى جەردە تىنىعىپ الايىن». ول ماناعى ءبىر ادەتىنشە بۋماسىن جىڭعىل ۇستىنە ارتىپ، ارقاسىن سۇيەي وتىردى. قولتىعىنان شىلبىردىڭ تۇزاعى شىعارىپ، ماڭداي تەرىن ءسۇرتتى؛ «ۋف...» — دەپ تەرەڭ كۇرسىنىپ تە قويدى. جالما-جان ورامالىن شەشىپ الىپ، جەلپىنىپ جاتىر. الدەن كەيىن تاڭدايىن جىپسىتكەلى كۇپەيكەسىنىڭ جاعاسىن اۋزىنا سالىپ، تىستەلەپ تە كوردى؛ اۋزىنا ماتانىڭ كەرمەك ىستانعان ءدامى كەلىپ، ءبىرتۇرلى جۇرەگىن كىلكىتتى. ونى تاستاي بەرىپ، ورامالىمەن ۇستى-ۇستىنە جەلپىنۋگە كىرىستى. «ماناي بايعۇستىڭ ءجونى بولەك قوي»،— دەپ ويلادى ول بىرتە-بىرتە جەلپىنۋىن دە دوعارىپ.— سوعىس الدىندا مەكتەپتە ان-كۇي ۇيرەتەتىن ءمۇعالىم ەمەس پە ەدى؟! توي-تومالاق مانايسىز بەرەكە تاپپايتىن. «بالالار ۇيىندە» تاربيەلەنگەن جالعىز باستى جىگىت-تۇعىن. تابيعات انا كۇيشىلىك ونەردى ءبىر وزىنە بەرە سالعان؛ سالالى ۇزىن ساۋساقتارى قوس ىشەكتى ءىلىپ-قاعىپ، ون التى پەرنەنىڭ ۇستىندە مىسىقتىڭ بالاسىنداي جورعالاي مايماڭداپ، سەكىرىپ ويناعاندا بۇكىل اۋىلدى سىلتىدەي تىندىرۋشى ەدى. تىنىسى كەڭ كۇمبەز دومبىرا كومەيىنەن توگىلگەن سيقىر ءۇن بىردە الديلەسە، بىردە سارى جايلاۋعا اپارىپ سامالداتىپ-اق تاستايتىن. اۋىلدىڭ تەر ساسىعان شاعىن، قاپىرىق كلۋبىندا وتىرعانىڭدى ۇمىتىپ، جەمىس شارابىن جۇتىپ العانداي جانىڭ جايلانا راقاتتاناتىن. ول بولسا بادىراق كوزى كۇلىمدەي، كەلتە تاناۋىنىڭ جۇقا جەلبەزەگى جەلبىرەي ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، جەلكىلدەپ كەتەدى. ناۋرىز ەكەۋمىز قوسىلعان تويدىڭ دا بەرەكە-قىزىعى ءبىر ءوزى بولاتىن. ءيا، ول سونداي اسىل ازامات ەدى. قارعىس اتقىر سوعىستىڭ تيگىزبەگەن لاڭى از با؟!
مايدانعا كەتتى. ۋىلجىعان جاس-تۇعىن. ەكى جىلدان كەيىن ورالدى. وق باسىنان ءتيىپتى. اجالى جوق ەكەن، سوندا دا ءتىرى قالىپتى. دارىگەرلەر جاماپ-جاسقاپ، التى اي ەمدەپتى. «سەن ءۇشىن، باۋىرىم، سوعىس ءبىتتى. ەلىڭە قايتا عوي»،— دەپتى. توبە سۇيەگى ون قۇراۋ، ءسابيدىڭ ەڭبەگىندەي بۇلكىلدەپ تۇرادى. كوزىڭە تۇسسە، جانىڭ تۇرشىگەدى. «ءاي، مىناۋ قاتارعا قوسىلماس-اۋ»،— دەيتىن اۋىل قارتتارى مانايدىڭ كەيدە بەت-باعدارسىز لاعا سويلەگەنىنەن شوشىنىپ. جىلاماسقا جىلاپ، كۇلمەسكە كۇلگەنى ەمەس، جىگىتتىڭ قولىنا دومبىرا ۇستاسى ۇنامايتىن؛ وزدەرى تالاي ءتانتى بولعان كۇيشىنىڭ تارتىسىندا دا، سۇرىنشەكتىك كوبەيگەن؛ بۇلبۇلشا سايراي ءتۇسىپ، يتشە ۇرە جونەلگەندە تىڭداۋشى كوپ ءوزدى-وزى قىسىلىپ قالاتىندى تاپتى. اقىرى ماناي ەكى اي توسەك تارتىپ جاتىپ الدى. اۋىل كەزەكتەسىپ كۇتىستى. «بەتى بەرى قارايتىن ءتۇرى جوق»،— دەسە، ەل قورىقتى. مايدانداعى ەر ازاماتتارىن دا ءبىر ساتكە ۇمىتىپ، تىلەكتەرى سونىڭ ۇستىندە ءجۇردى. «ماناي بۇگىن ءسۇت ءىشتى». «كەشەگى سەن بەرگەن سورپاعا تارى بوكتىرگەم، ءسۇيسىنىپ جەدى». «ءيا، اللا، اس بولعاي. بويىنا قۋات بەرگەي»،— دەسىپ تە قۋانىستى.
قۋات بەرىپتى. ماناي موينى ىرعايداي بوپ توسەكتەن تۇردى. كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ، وزگەشە ءبىر ءمۇلايىم كۇلكىسى كوبەيدى. بىردە ءساليما ونى ءتورت جاسار سابيمەن قۇم-توپىراقتا ويناپ، «كەت»،— دەيدى «ماعان»،— دەپ جىلاپ وتىرعانىن كورىپ، اۋىلدى اياعىنان تىك تۇرعىزدى. كورشىلەس قىستاقتان ەمشى قاريانى الدىرىپ، ۇشكىرتىپ تە باقتى. قالادان دارىگەر دە شاقىرىلدى. ول «ەندى ەم قونبايدى. جىندىحاناعا تاپسىرۋ كەرەك»،— دەپ ۇكىم كەستى. ماناي باقىرىپ جىلاپ، اۋىل اياپ ارا ءتۇسىپ الىپ قالدى. سول بۇگىن تاڭ قاراڭعىسىندا كەپ:
— تاتەشى، تاتە! تاتە دەيىم! — دەدى تەرەزەنى دۇسىرلەتە قاعىپ.
ويىنا الدەنە ەندى تۇسكەندەي ءجازيرا كۇلىمدەي تاڭدانىپ باسىن شايقاپ قويدى. «تاتەسى نە؟ ىلعيعىسى وسى. ءوزى مەنەن ءۇش جاسى ۇلكەن... ەسىنىڭ ابدەن اۋعانى-اۋ. اق كويلەك، دامبالمەن جالاڭ اياق جۇرەدى. ە، جۇرسە قايتتىك؟ مەيلى... ونداعى مەنىڭ جۇمىسىم نە؟ تۋ-ۋ، تاعى نە دەپ كەتتىم؟ بوس قيال، ءارى-سارى ويعا بەرىلۋىم كوپ. سونىڭ اياعىن قۇشپايىن مەن دە»،— دەپ ول كادىمگىدەي تىكسىنىپ قالدى. ايتكەنمەن كەلگەنىم دە دۇرىس بولدى. ەرتە تۇردىم. وتىنعا تامىزىقتى قايدان الام دەمەيىم. بۇ دا ءبىر بىتكەن شارۋا. تەك سۋدى ۇمىتتىرعانى عوي جانعا باتقانى... «مەن دە بارايىن، تاتە»،— دەپ ەدى بەكەر-اق ءجۇر دەمەگەن ەكەنمىن. مىنانىڭ ءبىر جاعىنان كوتەرىسسە دە، پايداسى تيمەس پە ەدى. اۋىل كورسە، ارينە، قىپ-قىزىل سوزگە قالام. «ءجازيرا ماناي سورلىعا وتىن ارقالاتىپ ءجۇر»،— دەيدى عوي.
قۇرىسىن ويتكەن كومەگى... ويپىر-اي، تەرەزەمدى كۇلپارا سىندىرىپ جىبەرە جازدادى-اۋ، ءا؟ اشسام... باسىندا بورىك، اق كويلەكتى ارۋاقتاي سولپيىپ، كۇلىپ تۇر.
— تاتەتاي، نان بەرشى! قارنىم اشتى،— دەيدى. مەن بايعۇس جامانات حابار اكەلگەن بىرەۋ مە دەپ زارە-قۇتىم قالماي شوشىنىپ جۇرسەم، ءسوزى وسى. بۇل ءبىر ەمەس، تالاي ءوستىپ جۇرەگىمدى ۇشىرعان؛ مۇنداي زىعىردانىم قايناماس. ماعان سونىڭ قارنى اشقانى مىندەت سياقتى. وي، ءوزىمدى دە ۇرىپ ولتىرەتىن ادام جوق. كوجە-كوكىرىمە دەيىن اۋزىنا ۇستايىم. كوشەدە قاڭعىپ جۇرسە، ەرتىپ اكەلىپ شاي بەرەم. سونسىن ول دانىكپەگەندە قايتەدى. ءبىراق ءبىر مەن عانامىن با؟! ەلدىڭ ءبارى سويتەدى.
— نان جوق،— دەسەم، الگى ءتىپتى نالىپ، قاباعىن دا شىتپايدى. اقىرى قۇر اۋىز جىبەرمەيتىنىمدى سەزەدى-اۋ دەيىم. شوت ماڭدايى ءبۇرىسىپ، بادىراق كوزى كۇلىمدەي ءومىرى باسىنان ءبىر تۇسپەيتىن بوركىن باسا كيىپ:
— تاتە، جىمىق بەرشى،— دەيدى. ۇيىمدە ەكى تاقتا جىمىقتىڭ بارىن قايدان بىلەدى، ءا؟
— جارايدى، وسىلاي تۇرا تۇر. بەرەيىن،— دەپ ۇيگە كىرىپ كەتىپ، بىرەۋىن قاق ءبولىپ اكەلىپ بەردىم. ەكى ۇرتىنا بالانىڭ توڭعاعىنداي جىمىقتى شىقشىتتاي تىعىپ، ال كەپ جەسىن. نە دەگەن تاماقساۋ ەدى. سۇمدىق...
اراسىندا يساحمەت قارتتى دا جامانداپ جاتىر...
— تاتە، نان بەرشى دەي بەرگەم، ول ءما جە!— دەدى دە قامشىمەن مىنا جەرىمدى اۋىرتتى...
ماناي جاۋىرىن تۇسىن قايقالاڭداي كورسەتتى.
— ماعان ءيتسىڭ دەيدى. ناعىز پاشەستى ءوزى...
— ءجا، بارا عوي ەندى... بار. مەن وتىنعا بارايىن، — دەدىم.
ول ىلەستىرمەيتىنىمدى سەزىپ، بۇلكەكتەي جۇگىرىپ كەتتى. ءاي، يساحمەت تە وڭبايدى. بۇ بايعۇستى ۇرىپ قايتەدى. بەيشارا ەمەس نە؟! نەگە سونى تۇسىنبەيدى...»
ءجازيرا تۇزاقتى قارىنان قولتىعىنا وتكىزىپ، ءبىر ارقا وتىندى ىرعاي تارتىپ كوتەرىلدى. «بۇ جولى ۇزاق وتىرعان مەن ءال جيىپ ۇلگەرمەپتى. سالدەن كەيىن بەلى ۇيىپ، اياعىنىڭ قارا ەتى سوزىلىپ ەڭسەسىن بىردەن جيىپ كەتە المادى. ءار قادامى اۋىرلاپ سالا بەردى. «قيىندىقتى تىستەنە جەڭە ءبىلۋ دە — ونەر. ىڭعايىنا باقپاي قاسارىسا تارتساڭ، بويىڭا وزگەشە كۇش بىتەدى»،— دەگەن. كىم ەدى سول؟ ءا، ىقسان ەكەن عوي. ءيا-يا، سول. ناۋرىز ونداي ەمەس. تۋ-ۋ، تاعى دا ەكەۋىن نەمەنەگە سالىستىردىم». ءجازيرا كولدەنەڭنەن شىعا كەلگەن ايداۋ جولدى كورىپ قۋانىپ كەتتى. «اۋىل دا، انە، كورىندى. مىناۋ ەندى بۇلتالاقسىز تۋرا ۇستىنەن تۇسىرەدى». تاستاق اق تاقىر جول ءجازيرا اياعىنا جەڭىل ءتيىپ، ءجۇرىسىن شيراتىپ جىبەردى. بورپىلداق قۇمداۋىت جەردىڭ اۋىرلىعىن ەندى اڭداعانداي بوپ كەلەدى. «ىقسان بەكەر ايتپايدى. شىنىندا دا قايسارلىق كەرەك. وتكەن ايدا مال قوراسىن سوقتىق. تالاي ايەل، شالدار شويىرىلىپ وتىرىپ قالدى. ءبىز ءساليما ەكەۋمىز تىزە بۇكپەدىك. ىقسان دا جانىن سالدى. ەرتەڭىنە اياعىنىڭ جاراقاتى ءىسىپ، جۇرە الماي جاتتى. ءوزى قىزىق، سوندا دا سىر بەرمەيدى. دەگەنمەن مىقتىمىز عوي. ەكىندىگە تالاس توبەسىن دە جاۋىپ ۇلگەردىك ەمەس پە؟! ەرىنسەك ەكى كۇنگە سوزىلار ەدى. ناۋرىز وندايدا: «ءاي، جەتتى. ەرتەڭنەن قالعان جۇمىس جوق»،— دەپ ءبارىن تاستاپ قول كوتەرىپ شىعار ەدى، قۇداي بىلەدى سويتەدى. «ابدەن شارشاعاندا كوڭىلىڭدى اۋلاپ، بوگدە ويمەن ءوزىڭدى-وزىڭ الدارقاتساڭ شارشاپ-شالدىققانىڭدى دا ۇمىتاسىڭ»،— دەيدى ىقسان. «قىزىق قايداعى-جايداعىنى تاۋىپ ايتادى...» ءجازيرانىڭ سالىڭقى جۇزىنە ءبىر ءسات شۋاق جۇگىرىپ، ۇلبىرەگەن ءسابي ەرنىنە ءتاتتى كۇلكى ءۇيىرىلدى؛ ەڭسەنى ەزىپ، ەكى بۇكتەپ جىبەرگەن اۋىر، وتىن سالماعى دا ۇمىت، كوز الدىنا امەن «قىزىق»، جۇمباق ىقسان مەن ەتى ۇيرەنگەن، وڭمەن تۇستەي قيلىم ءبىر زاماندا قۇداي قوسقان كۇيەۋى ناۋرىز. ەرىكسىز سالىستىرىپ الىپ، ەسى كىرگەندە وپىرىنىپ-اق قالادى؛ ونى اقىلعا جەڭدىرىپ، اقتايىم دەپ اۋرە. «بۇ نە ازاپ؟ ىقساننىڭ اراعا قىستىرىلار نە ءجونى بار؟ ناۋرىزدىڭ جانىندا ول كىم؟ ونىڭ كەرەگى نە؟» — دەيدى ول قالاي ەركىنەن تىس دالانىڭ سان قيلى ەشكى سوقپاعىنداي وي يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتكەنىنە ايران-اسىر بوپ.
ايەل بىتكەننىڭ سوناۋ قىرىق ءبىردىڭ شىلدەسىنەن بەرى وي مەن مۇڭ قوساعىنا اينالىپ، ەنشىسىنە تيگەنىن سەزبەيدى؛ جۇدەۋ، جەتىم جۇرەكتىڭ ەمى، كوكىرەگىنىڭ جۇبانىشى ەكەنىن بىلسە دە — وزىمدىكى دەگىزبەيتىن كىشىكتىك جەڭىپ، قانعا بىتكەن يبالىقپەن، بىرەۋدى ەنشىلەۋگە ءازىر تۇراتىن ادەتىنە بوي ۇرىپ قالعانىن دا اڭدايتىن ەمەس؛ «ىقسان ايتتى»،— دەپ كەلەدى. مىڭ-ميلليون قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا، قارت اكە-شەشە جانارىندا جازۋلى سۇرعىلت ءزىل باتپان قورعاسىنداي مۇڭ، ۇزدىكسىز سىزداعان ساعىنىش، ءۇمىت وتىن كورىپ ىقسانداي ءبىرلى-جارىم ازاماتتىڭ وقىپ جۇرەتىنىن ءجازيرا قايدان ءبىلسىن. ءومىردىڭ شىندىعىنان تۋعان جىگىت كۇرسىنىسى ەكەنىن دە سەزبەدى. ال، شىندىق قاشاندا كوكىرەك كوزىنە ۇيالاعىش-اق قوي. «انە، اۋىل... شەتكى ۇيلەردىڭ تەرەزە شىنىسى دا جىلت-جىلت ەتىپ، اپ-انىق كورىندى. بەرىدە ءۇش-تورت قوزى، لاق، بۇزاۋ ءجۇر. اللا، بەلىم... ۋف...» دەپ ءجازيرا ىركىلىپ، بوكسەسىمەن قاعىپ بۋمانى جاۋرىنىنا قاراي سەرپىپ تاستادى. قولتىق استىنا ساۋساق جۇگىرتىپ، تۇزاقتى تارتىپ-تارتىپ قويدى. «قايتا ءتۇسىپ كەتەر-اۋ»،— دەپ ءقاۋىپ ەتتى مە، بويىن جازباي باسىن ونان ءاpi تومەن سالا ءجۇرىپ كەتتى.
— تىلەۋىڭ الدىڭدا، جاسسىڭ. قان سورپا جانىعىپ، اۋىر كوتەرۋىڭدى قوي. ەرتەڭ كۇيەۋىڭ كەلگەندە نە بەتىڭدى ايتاسىڭ. نە باي، نە بالا جوق. ءساليماعا ەرەمىسىڭ. ساق بول، جانىم»،— دەۋشى ەدى بالىم قاريا. قازىرگى سيقىمدى كورسە: «و، يمانسىز قار. بۇنىڭ نە قيانپۇرىستىق؟ الجاسقان شىعارسىڭ. تاستا ءارى... ماعان بەر»،— دەپ دۇرسە قويا بەرەر ەدى. «بۇيىرعان ءبىر شيكى وكپە دۇنيەگە كەلەر، اپا. قۇداي كوپسىنبەسىن، ايتەۋىر ناۋرىز امان عوي. ءبىر ءجونى تابىلار. جۇرتتا قالعان ەسكى قىستاۋداي وتىن-سۋ، ءدام-تۇزسىز ءۇيى قاڭىراپ تۇرماسىن دەيىم دا. جىلى ۇيا، وشاق باسى بۇتىندىگىن عانا كورمەي، بارلىعىمىزدى دا ءبىلسىن. مەنسىز كۇندەرىڭ قاراڭ با ەدى»،— دەمەسىن. «ماڭداي تەر، بەينەتسىز نان قايدان تابىلادى، اپا»، — دەپ ءازىل-شىنى ارالاس كۇلە جاۋاپ قاتىپ قۇتىلعان-دى. «ءتىلىم اۋزىما سىيماي، تاڭدايىم كەۋىپ كەلە جاتقاندا كول-كوسىر تەر قايدان شىعادى. كوزىمدى اشىتىپ جەپ بارادى». ول ەڭكەيىپ، بەتىن جەڭىمەن ءسۇرتتى. «اناۋ اۋىلدىڭ شەتىندە اعاراڭدايتىن نە؟ ءتۇۋ، ونىڭ ماعان قاجەتى نە ەدى؟ ويپىر-اي، قولىم-اي... ءۇزىلىپ كەتەر مە ەكەن؟ اعاراڭداعان... مال ەمەس... ادام با؟ ءيا-يا، كىسى. دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلەدى. سەكىرىپ-سەكىرىپ قويادى. بالا ما؟ كىمنىڭ بالاسى؟ جو-جوق، بالادان گورى. وۋ، مىناۋ ماناي... ءيا-يا، ءدال ءوزى. مەنى الىستان تانىعان سياقتى. كومەكتەسپەك پە، الدە «نان بەرشى، تاتە» دەي مە؟ «ولەيىن دەپ كەلە جاتقان ادامنان سۇراي قويماس»،— دەپ ويلادى ءجازيرا، ايتسە دە كوڭىلىندە مانايعا دەگەن سەنىمى از. جىندى ادامنان ءجونى ءتۇزۋ ءسوز كۇتۋ، ارينە، قيىن.
— تاتە... تاتەتاي...
ءجازيرا ىركىلىپ، ءبىر ارقا وتىننىڭ استىنان باسىن كوتەرىپ قاراپ تۇر. ماناي تايراڭداي جۇگىرىپ، قارسى الدىنا كەپ تۇرا قالدى. باسىنداعى بوركىنىڭ ءبىر قۇلاعى قالقيىپ، بىرەۋى جىمىرىلىپ كەتكەن. ءوزى جالاڭ اياق. باياعى سول اق دامبال، كويلەك. «توڭبايدى دا، سۋىق تا تيمەيدى. تىماۋراتىپ اۋىرعاندى دا بىلمەيدى. مۇمكىن بويىنىڭ توڭازىعانىن سەزبەيتىن دە شىعار؟ ارسالاڭداعان سۇرى مىناۋ...»
— تاتە، مەن جىمىقتى جەپ قويدىم،— دەدى ول ءجازيرانىڭ كوڭىلىن ءبولىپ.
— اس بولسىن، ماناي... مەن شارشادىم.:. جول بەر.
— ءجۇر، تاتە.
— كومەكتەسپەيسىڭ بە ماعان؟
— كوتەرەيىن بە، تاتە؟
— كوتەرە عوي. كۇشىڭ جەتە مە؟
— جەتەدى، تاتە. اكەل...— ماناي ءجازيرانىڭ ارقاسىنان وتىندى ءبىر يىعىنا ارتىپ، بۇلكەكتەي جونەلدى.
— اقىرىن، ماناي...
— تاتە، مەن ەرتەڭ ناۋرىز كەلسە، ونى دا كوتەرەم. بىرگە قىدىرامىز.
ءجازيرا: «ناۋرىزدىڭ جۇرە المايتىنىن بۇل قايدان بىلەدى»، — دەگەندەي اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. «قوي، ولاي دەپ قارسىلىق بىلدىرمەك ەدى، اۋزىنا ءسوز تۇسپەدى. ۇزاي بەرگەن مانايدىڭ سوڭىنان تاڭدانا ىلەسىپ كەلەدى. بۇعان شەكتى كۇيەۋىنىڭ ايانىشتى داعدىرىنا قايعىرىپ، ءبىر ءجونى بولار-اۋ دەسە دە، وسىنشالىق، ماناي ارقالاعانداي دارمەنسىزدىگىن ويلاماعان. جۇرەك ءتۇبى قاتتى سىزداپ كەتتى.
ءيا، ونى سابيدەي كوتەرىپ جۇرمەگەندە قايتەدى. بۇ جەردە مانايدىڭ جازىعى جوق. شىندىعى سول... ءجازيرانىڭ ەرىكسىز كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى.
— تاتە... تاتەتاي، ءقازىر ۇيگە كەلگەنسىن شاي ىشەمىز بە؟ مەنىڭ قارنىم اشتى.
— ىشەمىز... ىشەمىز، ماناي.
— الاقاي...
9
وزەن بەتتەگى قالىڭ، شوق-شوق قىزىل جىڭعىلعا الگىندە عانا ءبىر سالت اتتى كەپ كىردى. ىلكىدە توبەسى ءار تۇستان قىلتىڭداپ كورىنگەن، ەندى مىنە قۇمعا سىڭگەندەي زىم-زيا جوق. ءبىر جانىپ، ءبىر سونگەن جامان شامداي كۇن كوزى توقىمداي-توقىمداي بۇلتقا ەنىپ، كولەڭكە ءۇيىرىلىپ قاپ تۇر. مۇرتى سارعايعان بيدايىق، قىرىق بۋىن ساباعىنا ىلىنگەن اق مونشاقتاي تاڭعى شىق تا وندايدا جىلت ەتە تۇسەدى. الا جازداي كەبىرتەكتەنىپ، كەي جەرى تاز باستانا شاڭىتىپ جاتاتىن جوتالاردىڭ ءقازىر اجارى بوتەن؛ جاقسى پىسكەن ناننىڭ سىرتىنداي قوڭىر كۇرەڭ؛ ىلعالى مول، بوگىپ تۇر.
ىقسان انادا ءجازيرانى رەنجىتىپ العانسىن، ەرتەڭىنە قىرلىقتاعى پىشەنشىلەرگە شىعىپ كەتكەن. سونان ورالىپ كەلەدى. ات شالدىرعالى توقتاعان ءتارىزدى؛ ءبىر ءبۇيىر وياڭدا جامان جيرەنى شىدەرلەۋلى، اقجاسىل اجىرىقتى اۋىزدىعى شىلدىرلاپ كۇرت-كۇرت شالىپ ءجۇر. وتكەندەگىدەي ەمەس ىقسان ازداپ توتىققان ەكەن. باسىندا اسكەري فۋراجكا، ۇستىندە كيىزدەي سىرەسكەن سۇر شينەلى. وزەن بەتكە موينىن سوزىپ-سوزىپ قاراپ قويادى: «ادام با، جىن-شايتان با؟ قايدا جوعالدى-ەي؟ اۋىل-ايماقتىڭ ءجايىن سۇرايىن دەپ ەم، كوردىڭ بە». ول ەڭكەيىپ جىڭعىل تۇبىندە، جارتىلاي كومىلىپ جاتقان قاعازدى الدى؛ توپىراعىن قاعىپ-سىلكىپ، الگىگە كۇلىمدەي قارادى. سۋ ءتيىپ سياسى جايىلعان داپتەردىڭ ءبىر پاراعى. الدەقانداي قۇيىن با، جەل مە ۇيتقىتىپ اكەپ وسى جەرگە جاسىرىپتى. مەكتەپ بالاسىنىڭ قالىپتاسپاعان قولتاڭباسى؛ اياعىندا قىزىل سيامەن قويىلعان باعاسىنا دەيىن تۇر. «ەكى... ناشار وقىعان ەكەن. ءقازىر قايدا سول بالا؟ كىم ول؟ سولدات پا، وفيسەر مە؟ مۇمكىن ينستيتۋتتە شىعار؟» ىقسان كۇرسىنىپ قويدى.
سالدەن سوڭ الگى قاعازدى لاقتىرىپ تاستاپ، اتىنا بەت الدى. «كۇن ۇزاتپاي تەز جەتىپ الايىن. بالەكەڭە تاپسىرىپ ەدىم، فەرما نە كۇيدە؟» ول ماناعىداي ەمەس، ەندى اسىعا اتقا قوندى.
ءبىر بەل اسقاندا عانا اڭدادى: تۋ سىرتىنان سالت اتتى جەتىپ قالعان ەكەن. استىنداعىسى تايپالعان جورعا؛ اۋىزدىعىن سۇزە تارتادى. ىقسان بۇرىلىپ، كولدەنەڭدەي توقتادى.
— ۋا، ىقاش، امان با؟!
— شۇكىر... ە، يسەكە، ءسىز بە ەدىڭىز! تانىماي قالدىم عوي،— دەدى ىقسان قۋانا.
يساحمەت باسىنداعى تىماعىن الىپ، ىشىندەگى تاقياسىن جوندەپ كيىپ جاتىر. استىنداعى كوك جورعا ويناقتاپ، بيلەپ تۇر. وتكەندەگى سۇر شاپان ەمەس ۇستىندەگى ەتەگى كەلتە، قوڭىر جۇقا پالتو. جاۋىرىنى تومپايىپ قارتقا قونىڭقىرامايدى-اق؛ ءارى ەتەگى شولتيىپ ءوزىن بالا سياقتاندىرىپ جىبەرىپتى. ايتسە دە جاڭانىڭ جامانى بولا ما؛ كوز تارتادى، ەرىكسىز قارايسىڭ. «استارى جۇمساق، جىلى شىعار؟ ىقسان مۇنداي پالتو كيمەگەنىنە قانشا جىل، اي وتكەنىن ويلادى. ارادا جىل دا، اي دا ەمەس ءبىر عاسىر وتكەندەي «وسى شال قايدان تاۋىپ كيەدى؟»
— سەن تانىماعانداي وزگەرگەنىم دە، ىقاش؟!
يساحمەت قۋلانا كوزىن قىسىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— «اعاش كوركى جاپىراق، ادام كوركى شۇبەرەك» دەگەن، مىنانىكى دە،— دەپ ول ۇستىندەگى پالتوسىن نەمكەتتىلەۋ ءتۇرتىپ قويدى.
— ءيا، اسەم تىگىلگەن، قونىمدى.
— ە، ءتايىرى-اي، تىگىسىن ونىڭ كىم ءبىلسىن. بىزگە سۇلۋىنان جىلۋى عوي،— دەپ يساحمەت تىزەسىنەن جوعارى تىلتيىپ تۇرعان ەتەگىن قولى قالتىراي باسىپ قويدى. ىقسانعا كوزىنىڭ استىنان سىناي قاراپ تۇر؛ «كەلەمەج ەتىپ وتىرعان جوق پا وسى؟» — دەيتىن سياقتى. تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، ءسوزىن ونان ءارى جالعاستىردى.— ىقاشجان، جاسى كەلگەن ادامنىڭ دوس-جارانى از بولمايدى. مىناۋ سونداي جولداستارىمنىڭ ءبىرى بەرگەن بازارلىق...
— بازارلىق؟
— ءيا... وسىنشا نەگە تاڭداندىڭ؟ الدەنەنى ويىڭا ءتۇسىردىم بە؟ ءيا، اللا، جاقسىلىقتى تۇسىرگەيىم، جاقسىلىقتى،— دەدى يساحمەت جاس جىگىتتىڭ بەتىنە جىلماڭداي، جاعىمپازدانا قاراپ. ۇركەكتەپ، وسقىرىنا بەرگەن اتتىڭ ۇزەڭگىسىن سارتىلداتا تەبىنىپ-تەبىنىپ جىبەردى.— ساعان دەگەن ىستىق ءىلتيپاتتان وزگە بوتەن وي جوق ەدى...
«تۇك تۇسىنبەيدى» دەپ ويلادى جىگىت بولماشى ەزۋ تارتىپ. «ول ءوق-دارى مەن قان ساسىعان مايدان دالاسىن كورگەن جوق. جانىندا كۇلىمدەپ وتىرعان قىرشىن جاستىڭ ءبىر شابۋىلدا قاتتى جارالانىپ، «اپاتايلاپ» ولە الماي جاتاتىنىن، جاقسى قۇربىڭدى ءوز قولىڭمەن جەرلەپ، تۋما-تۋىستارىنا سيا قالاممەن سويداقتاتا حات جازۋدىڭ قانداي ازاپ ەكەنىن بىلسە عوي. ارعى توركىنى تۋعان اۋلىڭا تۇسكەن سوعىس اۋىرتپالىعىن سەزىنسە دە شۇكىرلىك ەتەر ەڭ-اۋ. «قاي جەردەن ويىپ جەسەم»،— دەپ وڭدى-سول كوز الارتۋمەن جۇرەتىن جاندار «اۋىل»، «ەل» دەگەندى قايتسىن.
«بۇلارعا «بازارلىق» توسىن كورىنبەۋى دە سونان عوي. مەنىڭ ءجونىم بولەك، ونى يساحمەت ارينە ەشقاشان تۇسىنبەيدى . ىقساننىڭ كوڭىلى ءسال وسكەندەي؛ كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇسىپ، قارتقا ول جوعارىدان قارادى. يساحمەت ءبىرتۇرلى جىگىتتىڭ جالت ەتە قالعان جانارىنان وتكىرلىك اڭداپ، كوزىن تايدىرىپ الدى: «ءتۇبى وسى يت باسقارما بولاتىن شىعار»، - دەپ ەرىكسىز ويلاپ ۇلگەردى.
— ىقاش-اۋ، بۇنىڭ «بازارلىق» دەگەن اتى عوي. زاتى قايدا... سوعىس ۋاعىندا نە بازارلىق بولۋشى ەدى.— يساحمەت مايموڭكەلەپ بارادى. مىناۋ الدىنداعى جىگىتتى ءوزىمسىنىپ يلىكتىرمەك تە ويى بار.— بىزدىكىنە نەگە كەلمەيسىڭ؟ جامان اعاڭ وسىنداي ءبىر پالتوسىن ۇستىنەن شەشىپ بەرە المايدى دەيمىسىڭ. اللاعا شۇكىر، ءازىر سونشالىق سورلى ەمەسپىز عوي.
ول جوتكىرىنىپ، الدەنەدەن ىڭعايسىزدانا ساقالىنىڭ ۇشىن عانا سيپادى. ىقسان اتىن تەبىنىن ءجۇرىپ كەتكەن؛ و دا ءۇنسىز ىلەسە قوزعالدى.
— ىقاش، مەن...
— A؟ ا، ءيا... كەيىن سوعام عوي. فەرما باسىندا نە جاڭالىق؟
— تىنىشتىق... تەك الگى اناۋ باكەڭ... ءبىزدىڭ باكەڭ شە؟!
— ءيا، تاعى نە ايتپاقسىز ؟ — دەدى ىقسان ات باسىن ىركىپ.
— باكەڭ ايەلدەردىڭ ءبىرقاتارىن پىشەنگە بار دەپ جاتىر. ءوزىڭ بىلەسىڭ، تۇگەل ءجۇرىپ ساۋىندى شاق ۇلگەرەدى. ءۇش-تورت ادام نە ىستەيدى. ۋاقىتىندا ساۋىلماسا مالدىڭ كۇيى بولا ما؟ سۋالىپ كەتپەي مە؟
— ايتسا ۇلگەرەتىن شىعار.
— ە، قايدام... قيسايىپ كونبەيدى. «ءشوپتى ۇلگەرۋ كەرەك. تاسىپ الماساق كەزىندە جەر ساباپ قالامىز» دەيدى. قۇددى باسقارما دەرسىڭ. باسقارما دا قاتىن ەمەس نە، سونى قوستايدى.
— ءجا، جەتتى. كەيىن كورەرمىز، پىشەنگە قول كۇشى جەتپەي جاتىر. اناۋ ءىراش تا ەرتەڭ شىقسىن. ماشينا جوندەيدى. رۋلگە ونان باسقا كىم بار وتىراتىن. بوس ءجۇرىسى جەتەر.
قارت وت باسىپ العانداي ىرشىپ ءتۇستى؛ جۇزىندە ماناعى مايموڭكەلىك جوق، كۇلدەي سۇپ-سۇر. قالىڭ قاباقتىڭ استىندا مونشاقتاي جىلتىراپ تۇراتىن قوڭىر كوزىندە ىزعار وينايدى. تەكە ساقالى سەكەڭدەپ، ەرنى جىبىر-جىبىر ەتەدى. «مەس قارىن، جامان جيرەنگە مىنگەنگە ءماز اقىماق. كورسەتەرمىن ءالى، قۇدايىڭدى تانىمايدى ەكەنسىڭ. بوقمۇرىن نەمە». وزەگى ورتەنگەندەي تىجىرىندى؛ ايتسە دە سىر الدىرماي:
— ىقاش-اۋ، جامان جەزدەڭدى جالعىز قالدىرماقپىسىڭ؟! — دەدى زورلانا ەزۋ تارتىپ.
— قايتەيىك، يسەكە، جىگىتتەردىڭ جوقتىعى عوي. ءسىزدىڭ ىراشىڭىز تۇرعاي، اناۋ باكەڭ دە جۇرگەنىن كورمەيمىسىز...
— ۋا، زورلايمىسىڭدار! ىستەمەيدى ال، قايتەسىڭ، ءا؟
ىقسان ۇندەمەدى؛ ساعان ءسوزىم شىعىن دەگەندەي اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. يساحمەت الدىن وراعىتىپ، كولدەنەڭدەي جولىن بوگەدى؛ استىڭعى ەرنى كوگىلدىر تارتىپ، جىبىر-جىبىر ەتەدى، اسا اشۋلى:
— ءاي، نەمەنە... مەنىڭ قاتىنىمسىز ولەمىسىڭدەر! ەر تەڭدى-قاراكەش دىردەكتەپ مەنىڭ جۇرگەنىم از با، ءا؟ He باسىناسىڭدار-ەي! — دەدى شال اقيىپ، تۇكىرىگىنە شاشالا. استىنداعى اتى دا ەلىرە قۇلاعىن قايشىلاپ قويدى.
— زورلامايمىز... ىراش كەلىستى.
— توقتا!.. كەلىسكەنى قالاي؟ كىممەن؟ قاشان؟ ءوزى مە؟
— ءيا... نەمەنە قىر سوڭىمنان قالمايسىز. ول بaلا ەمەس قوي.
— دۇنيە شىركىن ءبىر ىراشقا تىرەلىپ-اق قالعان ەكەن-اۋ. قان جاۋعىر تىرلىك،— دەدى قارت سۇرلانا، كەكەسىندى مىرس ەتىپ.
جۇلقىنىپ تۇرعان كوك جورعانىڭ باسىن كەيىن بۇرىپ، قامشىنى ساۋىرىنا كومىپ-كومىپ جىبەردى. قاتتى ءتيدى مە، جوق الدە باسىنىڭ بوساعانىنا ماساتتاندى ما ات كىسىنەپ اسپانعا اتىلدى دا، ىزىنشە قۇيرىعىن تىك شانشىپ ىتقي جونەلدى. «مىنانى ءتۇسىرىپ كەتپەسە جارار ەدى... قوي، تاس كەنەدەي قادالۋى جامان، قۇلاي قويماس. ىقسان شالدى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، اۋىلعا ات باسىن تۇزەدى. «سابايدى دەيتىن ءىراشتى. ارالارىنا وت تاستاعانداي بولدىم-ay، قاپ، ۋا، مەن ايتپاسام دا بىلمەي مە؟ جۇما كۇنى شىعارمىن دەمەپ پە ەدى؟ جۇمىسقا جاسىرىنىپ كەلەيىن دەپ جۇرمەگەن بولار. سونشالىق ىنجىق كورىنبەيتىن...»
ول اۋىلدىڭ قيسىق-قيسىق، ءشوپ وسكەن، رەتسىز كوشەسىنە كەپ كىرگەندە اسپان دا تۇتاس جابىلىپ، جاڭبىر ءيىسى ءبىلىندى. مۇرجادان كوتەرىلگەن قيدىڭ اشىماق ءتۇتىنى دە ۇيىتقي سوعىپ، كوڭىلىن سەرگىتىپ جىبەردى. جامان جيرەندى سىدىرتا قامشىلاپ، «شۋ، شۋ... ۋ»،— دەپ تەبىنە تۇسكەن؛ جانۋار بۇلكىلىنەن جاڭىلىپ قورق-قورق جەلىپ، ابدەن سىلەسىن قاتىردى. ىقسان امالسىز ات باسىن ىرىكتى؛ كولدەنەڭ كوشەدەن وگىز جەككەن ءىردۋان اربا دا كورىنىپ قالعان-دى، و دا كەرى بۇرىلدى...
10
ءجازيرا ۇيگە قالجىراپ ازەر جەتتى؛ ەكى قارى سالدىراپ كوتەرتپەيدى. كەشە ىستىقتاپ كەپ باقىراشپەن سەنەدەگى ۇلكەن اعاش بوشكەدەن مۇزداي سۋ ىشكەن؛ سونان با بۇگىن كۇنۇزاعىنا باسى زەڭگىپ، تاماعى جۇتىندىرماي ءجۇر. تەر جوق؛ ءسال ماڭدايى جىپسىسە جەڭىلدەنىپ، تىپتەن جازىلىپ كەتەتىن دە سياقتى. ول ءۇشىن بۇركەنىپ تۇرىپ جاتۋى كەرەك. وعان جاعداي قايدا، وسى ءۇيدىڭ كاكىر-شۇكىر شارۋاسى شاش-ەتەكتەن. اناۋ وتكەن جۇمادان بەرى قاعىلىپ-سوعىلماي جاتقان كيىز، الاشا ەكەش و دا جۇمىس. ناۋرىز كەلگەندە ۇڭىرەيىپ، جۇدەپ تۇرماسىن دەپ ءقازىر جالعىز دا بولسا شاي قويىپ، ۇيگە اس ءىشىپ ءجۇر. ەرتەڭگىسىن ەسىك-تەرەزەنى اشىپ تاستاپ جەل قاقتىرادى. ءار ءىسى ورنىقتى، كۇيبەڭى جوق. ءتىپتى مىناۋ داعاراداي اۋلاسى ەكەش و دا جىلان جالاعانداي؛ توردەگى يت ارقا سيىر قورا دا اكتەلگەن، جانىندا شاقپاق قانتتاي تەكشەلەنە جينالعان قي، تەزەك. ءۇستىن ەسكى-قۇسقى الاشا، كەنەپپەن جاۋىپ تاستاپتى. بەرىدە اعاش ساكى ء-ۇيدىڭ كولەڭكە بەتىن الا ورنالاسىپتى؛ ءبىر بۇرىشىندا ماساحانانىڭ باۋىن بايلايتىن باقان شانشۋلى تۇر. الگىگە شاڭنان ابدەن اقبوزدانعان بەشپەنتىن، قوڭىر ورامالىن قاعىپ-سىلكىپ ءىلىپ جاتىر. ونان ىشكە كىرىپ، ساماۋرىن الىپ شىعىپ قويدى.
كۇنگە وڭىپ، جاۋىرىن تۇسىنا جاماۋ تۇسكەن قىزىل گۇلدى شىت كويلەگى جەلبىرەپ، كولبەڭدەپ ءجۇر. قوس بۇرىمىن توستاعانداي عىپ جەلكەسىنە تۇيگەن، قۇلاعىندا اي قاباق سارى سىرعا. اعاش ساكىگە وتىرىپ بەتى-قولىن جۋىپ، كەرزى ەتىگىن شەشتى. جۇمىر توق بالتىرىنا قارا، شويىن قۇماننان سۋ قۇيا بەرگەن:
- امان با، ءجازيرا! — دەدى وقىس، ەر ادامنىڭ داۋسى. ول شوعىنا سەلك ەتىپ، ەتەگىن ءتۇسىرىپ جىبەردى دە، ىلە ىڭعايسىزدانا تاماعىن كەنەپ قويدى.
الاسا شىم اۋلانىڭ سىرتىندا سىلق-سىلق كۇلىپ سالت اتتى سىعىر كوز، ەتجەڭدى ادام تۇر. قامشىسىنىڭ ۇشىمەن باسىنداعى قالپاعىن «مەنى انىقتاپ كورىپ ال»،— دەگەندەي ماڭدايىنان توبەسىنە قاراي ىسىرىپ قويدى. ءجازيرا سۇعاناق كوز كىسىنىڭ ادەپسىز، اشقاراقتانا ىشىپ-جەپ بارا جاتقانىنان ىلكىدە قۋىستانىپ ءجۇزىن تايدىرىپ السا دا، ەندى ءبىرتۇرلى ءون-بويى تۇتاس شىمىركەنىپ ۇرەيلەنە باستادى.
ونىسىن سەزدىرسە الگى اتىن قاڭتارىپ تاستاپ، ءوزىن كوتەرىپ كەتەردەي كورىنەدى؛ ول «كەت» —دەگەلى وقتالىپ باسىن بۇرعان، بەيتانىس جولاۋشى زىم-زيا جوق. «ءتاڭىرىم-اۋ، جاڭاعى كىم؟ ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ نەعىلعان جان؟ كورگەن ادامىم سياقتى. وسى يساحمەتتىكىنە كەلىپ جۇرەتىن كىسى ەمەس پە؟» ول تەز جۋىنىپ ورنىنان تۇردى؛ باقان باسىنداعى بەشپەنتىنە قولىن سوزعانى سول ەدى؛ ماناعىداي تاعى دا ەكى شەكەسى سولقىلداپ قويا بەردى. كوز الدى مۇنار تارتىپ: «اللا-اي» — دەدى ول ەرىكسىز جۇرەلەي تىزەسىن بۇگىپ. سول كۇيدە قانشا وتىرعانىن كىم ءبىلسىن، ءبىر زاماتتا الگى مۇنار سەيىلىپ، كوزىن اشسا اۋلا ورتاسىنداعى ءبۇيىرلى سارى ساماۋرىنى شىجىلداپ توگىلىپ جاتىر ەكەن. اناداي جەردە ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ سەرىك وتىر. ۇستىندە اق شىت كويلەك، شولاق قارا شالبار. ۇلكەن قارا كوزى مولدىرەي قالعان؛ ءجازيرا الدەنەدەن سەكەمدەنە ۇشىپ تۇردى.
— سەرىكجان، نەعىپ وتىرسىڭ؟ قاشان كەلدىڭ؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ، بىرەۋ رەنجىتتى مە؟— دەدى ول ۇستى-ۇستىنە سۇراعىن جاۋدىرىپ.
بالىم قاريانىڭ بالاعا تيمەيتىنىن بىلەدى؛ ەرەسەكتەۋ بالالاردىڭ ءبىرى رەنجىتتى دەپ ويلادى. ساماۋرىننىڭ كامفوركاسىن جاۋىپ، قاقپاعىنىڭ دەم شىعارىن اشتى.
— اپا، اجەم جىلاپ... اپا، مەنىڭ ەندى كوكەم جوق.
— نە دەپ وتىرسىڭ. سەرىك؟ ولاي دەمە، جانىم...
— راس اپا، پاپا... پاپام كەلمەيدى.
سەرىكتىڭ ەكى يىعى بۇلكىلدەپ كەتتى؛ بەتىن باسىپ، ءۇنىن شىعارماي جىلايدى؛ ءالسىن-الى كادىمگى ءبىر ۇلكەن كىسىدەي كوكىرەگى قارس ايىرىلا دىرىلدەي «اھ...» — ۇرادى. ءجازيرا شىداي المادى، جۇگىرىپ كەپ قۇشاقتاپ باۋىرىنا قىستى. قانشا تىستەنسە دە ءسابيدىڭ ىستىق دەمى، «پاپا... پاپا، ءبىزدى تاستاعانىڭ با؟ مەن سەنى كۇتىپ ەم عوي، پاپا. ماما دا ءولدى. سەنى كۇتتىم مەن، پاپا»،— دەپ كۇبىرلەي سويلەگەنى جۇرەگىن سىزداتىپ جىبەردى. كوزىنە ەرىكسىز جاس ۇيىرىلە قالدى.
— اينالايىن... سەرىكجان، قويشى. جىلاماشى. ونىڭ نە، سەن جىگىتسىڭ عوي. پاپاڭ كەلەدى،— دەپ ءجازيرا ءسابيدىڭ قارا بۇيرا شاشىن سيپاپ، باۋىرىنا باستى.— ول ءتىرى، ءتىرى، جانىم...
— جو... جو، اپا... يساحمەت ايتتى... كەلمەيدى.
— يساحمەت دەيمىسىڭ؟
— ءيا.
ءجازيرا نە دەرىن بىلمەدى؛ تىستەنىپ قالدى. اق ماڭدايىنا شاشىلا تۇسكەن شاشىن دا جينايتىن ەمەس، قاسقايىپ تۇر. «حايۋان! يت تە بولسا نەمەرە قىزىن الدى، ەندى جەكجات. اياماي ما؟.. تۇندىگى جابىلىپ، وشاعىنداعى وتى ءبىرجولا ءسونسىن دەگەنى مە؟ ونداي ۇيلەر جوق پا ەكەن. ىقسان قايتپاسا، اناۋ ونىڭ شىراعى جانار ما ەدى؟!
ەستىرتۋدىڭ دە ورنى بار عوي. ەل ەتەك-جەڭىن جيعانسىن دا بىلدىرەتىن ادام تابىلار... جوق، مىناۋ سۇمدىق، قاسكۇنەمدىك...» ول تىتىرەنە، بويىن جيىپ الدى.
توبەسى كوك قاڭىرتىرلانعان، ەڭسەلى يساحمەت ءۇيىنىڭ مۇرجاسىنان قىزىل ۇشقىندانا، قويۋ ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتىر. ءالسىن-الى ۇيىتقىپ كەتىپ، اۋلا، قورانى جايلايدى. «بىرەۋدىڭ پىشەنىنە ءتيىپ ورتەپ جۇرەر-اۋ»،— دەپ ويلادى ءجازيرا. سەزىكتەنە توڭىرەگىنە قاراپ تا قويدى؛ قورانىڭ ىق بەتى، قالتارىس، اۋلانىڭ بۇرىش-بۇرىشتارىنا كادىمگىدەي كولەڭكە ءۇيىرىلىپ قالىپتى. ساماۋرىن تۇبىنەن تۇسكەن بارماق باسىنداي شوق مىسىق كوزدەنىپ جىلت-جىلت ەتەدى.
— سەرىكجان، توڭعان جوقسىڭ با؟ — دەدى ءجازيرا ەڭكەيىپ.
ءسابي بىردەن جاۋاپ قاتپادى؛ ءۇنسىز تۇرا بەردى.
— مەن مىنالاردى جيناپ تاستايىن. سونسىن سىزدىكىنە بارامىز، جاراي ما؟ ۇيدە كىم بار؟ وزدەرىڭ بە؟— دەدى ول بالا جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ.
— ءىقسان اعا... سونسىن الگى... اتىن بىلمەيىم... ە، جاقسى. ەشتەڭە ەتپەس.
ساماۋرىن سۋىن توگىپ، كۇلىن قاقتى. بەشپەنتىن كيىپ، ەسىكتى كۇرەكپەن تىرەپ بەكىتتى. مۇنىڭ ءبارىن تەز ىستەپ تاستاعان، ەتىگىن كيەر جەردە بوگەلدى؛ سەرىككە كۇلىمدەي قاراعاندا، انشەيىندە جادىراي قالاتىن ءسابي بۇ جولى ءتىپتى سەلت ەتپەدى. جۇزىندە بالادان گورى كەكسە كىسىگە ءتان اۋىر مۇڭ، شاراسىز جاننىڭ كولەڭكەسى بار ەكەن. كىشكەنە ەرنى بۇرىلە شوشايىپ، تومسىرايادى. ءبارىن دە بىلەدى... «مەن اكەمنىڭ دۇنيە سالعانىن مۇنشالىق سەزىنىپ پە ەم؟ ءۇي ءىشى ازان-قازان جىلاپ جاتقاندا دا كوزىمە جاس الماعانىم قايدا؟ مۇمكىن زامان تىنىشتىعىنان شىعار؟ بەيبىت كۇندە ادام ءولىمى اسا جوقتالمايتىن بولعانى ما؟ تۋما-تۋىس، جەكجات-جۇراعاتتار ازا تۇتتى، وزگە كىم ەلەدى؟ ءقازىر ءاربىر قارا قاعاز بۇكىل اۋىل قايعىسى، قاسىرەتى...» ءجازيرا ەتىگىن قولىنا ۇستاپ ءبىر ورىندا تاپجىلماي ءالى وتىرعانىن ەندى اڭدادى. ماناعىداي ەمەس جەل كوتەرىلىپتى: قورانىڭ توبەسىندەگى قامىس ىسىلداپ، قاقپانىڭ توپساسى بوس جامان ەسىگى سارت-سۇرت اشىلىپ-جابىلىپ، بەزەك قاعادى. اسپاندا جىلت ەتكەن جۇلدىز جوق. «ۇزاق جاۋىننىڭ الدى عوي. اۋادا جاڭبىر ءيىسى بار. ەرتەڭ پىشەنگە شىعاتىن ەك. كوردىڭ بە... ويباي-اۋ، الگى بالا قايدا؟» ول قورانىڭ ىعىندا اق كويلەگى جەلبىرەپ، ءبۇرىسىپ تۇرعان سەرىكتى كورىپ:
— بەرى... بەرى كەل، جانىم. توڭدىڭ-اۋ ابدەن. قوي... مەنى قوي،— دەدى.
ءجازيرا ورامالىن تاماق استىنان وراي تارتىپ، ەتىگىن كيىپ جاتىر. الدەقايدا ءبىر نارسە داڭعىرلاي قۇلاپ، شابالاقتاي يت ءۇردى. يساحمەت ءۇيىنىڭ مۇرجاسىنان بۋداقتاعان ماناعى ءتۇتىن جوق؛ اۋىل تۇتاس وتىن ءسوندىرىپ، ەندى قايتەر ەكەن دەپ الدەنەنى كۇتىپ وتىرعان سياقتى.
— سەرىكجان...
— جو..جوق، اپا. مەن... مەن توڭعام جوق.
— ءسوزدى قوي. كەل... كەلشى جىلىتايىن،— دەپ ءجازيرا مەيىرلەنە ءسابيدى كوتەرىپ الدى.
مۇپ-مۇزداي بولعان سەرىكتىڭ قولى دەنەسىنە تيگەندە ءىشى-باۋىرى قالتىراپ، ونان ءارى ۇشىپ كەتە جازدادى. سىر بەرمەي تىستەنىپ بالانى شولاق پەنجاگىنىڭ ەتەگىمەن قىمتاي ءتۇستى؛ ايتسە دە دەنەسى جىلىنار بولمادى. ول از دەگەندەي كۇزدىڭ سۋىق، وكپەك جەلى مۇزدى ساۋساعىن تاماق استىنان، كويلەكتى كەۋلەي سۇعىپ-سۇعىپ الادى. ەندى بىردە دىردەكتەتە قۋىپ، ەتەگىنەن ولاي-بۇلاي جۇلقىلاپ، تالكەكتەيدى. «تاعى دا توڭدىم-اۋ... توسەك تارتىپ جاتىپ قالماسام جارار ەدى دا»،— دەدى ول تىسى-تىسىنە تيمەي كۇبىرلەپ.
— اپا، ماعان بىردەڭە دەدىڭىز بە؟
— جوق، سەرىكجان...
— ۇيگە كەپ قالدىق قوي. مەن تۇسەيىنشى.
— Heگe؟
— شولپان: «كىشكەنتاي بالا، بوپە»،— دەپ كورسە كۇلەدى.
— ە، سولاي ما. جارايدى. تۇسە عوي.
سەرىك جۇگىرە جونەلدى.
— قۇلاپ قالما! ابايلا، سەرىكجان!
— قۇلامايمىن!..
ول قۇلدىراڭداي جوسىپ بارا جاتقان اق كوجەك سياقتى، «زىپ» بەرىپ اۋلاعا كىرىپ تە كەتتى.
بالىم قاريانىكى كوشەنىڭ قارسى بەتىندە، سىرت قاراعاندا ەڭسەلى، ءقورا-جايى كەڭ، بيىكتەۋ جەرگە ورىن تەپكەن ءۇي. ايتسە دە قاقا توردەگى ەكى مال قورادان وزگە، ەرەن دانەڭەسى جوق؛ ءۇيى شاعىن ەكى بولمە. كۇندە كەپ جۇرسە دە تابالدىرىقتى اتتاي الماي جۇرەكسىنە ول اۋلا ورتاسىندا تۇرىپ قالدى: «نە دەيىم؟ قايتىپ كوڭىل ايتام؟ جاماندىققا قياتىن-اق ادام با؟» — دەپ قينالا تولقيدى. جەل تارتقىلاپ، جەلپىلدەتكەن ەتەگىن قىمسىنا باسىپ جالتاقتايدى.
— ءاي، شىراق! سۋ... سy اكەل! — دەدى بىرەۋ كەنەت.
ءجازيرا شوشىنا سەلك ەتە ءتۇستى. داۋىس شىققان جاققا جالت قارادى. اۋلانىڭ تورىندەگى قورانىڭ ءبىرى اشىق ەكەن عوي. بيىك، ءارى كەڭ ەسىگىنەن ىشىندەگى ولەۋسىرەگەن سوقىر شامنىڭ جارىعى، سۇرعىلت قابىرعانى بويلاي سەندەلگەن، ەبەدەيسىز، ۇلكەن كولەڭكەلەردى كورىپ، قايرالعان پىشاق دىبىسىن، كۇبىر-سۇبىردى ەستىپ ونى ەندى عانا اڭدادى. بەرىدە، ەسكى اربانىڭ قورابىنا سۇيەنىپ، ەربيىپ تۇرعاندى دا اجىراتتى. «جاڭاعى داۋىستىڭ يەسى بولارسىڭ-اۋ»،— دەپ توپشىلادى.
— ءاي، ماڭگىرىپ نەعىپ تۇرسىڭ؟ سۋ اكەل! — دەدى ەربيگەن كولەڭكە. ءۇنى ءامىرلى، قاتقىل شىقتى.
ءوزىنىڭ قالاي «ءقازىر» دەگەنىن، قالاي ۇيگە قاراي جورتاقتاي جونەلگەنىن ءجازيرا بايقامادى. باتىلسىزدىقتىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. ول تەك قاراكولەڭكە، قاپىرىق بولمەگە كىرگەندە عانا ەسىن جيعانداي بولدى. تورگى ۇيدەن سىڭسىعان ايەل داۋسىن، «ۋف!» — دەپ كوكىرەگى قارس ايرىلا بىرەۋدىڭ اۋىر كۇرسىنگەنىن ەستىپ، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ بارا جاتقانىن سەزىندى. اۋىزعى بولمەدە اياق-تاباقتى سىلدىرلاتىپ ەكى-ۇش كەلىنشەك كۇيبەڭدەپ جۇرگەنىن اجىراتتى؛ سونىڭ جاقىنداۋ كەلگەن بىرىنە:
— قوراداعىلار سۋ سۇرايدى،— دەدى كۇمىلجىپ.
— نە دەيسىڭ؟
— سۋ...
— ءا... سۋ ما؟! ەركەجان، سەن اپارشى. بولعان عوي. سول جەردەن ىشەك-قارنىن تازالارسىڭ...— مۇنان ارعى ءسوزدى ءجازيرا ەستي المادى. قايتادان داۋىس انىق شىقتى. – باس-سيراعىن كۇيدىرمەي دۇرىس ءۇيىتسىن. ونىڭ سويعان قويىنىڭ قىل-قىبىرى كوپ بولۋشى ەدى. قاراشى...
ىزىنشە باقىراشتىڭ قازان تۇبىنە تيگەنى، سۋدىڭ سىلدىرلاي قۇيىلعانى ەستىلدى. تورگى بولمەدەگىلەردىڭ: «قايتەسىڭ... ءتاڭىرىنىڭ جازۋى سولاي بولار. ءبىزدىڭ دە نە بىلگەنىمىز بار. ەكى بىردەي سۇڭقاردان ايرىلىپ، ەندى قالعان جالعىزدىڭ تىلەۋىندە وتىرعانىمىز جوق پا؟! جىلاعاننان تىرىلەر بولسا، قاندى جاستى از تەكتىك پە؟!»
«ءيا، ولگەنمەن بىرگە ولمەك جوق. كەيىنگى كىشكەنتايلارىنىڭ تىلەۋىن تىلە. بورداي ەزىلگەنىمىزدەن كەلەر پايدا نە. باكe؟!» — دەپ باسۋ ايتا باستاعانىن اڭداپ، ءسال سەرگىپ قالدى. قازاندىق كومەيىنەن بەرى شىعىپ، قىزىل جالقىندانا، سىتىر-سىتىر جانعان قۋرايدى ەڭكەيىپ، ەپتى ىسىرىپ جىبەردى. يىعىنا الدەكىمنىڭ قولى تيگەندەي بولعان، ول باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءجازيرامىسىڭ؟
— ءيا.
— قايدا ءجۇرسىڭ؟ اپام سەنى الدەنەشە سۇرادى.
«شاقىرساڭدارشى و بەيباقتى»،— دەدى.
«اپام» — دەگەسىن ول ىراش شىعارسىڭ دەپ ويلاعان؛ سويتسە بۇيرا شاشتى، بۇيرەك بەت، ۇنەمى كۇلىپ جۇرەتىن بادىراق كوز ساعىناي ەكەن. وتكەن جىلى عانا ونجىلدىق بىتىرگەن، ءقازىر التىنشى-جەتىنشى كلاسقا مۇعاليما. جوعارى ءبىلىمدى جىگىتتەر مايدانعا كەتكەنسىن، وسى ساعىنايلار ولاردىڭ ءىزىن باسقان. جوقتاتپادى. ءوزى ءبىر جيناقى، تازا جان. اسا اجارلى بولماسا دا، دەنە ءبىتىمى اسەم؛ سۇڭعاق بويلى، بەلى قىلدىرىقتاي، قاز ءتوس. سىرتىنان كوز توق تاتقان تاڭداي قاقپاي قالمايدى. اياعى دا وقتاۋداي ءتۇزۋ. ءجۇرىسى دە ەرەكشە، تال شىبىقتاي بۇرالادى. اۋىل oنى «كەربەز» دەيدى. اۋزى جەڭىلدەۋ ءساليما سياقتىلار سول جەڭ ۇشىنان، نە سەلتەڭقۇلاق جەڭگەيلەرگە ءبىر كوشەنىڭ قالتارىسىندا باسى ءتۇيىسىپ قالسا: «تاكاپپار عوي»،— دەپ سىبىر ەتەتىنى بار. ايتەۋىر سوعان ەلەڭدەپ، كۇيىپ-پىسىپ جاتقان ساعىناي كورىنبەيدى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى ويماقتىڭ شۇڭقىرايىپ، ادامدى ەلىتە، سىڭعىرلاي كۇلەدى.
كيگەن كويلەگىنىڭ دە قىرتىسى جوق؛ قاشان دا قىزىل ورامالى ءجيى ۇتەكتەلگەننەن بە، جىلتىراڭقىراپ تۇرادى. «ىقساندى جاقسى كورەدى دەيتىن. راس پا، الدە ەلدىڭ الىپ قاشپا وسەگى مە؟» ءجازيرا جاس مۇعاليما قىزدىڭ ءجۇزى باعدارلاي قارادى: «سۇيسە وندا تۇرعان نە بار؟ مەن وسى ىقساندى قىزعانىپ قالمادىم با؟ قىزىق...» ول ويىنان قىسىلىپ، كوزىن تايدىرىپ الدى. قازاندىقتان تۇسكەن وت ساۋلەسى كەلىنشەك جۇزىنە قىزعىلت اراي جۇگىرتىپ، مولدىرەگەن قارا كوزىندە ويناپ ءوتتى:
— ءجازيرا.
— ا؟..
ەكەۋىنىڭ دە ءۇنىن اۋىر كۇرسىنىس، بىرەۋلەردىڭ: «ويباي بەلىم»،— دەپ ورنىنان كوتەرىلگەنى ءبولىپ جىبەردى. ىزىنشە ەسىكتەن بالىم قاريانىڭ ءوزى كورىندى. ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. كوزى بۇلاۋداي؛ جاس شىقپاي ىقىلىق اتا بەرەدى. سوڭىندا كولەڭكەسىندەي بوپ ءۇش-تورت ايەل ءجۇر؛ ولار دا ەگىل-تەگىل.
— ءجازيرا، سەنبىسىڭ؟
— بالىم اپا...
— ءجازيراش، اعاڭ ءبىزدى تاستاپ كەتتى عوي. ەندى قايتتىق،— دەپ قۇشاقتاي ەڭىرەپ قويا بەردى.
— اپا، ونىڭ نە؟ اپا، ەر ەڭ عوي، شىداسايشى... قايراتتى ەمەس پە ەڭ؟!
— بايتەرەگىم... قورعانىم، ارىسىم، اسىلىم! قۇلاعانىڭ با؟ مۇنى ەستىگەن قۇلاعىم كەرەڭ بولساشى. مۇنى كورگەن كوزىم كورسوقىر بولساشى! قايتتىق ەندى، قايعىمىز قايىرلادى عوي؟ ءجازيراش... بوتام!.. قولىما ءبىر ۋىس توپىراعىڭ بۇيىرمادى-اۋ...
جانتۇرشىكتىرەرلىك زارلى ءۇن ءجازيرانىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتىپ، توبە-قۇيقاسىن شىمىرلاتىپ جىبەردى. ءبىر ءسات قاريا ءوز تۋعان اناسىنداي كورىنىپ، قازىرگى جان كۇيزەلىسى وزەگىن ورتەپ بارادى. ءجازيرا كىرپىگىنەن ءۇزىلىپ كەتكەن ءمولدىر شىقتى ۇستاي الماي قالدى. الگى ءسال قۋاڭ تارتقان كەلىنشەك ءجۇزىن سىزا كەپ، ۇلبىرەگەن ەرىن ۇستىنە جەتىپ مولدىرەي ىركىلىپ تۇر.
— باكە، نە بولدى.
— اۋاعا... كىشكەنە اۋاعا الىپ شىعىڭدارشى،— دەدى ەڭكىش تارتقان، شىناشاقتاي قارا كەمپىر بۇيرىق ەتە. — سەرگىسىن، جەل قاعىپ سەيىلسىن! ولەر بولدى عوي...
ول جىپ-جىڭىشكە قارا سىرىقتاي قولىن كوتەرىپ، كوك تامىرلانعان جۇدىرىعىن ءتۇيدى. جاۋعا لاعنەت جاۋدىردى. ماي شام مەن قازاندىقتىڭ جارىعىنان الاكەۋگىم بوپ تۇرعان بولمە ىشىندە ەربەڭدەگەن جالعىز قولدىڭ كولەڭكەسى قابىرعاعا جىلان سياقتانىپ ءتۇسىپ، ىس-ىس ەتكەندەي ۇرەي تۋعىزدى؛ ءجازيرا شىداي الماي بەتىن باستى. قاريالار بالىمدى قولتىقتاي دالاعا شىعىپ بارادى. ءجازيرا سول كۇيى قالتيىپ ءوزىنىڭ قانشا تۇرعانىن سەزگەن جوق. الدەكىمنىڭ تۋ سىرتىنان كەپ باياۋ:
— ءجازيرا،— دەپ ءۇن قاتقانى، يىعىنا قولىن سالعانى كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى. جاڭاعى جىلان ۇستىنە تۇسكەندەي:
— اپا،— دەدى دە، ىرشىپ كەتتى.
— قورىقپا... مەن عوي. شوشىنعانىڭ نە؟
الگىندە ساعىنايدى شەك-قارىن تازالاۋعا جۇمساعان ايەل، تاڭدانا، كۇلىمدەي قارايدى. باسىندا اق باتەس ورامال، ماڭدايىنا تۇسىرىڭكىرەي تارتىپتى. ۇستىندە يىعى جاماۋ قىزىل الا شىت كويلەك:
— نەدەن قورىقتىڭ وسىنشا؟ — دەدى ول ءجازيرانىڭ جۇزىنە ۇڭىلە.
— ءجاي...
ەسىك اشىلىپ دالادان شەلەك ۇستاعان ساعىناي كىردى. جايناڭداپ تۇر. ءالسىن-الى ءۇستى-باسىن قاعىنىپ، ورامالىن تۇزەي بەرەدى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتىپ، ءجۇزى الابۇرتىپ كەتىپتى. ءجازيرا وعان قىزىعا قارادى.
— قالاي، ءبىتتى مە ؟ — دەپ ەدى ايەل، ول ىلە جاۋاپ قاتتى...
— ءيا، اپا. تەك باس-سيراق قالدى. ونى ىقسان ءۇيىتىپ جاتىر:
— نە دەيدى؟.. ەركەككە وشاق بۇتىن ۇستاتقانى نەسى. شەلەكتى ءجازيراعا بەر دە، باستى ءۇيىت. جەڭەشەم ۇرسىپ جاتىر دە. زەرىكسە مىنا ءجازيراعا ەرىپ سۋعا بارىپ قايتسىن. ەس بولادى عوي. شايعا ۇرتتام سۋ جوق. وتىرامىز با قاڭسىپ.
— ە، مەن بارمايمىن با؟ — ساعىناي ەركىنەن تىس شىp ەتتى.
— ساعىناي بارسىن. مەن ۇيىتەيىن باس-سيراقتى،— دەدى ءجازيرا قىز كوڭىلىن ءتۇسىنىپ.— ەل وسەگىنە قالارمىن قاراپ جۇرمەي.
— وزگەنى بىلمەسە دە ەل سەنى رەنجىتپەس.— ول جاقىن كەپ ءجازيرا قۇلاعىنا سىبىرلاعان بولدى. ونىسىن ساعىناي ەستىپ تۇر.— ەركەجان ءالى بالا... جىگىت الدىندا ءوزىن ۇستاي الماي قالا ما دەپ قورقام. بوتەن كورمەيتىندىگىن سەزدىرمەگەن قىزدان اينالماسپىسىڭ.
— ءيا، ساعان... كىم ايتتى ونى،— دەپ ساعىناي يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى.
— ءبىز دە ءبىر كەزدە قىز بولعانبىز. كوزىمىز جوق ەمەس. و، سورلى بالا، ەبەلەكتەپ كۇيىپ قالماقسىڭ-اۋ. ەركەككە سەنىڭ سۇيگەنىڭ نە كەرەك. ءوزى ەلىكسىن، سەن بۇلدى بول. تىم ەركىنسىتپە، سوندا و دا ۇزاپ كەتە المايدى. ءجا... قۇيما قۇلاققا جەتەرلىك ايتىلدى، اقپا قۇلاق بولساڭ بار. الدىڭنان جارىلقاسىن...
شەلەك تۇتقاسىن باياۋ شىلدىر ەتكىزىپ، ساعىناي ءجازيراعا بەردى دە، بۇرىلىپ دالاعا شىعىپ كەتتى. ايەل باسىن شايقاپ ءسال تۇردى دا:
— ءالى بالا. ايتپاساڭ ىقسانمەن ىرقىلداپ-جىرقىلداپ وزەن جاعاسىندا جۇرمەك،— دەدى.— ادال، اق كوڭىلدى ەركەك بىلە بەرە مە...
ءجازيرا ەندى عانا بايقادى؛ بۇل ءجاي جەڭگە ەمەس، مەيىرىمدى انا. قايىنسىڭلىسىنە ءسوزىنىڭ وتىمدىلىگى وسىندا ەكەن عوي. «ءۇش بالاسىن، ولمەلى كەمپىر-شالدى باعىپ، ءمۇعالىم دە بولسا ءالى جاس ساعىنايعا دا باس-كوز، اقىلشى. ەستى جان»،— دەيتىن ەل. جالعان ايتپاپتى. ءجا، ونى قويشى... وتكەن جىلعى شابىندىقتا تالاي ايەل، كەمپىر-شالدى قايراتتىلىعىمەن تاڭداندىرعانى قايدا؟! ءيا، سوندا عوي ءساليمانىڭ ويبايلاپ: «قاتپا قارا قاتىنعا epءىپ، زورىعىپ ولەتىن ءجايىمىز جوق. جەتتى» دەگەنى. سو كەزدە كۇيەۋىنەن حات-حابار سيرەپ، جۇدەڭكىرەپ جۇرگەن. ءبىر كۇنى...
ۇمىتپاسام كوكتەمدە حات كەلدى. ەكى-ۇش قارالى قاعازدان كەيىنگى بۇل اشىق ءتۇستى، كوزگە جىلى ۇشىرايتىن، ءۇش بۇرىشتى حات بولاتىن. ءيا، بۇكىل اۋىل بۇعان ەلەڭدەي قۋانىسىپ، پوچتاشى قارتقا ىلەسە مۇنىڭ ۇيىنە كەلدى ساعىناي ويناقتاي جۇگىرىپ كەپ حاتتى جەڭگەسىنە بەرمەي ءوزى العان. جوق... سونداعى وسى ايەلدىڭ جانقۇبىلىسىن ۇمىتۋ قيىن. قولىنداعى شەلەگىن تاستاي بەرىپ، كەنجەسىن باۋىرىنا باسا، ەسىك الدىندا تۇرىپ قالعان: «ءيا، اللا، مەنى اياساڭ جاماندىقتان اۋلاق. ەستىرتە كورمە... ەستىرتە كورمە جاماندىعىڭدى»،— دەگەندەي ەدى-اۋ ونىڭ ۇرەيلى جانارى، دىرىلدەي ءسابي باسىن سيپالاي بەرگەن ساۋساقتارى.
ساعىناي حاتتى ەپتى اشىپ، بىردەن وقي جونەلمەي كوز جۇگىرتىپ ءوتتى. ونان سوڭ الدەنەگە تۇسىنە الماي قالعانداي اڭتارىلعان اۋىل ادامدارىنا قاراپ قويدى؛ كوگىلدىر قاعازعا قايتا ءۇڭىلدى دە، ءجۇزى كۇرەڭىتە ايقايلاپ جىبەردى:
— كوكە... ءا، كوكە! ماما!.. اپاتاي!..
— نە بولدى، قاراعىم؟ نە؟..
— تاتەم... تاتەم باتىر! تاتەمە باتىر اتاعىن بەرىپتى. امان!.. مىنە...— دەپ ول قاعازدى سىلدىرلاتىپ اسىعا وقي باستادى.
ەل «ۋف...» — دەستى. ساعىناي جەڭگەسىنىڭ ەرنىن تىستەلەپ، بىلدىرمەي كوزىنە جاس العانىن سوندا كوردى مە ەكەن؟ ءيا، وعان دا جىلعا جاقىنداپ قالدى.
— ءجازيرا، اينام، كيىمىڭ جەڭىل عوي. اناۋ مەنىڭ كۇپەيكەمدى كيشى،— دەدى الگى ايەل ونىڭ كوڭىلىن ءبولىپ.
— قوي قايتەسىز...
— ءجا، قىسىلما. كي... سۋىق بىلدىرمەي ۇرادى.
ۇيىتقىعان كۇزدىڭ قارا سۋىق جەلى كۇشەيمەسە باسىلماپتى. ۇزىن جەڭ، مول پىشىلگەن كۇپەيكەنى كيگەنى بەكەر بولماعانىن ءجازيرا ەندى سەزدى. جارىق جەردەن شىققاننان با، بىردەن قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنبەي تىزەسىن الدەنەگە وڭدىرماي سوعىپ الدى؛ اياعىن سىلتي باسىپ اۋىلدىڭ شىعىس بەتىنە تارتىپ كەلەدى. شاۋىلدەي ۇرگەن يتتەن قورقۋدى دا ۇمىتقان، دىزىلداپ اۋىرعان تىزەسىن ۇستاپ-ۇستاپ قويادى. سوڭىندا بولماشى تاماعىن كەنەپ، كولەڭكەسىندەي بىرەۋدىڭ كەلە جاتقانىن بىلگەنسىن بە؛ ەربيىپ ادام سياقتانىپ كورىنگەن جىڭعىل، جالعىز-جارىم بۇتادان قورىقپادى... ىلكىدە جۇرەگى زۋ ەتە قالسا دا، ىزىنشە ارتىنداعى اياعىن سۇيرەتە باسقان كەرزى ەتىكتى ەسىنە ءتۇسىپ كوڭىلى جايلاندى. ماناعىدان گورى توڭىرەك ءسال بوزاڭدانىپ، جەردىڭ وي-شۇڭقىرى ايقىندالا ءتۇستى. «وسى ءقازىر ىقسان نە دەيدى؟ جاقسى مەن كىدىرەيىن. قاتار-اق جۇرەيىن...» ايتسە دە قوسشىسىن جاقىنداتقىسى كەلمەدى. ولار اۋىلدان دا شىقتى. مىنە سوڭعى ءۇي... ونان ءارى كىشكەنە قۇنان جال، جوتا. جوتا دەيتىندەي ۇلكەن دە ەمەس؛ كوكتەمگى سۋ تاسقىنىندا وزەن ارناسىنان شىقسا بوگەسىن بولسىن دەپ اۋىلدىڭ سوققان توعانى.
وزەننىڭ شاپپا جارىنا جەتكەندە عانا كەلىنشەك ىركىلدى؛ تولقىن قۇتىرىنا كوپىرشىپ جاعانى تەپكىلەپ جاتىر. الدەكىم ءموپ-مولدىر سۋعا قاراماي قۇيىپ جىبەرگەندەي اۋىر، اجارسىز. اق ەزۋلەنە وكىرەدى. ءجازيرا ىعىسىپ قالدى؛ مىناۋ وعان ەرتەگى دۇنيەسىندەگى ايداھارداي قورقىنىشتى، جاقىنداسا شەلەگىمەن قوسا ءوزىن دە جۇلىپ اكەتەردەي كورىندى. «قايتسەم ەكەن؟ ىقسانعا الدىرسام با؟ ول نەگە ۇندەمەيدى. مىنە، سىركىرەپ جاڭبىر دا جاۋا باستادى. ءبالى، كۇشەيىپ بارادى عوي». ءجازيرانىڭ قولىنداعى تەمىر شەلەكتى تىسىر-تىسىر جاڭبىر تامشىلارى سابالايدى. «ءوزى شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە تارتا ما، قالاي؟!» جىگىتتىڭ تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن لاقتىرىپ تاستاپ، جاقىنداعانىن اڭداپ:
— ىقسان، سەن ساعىنايدىڭ جەڭگەسىن بىلەسىڭ عوي؟ — دەدى. «و، نە دەگەنى؟»
— بىلەم.
— اتى كىم ەدى سونىڭ؟
— مەرۋەرت... شەلەكتى ماعان بەرشى، ءجازيرا! — دەپ ىقسان قولىن سوزدى.
الدى دا، بولماشى كۇرسىنىپ قويدى. تۇيە تايلى جەردەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، كورىنبەي كەتتى. سول ءبىر ءساتتى اڭدىپ تۇرعانداي ون قادامداي بۇيىردەن ەكى سالت اتتى ۇزەڭگى قاعىسا ءوتتى. ولار ءجازيرانى اڭداعان جوق. ءارى استى. اڭگىمەلەرى ۇزىك-ۇزىك ەستىلەدى:
— كەلۋگە ءتيىس... ءتايىرى...
— وتكىزىپ السا... قايىق،— دەيدى. كەيدە اتتاردىڭ پىسقىرىنعانى دا شالىنىپ قالادى.
— بۇ كىمدەر؟
ىقسان دا داۋىستى اڭداپتى. ەكى شەلەكتى مولتىلدەتىپ اكەلىپ تۇر. دەمىن كەلىنشەك بەتىنە تيگىزە سىبىرلايدى:
— اناۋ مونشانىڭ تۇسىنان جالعىز قايىقتى شىقتى. مانا ات سۋعارعالى كەلگەنىمدە ەسكەكسىز، شىنجىرلاۋلى ەدى.
— توقتا... بۇلار دا سول جەرگە كىدىردى. ەستيمىسىڭ؟ «اقىرىن»،— دەيدى.
— ءيا... ءو، كىمدەر ەكەن؟ مەن بايقاستاپ كەلەيىن...
— تىنىش...
ءجازيرا بۇق دەگەندەي ىقساننىڭ يىعىنان باسا قويدى. ەكى سالت اتتى كەرى بۇرىلىپ، بۇلارعا جيىرما قادامداي جاقىن كەپ توقتادى. تولقىن دىبىسىنا ارالاس اراگىدىك ەسكەكتىڭ سۋعا «شالپ» ەتكەنى ەستىلدى. جاڭاعى قايىقتىكى بولسا كەرەك. سالدەن سوڭ الگىلەر ۇزەڭگى قاعىسا، اتتارىن «شۋ... شۋ...» — لەپ ءارى استى.
— قاپ... سەنىڭ بۇق دەگەنىڭە ەرىپ مەنىكى نە،— دەدى ىقسان وزىنە-وزى ىزالانىپ — كىمدەر؟ نەعىلعان سۋىق ءجۇرىستى جاندار.
— كىم ءبىلسىن.
— جوق. مۇنى اۋدانعا حابارلاۋ كەرەك. تەگىن ەمەس.
جاۋىن ماناعىدان گورى دە سابالاپ، توكپەكتەتىپ كەتتى. ءاپ-ساتتىڭ اراسىندا ءار جەرگە جىلتىراپ قاق تۇرىپ قالدى. ءجازيرا يناعاشتى ءبىر يىعىنا ساپ، بۇرالاڭداي باسىپ اۋىلعا بەت تۇزەدى. ىقسان شەلەكتى كوتەرمەك بولعان، بەرمەدى. كەلىنشەكتىڭ تاعى دا بويىن اۋلاق ساپ، سەكەمدەنىپ كەلە جاتقانىنان ىڭعايسىزداندى ما:
— ماعان رەنىشتىسىڭ عوي. بىلەم... حايۋان دەيتىن دە شىعارسىڭ. ەش وكپەم جوق ساعان. كەشىر... كەشىر، مەنى،— دەدى.
ءجازيرا ۇندەمەدى. تەك اۋىل شەتىنە ىلىككەندە عانا توقتاپ، يناعاشىن ەكىنشى يىعىنا اۋدارىپ جاتىپ:
— ىقسان... سەن ساعىنايدى قانداي دەپ ويلايسىڭ؟ مەنىمشە ول جاقسى قىز... وتە جاقسى قىز...— دەدى باياۋ.
جىگىت بىردەن جاۋاپ قاتقان جوق: «مۇنىڭ ماعان قاجەتى نە؟ نەمەنەگە ايتتى؟ مەن سۇراپپىن با؟ ونداعى جۇمىسىم نە؟» — دەگەندەي كەلىنشەككە اڭىرا قاراپ قانا قويدى.
11
جاڭبىر سەبەلەپ تۇر. سىلدىرلاي اققان جاۋىن سۋىنىڭ سىبدىرى ەستىلىپ قالادى. انە، اتتىڭ پىسقىرىنعانى، «شالپ» ەتكىزە قاقتى كەشىپ وتكەنى دە قۇلاققا شالىندى. قورق-قورق جەلىپ، الدەكىم جوتكىرىنە بەرگەن، سىڭعىرلاي ۇزەڭگىلەر قاقتىعىسىپ كەتتى. توڭىرەك كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاستاي قاراڭعى.
— سۇيكەنبەسە جۇرە المايدى-اۋ بۇ قانجاۋعىردىڭ مالى. شۋ! — دەدى قاجىعان ءۇن شىڭكىلدەي.
— جامالداتقىر عوي بۇل. مال دەپ... و، شىركىن، بۇرىنعىنىڭ قاز مويىندارىن ايتسايشى.
— وسى قىرشاڭقىنىڭ ءوزىن الدەقانداي قىلماي ما؟ نە سوعىمعا جوق. كوكباقا نەمەنى،— دەدى تاعى دا جاڭاعى جىڭىشكە، جارىقشاق داۋىس.
نايزاعاي جارق ەتە قالعان: بەتىندە مىڭ سان شاباق ويناعانداي جىبىرلاپ جاتقان قاق، قۇيرىعىن شورت تۇيگەن ەكى سالت اتتى كورىنىپ كەتتى. وزدەرى دە ابدەن مالمانداي سۋ بولعان با، قالاي؛ قاپ-قارا، توبەسى شوشاق، دۋلىعالى باتىرلاردىڭ تاس ءمۇسىنى سياقتى.
ءتۇن قاتقان ەكى جولاۋشى اراسىندا قورق-قورق جەلىپ تە قويادى؛ الدان قارا-قۇرا كورىنسە ات باسىن ىركىسىپ، كۇبىر-سىبىرسىز قالادى. وندايدا ەردىڭ قاسىنا، جالقۇشا ەڭكەيىپ، ات موينىن سيپاپ: «ءتا، جانۋار، ءتا!..» دەيدى كۇبىرلەسە. قۇلاعىن قايشىلاپ كىسىنەپ قويا ما دەي مە ايتەۋىر الاڭداپ باعادى. مالعا سەنىم بار ما؛ ولەيىن دەپ كەلە جاتسا دا ۇيىرلەسىن كوزى شالسا بولعانى عوي. سونسىن قازاق ءجون-جوسىق سۇرايمىنمەن بۇكىل ءومىر تاريحىڭدى ايتقىزباي جىبەرە مە؟
ولار اي دالانى ءبىراز شيىرلاپ، اۋىلعا ءتۇن ورتاسى اۋا جەتتى. تىپ-تىنىش جاتقان كوشەمەن جۇرمەي سىرتقارى، وزەن بەتتەن كەپ كىردى. و جاقتا ماڭقىلداپ ۇرە قويعانداي ساققۇلاق جوق ەدى؛ ءارى وزگە كوشەدەن گورى بۇل داليعان كەڭ، الاڭ ىسپەتتى بولاتىن. مىناداي جاۋىندى تۇندە اتتىلى تۇرعاي، ەل كەرۋەندىنى دە تەرەزەسىنەن قانشا سۇزىلە قاراسا دا، اجىراتا المايتىنىن جولاۋشىلار ارينە بىلەدى. ايتسە دە ساقتىقتارى عوي.
— وي، مالعۇن-اي، ابدەن باسىمدى اينالدىردىڭ-اۋ. تۋ-ۋ، قايدان كەپ شىقتىڭ،— دەدى اتتىلىنىڭ ءبىرى ەڭسەلى ءۇيدىڭ الدىنا ءتۇسىپ جاتىپ.
— تيىش...
— سەنىڭ وسى «تيىشىڭ» جامان. ادامنىڭ يمانىن زىرك ەتكىزەدى.
— ءجا،— دەپ جارىقشاق ءۇندىسى قايىرىپ تاستادى.
بۇلاردىڭ قايتۋىن دا ۇيدە كىرپىك قاقپاي كۇتىپ وتىر ەكەن؛ قاقپا سىقىر ەتىپ، اشىلا بەردى.
— ىراش؟
— اۋ...
— ءما، اكەت!.. قاڭتارا تۇر. جاتاردا پىشەنگە قويارسىڭ.
— ماقۇل.
— ءاي، بەرسەيشى اتتىڭ تىزگىنىن.
— ءوزىم...
— و، سەرىم-اي... ءوزىڭ ىستەپ جامان ۇيرەنگەنسىڭ عوي. ءجا، مەيلىڭ،— دەدى الگى جىڭىشكە ءۇن. ايتسە دە ۇيگە بىردەن كىرە قويماي، ەسىك الدىندا اينالسوقتاپ اجەپتاۋىر ءجۇرىپ الدى. قورا تۇكپىرىنەن قاراڭداپ، جۇگىرىپ كەلە جاتقان ايەلدى كورگەندە عانا ۇيگە بەت الدى.
ىراش دالاداعى قوناق اتىن جايلاپ كەلگەنشە شالىنا قۇرعاق كيىم بەرىپ، ءتورت بۇكتەپ كورپە جايىپ تاستادى ابدەن ىلجىراي پىسكەن ەتتى ءتۇسىرىپ، وتكەن جۇما باقان اكەلەتىن سپيرتكە سۋ قوسىپ جاتىر. دالادان «ويحوي»-لاپ كىرگەن جولاۋشى پەش تۇبىندە قۋتىڭداپ وتىرعان جولداسىن كورگەندە:
— ءپالى، سەن مىندا ەكەنسىڭ عوي،— دەدى.— شىركىن، ايەل دەگەن وسى ىراشتاي-اق بولسىن دا. ال-لاۋ بالاداي تاربيەلەيدى-اۋ ءسىزدى... ەركەك سورلىدا ءپاتۋا بار ما. سوندا دا سول قىز كورسە، قىزىل كورگەن، قارعاداي جۇتىنىپ بولادى-اۋ.
— تەك... نە دەيدى-ەي مىناۋ؟
— پاي... پاي، ەندى تۇك بىلمەگەندەي جىلتىڭداۋىن قاراشى،— دەپ باقان داستارقان جايىپ جاتقان ىراشقا كۇلىمدەي كوز قيىعىن تاستاپ قويدى.
— ءاي، سەن ەندى سويلەسەڭ بۇلدىرەسىڭ. شەشىن...
— ايتا بەرسىن قايتەسىز،— دەدى ىراش اۋىز ۇيگە بەت الىپ. ءوزى جاراستى ازىلگە كۇلىپ بارادى.
ول شالىنىڭ ساپاردان كوڭىلدى ورالعانىنا-اق رازى؛ مانا ءتۇس اۋا تۇتىگىن، كىسى ولتىرگەندەي سۇرلانىپ كەلگەندى قاتتى شوشىنعان. سوندا تىستەنىپ:
— اكەڭدى تانىتپاسام با. بىت-شىتىڭدى شىعارارمىن ءالى تۇرا تۇر،— دەدى الدەكىمگە سۇستانا. كوزىنىڭ اق ەتى قانتالاپ قالش-قالش ەتتى.— ءاي، سەن قاتىن، تايتالاقتاۋىڭدى قوي! تىرتاڭداما! بايىڭمەن شۇيىركەلەسپەي دالاداعى بۇرالقى يتتەي ىقسانمەن اقىلداسىپ، جۇمىسقا شىعامىن دەگەنىڭ نە ءسوز؟ ساندالماي ءجۇر...
وسى ءسات ەسىك شالقاسىنان اشىلىپ، باقان كىرىپ كەلگەن يساحمەت تۇك بولماعانداي جىلتىڭداپ، ءجايىلىپ سالا بەردى. تورگە كورپە جايدىرىپ، دوسىن ءوزى شەشىندىردى. سىبىرلاسىپ، قىت-قىتتاسا كۇلىستى. سالدەن سوڭ باقان تىعىز شارۋاسى بارىن سەزدىردى دە، ەكەۋى كوپ وتىرماي قۋىرداقپەن شاي عانا ءىشىپ ءجۇرىپ كەتتى. ەركەكتىڭ ءىسىن قازاقتىڭ قاي قاتىنى تەكسەرىپ، سۇرايدى دەيسىڭ. ىراش تا ەشتەڭەنى تۇسىنگەن دە، بىلگەن دە جوق. ايتەۋىر جاڭاعى ءبىر قارا دۇلەي داۋىلدىڭ ورشىمەي، سايابىر تاپقانىنا، باسىلعانىنا شۇكىرلىك ەتتى. شىعىپ بارا جاتىپ: «تاعى دا ۇيىقتاپ قالما. اس سال. كوپ كەشىكپەي ورالامىز»،— دەپ شالى ءامىرلى ءۇن قاتقان-دى؛ سوندا ىراش ونىڭ ءجىبي قويماعانىن ءبىرتۇرلى جانى تۇرشىگە سەزىنىپ، ۇرەيلەنە تۇرىپ قالدى.
«نەگە رەنجىدى؟ نە جازدىم؟ جۇمىسقا شىعام دەسەم، ونىڭ نە سوكەتتىگى بار؟ جو... جوق، ساباتپايمىن... ساباسا ولەم! ولتىرەدى...» — دەي بەرگەن سوندا ول كۇبىرلەي.
كيىز-الاشالارىن قاعىپ، ەدەندى جۋسا دا، قازانعا قازىعا ارالاستىرا قويدىڭ جاس ەتىن ساپ، سۋ قۇيسا دا شالدىڭ جارىقشاق داۋسى، قانتالاعان كوزى ويىنا ورالىپ، ابدەن زارەزاپ قىلدى. سونان ول ۇيدەن قارىس اتتام شىعا الماي، توردەگى كورپەگە كەپ تىزە بۇكتى. «جو... جوق، ناق وتكەندەگىدەي ساباسا... ولگەنىم. ءيا، ولتىرەدى. كوكەم بولسا...» اۋىر مۇڭدى جاس كەلىنشەكتىڭ جانارى كۇلىمدەي، جىلت ەتە قالدى. «كوكەم ءتىرى... تۇندە تۇسىمدە كوردىم. مەنى كوتەرىپ ءجۇر. جىلاما دەيدى... ول ولسە اپاممەن بىرگە كورىنەر ەدى عوي. جالعىز كەلدى. جوق، مەن قارا قاعازعا سەنبەيمىن. ولمەيىم. كوكەمدى كۇتەم». ىراش ەلەڭدەي دالاعا قۇلاعىن تىكتى. تەرەزە تۇسىنان دۇسىرلەي اتتىلار ءوتتى. «ءيا، سولار...»
قازان استىنداعى وتىندى كومەيلەتە ىسىرىپ تاستاپ، جۇگىرىپ شىقتى. يساحمەتتەر ەكەن؛ كوڭىلدى، سامبىرلاسا كىردى. ءىراشتىڭ كۇتكەنى ۋلى ءسوز، اششى تاياق ەمەس پە ەدى؛ مىناۋ نە؟ شالى: «اتتى قاڭتارا تۇر. جاتاردا پىشەنگە قويارسىڭ؟»،— دەگەندە ول قاتتى قۋاندى...
ەندى مىنە ىراش باقاننىڭ ازىلىنە سىقىلىقتاي كۇلىپ وتىر؛ ءار كەز قىزعىلت تارتىپ تۇراتىن ەكى بەتىنىڭ ۇشى ونان ءارى نۇرلانىپ، ۇيالى قارا كوزى وندىق شامنىڭ جارىعىمەن شاعىلىسا ويناقتايدى. اۋىزعى بولمەدە سۋلىعىن شەشىپ، تورگە جەڭىلدەنىپ كەپ جايعاسقان باقان قولتىعىنداعى قوس قۇس جاستىقتى مىجعىلاي تۇسەدى؛ اياعىن كوسىلىپ جىبەرگەن. اۋزىن اشىپ، ءوزىن قولپاشتاعان دوسىنىڭ اڭگىمەسىنە ەلىتىپ وتىرعان يساحمەتكە قاراي اراق پەن ەكى تاي ستاكاندى ايەلى ىسىرىپ قويدى.
— Tic قاقتى، كارى شوڭگە ەمەس پە. ىراشقا تىگىسىن بىلدىرمەي ىستەگەنسيدى. ەھ... ءجون عوي. تەك سەن ويلاعانداي ىراش بالا ما ەكەن. قاراشى،— دەدى باقان مىقىندى، قوس انارى جەڭسىز كەۋدەشەسىنەن ءبىلىنىپ-اق تۇرعان ۇياڭ كەلىنشەكتى قىزىقتاي ءتۇسىپ. ونىڭ ءجۇزىن جاسىرىپ، سىرت اينالعانى دا قىتىقتاعانداي ەدى.— قۇدايعا شۇكىر وزگەنى بىلمەسە دە، سەنى سەزەدى، يسەكە. ءجا... ءجا... اقتالماي-اق قوي، ىراش!.. شالىڭنىڭ قازىرگى ءتۇرىن قاراشى. قانداي موپ-موماقان! قاراشى، ىراشتاي... قاراشى... وسى قوي اۋزىنان ءشوپ الاتىن-اق جىگىت پە، ءا؟
— باكە...
— ءا، سولاي ما؟
— و تۇقىمىڭ قۇرىعىر،— دەدى يساحمەت ءزىلسىز، قىت-قىتتاي كۇلىپ.— ويىننان وت شىعىپ جۇرەر قويساڭشى-ەي؟!
— قورقادى ەكەن، ىراش، ءا؟
— نەگە، باكە، قورىقپايدى. سىيلايدى. مەن سەنەم عوي وعان.
— ءا، سولاي ما؟
باقان باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.
— ءيا...
ىراش مارجانداي تىزىلگەن كىرشىكسىز تىستەرىن كورسەتە ەركەلەي، قىلىقتى كۇلىپ قويدى. وعان ىلەسە يساحمەت تە ءماز؛ ساسىق كۇزەننىڭ ىنىندەي ۇڭىرەيگەن، وپىرىق اۋزىن اشىپ قالىپتى.
— ءيا، سەندەر باقىتتىسىڭدار. ءبىردى — ەكى، ەكىنى — ءۇش قىپ وتىرعان، الدا قىزىقتارىڭ بار جانسىڭدار،— دەدى باقان، سالدەن سوڭ مۇڭايا.
— ءجا، مويىما، باكە. ءبارى دە ءالى-اق قوي.
— قايدام...
— سەن ماعان سەنسەيشى. وتكەندە ءوزىڭ كەلمەدىڭ. قايت دەيسىڭ ەندى،— دەدى يساحمەت قوزعالاقتاي. ءبىر يىعىنان تۇسىڭكىرەپ كەتكەن كۇرتەسىن تۇزەي، قايتا جامىلدى.
— ە، تىرلىكتە تىرباڭداپ ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلەمىز بە؟
— ونىڭ راس، باكە...
— كانە، اس الىڭىزدار. سۋىپ قالدى عوي،— دەپ ىراش ۇيمە تاباق ەتتى قوناققا قاراي ىسىرىپ قويدى.
«ءۇنى قانداي بيازى. سىڭعىرلاپ، بۇكىل جۇرەك، قولقاڭدى سۋىرىپ بارادى». باقان يساحمەتكە قىزعانا كوز تاستادى؛ ايتسە دە ونىسىن سەزدىرمەي باقتى. الدىنداعى ەتتى قارپي اساپ-اساپ جىبەردى. قىرلى ستاكانعا مولدىرەتە قۇيىلعان اراقتى دا كوپ تارتىنباي قاعىپ سالدى، سونان تاباقتاعى ەت ەڭسەرىلگەنشە باسىن دا كوتەرگەن جوق. يساحمەت تە پالەن دەپ دوسىنىڭ كوڭىلىن بولە قويمادى.
— سورپا اكەلەيىن بە، يسەكە؟ — دەدى ىراش قولىمەن جەر تىرەي تۇرماق بوپ.
— مەيلىڭ... قاتىق بار ما ەدى؟
— بار...
— ونى دا اكەل.
— ۋا، يسەكە، سىزگە نە بولعان، ءا؟ — دەپ باقان تاباقتان باسىن كوتەردى. اۋزىنىڭ اينالاسى جىلتىراعان ماي؛ كوزى موليە قالىپتى. ماناعى جارقىلداق جانار جوق.
— ە، نە؟
— جانىم-اۋ، ىراشقا قۇيماپپىز عوي.
— قوي، ويباي. اللا ساقتاسىن، ىشپەيىم،— دەپ ىراش وت باسىپ العانداي ىرشىپ ءتۇستى.
— وتىر. بولمايدى. ەڭ بولماسا ءبىر ال.
يساحمەت قىزىپ قالعان؛ ايەلىن يىعىنان باسىپ، ەرىكسىز قايتا وتىرعىزدى. جاڭاعى باقاننىڭ «باقىتتىسىڭدار» دەگەنى، ىراشتىڭ «مەن سەنەم شالىما» دەپ ىڭعايىنا جىعىلعانى تۇرتكى بولدى بىلەم؛ ءوزىنىڭ ءسوزى ءوتىمدى، وتكىر ەكەنىن كورسەتىپ، ماقتانعىسى كەپ كەتتى:
— ءىراشتاي، كانە مەنىڭ ساۋلىعىما تارتىپ جىبەرشى.
— كوپ قوي...
جاسقانا ستاكاندى كەيىن ىسىردى؛ ارا تۇسەر دەدى مە باقانعا قارادى. ءوڭىر ىلگەگىن اعىتىپ، تۇكتى بىلەگىن كورسەتە جەڭىن ءتۇرىپ جاتقان، اڭداماعانسىپ:
— ە، باسە... مىنە، ناعىز جىگىتتىڭ ءسوزى،— دەيدى گۇر-گۇر ەتىپ.
— ءاي، الامىسىڭ؟ سەنىڭ نە، جانىڭ مەنەن ارتىق پا؟
— ءقازىر... ءقازىر، يسەكە. اسىقتىرماشى،— دەپ ءسال جۇرەكسىنە، جيرەنە قاراپ وتىردى دا، سوراپتاي ۇزاق ءىشىپ، ازەر تاۋىستى.
داستارقان باسى دۋىلداپ، قايتا قىزا ءتۇستى؛ ەت سوڭىنان شاي ءىشىلدى. ءازىل-قالجىڭ ءبىر تولاستاعان جوق. قىزدى-قىزدىمەن ەركەكتەر دالاعا شىعىپ، اتتارىن وزدەرى جايلادى. ولار دابدىرلاسا، جاڭبىردىڭ باسىلعانىن، ەرتەڭ كۇننىڭ شاعىرماق، شۋاقتى بولاتىنىن اڭگىمەلەپ قايتا كىرگەندە اياق-تاباق جينالىپ، توسەك تە سالىنىپ قالعان ەدى.
شالا باۋىزدالعان قويداي توسەككە باسى تيىسىمەن باقان قورقىراي جونەلدى. يساحمەت تە كۇشىكتىڭ قىڭسىلاعانىنداي ءبىر دىبىس شىعارىپ ىڭىرسيدى؛ شاماسى ءتۇس كورىپ جاتىر. ءىراش قانا وياۋ؛ ول اۋىز ۇيدە ونى-مۇنى ىستەپ كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ، جاڭا عانا تىزە بۇكتى؛ قارسى الدىندا شار اينا، سول جاعىندا جەتىلىك ماي شام. «ءبىر بەتىم — قارا، ءبىر بەتىم اق... سولعا ءسال بۇرىلسام شە؟
ەكى بەتىم دە نۇرلى... اق، تۋ سىرتىم كۇڭگىرت؟» — دەپ شاشىن تارقاتىپ، وزى-وزىنەن كۇلىمدەپ وتىر. كەيدە قولىمەن اۋزىن باسىپ، سۇقتانا تورگى ءۇيدىڭ ەسىگىنە قاراپ قويىپ دىبىسسىز كۇلەدى. اراقتىڭ بۋى ما، جوق الدە جاستىقتىڭ قىزۋى ما؛ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، ورەكپي تۇسەدى. شاشىن قايتا ورمەي، يىعىنان اسىرا جاۋىرىنىنا سەرپىپ تاستادى دا ورنىنان تۇردى. بۇرىن جىلى توسەكتەن جانى تۇرشىگە، الدەقانداي زورلىقشىل قينالىسقا ءجۇزى شىداماي اۋىز ۇيدە ءجۇرىپ الاتىن؛ بۇ جولى كوپ كۇتتىرمەي، ءوزى بەت الدى.
ءبىر قىرىن، قابىرعاعا قاراپ جاتقان يساحمەت جاۋرىنى كۇرجيىپ، جامىلعان كورپەسى اشىلسا دا قوزعالا قويمادى؛ ادەبىندە جوق، قىلىقسىز، ءسابي مىنەز ىراش تۇڭعىش رەت شالىنا تىعىلا ءتۇسىپ، موينىنا اق بىلەگىن ارتتى.
— ورتەنىپ باراسىڭ عوي. ءارى... ءارى جاتشى،— دەدى يساحمەت كۇڭكىلدەپ.— ۇيىقتايىن دا. قۇدايدىڭ ءبىر تىنىشتىعى جوق...
كۇيزەلە سويلەپ جاتىپ شالى تاعى ۇيىقتاپ كەتتى.
تەرەزەدەن تۇسكەن بوزاڭ ساۋلە سىبىرلەپ تاڭنىڭ اتىن كەلە جاتقانىن سەزدىرەدى. الاكولەڭكە بولمەدە باقاننىڭ قورىلىنان وزگە دىبىس جوق؛ اۋىق-اۋىق تەرەڭ كۇرسىنە، ۇيقىسىز ىراش قانا توڭبەكشيدى. جوق، يساحمەت تە وياۋ ەكەن؛ ءتىرى ارۋاقتاي قالتيىپ ورنىنان تۇردى؛
— ىراشتاي، جاتا بەر. مالدى ورىسكە شىعارايىن. ايتپەسە الگى ىقسان توبەمىزدى ويار،— دەدى ول كەلىنشەگىنە ەڭكەيە سىبىرلاپ.— ەسىكتى ىلمەي-اق قوي. مەن تەز ورالام. قايتىپ كەپ كوز شىرىمىن الماسام، باسىم سىنىپ بارادى.
— كەتپەسەيشى.
— ويباي-اۋ، مال يەسىز عوي. ەرتەرەك جيناپ الايىن. الا جاۋىندا ۇزاي قويماعان شىعار. تەز ورالام،— دەپ شال كيىنە باستادى. تورگى بولمەدەگى قورىلعا قۇلاعىن تىگە قاپ، ىلە كوز قيىعىن كەلىنشەگىنە تاستادى. وندايدا اۋزىن اشىپ، ەكى ۇداي تۇرىپ قالادى. فەرمانىڭ ساۋىن سيىرلارى ەسىنە تۇسسە، اسىعا قايتا كيىنەدى.
— يسەكە، مەن دە ساۋىنعا بارايىن دا، ءا؟
— قوي ءارى، ساندالماي جات. بۇرالقى يتتەي تەنتىرەگەن جالعىز باستى جىگىتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلاتىن ءجايىم جوق،— دەدى ول قاھارلانا.— ەسىكتى ىلمە. كەشىكپەيىم... كەلەم...
ىراش ءۇنسىز قالا بەردى؛ جامىلعى كورپەسىنە قىمتانا ءتۇسىپ، كوزىن جۇمدى. ايتسە دە كىرپىگى ىلىنەر ەمەس. ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، ويى ءارى-سارى. ورەكپىگەن جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، ۇركەكتەپ، ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. قۇلاعىن قۇس جاستىققا جاپسىرا تىڭ تىڭدايدى: «انە، قاقپا الدىنا اتىن جەتەكتەپ يسەكەڭ شىقتى. ءمىندى... مىناۋ تۇياعى سىقىر-سىقىر ەتىپ كەتىپ بارا جاتقان باسپاق. ءيا، ول ءقازىر باسى بۇلعاقتاپ: «قاي اۋلاعا قويىپ كەتسەم، ءا»،— دەگەندەي قىڭىر تارتىپ بارادى. ناعىز قىزىل كوز پالەكەت. سويىن الاتىن-اق مال. قايتەسىڭ... تۇقىمى ءسۇتتى دەپ يسەكەڭ جۋىتپايدى. ءوزى قۋ، ونىڭ الدىندا قاشپايدى. مىنە، يسەكەڭ دۇسىرلەي تەرەزە تۇسىنان ءوتتى. مەن قاشان ۇيىقتايىم؟ نە كورىندى ماعان؟ كۇندەگى وسى... تىپ-تىنىش. «جوق، بىرەۋ اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن جاۋىپ، بەكىتتى عوي. كىم؟ دالاعا شىعىپ جۇرگەن باقان با؟ قورىلى ەستىلمەيدى، سول ارينە... قوي، مەن ىلگەشەگىن سالما دەيىن!» ول كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان قۋناقى، جەڭىل تۇردى. قالىڭ، كەلتە شاشى جاۋرىنىنا توگىلە سۋسيدى. سالقىن لەپ الاۋلاعان، جۇپ-جۇمىر ءتانىن قاۋىپ الدى؛ ءون بويىن ەرەن ءبىر سەرگەكتىك بيلەپ، ءار مۇشەسىنىڭ قۋاتىن، ويىنساقتىعىن سەزىندى.
جارما ەسىك سىقىر ەتتى. ىراش شوشىنا، قولىنداعى ءالى كيە قويماعان كويلەگىن تاستاپ جىبەردى. تورعا تۇسكەن ەلىكتەي ەكى كوزى جاۋدىراپ: «اعاتاي...» — دەي بەرەدى كۇبىرلەپ. سالالى، نازىك ساۋساقتارىمەن كەۋدەسىن كولەگەيلەگەن بولادى. تابالدىرىقتى اتتاي توقتاعان دەنەلى قارا دا باسپالاپ؛ جاقىنداپ كەلەدى.
— ىراش،— دەيدى ءۇنى دىرىلدەي.
كەلىنشەك وز-وزىنەن ىعىستاپ، توسەگىنە دە جەتتى. ءسۇرىنىپ كەتتى. تىزەرلەي شەگىنشەكتەپ:
— نە؟.. كەت! نە كەرەك ساعان. كەت... قويىڭىز دەيمىن. نە ىستەيسىز. ءجىب... بەر،— دەدى ول تۇنشىعا.
— ىراش، جانىم...
— اعاتاي، ونىڭ نە... اعا... ۇيات قوي...
12
ىقسان ءۇيدىڭ سىرتىنا شىقتى. سۇر شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان؛ جالاڭباس، اياعىندا كەرزى ەتىك. ءجۇزى قۋاڭ. تۇنىمەن كىرپىك ىلمەگەنى كورىنىپ-اق تۇر؛ كوزىنىڭ اينالاسى قالتالانىپ كەتكەن، قاباعى سالىڭقى. تىزەسىندە بۇعىپ جاتقان بومبانىڭ جارىقشاعى بۇلتتى كۇندەرى شانشىپ، مازالايتىن؛ سونىسى تاعى قوزعالىپ، قاتتى قيناعان ءتارىزدى. «جوق، قالاعا بارىپ قارالماي بولمايدى. اسقىنسا جامان... ە، ءتايىرى-اي، قايتەدى دەيسىڭ. كۇن اشىلدى عوي. تىنشىر. كوتەرىلسە بارارمىن. جاۋداي جۇمىستىڭ ۋاعىندا ەمدەلىپ جۇرەم بە». مىنە، ول وسىلايشا تاڭ قۇلانيەكتەنە تۇنىمەن كىرپىك ىلمەي، زار قاقساتقان جاراقات ازابىن ۇمىتىپ، ىلكى ويىنان اينىپ شىعا كەلەتىن. بۇل جولى دا سول ءبىر كۇيدە.
دالا قارا كۇرەڭ؛ كەشەلى-بەرگى جاۋىننان بوگىپ قالىپتى. «شىركىن، وسى جاڭبىر شىلدەدە بولسا عوي. تاندىرى كەپكەن جەر قۇلپىرىپ كەتەر ەدى-اۋ، ءا؟!» دەپ ويلادى ىقسان اۋلانىڭ ىرگەسىنەن باستالار، بوزاڭ تارتىپ كەلە جاتقان دالاعا قاراپ. مول ىلعالدى، كۇڭسى جەر ءيىسى سەزىلەدى؛ الگى ءبىرتۇرلى تىنىستى قىتىقتاپ، سەرگىتكەندەي دە. ءار تۇستان قىلعىنا قوراز شاقىرادى. سيىر تۇياعىنىڭ سىقىرى، قوزى-لاقتىڭ جامىراي ماڭىراعانى، الدەقايدان تۇيەنىڭ ۇزىلتە بوزداعانى تاڭعى اۋادا جاڭعىرىقپاي، قالىقتايدى.
— اك!.. اك ءارى! ويباي-اي، قاراڭ قالعىردىڭ مالى-اي، ءا! اياعىمدى وڭدىرماي ەزىپ كەتتى-اۋ،— دەپ كورشى اۋلاداعى ايەلدىڭ باجىلداي قارعانىپ، سارت-سارت مالىن ۇرعانىن، تەمىر شەلەكتىڭ داڭعىرلاي قۇلاعانىن ەستىگەندە عانا ول ويانعانداي سەلك ەتتى.
«كۇيىنەدى عوي، قايتسىن. تۇرمىس اۋىر. سوعىس ءالى بىتەر ەمەس». ىقسان جوتكىرىنە، تاماعىن كەنەپ قويدى. جان قالتاسىنان شىلىم الىپ، گازەت قيىندىسىنا وراماق بوپ ءبىر وقتالدى دا، ونىسىنان اينىپ قالدى؛ تۇنىمەن تارتقاننان با، جۇرەگى كىلكىپ بەتتەتپەدى. «قۇرىپ كەتكىردى قايدان ۇيرەنىپ ەدىم. الدەنەنى جوعالتىپ العانداي شەكپەسەڭ ەسالاڭ كۇيگە تۇسەسىڭ...» وسى ءسات ىقساننىڭ قۇلاعىنا ىڭىرسىپ، ۇيقىسىراعان ءسابيدىڭ ءۇنى شالىندى. ويى ءبولىنىن كەتتى؛ ول تاڭىرقاي بۇرىلىپ:
— بۇ كىم؟ — دەدى.
تىپ-تىنىش... ەش دىبىس جوق. ءۇيدىڭ ەسىگى جابىق تۇر. وعان جالعاس بوس، القا-سالقا اشىق مال قورا. اق ءتوس قارا قارلىعاش ۇشىپ كەپ ۇڭىرەيگەن ەسىكتەن كىرىپ كەتەدى دە، زاۋلاپ تەرەزەسىنەن شىعادى. «نەعىلعان دىبىس؟ قايدان شىقتى؟ اۋىل ىشىندە بۇرالقى مىسىق كوپ. سونىڭ ءبىرى تەرەزەدەن ۇيگە كىرىپ كەتتى مە؟» ول ۇيگە قاراي بۇرىلعان، الگى ءۇن ناق اياعىنىڭ تۇبىنەن شىقتى. ىقسان شوشىنا كەيىن سەرپىلدى.
قوس جۇدىرىقتاي قارا تۇمسىق، اق كۇشىك؛ ابدەن جاۋراپ توڭعان، ءدىرىل-دىرىل ەتەدى. ەكى قۇلاعىنىڭ ۇشى بالشىق. ىقسان كوتەرىپ العان، ونان ءارى قىڭسىلاپ قويا بەردى. اۋلادان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرەر دەي مە، موينىن سوزىپ، جالبارىنا قارايدى. ۇيگە اكەپ ءسۇت، ۇساقتاپ نان بەرگەنسىن شاۋىلدەي ءۇرىپ، ىرىلداپ ايبات شەگە باستادى. وعان ىقسان بالاشا ءماز بوپ:
— مۇنىڭ نامىسقوي، ارشىلىن قاراشى،— دەدى تۇرتكىلەي.
جۇپىنى ءۇي ىشىنە تاعى ءبىر جان قوسىلعانداي قۋانىپ، ەكى كوزەل ءسۇت ءىشىپ، نان جەدى دە ىقسان ورنىنان تۇردى. ادام تابيعاتى دەگەن سول-اۋ؛ ءسال نارسەدەن اشىلىپ، جايدارىلانا قالادى. اقىل توقتاتىپ ەسەيسە دە ءوزىن قانشا ۇلكەن ساناسا دا ءار جاعىندا، جان-جۇيەسىنىڭ قالتارىسىندا انا سۇتىمەن سىڭگەن ەركە، ءسابي قىلىق جوعالمايدى ەكەن دە.
ىقسان وي ۇستىندە؛ اياعىنىڭ استىنا كەپ جايعاسقان اق كۇشىككە كوزىن سىعىرايتا قارادى. «مۇنىڭ اتى كىم؟ جوق، نە دە بولسا جاڭادان قويۋ كەرەك. ءوزى ىزاقور، شاقار ەكەن. ءسال بويى جىلىپ، ىشىنە ءنار بارىپ ەدى، — ارسىلداپ قويا بەردى عوي. «كىشكەنتاي دەپ باسىنبا! قىتىعىما تيمە»، — دەيتىن سياقتى. ارلىسىن قايتەرسىڭ... ءيا، ءيا... بۇل ناعىز ارلان... ارلان دەگەن ءجون». ىقسان كۇشىكتى كوتەرىپ الدى:
— ارلان! كا، ارلان! — دەدى ول قۇلاعىنا ايقايلاپ. كۇشىك ۇركەكتەي باسىن كوتەرىپ، قىڭسىلاپ قويا بەردى.
— ءجا، قورىقپا. تيمەيمىم... سەنىڭ اتىڭ ارلان! ءتۇسىندىڭ بە؟ ارلان!..
الدەكىم تەرەزە شىنىسىن دۇسىرلەتە قاقتى. كۇشىگىن كوتەرىپ بارىپ قاراسا، كوشەدە سەرىك تۇر. دالاعا شىق دەپ ىمداي ءتۇستى دە، شالبارىنىڭ ىشقىرىن كوتەرىپ قويدى؛ قولىنىڭ سىرتىمەن تاناۋىن ءبىر سيپادى. جاقىنداي بەرە ىقساننىڭ قولىنداعى اق كۇشىكتى كورىپ، اڭىرىپ قالدى. ىلە ىشكە قاراي ءوزى جۇگىردى. «ءا بالا، سولاي ما ەكەن». ىقسان ماساتتانا ءسابي مىنەزىنە كۇلىپ جىبەردى.
Miنe، ەسىك الدىندا سەرىك. ەكى كوزى كۇشىكتە. نەگە كەلگەنىن دە ۇمىتقان. ۇستىندە مول تىگىلگەن كۇپەيكە، بالاعى ۇزىندى-قىسقالى شالبار. باسىندا جاپىرايعان جامان، سۇر كەپكى؛ ءبىر جامباستاعان قىزعىلت باتەڭكەسىنىڭ باۋى بايلانباعان، شۇباپ جاتىر.
— قاسقىر ءيتتىڭ كۇشىگى مە؟ — دەدى ول ءبىرازدان سوڭ.
— جوق، اڭشى يتىنەن... قايىڭقاپتال عوي. كورمەيمىسىڭ؟
— ىم... ساتاسىڭ با؟
— قانشاعا الاسىڭ؟
— بىلمەيىم،— دەدى سەرىك كۇمىلجي. ىقسان كۇلىپ جىبەردى.
— ءجا، ءما... ساعان بەرەيىن. تەنتەك بولمايسىڭ با؟
— جو... جوق، ىقسان اعا. اق كۇشىكتى قۇشاقتاي كوتەرىپ، ەسىككە بارىپ قالعاندا عانا ءىقسان ونىڭ نەگە كەلگەنىن سۇراماعانى ەسىنە ءتۇستى:
— سەرىك...
— اۋ؟..
— نەگە كەلدىڭ؟ كىم جىبەردى؟
— اجەم... پىشەنگە بارام دەيدى. مەنى دە اكەتەدى. سىزگە كەلىپ شاي ءىشسىن دەيدى.
— ا... مەن اۋقاتتاندىم. راقمەت ايتتى دە. جاراي ما؟
— ماقۇل.
سەرىك بىردەن شىعا جونەلمەي قيپاقتاپ تۇر؛ اق كوجەكتەي كۇشىكتى باۋىرىنا قىسا تۇسەدى. ىقسان كۇلىمدەي قارادى.
— بار... بارا عوي، اينام.
— اعا...
— ءيا.
— اتى كىم؟
— كۇشىكتىڭ بە؟.. ارلان.
— ارلان... ارلان مەنىكى عوي ەندى، ءا؟
— سەنىكى. باتەڭكەڭ باۋىن بايلامايسىڭ با؟
— ءقازىر. ول كۇشىكتى جانىنا قويىپ بايلاماق بولعان؛ الگى اياعىنا وراتىلىپ، بالاعىنان تىستەپ ويناي باستادى. سەرىكتىڭ ءزىلسىز «جات»، «كەت» — دەگەنىنە ەرەگەسە ايبات شەگە، ىرىلدادى. ىقسان ەكەۋىنىڭ تىرلىگىنە شەك-سىلەسى قاتا كۇلدى. ارى-بەرىدەن كەيىن كۇشىگىنە ءوزى قىزىعىن، بەرمەي، اينىپ قالار دەدى مە؛ سەرىك باتەڭكە باۋىن شالا-شارپى بايلاپ، تومپالاڭداي شىعا جونەلدى. كۇشىكتى باۋىرىنا قىسىپ الىپتى؛ شينەلىن ءبىر يىعىنا ءىلىپ، ىلەسە شىققان ىقسانعا، ارتىنا قاراپ قولىن بۇلعايدى.
«بالا دەگەن سول-اۋ، ءا؟ قۋانۋى دا، رەنجۋى دە اپ-ساتتە. قىزىق»،— دەدى ول ويعا قالىپ. فەرماعا بەت العاندا دا، الگى ءبىر ءسابي قىلىعى كوز الدىنان كەتپەي قويدى.
فەرما اۋىلدان ەكى-اق شاقىرىم؛ قالىڭ قىزىل جىڭعىلدى، وزەنگە جاقىن ءوردىڭ ۇستىندەگى ۇزىنشا، شىم قىستاۋ. توبەسىنىڭ ءار جەرىنەن قاسقىر تىستەنگەن بورەنەنىڭ ۇشى كورىنەدى. اۋىل جاق بەتتە ەتەكتى وياڭ بار؛ جاز، قارا كۇز مال سول جەردە ساۋىلادى: ورنىن كوپ اۋىستىرمايتىنى سيىردىڭ جاپاسى ءار توبەنىڭ، سايدىڭ ىشىندە قالماسىن دەگەندىك — ول قىستىق وتىن عوي. اناۋ ۇزىنشا قورا دا كوكتەمگە سالىم ۇلكەن «زاۆود» ىسپەتتى؛ تاۋ-توبە قي ويىلادى. بيىل پىشەن از: ىقساندى قينايتىنى وسى.
ول باسى بۇلعاقتاعان جيرەن تۇعىرىن سيپاي قامشىلاپ كەلەدى. ءالسىن-الى موينىن سوزىپ وياڭداعى ساۋىنشىلارعا قاراپ قويادى؛ الدەكىمدى ىزدەيتىن ءتارىزدى. قارالا ورامالدارىن شاشاقتى، كونە شارقاتتارىن تاماق استىنان وراي تارتقان كۇپەيكە، پلاشش، كەيى ءتىپتى پالتو كيگەن ايەلدەردىڭ بارىمەن اۋدەم جەردەن داۋىستاپ امانداسىپ، اتىن قورانىڭ جانىنداعى جالعىز ءتۇپ قىزىل جىڭعىلعا بايلادى.
— ۋا، قالايسىزدار؟ ۇلگەرە الاتىنسىڭدار ما؟ — دەدى ىقسان قامشىسىن ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ جاتىپ؛ شەتكەرگى، قىزىل شىرايلى ساۋىنشى سۇراقتىڭ وزگەگە ەمەس ءبىر وزىنە ارنالعانىن اڭداپ بۇرىلدى.
— قاينىم، قالاي دەيتىن نەسى بار، كورىپ تۇرسىڭ عوي. اۋىر. كىسى باسى ون سەگىز سيىر. ون ءۇشتىڭ ءجونى بولەك ەكەن دا. ەكى قارىمىز سالدىراپ قالادى...
«بالىم قاريا كەشە عانا بالاسىنىڭ جەتىسىن وتكىزگەن؛ شىنىمەن پىشەنگە شىقپاق پا؟ نەمەرەلەرىن قايتەدى. سەرىك وقىمايدى جاس... جاقسى ونى اكەتسىن، شولپان شە؟ اناۋ سەيىتىن كىمگە قالدىرىپ كەتپەك؟ ەستيار دەگەنمەن دە بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە؟.. پىشەنگە ون ادام كەرەك. ون ادام جەتپەيدى. ءيا، مىنا كىسىنىڭ ايتىپ تۇرعانى راس. اۋىر. كەيىن ۇلگەرە المايمىن ءبارىبىر دەپ شالا ساۋۋى دا مۇمكىن. ءقازىر تاڭ دا سۋىتتى. قولدى مۇزداي سۋمەن جۋعاسىن كۇلدىرەپ، ابدەن قاجىتادى،— دەپ ويلادى. Meن بۇ كىسىنى تانيمىن. ساعىنايدىڭ جەڭگەسى... مەرۋەرت... ءيا، مەرۋەرت...»
— قاينىم، ماعان تاعى بىردەڭە دەدىڭ بە؟
«داۋسىم شىعىپ كەتتى، ءا؟ ۇيات بولدى-اۋ. جۇمىسىنان قالدىرىپ الدەنەنى سۇرايمىن دا، ءوزىم تىڭدامايمىن. نەسىن تىڭدايىم؛ بەلگىلى، بىلەتىن ءجايىم. و دا سەزەدى مەنىڭ بىلە تۇرا سۇراعانىمدى. مەن سۇراۋعا ءتيىسپىن. ول ايتادى. ءسال دە بولسا، سونان جەڭىلدىك تابادى».
— ءيا، يسەكەڭدى كورمەدىڭىز بە؟
— و كىسى جاڭا عانا كەلگەن، الگى قىزىل قاشاردى ىزدەپ كەتتى. وتكەن ءتۇن مالعا قاراۋعا قولى تيمەگەن بە، قالاي.
— ا... باسقاسى تۇگەل مە؟
- تۇگەل. قۇداي ساقتاعان عوي. كەشەگى جاۋىندا ءبورى تيسە جەر ساباپ قالار ەك، — دەدى مەرۋەرت باسىنداعى ورامالىن تۇزەي تارتىپ.
— اعايدان حات-حابار بار ما؟
— بار... كەشە تاعى كەلدى. امان...
— كۇندەگىدەي ەمەس، بۇگىن تىم كوڭىلسىزسىڭدەر عوي، — دەپ قالدى ىقسان كەۋدەسىن كوتەرە ءتۇسىپ. مۇنىسى ازىلدەگەنى.
— اناۋ كەنجەقىزدىڭ كۇيەۋىنەن قاعاز كەلدى.
— ءا...— «تاعى دا ءبىر ازامات ورالمايدى دە. قاشان تاۋسىلادى، بىتەدى. ەل قارالى دەمەي-اق «قاعاز» دەيتىن بولىپتى. ءبارىبىر سول، ورنى تولماس قاسىرەت».— وتىن-سۋ جاعى قالاي ەكەن؟ جەتىسىن، قىرقىن وتكىزگەندەي نەسى بار؟
— ءىرى قارادان دا، ۇساق جاندىقتان دا قۇرالاقان ەمەس. كۇيەۋى شارۋا ەدى عوي.
ىقساننىڭ ەسىنە بۇدان ءۇش اي بۇرىن، ەكى جۇمالىق قىسقا دەمالىسقا كەلىپ كەتكەن تانكيست جىگىت ءتۇستى. كونتەك ەرىن، ۇزىن قارا ەدى. ىقساننان ءۇش جىل بۇرىن ونجىلدىقتى ءبىتىرىپتى. وزدەرى كوپ اعايىندى؛ اكە-شەشەسى بار بوپ شىقتى. كورشى كولحوزدا تۇراتىن كورىنەدى. ءبىر جۇما سوندا جاتىپ، ءوز ۇيىنە كەلىپ وتىرعانى وسى ەكەن. سوعىستىڭ الدىندا عانا ەنشى الىپ، بولەك وشاق قۇرىپتى. ۇلكەن ءبىر شابۋىل كەزىندە كوزگە ءتۇسىپ، ەرلىك كورسەتكەنسىن دەمالىس بەرگەن بە، قالاي. ايتەۋىر سول، بۇل قانداي دەمالىس دەي قويعان ادام بولماعانسىن ىقسان دا شۇقشيىپ سۇراماعان.
سارالا تاڭنان تۇرىپ قورا-جايىنىڭ اينالاسىن وڭداپ، ءۇيىنىڭ توبەسىن اشىپ قامىسپەن قايتا جاپقانى دا كوز الدىندا؛ ەل سوندا: «قايتسىن-اي، كەتپەن مەن كۇرەكتى ساعىنعان عوي. قارۋ اسىنىپ، جاۋدى قىرا بەرۋ دە مەزى قىلاتىن شىعار-اۋ»، — دەگەن. ەندى مىنە «سويتسە كۇنى ءوتىپ بارادى ەكەن دە»، — دەپ وتىر. «كۇيەۋى شارۋا ەدى عويدىڭ» ءار جاعىندا وسى ءبىر اششى، سوڭعى كۇرسىنىس بار...
— ءتۇسىڭ قاشىپ تۇر، ىقسان، ەسكى جاراڭ مازالاپ جۇرگەن جوق پا؟
مەرۋەرت جىگىت جۇزىنە ۇڭىلە قارادى.
— جوق... مۇمكىن پىشەندى قويا تۇرارمىز، ماكە، ءا؟ قالاي ويلايسىز؟ — دەدى ىقسان اناداي جەردە جاتقان كەسپەلتەك اعاشتىڭ ۇستىنە جايلانا وتىرىپ جاتىپ.
— قوي ويباي... وتكەن قىستى بىلمەيمىسىڭ. قۇرىسىن، ولمەسپىز، ۇلگەرەمىز عوي. پىشەنسىز قيىن بولار. وعان تاۋەكەلدەنبەيىك.
— ءيا...
— پىشەندە ءوزى كىمدەر بار؟
— بالا-شاعا، شال-شاۋقان دا.
— ە، ولار نە ءوندىرۋشى ەدى. جوق... پىشەننىڭ ءجونى بولەك. بولگەن ادامدارىڭدى جىبەر. مايداننان ەرلەرىمىز ورالعاندا جۇتاپ وتىرمايىق. انشەيىندە «تەڭ پراۆالىمىز» دەۋشى ەك قوي،— دەپ مەرۋەرت كۇلىپ الدى.— جاقسى... مەن قۇربىلارىما بارايىن. كومەكتەسەيىن.
— ماكە، بالىم قاريا دا پىشەنگە شىقپاق كورىنەدى...
— شىقسىن... ءوزى تىلەنىپ وتىرسا قايتەسىڭ. ۇيدە بالا-شاعانىڭ اراسىندا قاشانعى قارا جامىلادى. سەرىكتى اكەتەم دەيدى عوي. ەستيارلارى بىزدىكىندە بولا تۇرار. كەشە ساعىناي كەلىسىپ كەلىپتى باكەڭمەن.
— ە، وندا ءبىر ءجون.
— ال، جاقسى ەندەشە،— دەدى دە، مەرۋەرت قارىنا ىلگەن شەلەگىنىڭ تۇتقاسىن سىلدىراتا ساۋىنشىلارعا قاراي كەتتى.
ىقسان دا ورنىنان تۇردى. اق بوز جيەك قار بەتىنە تامعان قانداي قىزعىلت تارتىپ كەلەدى. جىگىت كوزى سوعان ىركىلدى، ەندى عانا اڭداعان ءتارىزدى؛ ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، سۇرعىلت قىستاۋدىڭ تۇسىنداعى دوڭەسكە بەت تۇزەدى. قالىڭ قارا ولەڭدى كۇرەي باسادى: ەتىگىنىڭ مول شىقتان شىلقىلداعان سۋ بولعانىمەن دە ءىسى جوق. دوڭەسكە كوتەرىلگەندە عانا «ۋف»،— دەپ دەمىن ءبىر-اق الدى.
تالاي ءساندى، باۋ-باقشالى قالالاردى كورگەن، ارالاعان دا؛ ايتسە دە مىناۋ شاعىن، ءۇش-تورت كوشەسى بار، جيناقى مەكەن وعان اركەز جاڭا، ىستىق. اۋىل ەكى كۇنگى جاۋىننان مۇنار تارتىپ، ءتۇن بالاسى كورىنبەي قويعان؛ بۇگىن ول تەڭىز بەتىندەگى بالىقشى كاتەرلەرىندەي قاراۋىتىپ، قۇلانيەكتەنگەن جيەكتەن ايقىندالا شىعىپ كەلەدى. ۇزىندى-قىسقالى مۇرجالاردان كوگىلدىر، تاپ-تازا اسپانعا يرەك-يرەك ورنەك توگىپ، تۇتىندەر جارىسا كوتەرىلىپ جاتىر. «شىركىن، دالا قىرانىنداي قاناتتى بوپ، جوعارىدان كوز تاستار ما ەم»، — دەپ ويلادى ول.
انە، كۇن دە شىقتى. ەتەكتەگى بۇرىنەن ايرىلىپ سيداڭ سەلدىرەگەن بوز جۋسان، ءداندى قارا، جاپىراقتى مياعا تۇنىمەن بىرەۋ ادەيى ءجۇرىپ سۋ بۇركىپ قويعانداي بالبىراپ تۇرعان؛ مىنە ولار دا بۇيىعى كۇيىنەن سەرپىلگەندەي: ءموپ-مولدىر شىق ءشوپ بەتىندەگى كىشكەنە كۇن ءتارىزدى؛ شاعىلىسا جىلت-جىلت ەتەدى. قارا كۇرەڭ دالا تەرەڭ تىنىستاپ، بۋسانا باستادى؛ اق شاربى كىرەۋكە اۋىلدان وسى دوڭەسكە قاراي باياۋ جىلجيدى. اۋدىڭ قالتقىسىنداي ەكەۋ-ەكەۋ قىلت ەتىپ، سونىڭ اراسىنان كورىنىپ كەتەدى.— «پىشەنگە جۇرەتىن ساۋىنشىلار عوي. مال-جانىن، ءشارۋا-جايىن ءبىر رەتتەپ اۋىلدان ەندى عانا شىقتى. ءيا... ون كۇندەي دالادا شال، بالا-شاعاعا كومەكتەسەدى»،— دەپ ويلادى ىقسان. كوز الدىنا ءبىر ءسات سوناۋ ۋكراينادا، كييەۆ قالاسىندا بولعانى كeلە قالدى.
كۇن شۋاقتى؛ جەكسەنبىلىك ەدى. ۋۆولنەنيە الىپ قالا ارالاۋعا شىقتى. ارمياعا كەلگەنىنە دە اسا كوپ بولماعان؛ ەكى-اق اي. ءزاۋلىم ۇيلەر، كوشە جيەگىنە ساپ تۇزەپ تۇرعان اسكەردەي بايتەرەكتەر ونى قاتتى تاڭداندىرىپ، الىستاعى جۇپىنى ءوز اۋىلىن ەسكە تۇسىرگەن. اعىلىپ ءوتىپ جاتقان حالىق، ءيىن تىرەسكەن ماشينا، ارا-كىدىك ات جەككەن تارانتاس تا كورىنىپ قالادى. اق كويلەك، قارا شالبار كيگەن يىقتى سارى شاشتى جىگىتتەر، مويىلداي كوزى مولدىرەگەن سىمباتتى قىزدار سىقىلىقتاي كۇلىپ، جارىسا سويلەسەدى. ءيا، بۇل ۇمىتپاسا ماي ايىنىڭ ورتا شەنى.
الگىندە عانا بيىك، تاس ۇيلەر ەڭسەسىن باسىپ، ءبىرتۇرلى ءوزىن دارمەنسىز سەزىنگەن ىقسان كرەششاتيككە شىققاندا تىنىسى كەڭىپ، ۇلكەن گۇلدى باققا تاپ بولعانداي جەلپىنىپ قالدى. جالتاقتاپ، جان-جاعىما قاراي بەرسەم، الدەكىم: «نادان»،— دەپ كۇلەر دەدى مە؛ الاق-جۇلاق ەتپەي كوشەنىڭ حالىق كوپ ءوتىپ جاتقان بۇرىشىنا كەپ ايالدادى.
جاسىل جاپىراقتى قالىڭ اعاشتىڭ اراسىنان تۇسكەن كۇن كوشە جيەگىنە كەستە توگىپ تۇرعانداي؛ بايتەرەكتەر سىبدىرلاي باياۋ تەربەلىپ، الديلەيدى؛ ءالسىن-الى جەلپىپ كەتىپ، قوڭىر سامال دا ىقساننىڭ ساعىنىشتى جۇرەگىن ەلجىرەتە تۇسەدى. ناق قاسىنان ەركىن، ەركە كۇلىپ ءارى اسقان ەكى-ۇش كۇمىس شاشتى قىزداردىڭ قىپشا بەلىنە، جۇمىر كۇن قاققان تولىق بالتىر، قاز موينىنا ىقسان ەرىكسىز سۇيسىنە قاراپ قالدى؛ ءبىر ءسات جۋسان يىستەنگەن تۋعان ەل، كەڭ دالا تىنىسىن سەزىنگەندەي بولدى. «قانداي سىمباتتى ەدى؟ ءيا، ولار پيلوتكا كيگەن قازاقتىڭ قارا بالاسىن قايتسىن»،— دەپ ويلادى ىقسان. ارينە بۇل سۇلۋلار ونىڭ ات قۇلاعىندا وينايتىنىن، «كوكپاردان» ولجاسىز قايتپايتىنىن، ءاندى دە ءۇزىلتىپ سالاتىنىن بىلمەيدى؛ كۇرەسكە تۇسسە دە ونەرسىز ەمەس. ءوزىن تانىتار-اق ەدى. «اتتەڭ، نە پايدا»،— دەگەندەي جىگىت ديدارىنا وكىنىش تابى ءبىلىندى.
جانىنا كەپ توقتاعان اپپاق، قىر مۇرىن، قارا شاشتى، سىمباتتى ايەل ىقساننىڭ ارماندى كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى؛ الگىنىڭ قولىندا تورسىق شەكە بالا. اسەم كيىندىرىپ قويعان، قۋىرشاقتاي سۇيكىمدى. شاشىن جەلكەسىنە توستاعانداي عىپ تۇيگەن، ۇستىندە جەڭسىز اق كويلەك، كوزىندە قارا كوزىلدىرىگى بار كەلىنشەكتىڭ جۇپ-جۇمىر موينىن، بىتتيعان كىشكەنە قولىمەن ءسابي ايمالاي قىسىپ، تالپىنا تۇسەدى. ىقسان ونىڭ سۋ قاراڭعى ەكەنىن ەندى عانا اڭدادى؛ كىسىگە نازار سالماي تاس مۇسىندەي ءبىر باعىتقا قاراپ قالىپتى؛ تىڭ تىڭداپ تا تۇرعان ءتارىزدى. كەنەت ءجۇزى جايدارىلانا، مارجانداي ءتىسىن كورسەتە ەزۋ تارتتى دا، ىلە ەلەڭدەي:
— ولەس! — دەدى داۋىستاپ. ءۇنى قانداي جۇمساق، جاعىمدى ەدى؛ ءبىرتۇرلى ءبىر ەركەتوتايلىق بار.— ولەس!..
اعىلىپ ءوتىپ جاتقان كوپتىڭ ىشىنەن ءوزىنىڭ كۇيەۋىڭ قالاي تانىدى؛ الدە سانسىز اياقتىڭ ىشىنەن ءجۇرىسىن اجىراتتى ما دەپ ىقسان تاڭ. ۇستىندە قارا شالبار، شولاق جەڭ كوگىلدىر كويلەكتى، جيرەن شاشتى ۇزىن سونادايدان موينىن سوزىپ ىركىلدى؛ ونىڭ دا كوزىندە قارا كوزىلدىرىك. قولىنداعى تاياعىن كوتەرىپ الىپ قولتىعىنا قىستى. ءسال كىدىرىپ، تىڭ-تىڭداعانداي بولدى.
— ولەس!..
— اۋ... اكسانا! سەنبىسىڭ؟ وكسۋشا! — دەدى ول كۇلىمدەي. جالت ەتە قالعان جىگىت جۇزىندە كۇننىڭ اشىق، شۋاقتى ساۋلەسى ويناپ ءوتتى.
— ءيا، مەنمىن. قاراشى... قاراشى، ولەس، سەنىڭ تەنتەگىڭدى. تاراس، قوي دەيمىن! تاراس... سەنى تانىپ تالپىنۋىن قاراشى، ولەس. ۇشىپ كەتەر مە ەكەن، قاعىپ الشى...
جىگىت ۇمتىلىپ كەپ كوتەرىپ الدى. جاس كەلىنشەك سىڭعىرلاي كۇلىپ، كۇيەۋىنىڭ قولتىعىنان دەمەدى. ۇشەۋى دە قۋانىشتى. جايماشۋاق، ساۋلەتتى كرەششاتيكتە عانا ەمەس، دۇنيەدە تەك ۇشەۋى... باقىتتى ءۇش جان عانا بار سياقتى. ول سوندا باقىتتى جاننىڭ توڭىرەگىندەگىلەر دە كۇننەن نۇرلانعانداي جۇزدەرى جىلىپ، بەلگىسىز ءبىر قىزىقتى، اسەم سەزىمگە بولەنەتىنىن تۇڭعىش رەت اڭداعان-دى...»
— ۋا، ىقسان! ىقسان...
ءدوڭنىڭ ەتەگىندە داۋىستاپ تۇرعان يساحمەتتى كورگەندە ونىڭ كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. «ەسالاڭ ادامداي سويلەنىپ وزى-وزىمنەن كۇلمەدىم بە ەكەن؟ قوي، ويتپەگەن شىعارمىن. كوپ تە ۋاقىت وتپەگەن سياقتى عوي». اۋىل جاقتان فەرماعا قاراي كەلە جاتقان ءبىرلى-جارىم ادامدار قاراڭدايدى؛ انە، تۇيە اربالىلار دا كورىندى. پىشەنشىلەردىكى. «مىناۋ نە دەپ داۋرىعادى؟» ىقسان شينەلىنىڭ جاعاسىن تۇزەپ، تاعى دا يساحمەتكە بۇرىلدى. جەتەگىندە اتى ءجۇر. جاڭاعى ءبىر داۋىستاعانىم جەتەر دەگەندەي ايقايلامايدى؛ كۇنساپ جوعارى قاراپ قويادى ارا-كىدىك. «سول كييەۆتىك ايەل كەيدە ءجازيراعا ۇقسايدى، ءا؟ عاجاپ...» ىقسان تاڭدانا باسىن شايقادى.
— ۋa، ءىقسان!..
قارت قامشىسىن بۇلعاي شاقىرىپ تۇر. ىقسان قىردان تومەن بۇلكەكتەي تۇسە باستادى؛ ماناعىداي ەمەس ءشوپتىڭ بەتى اق-جاسىلدانىپ، جەر دە كادىمگىدەي دەگدىپتى، سارعىش تارتىپ جاتىر. مولدىرەگەن شىق تا جوق؛ توڭىرەكتەگى كوز سۇرىنەردەي قارايعان بىتكەن جاقىنداپ كەپ قالىپتى. جيەكتەن تۇساۋ بويى جوعارى توقىمداي بۇلت كورىنەدى؛ ءبىر جاق ساۋىرى قىزعىلت. كوگىلدىر اسپاندا قاپ-قارا نوقاتتاي دالا بۇركىتى قالىقتاي ءجۇرىپ الاتىن، بۇگىن و دا كورىنبەيدى.
ساۋىن اياقتالعان سياقتى؛ ايەلدەر دابىرلاسا، ۇزىنشا، سۇرعىلت، شىم قورانىڭ كۇنشۋاق بەتىنە جينالىپ جاتىر. يساحمەت قارت ىقساننىڭ ەرىن ۇشىمەن بەرگەن سالەمىنە قالبالقتاپ قالدى؛
— امان با؟
— شۇكىر...
— ە، بوپتى. تۇماۋ-سۇماۋدان اداسىڭ عوي ايتەۋىر؟
— مالىڭ... مالىڭ قالاي؟ تۇگەلدەندى مە دەيىم؟ — دەدى ىقسان ونىڭ سۇراعىن ەستىمەگەندەي اياقسىز قالدىرىپ. الدەنەگە قيىستانىپ تۇر.
يساحمەت ءسال ىعىستاپ، كۇمىلجي كۇڭك ەتتى؛ «مىناۋ قايتەدى-ەي؟ قىرا ما، ءا؟ الدە بىردەڭە سەزىپ ءجۇر مە؟ باقانعا ساق بول دەۋ كەرەك ەكەن. تىم ەركىن، الاڭ-اشىق كەتپەلىك دەيىن. ە، ول توپاس وڭىرەڭدەپ، كونە مە؟ اللاۋ، نە دەگەن اقىلسىز ەدى؛ كۇندىز كورىنە بەرمە دەسەم، كۇلەدى. ءقازىر عوي قورىلداپ، قاننەن-قاپەرسىز ۇيقىدا. ۇيقىدا ما؟» يساحمەتتىڭ كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇسىپ سەكەمدەنىپ قالدى؛ ءبىرتۇرلى جۇرەگى القىنىپ، تابان استى اسىقتى. مانادان بەرى ۇيدەگى جاس توقالى مەن دوسى باقاننىڭ وڭاشالىعىن ويلاماعانىنا وپىنعانداي بولدى. «سول مالداعى جۇمىسىم نە، ءا؟ قوناقتى ءوز قولىممەن اتتاندىرىپ كەلسەم دە ۇلگەرەتىن ەم عوي. الدا عانا سورلى باسىم-اي... ەسىكتى ىلمە دەدىم-اۋ. و نە قىلعانىم؟»
— يسەكە، سىزگە ايتىپ تۇرمىن عوي. مالىڭ تابىلدى ما؟
— ە، يت جەيمە، كوكباقا نەمەنى. مىنا جىڭعىلدىڭ ىشىندە جۇرگەن جەرىنەن ايداپ كەلدىم،— دەدى يساحمەت ەتىگىنىڭ قونىشىن قامشىسىمەن سارت-سۇرت ۇرىپ.
— يسەكە، باكەڭدى تابالاعانداي بولعانىڭىز قالاي؟ كەيىن دە ەستىرتەتىن ەدىك قوي. ەڭ سوڭعى ءۇمىتىن ءۇزىپ، مەرتىكتىرۋ مە ماقساتىڭىز؟
— اشۋ-دۇشپان نە ىستەتپەيدى، ىقسانجان،— دەپ يساحمەت قاتەلىگىن تەز مويىندادى. اقتالىپ جاتۋعا ەرىندى مە؛ جوق الدە تىرەسىپ قايتەم دەدى مە ەكەن؛ ايتەۋىر سىلق ءتۇستى.
— مەن سىزدەن مۇنى كۇتپەگەم، يسەكە.
ىقسان ابدەن تۇڭىلگەندەي سىرت اينالىپ، قارىشتاي ادىمداپ ساۋىنشىلارعا بەت تۇزەدى. «وزىنەن باسقانى كىسى ساناماي، كەردەڭدەپ وسكەن قىرجىق شال... قاراشى پالەسىن»،— دەپ ويلادى جىگىت تىستەنە؛ ءومىرى ىڭعايىنا كونبەي تاقىمداپ وتىرماققا بەكىنەدى.— «سىيلاعاندىقتى اقىماقتىققا ساياسىڭ عوي. ساعان كەرەگى جىلپوستىق، جىلىمشى قىلىق پا؟ جاقسى... ونى جاسايىن».
يساحمەت تە ىلەستى: قالماي قاتارلاسىپ كەلەدى. الدە ايتپاققا وقتالادى دا، باتىل ەتە الماي ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتەدى. قىر ۇستىندەگى ۇزىنشا قىستاۋعا تاياعاندا تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ ءۇن قاتتى:
— ىقسانجان، اسىل تاستان، اقىل جاستان دەگەن. ال جاسقان مەنەن نە سۇرايسىڭ؟ قالقيىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ۇشپاق ەمەس پە؟ دىردەكتەپ تاڭ قاراڭعىسىنان تۇردىم. ۇيىمدە قوناعىم دا بار ەدى. ورازامدى دا اشقام جوق ءالى. سوندا اناۋ باسقارما قاتىن ءۇشىن تەنتىرەپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟ بىر-ەكى ارىق-تۇراق جوعالسا، ورنىنا اشا تۇياق تولەي الاتىنىمدى بىلەتىن شىعارسىڭدار؟ مەن ءوزىمىزدىڭ كولحوزعا بولا اتقا قوندىم. ەرتەڭ جىگىتتەر مايداننان جەڭىسپەن ورالعاندا ۇيالماس ءۇشىن: وزىمدە جوق، سولاردىڭ كىشكەنە قارا سيراقتارى ءۇشىن...
يساحمەتتىڭ ءۇنى بۇزىلىپ، ءۇزىلىپ كەتتى. ىقسان دا قاتتى تولقىپ، الگى ءبىر ابەس ويىنان ۇيالعانداي بولدى:
— ءسىز دە رەنجىمەڭىز، قول كۇشى جەتپەي، ءارى مال يەسىز جۇرگەنسىن شىداي المادىم، يسەكە.
«ءا، سولاي ما؟ ە، سەنى قويشى. الگى باقان قالاي؟ سونى ايتسايشى... جۇمىسقا شىعارسام بارماعىمدى تىستەپ بۇلايشا تۇرار ما ەم؟ جوق... جوق، تەز ۇيگە... ۇيگە ءجون. ونىڭ كوزىن جوعالتۋ كەرەك. مۇمكىن امان بولار. كىم بىلەدى؟ سەزىكتەنە بەرگەن دە ۇيات. مەنىڭ تىرىلەي كوزىمە ءشوپ سالادى دەيمىسىڭ. ءاي، قاتىننىڭ اتى قاتىن ەمەس پە؟! قۇداي وعان قاناعات بەرسىن دە. كىم بىلەدى ولاردى. جىلتىراق كورسە جىلمىڭداپ، جايىلىپ سالا بەرەتىن جاندار عوي. ءپاتۋا كۇتۋ قيىن-اق... قيىن. باقان دا ءبىر اش ءبورى. كوز كورگەن دوس، اتتار دەيمىسىڭ ارىمدى. قوي، ويتپەس، ادام عوي»،— دەپ يساحمەت ءوزىن قانشا جۇباتپاق بولسا دا، ارامزا وي جۇرەك ءتۇبىن سىزداتىپ، شىداتپاي بارادى.
— ءىقسانجان، مەن بىرەر كەسە شاي ءىشىپ كەلەيىن.
— يسەكە-اۋ، مالدى ورگىزىپ تاستاپ تا ۇلگەرەسىز عوي.
— مەن ءقازىر... ءقازىر جەتەم. انە، باكەڭ مەن كىشكەنتاي بالدىزىم... گە-گە-گە... سەرىك تە كەلە جاتىر. ولار پىشەنگە جۇرەتىن بە ەدى؟
— ءيا...
— ا... – دەپ يساحمەت اتقا قوندى.
— سونشا نەگە اسىقتىڭىز؟
— قوناق جالعىز... قوناق بار-تىن،— دەدى ول الاق-جۇلاق ەتىپ. كوزىندە ۇرەي ارالاس ىزعارلى ۇشقىن وينايدى. استىنداعى اتىن ءبىر ەزۋلەتە جالت بۇرىپ، اۋىلعا قاراي قۇيعىتا جونەلدى.
ىقسان بۇ نەسى دەگەندەي اڭ-تاڭ، تاڭدانا قاراپ تۇر.
13
دالا جەلكەم، سالقىن. كۇن شاقىرايىپ تاس توبەدە تۇرسا دا، الىستاپ كەتكەندەي ەش جىلۋى جوق. ەرتەڭگىسىن ءۇستىن بوزعىل مۇنار شالعان قىراتتار، ەندى ابدەن جالاڭاشتانعان، اجارسىز. جول جيەگىندەگى الابوتا دا ءورت شالعانداي قارا قوڭىر، سولعىن. تۇنگى سۋىق سوققان ءتارىزدى؛ جاسىل بۇتاقتى ميانىڭ دا جاپىراعى ءبۇرىسىپ قالىپتى. شىلدەدە بەيمازا ىسقىرىپ، سەكىرىپ جۇرەتىن شەگىرتكە دە، قىزىل الا قانات كوبەلەك تە كوزگە شالىنبايدى؛ ءار جۋساننىڭ تۇبىنەن ءبىر قىلت ەتىپ، ۇزىلتە شىرقايتىن بوزتورعاي دا بوي تاسالاعانداي؛ تەك قىسقى، ۇزاق ۇيقىعا كەتە قويماعان سارىشۇناق پەن كۇرەڭجون بالپاق قانا مىناۋ تۇيە جەككەن اربالى قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا، شال-شاۋقانعا تاڭدانا، ءىنىنىڭ اۋزىندا قاققان قازىقتاي سەلتيىپ تۇرعان كۇيى، ۇرىكپەي ۇزاتىپ سالدى. بىردە سەرىكتىڭ قولىنداعى اق كۇشىك شاۋىلدەي ءۇرىپ ەدى؛ وڭ بۇيىردە قالىپ بارا جاتقان يەسىز، جالعىز قىستاۋدىڭ توبەسىنەن قاناتىن سامارقاۋ قاعىپ، دالا بۇركىتى كوتەرىلە بەردى. سونان ول شىرقاۋ كوككە شىعىپ اپ، قارا نوقاتتاي قالىقتاپ ۇزاق اينالدى. انە، ەندى الداعى كۇرەڭ بەلدەن قوس قوڭىر قوزىداي ەگىز قۇيىن جارىسا دومالانىپ كەلەدى؛ ءبىرى تۇلكى قۇيرىقتانا جالت بەرىپ ساي قۋالاپ كەتتى دە، ەكىنشىسى جولعا ءتۇستى. الگى سۇرعىلت بورەنەدەي شىر اينالىپ، كوككە ورمەلەپ بارادى. تۇيەلى كەرۋەننىڭ قارسى بەتىنەن داۋىلداتا كەپ سوعىپ وتكەن؛ الدىنداعى نار «ارف» ەتىپ، تاپىراقتاپ اربانىڭ دەرتەسىن قيراتىپ كەتە جازدادى. كەبۋ جەردىڭ تۇزدى جاپىراعى، ءشوپتىڭ قيقىمى، وشاعان ارباداعى پىشەنشىلەردى مۇلدە كومىپ سالدى؛ ءتىس اراسى قىشىرلاپ، تۇكىرىنىپ جاتقان بىرەۋ:
— تۋ...ۋ، پالەكەت!
— تفا، تفا! پىسەمەللا، پىسەمەللا...
— و، جاراتقان ساقتاي گور،— دەپ اربا ۇستىندەگىلەر بورلىگىسىپ جاتىر.
— تفا، تفا وزىمەن كەتسىن. وزىمەن...
— وزىمەن كەتسىنىڭىز نە، aپa؟ — دەدى بۇيرەك بەت، قارا تورى قىز تۋ سىرتىن بەرىپ وتىرعان قارياعا بۇرىلىپ.
— قۇيىندا شايتان بولادى دەيتۇعىن. شايتان كەتسە دەيمىن دا.
— ا...
— ە، ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— ءجايشا، aپa.
قاريانىڭ جۇزىندە قىز سۇراعىنا دەگەن سەكەمدىك بار، پالەندەي ىلىك تابا المادى ما، قالاي؛ سۇقتانا قالعان سۋىق كوزىن تايدىرىپ، كۇڭكىلدەي قوزعالاقتاپ قويدى.
— ءاي، ءوزى قاي جاقتان كەلىپ سوقتىقتى؟
شيكىل سارى، قوي كوز قوجان مۇنى جالبىراعان ۇزىن كىرپىگىن ءجيى قاعىپ، ويلانا سۇرادى؛ قۇيىننىڭ كەلگەن باعىتىن بىلسە بولعانى، ونىڭ شىعۋ تەگىن، سەبەبىن تالداپ ايتىپ بەرەتىن-اق ءتارىزدى. ءجازيرا جاقىندا ءبىر اياعىنان ايىرىلىپ، مايداننان قايتقان ۇستانىڭ بالاسى ەكەنىن تانىپ، ون جەتى-ون سەگىزدەردىڭ شاماسىندا بولارسىڭ-اۋ دەپ سىرت توپشىلادى. ءوزى بويشاڭ، جىڭىشكە قوجان باسىنا اكەسىنىڭ پيلوتكاسىن تىنىم تاپتىرماي ءبىر شەكەسىنە كيىپ، قايتا شەشىپ اۋرە.
— قاي جاقتان سوقسا دا ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەدى كۇپەيكەلى، نازىك، بيداي ءوڭدى قىز. قوجاننىڭ كوزىن الا ويناقشىعان قارا تورى قۇربىسىنا ىم قاعىپ، ەزۋ تارتتى.
— نەگە ءبارىبىر، ساۋلە؟
قوجان «سونى دا تۇسىنبەيسىڭ بە؟» دەگەندەي قىز جۇزىنە تاڭدانا قارادى. ۇستىندەگى شينەلدىڭ جاعاسىن ءتۇسىرىپ الدەنە ايتپاققا ىڭعايلانعان:
— ەندەشە نە؟ ءادىرىسى كەرەك پە ەدى؟ ايتايىن: «دالا پوچتاسى. ن... بولىمشەسى...» — دەپ ساۋلە سۋدىراتا جونەلدى.
— جو... جوق،— دەي بەرگەن قوجان ونان ءارى ابدىراپ، ارباداعىلار دۋ كۇلىپ جىبەردى.
«بالانىڭ وزىندە كوڭىلى بارىن بىلەدى-اۋ، ءا؟ ەركىنىن قاراشى، مىنا جامان قىزدىڭ». ءجازيرا كۇلىمدەي باس شايقاپ، جادىراپ قالدى.
— ۋا، نە جامىرايسىڭدار، وڭشەڭ شۋىلداقتار! — دەدى دەلبەشى، قاراسۇر قارت اقىرا جالت بۇرىلىپ. كوزىنىڭ ەتى قىزىل تامىرلانىپ، دوربا ساقالى سەلكىلدەپ كەتتى.
قىز-كەلىنشەك، بالالار جىم بولدى. ءجازيرا دەلبەنى قارتتىڭ ءازىلقوي، قوڭىر داۋىستى ءانشى ەكەنىن، ونىڭ وتكەن ايدا مايدانداعى جالعىز بالاسىنان قارا قاعاز كەلگەنىن بىلەتىن؛ تەك مانادان پىشەنگە نەگە شىقتى دەگەندەي بوپ وتىرعان. قارتتىڭ سالىڭقى قاباعىن، دىرىلدەي، قىستىعا ايقايلاعانىن كورگەندە، الدەنەگە تۇسىنگەندەي ەدى؛ كەمپىرىنىڭ جانىندا بورداي ەگىلىپ كۇيزەلمەيىن دەپ كەتكەن عوي دەپ ويلادى ول.
ەكى تۇيە اربا سارى جونعا ورمەلەپ كەلەدى. كوگىلدىر جيەك اقشاڭداقتانىپ تۇر. سەلدىر شاڭ كوتەرىلە ءتۇسىپ سەيىلىپ جاتىر. كوز ۇشىندا ءتورت قۇلاقتى جوعارى بۇلاڭدايدى؛ الگىلەر ءجايىلىپ جۇرگەن تۇيەلەر ءتارىزدى. «ناۋرىزدان حابار بولمادى-اۋ. نەگە كەشىكتى؟» — دەپ ويلادى ءجازيرا. «نەگە؟ اينىپ قالدى ما؟ قايتكەندە دە جاۋاپ كەلۋگە ءتيىس قوي. شىنىندا، كۇزدە جەر بەدەرى ادەمى، ويۋ-ورنەكتەپ تاستاعانداي. اناۋ اق سەلەۋ، اجىرىق، بوز جۋسان، جاسىل ميا، كوكشىل تۇيە جاپىراق، قىزعىلت ءبۇر جارعان جىڭعىل، مىنا الابوتا تاقتا-تاقتا، شوقتاسىپ تۇر. بىر-بىرىنە ارالاسپايدى. انە ءبىر بۇرگەننىڭ تۇبىندە قىلتىڭدايتىن نە؟ قاسقالداق پا؟ جو... جوق، سارىشىمشىق قوي. جۇگىرسىن... جۇيرىگىن قاراشى. سارىشىمشىق كورىنسە سۋىق بولادى دەيتىن قارتتار...»
وڭ جاعىندا، يىقتاسا وتىرعان ءساليما قوزعالاقتاپ، ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى:
— ءجازيرا، اينام،— دەدى ول قاباعىن كىرجيتە، سۇلەسوقتانىپ،- مىناۋ سەنىڭ دورباڭ با؟! ىشىندەگىسى نە ەدى؟ جاۋىرىنىما باتىپ باراتقاسىن شىعارىپ قويدىم. رەنجىمەيسىڭ بە؟
— ۋاقا ەمەس.
— ويپىر-وي، جەتكىزبەي-اق قويدى-اۋ. ەرتەڭگىسىن شاي سالىپ ەم. كوردىڭ بە، ەكى شەكەمدى سولقىلداتىپ اكەتۋىن... ول جۇگەرمەك، مىنا ارامقاتقىرىڭدى قولىڭا الساڭشى. قولى باسىمىزدى جالاپ، ارامداپ ءبىتتى-اۋ.
ءساليمانىڭ تىكتەنە قاراعانىنان قايمىعىپ سەرىك كۇشىگىن كوتەرىپ، مول تىگىلگەن كۇرتەسىنىڭ ىشىنە تىعىپ جىبەرگەن، الگى بالانىڭ تاماعىنىڭ استىنان باسىن قىلتيتا شىعارىپ، ونىڭ ەركەلەي بەتىن جالاپ-جالاپ الدى.
— تۋ...ۋ، پالەكەت!..
— ساكە-اي، قايتەسىز ەندى سونى. بالا ەمەس پە؟
— بالا بولماي كەتسىن! تۋ...ۋف...— دەپ ءساليما ۇستىندەگى پلاششىن قاۋدىرلاتا سىرت اينالدى.
— ويحوي، زيرات تا ءوسىپ كەتكەن ەكەن عوي.
— ءيا، قۋ سوعىس مىندا دا تالايدى اكەتتى،— دەدى الدەكىم قوشتاي، تەرەڭ كۇرسىنىپ.
جولدان ءبىر ءبۇيىر جوتا ۇستىندەگى ءتورت قۇلاقتى، كۇمبەز زيرات شوعىرى الىستان بەينە جاۋگەرشىلىكتى باسىنان وتكىزىپ، قاڭىراپ بوس قالعان اۋىل ءتارىزدى. مۇندا ارينە توگىلگەن قان، ساداق وعى، ورتەنگەن ءۇي جوق؛ ايتسە دە الگىندە عانا وسى جەردە جويقىن سوعىس وتكەندەي، ءسال كىدىرسەڭ الدەكىم ىڭىرسىپ كومەككە شاقىرارداي اسەر ەتەدى. ەرىكسىز ۇرەيلەنە قۇلاق تۇرەسىڭ؛ توڭىرەك تىپ-تىنىش، بۇيىعى مۇلگي تۇر. اي قاستى قۇلپى تاستار دا تۋ سىرتىن بەرىپ، جۇگىنىپ وتىرعان ءتىرى ارۋاقتاي سۋىق. وپىرىلىپ ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن، ۇگىتىلىپ قۇلاعان ەسكى زيرات اراسىنداعى كوكجاسىل، جەلبىرەگەن الابوتا مەن قالىڭ وسكەن ادىراسپاندى كورگەندە عانا اۋىل ەمەستىگىنە كوزىڭ جەتكەندەي بولادى.
ۇلكەن قارا جول جاقىنداپ كەپ، جالت بۇرىلىپ شىعىسقا بەت تۇزەدى. اربانىڭ ۇستىندەگىلەردە ءۇن جوق: اركىم وسى سوڭعى ەكى-ۇش جىلدا دۇنيە سالعان تۋما-تۋىس، جەكجات-جۇراعاتتارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ويعا بەرىلگەن سياقتى.
ەندى مىنە ءجازيرانىڭ دا كوز الدىندا سوناۋ ءبىر كونە زاماندا ءومىر كەشكەن زاۋرەش قىز. ول ءجايلى ەل ىشىندە ءان دە، اڭىز دا كوپ. ايتسە دە: «اكەتاي...» — دەگەن جالىنىشتى ساعىنىشقا تولى ءبىر ۇنىنە ارنالار ءان دە، جىر دا ءالى ايتىلىپ ءبىتتى دەيمىسىڭ؟! «ءيا، مىناۋ مول وبانىڭ ىشىندە دە، تالاي زاۋرەش بار شىعار-اۋ». مەدەتحاننىڭ وتىز ۇلى، جالعىز قىزى بولىپتى. الدەقانداي دەرتتەن وتىز ۇلى ءبىر جىلدا دۇنيە سالادى. ەڭ سۇيىكتى، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كورەر زاۋرەشى عانا قالادى. كەيىن ونى جات جۇرتقا ۇزاتادى. مەدەتحان ارادا بىرەر جىل وتكەنسىن كىرەشىلەرمەن ۇزاق ساپارعا شىعادى. بويىن ساعىنىش بيلەگەن اكە قايتار جولدا ساۋلى ىنگەندەي بوزداپ، قىزىنىڭ اۋلىنا بەت الادى. سايىن دالا. كوز سۇرىنەر قارا جوق. نەبىر بەلدەردەن دە اسادى. ءسويتىپ اقىرى ەلدى-كۇندى جەرگە جەتەدى؛ جوتانىڭ ۇستىندە جاس ءقابىر، ەتەكتە جايىلعان مال، سوڭىندا قويشى. الگىنى كورگەندە اكە:
— اۋ، باۋىرىم، اناۋ جالعىز زيرات كىمدىكى؟ كوپ كورگەن كونە كوز ءقادىرلى بىرەۋلەرىڭدىكى مە؟ يماندى بولسىن! — دەدى.
— ءا، اۋمين!.. قالاي دەسەم ەكەن. جوق، اقساقال، بۇل مەدەتحان قۇدامىزدىڭ جالعىزىنىڭ بەيىتى. كەشە كەشكىسىن دۇنيە سالدى. يمان ءجۇزدى بالا ەدى. «اكەتايىم...» دەۋمەن و دا، بۇ جارىقتىق پانيدەن ءوتتى عوي...
زاۋرەش كۇتە الماپتى. تاستاپ كەتتى. مىنە مىناۋ بۋسانىپ، كۇرەڭىتكەن جاس توپىراق-وبا — ونىڭ مەكەنى. اينالا ماڭ دالا. اتىنان: «اھ» ۇرا قۇلاپ تۇسكەن اقباس شال قىزىنىڭ مولاسىن ايمالاي قۇشاقتاپ، كۇيىك پەن مۇڭعا تولى كوكىرەگى قارىس ايرىلا زارلاپ جاتىر...
«ۋا، زاۋرەش سەنىڭ ءۇشىن... اۋ ەلدەن كەل...ءلدىم،
باياعى ءوزىڭ كورگەن... اۋ جەردەن كەل...ءدىم.
سەن نەگە مەن كەلگەندە تەبىرەنبەيسىڭ،
يىسكەپ ءبىر سۇيەيىن... اۋ دەگەن ەدى...ءدىم اۋ...— »
دەپ شارىقتاي كوتەرىلگەن قوڭىر داۋىس، باياۋلاي بارىپ، دىرىلدەي ءۇزىلدى. مۇنى كۇتپەگەننەن بە، ۇستىنە بىرەۋ مۇزدى سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي ءجازيرا تىتىركەنىپ كەتتى. قاسىرەتتىڭ دە كوپكە ورتاقتىعىن، ءوز باسىنداعى وزگەنىڭ دە كوكىرەگىندە جاتاتىنىن ول قايدان ءبىلسىن. كەمەدەگىنىڭ جانى ءبىر دەگەن وسى. اركىمنىڭ مۇڭى، ساعىنىشى بار.
زاۋرەش سول جۇرەكتەگى شەمەن بوپ جابىسقان ساعىنىشتان تۋعانىن جازيرا تۇسىنە الماي دال... «قايتسەم، نە ىستەسەم؟» دەيدى. ايتسە دە ونى توقتاتار دارمەن جوق. ايتا تۇسكەنىن قالايدى. ارباداعىلار قوزعالاقتاي كۇبىرلەپ، سالدەن سوڭ قايتا تىنا قالدى. دەلبەشى قارت وسى ءبىر ءساتتى كۇتكەندەي، تاعى دا قولقانى اششى جاسقا كومدىرە «اھ» ۇرعىزىپ باستاپ كەتتى:
«ساقتالماس بولات پىشاق»... اۋ قىن بولماسا،
وتىرىك نەگە كەرەك... اۋ شىن بولماسا،
زارلانىپ ساۋلى ىنگەندەي كەلگەنىمدە،
باسىڭدى ءبىر كوتەرشى-ەي، تىم بولما...اسا...ا»...
زيرات ارتتا قالىپ بارادى. الدەكىمنىڭ جوتكىرىنىپ ۇزدىگە جىلاعانى ەستىلەدى. كۇن بەتىن مۇنار شالدى ما، دالا قارا كولەڭكەلەنە ءتۇستى؛ جەل دە باسىلعانداي، تىنشۋ، بويكۇيەز قاپىرىق. الگىندە عانا جايراڭداسىپ، ۇلكەندەردىڭ كوزىن الا بەرىپ ازىلدەسە كۇلىپ وتىرعان جاستار دا ءۇنسىز؛ تۇستەرى قاشىپ كەتكەن. قوجان ءانشى قارتتىڭ بۇكىل جان دۇنيەسىمەن ەگىلە، تولقي ايتقانىن كورگەنى وسى ما، جوق الدە: «كۇيزەلتە بەرمەسەڭىزشى ەلدى، اقساقال-اۋ»،— دەگىسى كەلدى مە، قالاي؛ ۇمسىنا ءتۇسىپ ىركىلدى. ساۋلەنىڭ كىرشىكسىز، بوتا كوزى جاۋدىراي قالىپتى؛ بىرەۋ: «كىم تيگەن، ساعان؟ — دەپ مۇسىركەي ءتىل قاتسا، جىلاپ جىبەرەردەي جۇدەۋ. «ءوي، وڭباعان «كوك ەسەكتى شال»،— دەدى قوجان ەستىرتپەي تىستەنە كۇڭكىلدەپ. ساۋلەگە جانى اشىپ، مۇقاتقانى، ايتپەسە قارتتىڭ جەكسەن اتىن بىلەدى. وزىندەي جوعارعى كلاستىڭ بالالارى ۇندەمەي وتىرعاندا كولدەنەڭنەن كيىپ-جارىپ كەتۋدى ابەستىك كورىپ، نە ىستەرىن بىلمەي الەك.
ەل كىسىگە ات تاڭعىش قوي. بىرەۋدىڭ وقىس مىنەزىنە، قىلىعىنا، بەت الپەتىنە قاراي ءدال ەسىم بەرەدى. وعان ادامنىڭ اۋىل الدىنداعى بەدەلى دە، ءقادىرى دە ەسەپ ەمەس. سوعىستىڭ الدى بولاتىن. تىنىش ءبىر بەرەكەلى كەز. كولحوزداسقاندارىنا دا جەتى-سەگىز جىل شاماسى وتكەن. ءبىر كۇنى جەكسەن قارت اۋىلدى دۇرلىكتىرە، قۇلاعى سالبىراعان كوك ەسەكتى ءمىنىپ قالادان كەلدى. بازار شىققانى سول-تۇعىن. تىپتەن ەلدىڭ ون ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەس، كۇتپەگەنى ەدى. ەسەك دەگەنىڭ بۇل ءوڭىردىڭ ءومىرى تۇتىنبايتىن، ار سانايتىن-اق حايۋانى. «ۋا، جوكە، مىناۋ نە؟» — دەستى تىجىرىنىسىپ. «ەسەك تە...» «ە، ونىڭ كەرەگى نە؟ ساۋىپ ءسۇتى، سويىپ ەتى جوق ارامدى قايتپەكسىڭ-ەي». «ءمىنىپ، كولىك ەتەم دە»، - دەپ جەكسەن قارت قۇتىلعان. سونان ول ءۇش-تورت جىل تەپەكتەتىپ، ءبىراز ءمىندى. قىرىق ءبىردىڭ سويقاندى بورانىندا الگى ەسەگى دالادا بورىگە جەم بوپ كەتە باردى. ايتسە دە جەكسەن قارتتىڭ سول قىلىعىن ەل كەشىرمەيتىن سياقتى: «كوك ەسەكتى شال»،— دەپ كوڭىلىنىڭ قوشى جوق كەز كەلگەن ءبىر شىمشىپ وتەدى. ەسەك ولسە دە، ەسىمى وشەتىن ەمەس. قوجاننىڭ دا كىجىنىپ قالعاندا اۋزىنا تۇسكەنى سول...
— ۋف... ساداعاڭ كەتەيىن-اي. اكەڭە ءبىر ۋىس توپىراعىڭ اقىرى بۇيىرمادى-اۋ،— دەدى ەتجەڭدى قارا كەمپىر، مۇنارلانعان قوڭىر كوزى ىستىق جاسقا تولا زيراتقا بۇرىلىپ.
— جەڭەشە... جەڭەشە، قويشى ەندى.
— جاساعان يەم-اي، قايتەيىن... قۇلىنىم...
— اپاتاي... ونىڭىز نە؟ سابىر ەتسەڭىزشى،— دەسىپ جانىنداعى ەكى كەلىنشەك قاريانى جۇباتىپ، ابىر-سابىر.
«ەكى دوس بىر-بىرىنە... اۋ سىر ايتا...ادى،
اكەسى بالاسىنا... اۋ شىن ايتادى.
ايرىلىپ اق زاۋرەشتەن قالعان...نان سوڭ،— »
دەگەندە شيراق، قوڭىر داۋىس كۇرت ءۇزىلىپ كەتتى. كىرلەنگەن اسپاندا جالت ويناعانداي بولدى؛ مۇمكىن ءجازيراعا سولاي كورىنگەن شىعار. ايتەۋىر ول، ىزىنشە بۋالدىرلانا، جەردىڭ شىر كوبەلەك اينالىپ بارا جاتقانىن سەزىنەدى...
«كوكەم دەپ ەندى مەنى... اۋ...ۋ، كىم ايتادى-اي»،
دەپ جەكسەن قارت اڭىراتا بىتىرگەندە، ءجازيرا دا ءوزىنىڭ مانادان ەگىل-تەگىل جىلاپ وتىرعانىن ەندى اڭدادى. «جوق، بورداي ەزىلىپ، ازىپ-توزاتىن ۋاق وتكەن. ازاماتتارىمىز تام-تۇمداپ بولسا دا ورالىپ جاتىر عوي. اقىر زامان شاقىرىپ، نەگە زار يلەيمىز؟ قوي، جىلامايىق. ءالى دە كەلەر ازامات بار. سولاي ەمەس پە؟» — دەپ، ول ءوز ويىن قۇپتاتقالى توڭىرەگىندەگىلەرگە قاراعان؛ كۇڭكىلدەسىپ، نە كۇلىپ، قالجىڭداسىپ جىلى راي تانىتقانداي جان تاپپادى. ءبارىنىڭ دە جانارىندا اۋىر مۇڭ. اربا سالدىرلاپ كەلەدى.
— اپا... ءساليما-اپا، «كوپ قۇدىق». قاراڭىزشى «كوپ قۇدىققا» كەپ قالدىق! — دەدى ءجازيرا قۋانا ايقايلاپ.
— كانە...
— كورىنبەيدى عوي-اي؟
— انە...
— ءيا، «قۇدىق... كوپ قۇدىق»،— دەپ پىشەنشىلەر ەلەڭدەسە، ءسال جادىراعانداي بولدى. ءجازيرا از دا بولسا اۋىر ويدان سەرپىلتكەنىنە قۋانىپ قالدى.
شىنىندا، «كوپ قۇدىق» اتالعان ويپات اجارلى-اق ەكەن. جاڭاعى دالاداعى الا تاقىر، تاقتا-تاقتا وسكەن شوپتەي ەمەس؛ بۇ جەردىڭ كوگى قالىڭ، نىعىز. قىستا قار، جازدا سۋى مول جينالاتىن شۇڭقىرلاۋ ما، قالاي؛ بىرەگەي، قىرقىلعان قۇنان جالىنداي قاۋلاي كوتەرىلىپتى. تولقىندانىپ جاتىر. بوزقىراۋدا مۇنداي شۇرايلى جەر سيرەك ۇشىراساتىننان با؛ شۇيگىن ويپات جۇدەۋ، ءزابىرلى كوڭىلدەردى سەرگىتىپ، كوكىرەكتەرىنە جاز جىلۋىن اكەپ قۇيا سالعانداي بولدى.
— باياعىدا بۇ مەكەن تالاي رۋلى ەلگە قونىس ەدى عوي. جارىقتىق توزبايتۇعىن.
— ءيا...
— و دا ءبىر زامان ەكەن-اۋ باقساق،— دەپ قاريالار تامساندى.
الدىڭعى ارباداعى ىنگەن ۇزىلتە بوزداپ، اڭگىمەنى ءبولىپ كەتتى. لەكىتە سوققان سالقىن سامال تاناۋعا شىرىگەن ءشوپتىڭ ءيىسىن اكەلدى؛ بەتى قابىرشاقتانا قاتقان دالا جولى شاڭسىز، تاقتايداي تەپ-تەگىس. ءىردۋاننىڭ اربيعان دوڭگەلەگىنە ىلەسە الماعانداي، اق توزاڭ كوتەرىلە ءتۇسىپ، سەلدىرەي باسىلدى. «ناۋرىزدان نەگە حابار جوق؟ نەگە؟ مۇسىركەگەندى جاقتىرمايتىن، مەنىڭ بىردەن «كەل، كەل...» دەگەنىمنەن سەكەمدەندى مە؟ مۇمكىن... مۇمكىن ول... وسى ءقازىر اۋىلعا كەپ جاتقان شىعار...— ءجازيرانىڭ جۇرەگى لۇپىلدەي سوعىپ قويا بەردى. — «جو... جوق»،— دەيدى ول سەزىمىن سابىرعا جەڭدىرىپ»،- حابار-وشارسىز جۇرمەيدى. ءارى جاراقات...» تۇڭعىش رەت كەلىنشەك ونىڭ مۇگەدەكتىگىن ويىنا الدى. ايتسە دە ءوز اتىمەن اتاۋعا اۋزى بارمادى. «جاراقات... ءيا، جاراقات» — دەگەن الدەقايدا جەڭىل. مايدانعا ءوزىم شىعارىپ ساپ ەم-اۋ. ءالى كوز الدىمدا... كەڭ توسىنە باسىم قويىپ، سوندا مەن قانشا تۇردىم؟ بىلمەيىم... ايتەۋىر ۋاقىت جۇيرىك ەكەن عوي. ءوتتى دە كەتتى. ءيا، ول شۋاقتى، قوڭىر سالقىن كۇزدىڭ ءبىر كۇنىندە كەلەدى. كەشە تۇسىمدە ايان بەردى: «ءجازيراشىم»،— دەدى-اۋ... سوندا قالاي كورىسىپ ەدىم؟ جوق، اۋەلى اۋىل قارتتارى كورىستى. «امان با، اينام... قالقام»،— دەستى ولار كۇمىلجىسە ىركىلىپ. ونان ءارىسى شىم-شىتىرىق ەسىمدە قالماپتى. مەن ناۋرىز ماشينا باسپالداعىنا شىعىسىمەن قۇستاي ۇشىپ بارام دا، قۇشاقتاي الام. ۇيات-تاعى... قارتتاردىڭ كوزىنشە مە؟ جو... جوق، ۇلكەندەردەن كەيىن، ەلدىڭ سوڭىنان، ەكى قادام جاقىنداپ بارىپ تىزەرلەيمىن. ويتكەنى ناۋرىز ەتەگىمنەن كەلەدى عوي. اياق تا، قول دا... ساماۋرىنداي. «ەتەگىن يىسكەدىم-اۋ»،— دەپ قورلانۋى مۇمكىن. تىزەرلەي بارىپ كورىسەم. سول ءجون... نە ءجون؟ تىزەرلەگەن بە؟ كەلەمەجدەگەن سياقتانبايمىن با؟ ءجاي... اپتىقپاي، قارسى ءجۇرىپ قولىن السام شە؟ قولىن؟.. قولى جوق قوي...» ءجازيرانىڭ ماڭدايىنان تەر شىقتى. قاتتى قىسىلدى. «نە ىستەيىم؟ بۇل باسى عانا. قوناققا بارعاندا قايتتىم؟ اۋزىنا تاماق سالىپ بەرىپ وتىرام با؟ وعان قورلانسا شە؟ نامىستانعانداي مۇندا تۇرعان نە بار؟ بۇل جىگىت ءمىنى ەمەس قوي. سوعىس كەساپاتى. جو... وق، ول ويتپەيدى. كولحوزدان ءبىر ات-اربا سۇرايمىن. سونىمەن قىدىرتام. جەكسەنبى كۇندەرى قايىقپەن كورشىلەس بالىقشى كولحوزىنا اپارام. كورسىن، سەرگىسىن... ءالى كىشكەنتايلى دا بولارمىز. و دا الاڭداتار. كۇلەدى، وينايدى. تەك كەلسىنشى. ءبىر ءجونىن تابارمىن-اۋ...» اربانىڭ جاقتاۋىن ارقاسىن تىرەپ، ءوز ويىنىڭ الديىندە وتىرعان ءجازيرا الدەكىمنىڭ مانادان بەرى باتىلسىزداۋ جەڭىنەن تارتقىلاعانىن سەزىنسە دە، موينىن بۇرا قويماعان. سويتسە ول سەرىك ەكەن؛ سىرماق قوڭىر كۇرتەسىنە كۇشىگىن تۇمشالاي وراپ قىمتاي تۇسەدى. اۋىق-اۋىق قاباعىن كىرجيتىپ:
— ارلان، تىنىش... ءىشىمدى تىرناما دەيمىن-ەي،— دەيدى.
— نە، سەرىك؟
— اپا، اجەمە بارعىم كەلەدى.
— بارا عوي.
— مەنى... مەنى ءتۇسىرىپ جىبەرشى،— دەپ ول سىبىرلاي جاسقانشاقتاپ ءساليماعا قارادى.
— كەل...
بالىم قاريا الدىڭعى اربادا بولاتىن. ءجازيرا ونىڭ ەكى قولىنان بايقاستاي ۇستاپ، جەرگە ۇلكەن ەپپەن ءتۇسىردى. مول تىگىلگەن كۇرتەسىنىڭ شالعايىنا ورالىپ قۇلاسا دا، قوينىنداعى كۇشىگى قاڭقىلداي قىڭسىلاسا دا توقتار ەمەس، ەتەگى جالپىلداي، كۇرجىڭدەپ جۇگىرىپ بارادى. پىشەنشىلەر راقاتتانا كۇلىپ جاتىر.
— سىرتىنان قاراعاندا ءوزى... نامازدىگەردە كىشى دارەتكە شىققان موللا سياقتى-اي. قاراڭدارشى... بۇگەجەك تەپ قايتەدى-اي،— دەدى ءساليما شىن تاڭدانعان جانداي داۋسىن قۇبىلتىپ.
— و، تۇقىمىڭ قۇرعىر، ءساليما...
— قوي، بۇ ما، مۇنان شىعادى.
— بالا-شاعانىڭ كوزىنشە ايتىپ وتىرعان ءسوزىنىڭ ءتۇرىن،— دەسىپ قاريالار بەتتەرىن شىمشىلاسىپ، دەلبەشى قارتتان ۇيالعانسىپ داۋرىقسا، جاستار جاعى دۋىلداي كۇلىن جىبەردى.
وعان قىسىلىپ جاتقان سەرىك جوق. انە، ول الدىڭعى ارباعا جەتتى؛ تىرباڭداپ ءمىنىپ تە الدى. كۇشىگى وقىس داۋىستاپ قاتتى ۇركىپ، ەسىن جيعانداي ۇستى-ۇستىنە شاۋىلدەيدى. الگىندە عانا مۇڭدى، ءزابىر كورگەندەي جاندار وسى ءقازىر ويىن قىزىعىنا بەرىلگەن سابيدەي جايدارى. ەرتەڭگىسىندەي ەمەس، سۇرقاي، كۇزگى دالادا سىڭعىرلاعان كۇلكىلەرى اق شاعالا ۇنىندەي اشىق. قارا كوزى مولدىرەي ءجازيرا دا ەزۋ تارتىپ وتىر.
14
— ۋا، ءساليما! ءساليما!.. ءساليما!..
«بىرەۋ وسى تەرەزەنى سوعىپ تۇر ما؟ بۇل كىم؟ قاقىلداپ كەتپەيتىنىن قاراشى... قاپ، ادەمى ءبىر ءتۇس كورىپ جاتىر ەم، كوردىڭ بە، ءا؟ ە، سويتسەيشى باسە. قويدى بىلەم... پاي، پاي!.. قانشاما كىلەم، تاي-تاي ماتا، ماقپال، جىبەك. دۇكەننىڭ ءىشى قانداي؟ جارقىراپ تۇر. وي، يت-وي! مىنا يساحمەت وڭباس! ءناسىلى جارىماعان عوي بۇل. مەنىڭ ءوز دۇنيەم دەي مە ەكەن؟ جاتىپ كەپ ساۋدالاسادى-ەي. الگى ءبىر الاباجاق، جامان باتەسكە بولا قاباق شىتىپ، كادىمگى قىزىل-كەڭىردەككە سالعانىن قايتەرسىڭ. ءاي، مۇنداي جىنىم كەلمەس! «مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ مۇلكى. ساۋدالاسقىش ەكەنسىڭ، بازارعا بار. الساڭ ادام عۇساپ ال، الماساڭ تابانىڭدى جالتىرات بۇ جەردەن دەيىم». مەن دە جىندى. سەن تۇر مەن ايتايىننىڭ ءوزى ەمەسپىن بە؟! قىڭبادىم... «رايپوترەبسويۋزدە» تانىستارى بوپ، ەرتەڭ كوز الارتار-اۋ دەپ ىعۋ جوق. قۇدايىم ساقتاسىن، اق كوڭىل، تىم اڭقاۋمىن عوي. باسقا ءبىر قۋ بولسا، مۇندايدا كورىنە قالار ەدى. تۇك بۇكپەنتايى جوقتىڭ دا قادىرى شامالى-اۋ. تالاي سونىمنان وپىق تا جەدىم...
توقتا... وسى مەن قاتتى كەتتىم بە؟ جو... «الماساڭ تابانىڭدى جالتىرات» دەگەنىم جوق. «الماساڭ تايىپ وتىر»، — دەدىم. ە، ءبارىبىر... «بودەنەنى تاسقا ۇرساڭ دا بودەنە ولەدى، تاسپەن ۇرساڭ دا بودەنە ولەدىنىڭ» كەرى ەكەن دە.
قۇداي-اۋ، حالىق دەگەنىڭ مۇنشا كوپ بولار ما؟ ساپىرىلىسىپ، ىعى-جىعى. بالىم قاريانىڭ ۇزىنتۇرا بالاسى، مارقۇم... الگى كىم ەدى؟ ە، اسقار... اسقار! سو دا ءجۇر. ءوزى ءبىر سۇيكىمدى جان عوي. «اپاما»،— دەپ كوگىلدىرلەۋ شارقات الدى. كيىمى كونەتوزداۋ، ءوڭى جۇدەۋ. و دۇنيەلىك ادام قايدان تولىق، اسەم بوپ كورىنسىن. ماعان تاڭدانا قارايدى. ۇمىتپاسام، ۇستىمدە كوگىلدىر جىبەك، جوق، شىمقاي اق... اق جىبەك كويلەك. قولدا ءتورت ەلى كۇمىس بىلەزىك. قىناما بەل، كۇرەڭ قىزىل ماقپال كامزەلىم دە بار. ماتالاردى سۋدىرلاتا ولشەپ، دار-دار ەتكىزىپ ءبولىپ تاستاپ جاتىرمىن. قولىم-قولىما جۇقپايدى. ەكى كومەكشىم دە قارا تەر. جۇگىرىپ ءجۇر. قاسىمدى قاققان جاعىمنان تابىلادى. اقشا دەگەنىڭ تاۋ-تەكە ءۇيىلىپ قالعان... اللا-اي، مىناۋ قويمادى-اۋ. تەرەزەنى سىندىرا ما، قايتەدى، ءا؟! كادىمگى ءبىر الماعى بارداي-اق كوردىڭ بە...» ءساليما اقبوزدانعان بولمە ىشىندە شاشى قوبىراپ، ەربيىپ وتىر. جىلى توسەكتى قيماي، نە تۇرماي سۇلەسوق كۇيدە؛ قابىرعاداعى اسپالى ساعات تا ەلەۋسىرەي سوعادى. شىنجىر باۋىنا ىلگەن ەسكى توپسا، القا، بارماق باسىنداي ۆينت، توت باسقان كىلت سالبىراپ جەرگە ءبىر ەلى جاقىنداپ-اق قالىپتى.
ءساليما ۇستىندەگى قالىڭ، تۇيە ءجۇن سالعان جامىلعى كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، ورنىنان سۋىقتان تىجىرىنا كوتەرىلدى. ساعاتتىڭ باۋىن تارتىپ، ۇزىن، اق ءىش كويلەگىمەن ءتىرى ارۋاقتاي ەربيىپ، تەڭسەلىپ ءجۇر. كيىنۋدىڭ، نە وسىلاي دالاعا شىعا جونەلۋدىڭ ءجونىن تابا الماي سەندەلەتىن ءتارىزدى؛ ەندى انە، سىعىراڭداپ الاكەۋگىم اۋىل كوشەسىنە تەرەزەدەن كوز تاستاپ تۇر. اۋىق-اۋىق وز-وزىنەن، ەستىرتە، كۇبىرلەپ تە قويادى. «ە، مەرۋەرت پە ەڭ؟ وي، ءتايىرى-aي، سونشالىق بورلىكتىرگەندەي نە بولدى؟ قولىن سىلكىلەپ ۇرساما قايتەدى-ەي؟! بۇ كۇنگىنىڭ كەلىنى دە انە، سول... تارتىپسىزدەر-وي... تىلىمەن بولسا دا الداپ: «الا، ۇيقىڭىزدى ءبولىپ جىبەردىم بىلەم. عافۋ ەتىڭىز»،— دەۋدى دە بىلمەيدى». ول اۋىزعى بولمەگە بەتتەدى؛ قازاندىق جاقتا كيىم ىلگىشتەن وزگە دانەڭە جوق-تىن. سونان قولىنا ىلىنگەنى كونە كوپتەن قاعىپ-سوعىلماعان قوڭىر پالتو بولدى؛ الگىنى كيىپ، سەنەگە شىققاندا عانا كەشە مەرۋەرتكە: «ەرتە تۇراسىڭ عوي. ەرىنبەسەڭ جول-جونەكەي سوعىپ، مەنى وياتا كەتسەڭ»، - دەگەنى ەسىنە ءتۇستى.— «ۇيات-تاعى... اي، وسى ۇمىتشاعىم-اي. قاپ...» — دەپ ول ىشتەي قىسىلىپ، بىردەن ەسىگىن اشا قويماعانىنا وپىنىپ قالدى. ايتسە دە سىر بىلدىرمەي:
— ءا، مەرۋەرت... سەن بە ەڭ؟— دەدى جايراڭداپ. امان با، جانىم...
— ويپىر-اي، ساكە-اي، ۇيقىڭىز زور عوي. قۇداي ساقتاسىن تۋرا ءبىر ساعات سوققان شىعارمىن!.. سامبىرلاپ تۇرمىن ءوزى... ۇيات-تاعى... ءار جاعىڭىزدا بۇركەنىپ، «قايناعامىز» جاتقان جوق پا؟ — دەپ مەرۋەرت جارقىلداي كۇلدى.
قاتار ءجۇرىپ، سىرالعى بولعانسىن ۇلكەننىڭ اعالىعى، كىشىنىڭ ىنىلىگى جوقتالا بەرمەيدى. بۇعان ءساليما اسا رەنجىمەي، ءزىلسىز زەكىپ تاستادى:
— تەك انت اتقىر! قايناعاسى نەسى؟! شىعارمايتىندارىڭ جوق-اۋ. بايىڭ كەلسىن مايداننان... جونىڭنان تاسپا الدىرارمىن ءالى...
— جونىمنان تاسپا تۇگىل، جۇرەگىمدى سۋىرىپ السا دا كەلسىنشى، اپا.
مەرۋەرتتىڭ ۇشقىندانعان كوزى ءسال مۇنارلانا، سۋي قالدى؛ قويۋ قارا قاسىنا دەيىن تۇسىرىڭكىرەي تارتىلعان قالىڭ، قوڭىر ورامالىنىڭ استىنان شىعىپ تۇرعان قارا شاشىن ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ارىرەك جاسىرىپ قويدى.
— كەلەدى، اينام... كەلەدى.
— قايدام، اپا. قورقام...
— قورىقپا. تاڭ الدىندا ات جەتەكتەپ جۇرگەنىن تۇسىمدە كورگەم. جانە دە قانداي دەسەيشى!.. ءبىر وڭكەي قاز مويىن سايگۇلىك... كەلەدى... ە، وسىلاي تۇرامىز با؟ كىرسەيشى ۇيگە.
— ويباي، اپا، اسىعىسپىن. فەرماعا بارام، ساۋىنشىلار كۇتىپ قالعان شىعار. سىزدەر بۇگىن پىشەنگە جۇرەسىزدەر عوي.
— ءيا، سەندەرگە دە قيىن. ەرتە قامدانباساڭدار ۇلگەرە المايتىندارىڭ دا راس. سۋالتا كورمەڭدەر، ايتەۋىر.
— تىرىسىپ باعامىز عوي، aپa،— دەدى مەرۋەرت ەتىگىنىڭ ۇشىمەن جەر شۇقي تومەن قاراپ.— ساماۋرىن قويىپ جاتاسىز با، اتام مەن ەنەمنىڭ داستارقانىنا بارساڭىزشى ءقازىر. بوتەن ەشكىم جوق. ءتۇسىڭىزدى جورىتارسىز. ولار دا قۋانسىن.
— ويباي، سىزدىكىنە بارعانسىن كەڭ وتىرۋ كەرەك قوي.
— ءا... جاقسى، ەندەشە مەن كەتتىم. ورتا بويلى، اقجارقىن، كىشىپەيىل وسى كەلىنشەكتى كورگەن جەردە ءبىر جادىراپ قالاتىنىن ءساليما تالاي رەت سەزىنگەن، ايتسە دە نەدەن سولاي ەكەنىن تۇسىنە الماي دال. قاي كەزدە ەسىگىن اشپاسىن ول كۇلىمدەي تورىنە شىعارادى؛ داستارقانىن جايادى. بەس-التى ءتۇيىر تابا نان مەن كەرمەك تاتىعان شاي بەرسە دە، ونىسى بىلىنبەيدى. ەركىن سايرانداپ، جادىراپ سالا بەرەسىڭ. اناۋ اينالا كىلەم تۇتىپ تاستاعان يساحمەتتىكى مۇلدە باسقا؛ وبالى نە كەرەك، ىراش ەلپىلدەپ-اق باعادى. بۋى بۇرقىراعان قۋىرداق، سارى ماي، تۇيە ءسۇتىن قاتقان كۇرەڭ شايدى الدىنا توسىپ: «ىشسەيشى، اپا، جەسەيشى»،— دەپ جاتسا دا، قايداعى ءبىر ءزىل ەڭسەڭدى باسىپ، قيپاق-سيپاق ەتۋمەن بولاسىڭ؛ ءتىپتى ءبىرتۇرلى كوزگە تۇسە قويمايتىن تور ىشىندە وتىرعاندايسىڭ، وز-وزىڭنەن قۇنىسىپ ەكى قولىڭ الدىڭا سىيمايدى. «نەگە ولاي؟ عاجاپ... جوق مەن مەرۋەرتتىكىنە ەمەس، يساحمەتتىكىنە سوعىپ، شايدى سونان ىشەيىن. مەن ءۇشىن داستارقان جايماس... ەرتەڭگى جايلارىنا ىلىگەم عوي. انە، كوردىڭ بە؟.. «مەن ءۇشىن داستارقان جايماس» دەيىم. نەگە ارنايى ساماۋرىن قويماسقا؟ - «ىلىگەم عوي...» سونشالىق مەن نە؟ سورلىمىن با؟ مەرۋەرتتىكىنە مىندەتسي كىرەم، استىما كورپە جايىپ، جادىراي قارسى الماسا قورلانعانداي بولام. ادام دەگەن قىزىق-اۋ. جو... جوق. مەرۋەرتتىكىنە كوڭىل ءبىر جابىرقاۋ تارتىپ، جالعىزسىراعاندا سوعارمىن. ءقازىر يساحمەتتىكىنە بارعان ءجون». ءساليما ىشكە كىرىپ، ەسىگىن بەكىتتى. قازاندىق جاقتا بىرقىراپ، قاشاننان جۋىلماي، جيۋسىز جاتقان ىدىس-اياقتىڭ بەتىنە گازەت جابا سالدى؛ توسەگىن دە كۇندەگىسىنشە: «كەيىن تاعى قايتا سالىپ جۇرەم بە»،— دەپ سول كۇيى قالدىردى.
ءۇيدىڭ مۇرجالارىنان كوتەرىلگەن كوگىلدىر ءتۇتىن اۋىل كوشەسىندە ۇيىتقىپ ءجۇر. سيىردىڭ موڭىرەپ، بوتانىڭ نازىك بوزداعانى ەستىلەدى. انە، ەكى-ۇش ايەل ون شاقتى قوي-ەشكىسىن كوشەمەن دۇرلىكتىرە ايداپ بارادى. ءساليما وسى جەردە ءوزىنىڭ جالعىزدىعىنا شۇكىرلىك ەتكەندەي بولدى. «و، سورلى قارلار! دىردەكتەپ مالىن ايدان تاستاپ، بالا-شاعاسىن تاماقتايدى. اتا-ەنەسىن كۇتىپ، شايلايدى. سونسىن فەرمانىڭ جۇمىسى... كەشكە سۇرىنە قۇلايدى. اي، قيىن-اۋ... قيىن. كەيدە جالعىزبىن دەيىم. مەنىكى زەرىككەندىك بولماسىن...» ول الگىندە ورامالعا كيىم-كەشەگىن بولەك ءتۇيىپ العان؛ سونىسى تارقاتىلىپ كەتە بەرگەنسىن، ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنا توقتاپ قايتا وراپ، بايلادى. «بۇ كىمنىڭ ءۇيى ەدى. ءا، كەنجەشتىكى مە؟ كەنجەقىز... بايعۇس بالا. ءوتىپ جاتقان ءومىر-اي. ءۇيىن جوندەپ كەتۋگە كەلگەن ەكەن دە. كەنجەقىز ۇيىندە مە؟ و دا ساۋىندا ءجۇر مە؟ قارا جامىلىپ وتىرا الادى دەيمىسىڭ. ءتىرىنىڭ اتى ءتىرى عوي. زامان تىنىشتانسا ءبىر ءجونى بولار-اۋ، كۇيەۋىن ايتسايشى. قانداي اسىل... بالا ەدى. جاقسىنى قويا ما، جاقسى قۇدايعا دا كەرەك. ءساليما بۇرىلىپ سوڭىندا قالعان ۇيگە تاعى دا ءبىر قورا قويدى، سىرتقى قابىرعاسى بورلانعان، جاتاعانداۋ تەرەزەلى ءۇي دە وعان: «ءيا، سولاي»،— دەپ، جۇدەپ تۇرعان كورىنىپ كەتتى.
ءساليما اسا ءدىنشىل، سوقىر سەنىمنىڭ ادامى ەمەس ايتسە دە وسى ءقازىر ول كەنجەقىز ۇيىنەن كوزگە-كورىنەردەي تىكسىنىپ، ۇركىپ قالدى. «ماعان بىردەڭە كورىنەر، نە بوپ بارام؟» مۇنان ءارى ول ۇستىندەگى پلاششى قاۋدىرلاپ بالپانداي جونەلدى؛ بۇرىلىپ ارتىنا قاراعان دا جوق. يساحمەتتىڭ اشىق قاقپاسىنان اۋلا ىشىنە كىردى. جىپ-جيناقى اۋلا، كەڭ قورا، اناۋ جۇرگەن تاۋىقتار وزگەشە ءومىر تانىتىپ، ءساليمانى تاعى دا تالكەكتەپ، قىتىق باستادى. جاڭاعى ەكپىنى بار بولعىر ۇشتى-كۇيدە ءجيى جاۋتاڭداپ سىرلى، بيىك قاقپاعا ءبىر، ۇيگە ءبىر قاراي بەرەدى.
ويىنا يساحمەتتىڭ: «اۋدان ورتالىعىنان جىلى جەر تاۋىپ قويدىم. ساۋدا جاعى. ابدەن كۇدەر ءۇزىپ كەتىپ، اللا ءىسىمىزدى وڭعارسا، قولىڭا ءتۇبى تەرەڭ، ءىشى ما قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاتقالى تۇرمىز عوي. «سىيعا سىي سىراعا بال»،— دەگەن، ءوزىڭ يمان ءجۇزدى، ءجون بىلەتىن جانسىڭ. ساعان تاپتەشتەپ جاتاتىن نە بار. كەيىن ءبىر رەتى كەلگەندە پەيىلىڭدى بىلدىرەرسىڭ. تەك ءتاڭىرىڭدى تانىماي «مىناۋ جامان باقتاشى كىم ءوزى؟ نەمەنەگە جۇتىنادى؟ دەمەسەڭ بولار. ءجا، تىمىرايما! ويناپ ايتام... ساعان كۇنىمدى سالماسىن. جامان باقتاشى ما ەكەم؟ قۇدايعا شۇكىر، ەل سىيلار ازاماتپىز ءالى. سوعىستىڭ بەتى تۇزەلدى. تىنىشتىق تا ورنار. سو كەزدە ەسكى، قۇداي بەرگەن قۇت مەكەنىمە جەتەم عوي. ازىرشە بىزدىكى جان باعۋ، مىناۋ تار كەزەڭنەن اشتىق، جالاڭاشتىق كورمەي، اۋىرىپ-سىرقاماي، جان قيناماي ءوتۋ عوي، ءساليما»،— دەگەنى ورالدى، كۇيلى مول داستارقان باسىندا قىمتىرىلماي، ەركىن ايىرعاننان با، يساحمەتتىڭ مۇنىسى كۇپسىنگەندىك بوپ كورىنە كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتىپ تاستاعان. ىلكىدە «اللا ءىسىمدى وڭعارسا»، «مايلى قازاننىڭ تۇتقاسىن ۇستاتقالى تۇرما دەي تۇسكەنىنە تاڭدانا جاقسىلىقتى جالعىز ءوزى ەمەس بىرەۋلەر ارقىلى «بىرىگە ىستەي مە ەكەن» — دەپ ۇعىنا الماي، كادىمگىدەي جاتىرقاي تىڭداسا دا، وعان ءمان بەرىپ جاتپادى. ءتىپتى كىم ەكەنىن دە سۇرامادى. كەرەگى نە؟ وندا نە تۇر؟ ءقازىر ويلاسا يساحمەتتىڭ ول ۋاعداسى قاشپاعان قاشاردىڭ ۋىزى ءتارىزدى بۋىلدىر تىرلىك. و دا الدەكىمگە سەنەدى؛ قايداعى ءبىر جات، تۇسىنىكسىز ءىستىڭ وڭعارىلۋىن تىلەيدى. ءۇمىت ەتەدى. ءتىپتى سول اڭگىمەنىڭ ءوزى ءساليماعا ەمەس، الابۇرتقان ءوز كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن داۋىستاي تولعانعانى بوپ جۇرمەسىن. وسى ۋاققا دەيىن ءتاتتى ارمانداي مالدانىپ كەلگەنى الدامشى ساعىمداي بىرتە-بىرتە جوعالىپ، وزىنەن بارا جاتقانىن سەزىنگەندە ءساليما قاتتى وكىنىپ، جىلاپ جىبەرە جازدادى. بۇل ءتىلدى، دولى، ءارى وتكىر ايەل بولعانىمەن كەي مىنەزىندە ءالى دە سابيلىك كوپ جان ەدى: كىمدى الداسا ونى الداسىن. تەك مەنى الداماۋى كەرەك ەدى عوي. جازىعىم نە؟ نە ىستەدىم يساحمەتكە وشىككەندەي؟» — دەيتىن ءتارىزدى ول.
وسى ءسات اۋلا تورىندەگى ۇڭىرەيگەن كەڭ، قارا كولەڭكە قورا تۇكپىرىنەن توق اتتىڭ جەر تارپىپ پىسقىرىنعانى ەستىلدى. ءساليما اۋلا ورتاسىندا قالقيىپ تۇرىپ قالعانىن ەندى اڭداپ، قىسىلا جان-جاعىنا جاۋتاڭداي قارادى. جاڭاعى ءبىر وكىنىش، زابىرلەنگەندەي كورىنگەن سەزىم جۇزىنەن بىلىنبەيدى. باسپالداقتى، ۇلكەن كوك سىرلى ەسىككە كۇلىمدەي كوز تاستادى: شاماسى قيالىندا تۇيە ءسۇتىن قاتقان كۇرەڭ شاي، تۇننەن قالعان، ءالى توبارسىپ كەبىپ ۇلگەرمەگەن سارى بودەنە باۋىرساق قالىقتاي ءجۇزىپ ءجۇر. سونى ول جەيدى، تەرلەپ-تەپشىپ شاي ىشەدى. الىس جولعا پىشەنگە شىعاردىڭ الدىندا مۇنان ارتىقتىڭ ءساليماعا قاجەتى جوق. «يساحمەت فەرماعا كەتۋى كەرەك-تىن. مالدى ول بارماسا كىم ورگىزەدى؟ قوي... ۇيدە بولماس. ەندەشە اناۋ قوراداعى ات كىمدىكى؟» ءساليمانى ىركىلتىپ تۇرعان وسى.
ول تاۋەكەلگە بەل بۋدى. ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان تارتىپ كورگەن، ىشتەن ءىلۋلى ەكەن، اشىلمادى. «ءالى توسەكتە... شاي ءىشىپ جاتسا ەسىك اشىق بولار ەدى. تۇرماپتى...» ءساليما قولتىعىنداعى كيىم-كەشەگى ورالعان تۇيىنشەگىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ەندى ەسىكتىڭ جارىعىنا قۇلاعىن توسىپ تۇر. انە، اۋزى ءسال اشىلىپ، كوزى باجبيىپ كەتتى. جۇزىندە ۇرەي ارالاس تاڭدانۋ بار. «اعاتاي... ونىڭ نە؟ جىبەرشىسى نە؟» — دەيدى تۇسىنە الماي وز-وزىنەن كۇبىرلەپ؛ ىلە ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنا قۇلاعىن ورامالدان ءتۇرىپ، قايتا تاقادى. ىشتەگى الىس-جۇلىسقا تۇسىنە الماي دال. «اعاتايى» نەسى؟ — دەيدى ول تاڭىرقاي — يساحمەتكە ايتا ما؟ جىبەرشىسى» نەسى؟ تاعى ساباپ، قىلعىندىرىپ جاتپاسىن؟ وي، يمانسىز-اي، بىرەۋدىڭ جاپ-جاس بالاسىن... توقتا... نە دەيدى؟ «ۇيات قويى» نەسى؟ مىنە قىزىق... جىندانعان شىعار. «مىنا قاتىن ساۋ بولماس».— ءساليما جامان پلاششى قاۋدىرلاپ تەرەزەگە جەتىپ باردى؛ كوزىن قولىمەن كولەگەيلەي ىشكە قارادى دا، بەتىن شىمشىلاپ سىرت اينالىپ كەتتى. الدەكىم مۇنىسىن كورىپ قالاتىنداي جالتاقتاي بەردى. «ويپىر-اي، مىناۋ ماسقارا عوي. باقان... ءيا، سول. ناق ءوزى... حايۋان... يساحمەتتىڭ دوسى ەمەس پە ەدى؟ قوي، بۇ ەركەك اتاۋلىدا ءپاتۋا بولماس... و، سورلى قار... باعى اشىلماعان ىراش... اياق استى... قورلادى-اۋ».
سونان بەرى ەكى جۇماعا جۋىق ءوتتى. ءساليما وسى ءبىر كەلىسسىز كورىنىستى ۇمىتا المايدى. ماياعا ارقاسىن سۇيەپ، تىزە بۇككەنى جاڭا عانا، تاعى دا سول اقبوز تاڭ، ءۇي ىشىندەگى ءدۇسىر، قىسىلعان داۋىس قۇلاعىندا كۇمبىرلەپ، كوز الدىنا كەپ تۇرا قالدى. ءساليما سىر ساقتاۋعا جوق-تۇعىن؛ ايتسە دە مۇنى جان بالاسىنا ءتىس جارىپ ايتپادى. كەيىنگى كەزدەرى ول ىراشتى ءوز تۋعان قىزىنداي كورەتىنىن سەزىپ ءجۇر؛ الدەقالاي ساۋىنشى ايەلدەر اڭگىمەلەي قالسا شىر-شىر ارا تۇسەتىندى شىعاردى. ءسال جابىرلەنسە ىراشتىڭ «اپاتايلاپ» جەتەتىنىن بۇرىن جەك كورسە، ءقازىر سونى جوقتاپ، جاراسىپ كەتسە يگى ەدى،— دەپ، ەركىنەن تىس تىلەۋىن تىلەپ وتىرعانىن ءوزىنىڭ تالاي اڭداعان. وڭكيگەن ءىرى، سۇيەكتى ىراشتى قاتىندار ءساليماعا تارتقان دەسە، ول سوعان دا ءماز.
— اپا،— دەدى بىرەۋ كۇبىرلەپ.
— ا...
ءجازيرا بەتىنە ۇڭىلە قاراپ تۇر ەكەن. ورامالىن مۇرانىڭ ءۇستىن باستىرا تارتىپ الىپتى؛ ءۇستى شاڭ-شاڭ، كوزى عانا جىلتىرايدى.
— نەگە كوڭىلسىزسىز ؟ اۋىرىپ جۇرگەنىڭىز جوق پا؟
— ە، جوعى.
ول جاقتىرماعانداي ءشوپتى سىبدىرلاتا قوزعالاقتاپ قويدى. پىشەنشى قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعا، قارتتاردىڭ ءار مايانىڭ تۇبىنە قالجىراي وتىرىپ جاتقاندارىن قىزىقتايتىن ءتارىزدى؛ ەكى كوزى سو جاقتا. قاباعى ءتۇيىلىپ قالىپتى. دالا شاڭىتىپ تۇر. شاقىرايعان كۇننىڭ ءوزى قىزعىلت كىلەگەيلەنىپ، لايلى سۋعا باتىپ باراتقانداي. جەل دە جوق. ورمەكشىنىڭ تورىنداي بوز كىرەۋكە كوتەرىلمەي، نە سەيىلمەي قالىقتاپ قالىپ جاتىر؛ جاسىل ءشوپ تە وپالانعانداي اقبوزدانىپ كورىندى. ءجازيرا دا مۇنان ءارى ەشتەڭە دەمەي ءساليمانىڭ جانىنا جايعاستى.
— اپا...
— ە، نەمەنە؟
— اۋدانعا ءبىر ماشينا بالا اكەلىپتى. اكە-شەشەلەرى جوق كورىنەدى.
— ولار قايدا كەتىپتى؟
— فاشيستەر ءولتىرىپتى... ەكەۋ-ۇشەۋدەن باۋىر باسىپ الىپ جاتقاندار بار كورىنەدى. ءسىز دە سونىڭ ءبىرىن نەگە المايسىز؟ الدانىش، كەيىن قولقانات بولادى عوي، - دەدى ءجازيرا ءساليمانى ەلىكتىرە.
— ە، جانىم-اي، مەنى كىم دەيسىڭ؟ بالا باعىپ نە كەلىستىرەم.
— ونىڭ نە قيىنى بار، اپا؟
— توقتا... اناۋ نە؟ اتتىلى ما؟
— ءيا، اتتىلى. بەرى بۇرىلدى.
— اتتىلى دەيمىسىڭ؟ ءجۇرىسى قالاي؟
— اتىن سيپاي قامشىلاپ كەلەدى.
— ە، ەندەشە تىنىشتىق شىعار. سۋىت جۇرىستىدەن قورقام. جامانات جۇيرىك كەلەتىن ەدى دا.
قاشاننان ءساليما جازيرانىڭ الدىندا شەشەنسىپ، بيلىك قۇرۋعا قۇمار. كوپتى كورگەن كونە كوزدەي ءار نارسەنى جورۋعا، سوعان ماعىنا بەرىپ، استارلى سويلەۋگە دايىن وتىراتىن. ايتپەسە اي دالاداعى جالعىز اتتىلىنى كىم دەپ بىلەدى؛ جوق ىزدەپ اپتىققاندار از با؟ انە، بەل ۇستىنە شىقتى، ويعا قۇلاپ كەلەدى. ءيا، ءساليما ءۇشىن ءبارىبىر. تىلگە تيەكتىككە جاراسا بولعان: وزگەسىن قايتەدى. سىرالعى ءجازيرا ونىڭ بۇل مىنەزىن بىلەدى؛ ايىپ ەتپەي، زەيىن قويا تىڭدايتىنى سونان. كەيدە ءتىپتى: «سۋىت جۇرىستىدەن قورقام. جامانات جۇيرىك كەلەتىن ەدى دا»،— دەگەندەي ۇتىرلى، تاۋىپ ايتقانىنا قۋاناتىنى دا راس. ءقازىر ول شىنىندا ۇركىپ، ويلانىپ قالدى. اۋىلدان شەت شىبىندىقتاعى ايەل، بالا-شاعاعا وسىنداي جالعىز اتتىلى حابار جەتكىزبەگەندە كىم بىلدىرەدى؛ قۋاڭ ءجۇزدى، كونەتوز كۇپەيكە كيگەن، ەرىندەرى جارىق-جارىق، شاڭ-شاڭ ايەلدەر باستارىن كوگەرىپ، ۇمىتتەنە قاراسا، جاسىل-كۇرەڭ مايا تۇبىنەن بويتاسالانا كىرپىك استى ءسال كوگىلدىر تارتقان، اشىق، ءمولدىر قارا كوزدى قىزدار ۇركەكتەپ شىقپايدى. ءدابىر-دۇبىر اڭگىمە دە سايابىر تاپقان؛ ءالسىن-الى ەستىرتە داۋىستاسىپ قويادى:
— بەرى... بەرى بۇرىلدى عوي.
— كىم ءوزى؟
— كىم دە بولسا جاقسىلىق حابارشىسى بولعاي.
— ءامين!..
— قۇدايىم-اۋ، مىناۋ ىقسان ەمەس پە؟
— ءيا، سول.
— ىقسان!..
ۇرەيلەنە ۇيلىعىپ تۇرعان پىشەنشىلەر اياق استى كۇرت قوزعالىپ، قارسى ءجۇردى. مىنە ىقسان دا اتىنىڭ باسى بۇلعاقتاپ تاياپ كەلەدى. پىشەنشىلەر جامىراي قاۋقالاقتاسىپ، اپ-ساتتە ونى قورشاپ تا الدى. ءبىرى تىزگىنىنە جابىسا، ەندى ءبىرى بار جاقسىلىق، ىقساننىڭ قالاي ءىلتيپات بىلدىرۋىندە تۇرعانداي جالباقتاي تومەننەن موينىن سوزىسىپ، جاعىمپازدانا قارايدى. ءبارىنىڭ دە جۇزىندە ءۇمىت پەن ۇرەي. «جاقسىلىق بولعاي»،— دەسىپ، ىشتەرىنەن تىلەۋ تىلەسىپ قالعاندارىن دا وزدەرى سەزبەيدى.
ىقسان اتىنان جەپ-جەڭىل ءتۇستى. جەكسەن قارتپەن عانا امانداسىپ قويماي، پىشەنشىلەردىڭ باس-باسىمەن قولداسىپ سالەمدەستى. ونىڭ جايدارى ءجۇزى توڭىرەگىندەگىلەردى ءبىراز سەرپىلتىپ تاستادى؛ اۋىلدىڭ جىلىلىعىن وسى جەرگە اكەلگەندەي بولدى. ءساليما ورنىنان ەرىنشەكتەنە، سىلبىر كوتەرىلدى. ءجازيرا مايانىڭ تۇبىندە شانشۋلى قالعان ايىردى الماققا وڭتايلانعان:
— قايتەسىڭ ونى... كىم الار دەيسىڭ. تاستاشى ءارى، دەدى ول قاباعىن كىرجيتىپ.
ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ءىلىپ قويعان سۋمكەسىنەن ءۇش بۇرىشتى حاتتاردى بۇرقىراتا شىعارىپ ىقسان تاراتا باستادى. جاڭاعى ۇيلىققان كوپشىلىك سىلتىدەي تىنىپ، اتتارى اتالعاندا ۇكىدەي ۇشىپ جەتىپ بارادى؛ ءسال كەشىكسە بەرمەيتىندەي العانشا اسىق. قولدارىنا تيىسىمەن توپتان سىتىلىپ، وڭاشالانۋعا تىرىسادى. ازىرگە داۋىس ەتە قويعان جان جوق.
— ءجازيرا!.. ءجازيرا، قايداسىڭ؟ — دەدى ىقسان داۋىستاپ.
ول ءسىرا كۇتپەگەن؛ سەلك ەتە ءتۇستى. شوشىنا قاپ، ىلە بويىن جيناپ الدى. كوزى كۇلىمدەي قۋانا ۇمتىلعاندا، ءتىپتى ءساليمانى قاعىپ كەتە جازدادى. ونىسىن ءوزى سەزەتىن دە ەمەس:
— مەن... مەن مۇندامىن!
— ە، جازعان-اي... قايتسىن-اۋ.
— جالعىزدىق وڭاي دەيمىسىڭ،— دەپ سوڭىنان ەستىلىپ قاپ جاتقان مۇسىركەۋ ءسوزدى دە ەلەمەيدى.
— ءجازيراش... كحە... ءجازيرا ساعان حات... كەشە كەلدى،— دەپ ىقسان ءار ءسوزىن نىقتاي سويلەپ.
— كانە! ناۋرىزدان... ول ناۋرىزدان عوي.
ءجازيرا ۇستىندەگى كۇپەيكەسىنىڭ ءوڭىر ىلگەگى اعىتىلىپ كەتكەنىن دە اڭعارعان جوق. ءۇش بۇرىشتى، كوگىلدىر حاتتى كەلە جۇلىپ اكەتتى. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ بارادى. كۇستەنىپ، سۋىقتان قاراقوشقىلدانا جارىلعان قولىنىڭ ابدەن ەبى قاشقان با؛ حاتتى قاۋدىرلاتا، بىردەن اشا الماي الەك. كوزىنىڭ اينالاسى اقشىلدانا، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتىپ كەلەدى. حات ىشىندەگى قۇپيالى، جۇمباق سىردى بىلگەنشە اسىق؛ اساۋ ساعىنىش سەزىمى جۇرەگىن ءلۇپىل قاقتىرا، ۇيتقىتا تۇسەدى. وقىپ شىققاننان كەيىن عانا اڭدادى؛ ءالى دە بىرەر ايسىز جول جۇرە المايتىنىن ايتا كەپ، «كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن» دەپ، حات سوڭىن داعدىسىنشا شولاق ءتۇيىپتى. ءجازيرا ءۇشىنشى رەت كوز جۇگىرتىپ ءوتىپ، توڭىرەگىندەگى ابىر-سابىر ايەلدەردەن قىمسىنا سىرت اينالا، كوكىرەگىنە باستى؛ ەرنىن تيگىزدى. بەتى شىمىر ەتىپ، بوي-بويى دۋىلداپ جونەدى. قولقاسىنا اششى جاس تىعىلىپ، «اھ» ۇرا تەرەڭ كۇرسىنگەندە ەرنى دىرىلدەپ كەتتى؛ ول ماڭدايىن سىعىمداي، مايا تۇبىنە كەپ قيسايدى. قۋراپ سىتىر-سىتىر سىنعان دالا ءشوبىنىڭ قىشقىل ءيىسى سەزىلىپ، تىنىسىن كەڭىتكەندەي بولدى.
«ءالى دە بىرەر اي كۇت دەيدى»،— دەدى ءجازيرا وز-وزىنەن كۇبىرلەپ.— سەنى كۇتەرمىن-اۋ، جانىم. تەك كەلشى... مەيلى اياعىڭ دا، قولىڭ دا... مەيلى... شۇكىرلىك... سول جاقتا ماڭگىگە قاپ جاتقاندار از با؟ مەن قايتا باقىتتى... باقىتتى ايەل ەكەم دا! ويتكەنى، سەن بارسىڭ! ەكى كوزىڭ مولدىرەپ الدىمدا وتىرساڭ، ونان وزگەنىڭ ماعان كەرەگى نە؟ تەك سەن... سەنسىڭ مەنىڭ ارمانىم. مەن سەنى تۇسىمدە دە كوردىم. سونداعى كۇلكىڭ، ءازىلىڭ قويۋ قارا شاشىڭدى كەيىن قاراتا سەرپىپ تاستاپ ايتقان ءانىڭ ءالى جادىمدا... جو... جوق، سەن بىرەر اي دەمە! كەل... تەز كەل!. ەستيمىسىڭ، كەل!..»
— ءبالى، ءجازيرا قايدا دەسەم مۇندا جاتسىڭ عوي. ە، نە جاڭالىق بار؟ — دەدى ءساليما ونىڭ كوڭىلىن بولە. كۇلىمدەي، تونە قاراپ تۇر.— سەن نەمەنە، بالامىسىڭ؟ جىلاعانىڭ نە؟ بەرمەن قاراشى-ەي... ناۋرىزدان با ەدى؟ امان با؟
— ءيا، سونان... امان...
— قۇداي ساقتاسىن، ەندەشە جامان ىرىم باستاپ نە كورىندى؟
— ءالى دە بىرەر اي كىدىرەم دەپتى.
— تۋ، بالالىق-اي. سو ما بار بولعانى... ءاي، بىزدەردە انالارعا قوسىلساق قايتەدى، ءا؟! كانە، سويتەلىك. تۇر... سەنىكى نە تاسقاندىق. ءوي، بەيباق-اۋ، سوعان دا ادام قاباق شىتا ما ەكەن. قوي، ءارى... تۇر...
ءساليما ءجازيرانى قولپاشتاي جاۋرىنىنان قاعىپ قويدى. توڭىرەگىنە باعدارلاي كوز تاستاپ، دالانىڭ مۇنارلانا، سۋىتا تۇسكەنىن اڭداپ:
— مىنا كۇننىڭ سويى جامان، جاۋماسا يگى ەدى،— دەدى. — تاتتىگە جينالعان شىبىنداي ىقساننىڭ توڭىرەگىنە جاستار يىرىلە قالىپتى عوي. ماتا-مۇتا بىردەڭە بەرىپ جاتپاسىن. ۋا، كوتەرىلسەڭشى-ەي...
ءجازيرا مەن ءساليما جەتكەن كەزدە ءىقسان توپتىڭ ورتاسىنان سىرت شىقتى. جان قالتاسىنان شىلىمىن الىپ، تۇتاتا باستادى. ءساليما ىركىلىپ قالدى؛ پىشەنشىلەر سول كۇيى توپتالىپ تۇر. «بۇ نە؟ ءبىر قىزىق بولدى-اۋ شاماسى...» ءساليما كيمەلەپ كەپ، كوپتىڭ ۇستىنەن ءۇڭىلدى. ورتادا مەكتەپ بالاسى، ءالجۋاز قىز ساۋلە. شىڭكىلدەپ حات وقىپ جاتىر:
«ءقادىرلى اپا، قارىنداس! سىزدەردىڭ جىبەرگەن شۇلىق، قولعاپ سياقتى سالەمدەمەلەرىڭ ءبىزدىڭ قاجىر-قايراتىمىزدى ءوسىردى، جانىمىزدى جىلاتتى. نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىن تالقانداۋدا سىزدەردىڭ كومەگىڭىز زور...»
ءساليما وز-وزىنەن قۋىستانىپ، ىعىستاي ماياعا بەت الدى. تۇيە ءجۇن، جاڭا ەكى شۇلىق بار بولىپ تۇرىپ بەرمەي قالعان؛ ونى ءجازيرا عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل بىلەتىندەي قاتتى قىسىلدى. ىقساننىڭ سوڭىنان ەرە ءتۇسىپ: «ساكە دەگەنىن دە بايقامادى. اياعىن اۋىر باسىپ كەتىپ بارادى
15
باقان كيىنىپ العان؛ يساحمەتتىڭ شاي ىشكەندە جاۋىرىنىنا جامىلىپ وتىراتىن، تۇيە جۇنىنەن توقىعان كۇرتەشەسىن ءبىر يىعىنا ىلە سالىپتى. تەرەزە الدىنداعى دوڭگەلەك ايناعا كەربەزدەنە قاراپ، ساماي شاشىن سيپاي تاراپ تۇر. شۇلىعىن كيمەگەن؛ اربيعان ءباشپايلارى تۇكتى، قىزىل كۇرەڭ كىلەم بەتىندە كوڭنىڭ اراسىنداعى اق قۇرت ءتارىزدى، شالبارىنىڭ ۇزىن، كەڭ بالاعىنىڭ استىنان جىبىرلاي كورىنىپ قالادى. كوزى جىلىمشى جىلتىراپ دالاعا ساماۋرىن قويىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ىراشتا؛ ونىڭ ءجۇزى كۇيىپ سىرعاقتاعانىن، تۋرا كەپ قالسا دۋ ەتىپ قىزارىپ كەتەتىنىن اڭداپ، سونى قىزىقتايدى. «يساحمەت ءيتتىڭ اۋزى نە دەگەن سالىمدى ەدى. ءتاڭىرى، ماعان دا وسىنداي بەتى اشىلماعاندى بۇيىرتساشى...» مۇندايدا باقان بويىن بەلگىسىز ءبىر ىزا بيلەپ، «مەندە جوق ويىنشىق، وندا بارى قالاي»،— دەپ كورشىلەس ۇيدەگى بالانىڭ اعاش قۇلىنشاق، تۇيەسىن بۇزىپ، نە جاتا قاپ جاماندايتىن باياعى سابيلىك، سوتقارلىق مىنەزى ۇستاپ كەتتى. جاس كەلىنشەكتىڭ جاۋىعا قاراعانىن دا ەلەمەي، جاناسا بەرگەنىندە قولىن ونىڭ نىعىز مىقىنىنا جۇگىرتىپ ۇلگەردى. ىراش سۇرلانا ىرشىپ ءتۇستى؛ ءيتتى كورگەن مىسىقتاي كوزىندە ۇشقىن ويناپ، جيىرىلا قالدى. «مىنا ءپاتشاعار قايتەدى-ەي. بەتىمدى قانجوسا تىرناپ الار ما ەكەن؟ سىڭايى جامان، ونان دا ءجۇزى جانباس. وزىنە بىردەڭە كورىنگەن شىعار. تۇندە قويدان جۋاس، موماقان سياقتى ەدى»،— دەپ ول ەرىكسىز ىركىلدى.
ەندى ءبىر اينالىستا باقان ىراشتىڭ قارسىلاسقانىنا قاراماي اش بەلىنەن وراي قۇشىپ، اق تاماققا تۇمسىعىن كومىپ-كومىپ جىبەردى؛ بالىقتاي شورشىپ، تۋلاعانىن دا ەلەر ەمەس. ىراش ءۇيدىڭ دوڭگەلەنىپ، توڭكەرىلىپ بارا جاتقانىن سەزىندى... كوشە جاق بەتتەگى تەرەزە تۇسىنان سالت اتتى دۇسىرلەي ءوتتى دە، ىلە قاقپانىڭ ەسىگى سارت ەتە قالدى. باقان ەلەڭدەي سەرپىلدى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جاڭا كورگەندەي سوستيىپ تۇر...
ىراش شوشىنا شەگىنشەكتەپ، جاۋرىنى شىمىلدىق پەشكە بارىپ تىرەلدى؛ ۇركەكتەي، ۇيپالاقتانعان شاشىن، اق كويلەگىنىڭ ءوڭىر ىلگەگىن ەپسىز، دىرىلدەي تۇزەتىپ جاتىر. ەكى وتتىڭ ورتاسىندا الاسۇرعان ەلىك ءتارىزدى؛ توستاعانداي ەكى كوزى جاۋدىراپ، الدەكىمگە جالبارىنعانداي بولادى. باقان كەيىن بۇرىلدى. «مەنەن قايران جوق. تىرلىگىڭدى ءوزىڭ ىستە» دەگەندەي اياعىن كەردەڭدەي باسىپ، توردەگى كورپەگە كەلدى. قۇس جاستىقتىڭ ءبىرىن قولتىعىنا كوپىرتە تىعىپ، اياعىن كوسىلتە تاستاپ جانتايدى. باسىن جەردەن كوتەرىپ العاندا ىراش جوق بوپ شىقتى؛ ورنىندا ۋماجدالعان ورامال عانا قالىپتى. «پەرى مە، ادام با؟ قايدا كەتتى؟..» ول سامارقاۋلانا توڭىرەگىنە كوز تاستادى.
تەرەزەدەن قيعاش تۇسكەن كۇننىڭ ورمەكشى جىبىندەي كۇمىس ساۋلەسى كۇرەڭ قىزىل كىلەمنىڭ بەتىنە قوناقتاعان ەكەن. كىلەم تۇگىمەن استاسىپ توقىلىپ جاتقانداي. تۇندە دالاداي كەڭ كورىنگەن بولمە، ەسىككە تۇتقان بارقىت، جۇكاياق، بولىسكەي كەرەۋەت، ونىڭ ۇستىنە جينالعان تاۋتەكە قۇس توسەك، كورپە-جاستىق، ءار جەرگە ىلىنگەن الپىنشاق-سالپىنشاقپەن مالمىرەپ، قۋشيىپ قالىپتى. «اناۋ ءبىر سىرتى كوك قاڭىلتىر، ءداۋ ساندىقتى شىعارىپ تاستاسا تالاي جەر كەڭىر ەدى-اۋ، ءا؟» — دەپ ويلادى باقان ەرىكسىز. «ە، ونىڭ ماعان قاجەتى نە؟»
اۋىزعى ۇيدەن ەكپىندەي كىرگەن يساحمەت كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءا، كەلدىڭ بە؟
باقان جايدارىلانا ورنىنان تۇردى. وز-وزىنەن تۇتتىگە، الدەنەگە سەكەمدەنە جەتكەن قارت قۇرداسىنىڭ ارسالاڭداعان كۇلكىسىنەن قورلانعانداي ءتۇسى قاشا كىبىرتىكتەدى؛ كەيىن دە شىعىپ كەتە الماي بۇگەجەكتەي بەردى. قولىنداعى قامشىسىن ەسىككە قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ:
— قاتىن! ۋا، قاتىن! — دەدى ايقايلاپ. ءۇنى جارىقشاق، دارمەنسىز جاننىڭ كۇيىگىن تانىتقانداي ەدى؛ ءار جاعىندا «ويبايى» دا تاياۋ ەكەنى سەزىلدى.— جەر جۇتتى ما-ەي سەنى!..
ءبۇيىرلى سارى ساماۋرىندى جەپ-جەڭىل كوتەرىپ، دالادان ىراش كىردى. اياعىن يمەنە باسادى. تىك جاعا، قىناما بەل، اق كويلەگىنىڭ سىرتىنان كەۋدەشە كيگەن. قالىڭ قارا سۋكنودان تىگىلگەننەن بە قالاي؛ الگىنىڭ جاۋرىنى كۇمپيىڭكىرەپ تۇر. ەڭكەيىپ جەز تابانىڭ ۇستىنە ساماۋرىن قويىپ جاتقان؛ بىلەكتەي، شولاق بۇرىمى جۇمىر يىعىنان سۋسىن، الدىنا ءتۇستى. ول شىبىننان جەلپىنگەندەي، داعدىسىنشا كەيىن قاراي سەرپىپ تاستاپ، بويىن جيىپ العان؛ ەندى قول قۋسىرىپ، كۇيەۋىنىڭ ءامىرىن كۇتىپ قالىپتى. يساحمەتكە وسى كورىنىستىڭ ءوزى ءاجۋالىق، تابالاۋ تارىزدەندى. قيپاقتاعان توقالىنىڭ جۇزىنەن دە ءبىر جادىگويلىكتى اڭداعانداي. تاڭدايى قۇرعاپ، جۇرەك ءتۇبى سىزداپ قويا بەردى.
— نەمەنەگە موليەسىڭ؟ مەن نە، ءولدى دەپ پە ەڭ؟ اكەل شايىڭدى! بول! — دەدى ول بۋلىعا.— ءما، الا كەت...
شاڭىن بۇرقىراتا وتىرعان جەرىندە ەتىگىن شەشتى دە، ۇمسىنا بەرگەن ايەلىنە ۇستاتپاي ءدۇرس-دۇرس ەتكىزىپ، ەسىككە قاراي لاقتىرا باستادى. جاپىرايعان جامان بوركى دە بودەنە سياقتى جارىسا ۇشىپ بارادى. ءتۇسى قاشا ىراش ابدىراپ تۇر. باقان عانا بۇعان سامارقاۋ. تۇك بولماعانداي قاقا توردە، قولتىعىنا قوس قۇس جاستىقتى جۇمارلاي تىعىپ، كوسىلە جاتىر. ءالسىن-الى اۋزىن كەرە ەسىنەپ قويادى.
ىراش كولەڭكەدەي سىرعىپ، شىعىپ كەتتى. قۇر سۇلدەرى قالعان ءتارىزدى؛ ءوڭى وڭعان شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. ءجۇرىس-تۇرىسىنان داعدىلى، ءۇي شارۋاسىنا قىلاپ جاننىڭ ەركىنەن تىس سەرگەك قيمىلى سەزىلەدى. كۇيەۋىنىڭ توز-توز، ءار تۇستا قارعا قاناتتانىپ ەربيىپ، جاپىرايىپ شاشىلىپ جاتقان كيىمىن ءىلىپ اكەتىپ ءجۇر. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ءبارىن دە جىلان جالاعانداي جيناپ تا ۇلگەردى. داستارقاندى جايىپ، شاي قۇيدى.
«كەكسە، سارقارىن قاتىن بولسا عوي، وسىنشا جۇنجىمەيدى. جاڭبىر جاۋماي جاۋراعان ءتۇرىن. قۇداي-اي، ءتىرى سۇمەلەك... كۇيەۋىنىڭ سيقى اناۋ. ساباۋدىڭ استىنان شىققان تەرى تۋلاقتاي بىردەڭە...» باقان ىشتەي ءوز تەڭەۋىنە كۇلىپ قويدى. «تۇندەگىدەي ءورت قۇشاعىنا السا قولتىق استىندا كومىلىپ... كحە... حە... ولمەي مە. و، توبا...»
يساحمەت ۇسىنعان شايدى ول كۇلىمدەي الدى. داستارقان باسىنىڭ توڭ-تورىسىن جازىپ، جىلى راي تانىتقىسى كەلدى مە:
— سەن ءوزى... يسەكە، كەيىپ وتىرسىڭ-اۋ دەيىم. ە، ولاي بولسا كەتەيىن،— دەدى قاراپ جاتپاي.
بۇ دا ءۇي يەسىنە وڭاي تيمەدى؛ سوندا دا جاۋاپ قاتا قويعان جوق. تىستەنە ءتۇسىپ: «كۇلدىڭ، ءا؟ ساعان ويىن كەرەك... شىركىن قولىما بالتا بەرىپ تيىستىرسە، شىمىرىكپەي-اق تۇرار ەم. اتتەڭ، زاڭ... زاڭ... توقتا، كەك العانداي وزگە قۇرالدىڭ قۇرىعانى ما؟ شىنىندا وسى مەن نەمەنەگە كەيىدىم؟ قۋىپ شىقسام ءقازىر، ونان ءارى ماسقارا بولمايمىن با؟ اشۋ — دۇشپان دەگەن راس ەكەن-اۋ. قاراشى... ەركىمدى ءبىرجولا بيلەپ العانىن. ايۋداي ەبەدەيسىز، توڭمويىن يتكە كۇلكى بولعانىم با؟ قوي...» يساحمەت كۇيبەڭدەپ الدەنە ىزدەگەنسىپ جاتقان باقانعا كوز استىنان ۇرلانا قاراپ، ىلە ءجۇزىن تايدىرىپ جىبەردى. ماناعىداي ەمەس تەرەزەدەن كۇننىڭ شۋاعى مول توگىلىپ تۇر. جان قالتاسىنان جيەگىن قىزىل، كوك جىپپەن شەككەن قول ورامالىن الىپ، قىرتىس-قىرتىس ماڭدايىن، قاتپار-قاتپار قارا كۇرەڭ موينىن ىسقىلاي ءسۇرتىپ جاتىر. ەندى ونىڭ جانارى داستارقانداعى باقاننىڭ ىشىلمەگەن شايىنا ءتۇستى؛ الگىنىڭ مولدىرەگەن بەتىندە ءبىر جاپىراق كۇن كۇمىس قويانداي ويناپ ءجۇر. «عاجاپ...» — دەپ ول وز-وزىنەن كۇلىپ جىبەردى.
باقان وقىس ۇنگە تاڭدانا قارادى. ءبىر قىرىن وتىرعان ىراش تا سەكەمدەنە جالت بۇرىلدى. يساحمەت كۇلىمدەي:
— ءاي، باقان! و، تۇقىمىڭ قۇرعىر! نەمەنەگە الاسۇرىپ كەتتىڭ. استىڭنان سۋ شىقتى ما؟ سۋ شىقسا قويان ەمەسسىڭ عوي،— دەدى.
كۇلەرىن دە، كەيىرىن دە بىلمەي باقان اڭ-تاڭ: «قويانى نەسى؟ قايداعى قويان؟ قويان كىم؟ مەن بە؟ تاپقان ەكەنسىڭ قوياندى»،— دەي جازدادى ول تابان استى ىزالانىپ. ايتسە دە قارتتىڭ ءامىرلى ۇنىنە باعىپ، ورنىنا قالاي جايعاسقانىن اڭداي الماي قالدى. «اپىر-اي، مىناۋ قىزىق بولدى-اۋ. كۇلگەنى نەسى؟ الگىندە عانا سەزىكتى، كىسى ولتىرەردەي وتىر ەمەس پە ەدى، ءا؟! تابان استى قۇبىلىپ كەتتى. ءاي، باسە توقالىن قايدان بىلەدى دەپ ەم-اۋ. وي، وسى شولاق ويلىلىق-اي. يساحمەتكە قاتىن نە، قالپاق نە؟ قايتا قالپاعى جوعالسا قاتتى ازا تۇتاتىن شىعار». ونىڭ كوزى دە شايدىڭ بەتىندەگى كۇن ساۋلەسىنە ءبىر ءسات ايال تاپتى. «سوپاقشا... قانجار سياقتى، ءا؟ باياعىدا قولدان سوققان وسىنداي باكىم بار-دى. قانجاردان بەتەر. تفۋ... نە ويلاپ كەتتىم. قانجارى نەسى؟ جوق، بۇل تەگىن ەمەس. يساحمەتتىڭ ءبىر پالەسى... توقتا، سوندا ول نەگە كەيىدى-ەي؟ اناۋ قايىرشى كوڭىرسىتىپ جۇرمەسىن. قىلجاقتاماي تەز ايتپاي ما؟ سۇراسام با؟» — دەپ ويلادى ول قوبالجىپ.— ازىلدەگەن ءتۇرىن. ماقتامەن باۋىزداۋعا اينالدى. ءجا، شىداۋ كەرەك. ايتەۋىر ءبىر ءجونى تابىلار...»
— كەتەيىن،— دەپ جينالعانى نەسى-ەي. قيراتارسىڭ. ءاي، قاس-قاباققا قاراعانداي قاشاننان قاتىن بوپ ەڭ؟
— يسەكە-اۋ، ەكى يىعىڭدى جۇلىپ جەپ، جەتىپ كەلگەنسىن قايدان بىلەيىن...— باقان مايموڭكەلەپ بارا جاتقان، ءۇي يەسى كەسىپ تاستادى.
— ءجا، «جۇلىپ جەپ» دەي بەرمە.
— اپىر-اي، يسەكە-اي، اسا جىلى ەمەس ەڭىز دە.
— ە، سۋىق بولسام، مۇز قۇرسانعان شىعارمىن. ونىڭ نە ايىبى بار. جىگىتتىڭ ايبارلىلىعى جامان با ەكەن،— دەپ قارت ەلەۋرەي ءتۇسىپ باسىلدى.
شامادان تىس جەلىگىپ، جەلپىلدەپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزىنگەن ءتارىزدى؛ ءسوز اياعىن جەڭىل قالجىڭ، ازىلگە شاپتىردى. وندا دا سول ءتيىپ-قاشىپ، باقاندى قىتىقتاپ باعادى:
— تورسىقتاي تىرسيعان، شيكىوكپە ەركەكتەن ساقتاسىن دە. ءو، نەسى-ەي، مۇقىم كۇبىنگەنى... اۋلاما كوز الارتىپ، قورامدى بۇزعان ۇرى ما ەڭ؟ نەمەنە قىسىلاسىڭ؟ تۇنىعىمدى لايلاساڭ ءبىرسارى...
— قوي دەيمىن-ەي. قۇرتتى-اۋ مىناۋ.
باقان وڭىرەڭدەي ۇمتىلىپ، يساحمەتتىڭ يىعىنان قاعىپ قويدى. كومەيىن كورسەتە كۇلىپ جاتىر. ادام سەزىمىنىڭ تىعىلار قۋىسى، جاسىرىنار جەرى كوپ ەمەس پە؟ اركىم وزىنشە بىلدىرتپەيدى؛ بىرەۋ جورعاداي تايپالعان اڭگىمەمەن، ازىل-قالجىڭمەن الدانتسا، ەندى بىرەۋ ءان، كۇي سياقتى ونەرىمەن ەلتىتىپ اڭداتپايدى؛ قانداي تۇيىققا تىرەلسە دە، سونىسىمەن جول تاۋىپ جاتادى. باقاندا وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرى جوق؛ ايتسە دە بۇندا كۇلكى بار. ىلكىدە ونىسى توسىپ كورىنىپ، ىركىلتەتىنى دە راس. «وسى قالاي؟» — دەپ، ءتىپتى ويلانىپ تا قالاسىڭ. ەتجەڭدى، ىركىلدەك ءىرى دەنەسى اۋەلى تەربەلىپ، سەلكىلدەپ، ونان شالقاقتاي: «وگە-گە-گە-لەپ» كەتكەندە، ءوزىڭ دە ماس كىسىدەي ىرجالاقتاپ وتىرعانىڭدى بايقامايسىڭ ەكەن. ءبارى دە قاز-قالپىنا كەپ، تاماعىڭ قۇرعاقسىعانداي بولعاندا ويلاۋىڭ مۇمكىن. ارينە، ول كەز سەن دە قالجىراپ بىتەسىڭ. جانە دە ادام دەگەن زياندى، كەسەل ءجايدى ەسكەرمەسە، كۇلكىنى قايتسىن. شىنىندا كۇلكى دەيتىن ەل بىلەتىن كەساپات جوق تا عوي. يساحمەتتى ىعىر قىلاتىن باقاننىڭ تۇرتپەگى، قولپاشتاي ءجيى-جيى جاۋرىنىنان قاققانى. ءقازىر دە سول ىلەسە قىت-قىتتاي ءتۇسىپ ەزۋىن جيىپ العانى دا سونان.
— جوق-اۋ،— دەدى يساحمەت جايدارلانا ىعىستاپ.
ىراش ءازىل-قالجىڭنىڭ توركىنىنە جەتە الماي دال؛ اياعى ناسىرعا شاپپاعانىن تىلەيدى. ءبىر قىرىن وتىرسا دا اسا ساق؛ وقىس دىبىسقا شوشىنا، جاۋتاڭداي قارايدى. مانادان اندەتىپ تۇرعان ءبۇيىرلى سارى ساماۋرىنى دا ىعىستاپ، ۇركىپ قالعانداي ءۇن جوق.
— قاتىن، اششىدان نە بار؟
يساحمەت توقالىنىڭ جۇزىنە ۇڭىلە بۇرىلدى. ىراش سىعىرايعان تانىس جاناردىڭ تۇبىندەگى جىلان ىزعاردى كورگەندەي بولدى. «بەر جاعى جىلتىرايدى. ار جاعى تۇڭعيىق، شىڭىراۋ. قانجار جۇزىندەي نەتكەن سۋىق ەدى. قوناق مۇنى كوڭىلدى دەپ ويلايدى-اۋ». ول ورنىنان سەرپىلە تۇرىپ، ەسىككە بەت الدى.
— ءاي، باقان... قاتىن جوقتا ايتايىن...
«ە، ىراشتى قىزعانىپ، سەزىكتەنگەن ەكەن. قاباعىنا قان قاتىپ جۇرگەنى سول دە؟! ەھ... باسە...» — دەپ ويلادى باقان.
— سەن ءيتسىڭ...
«ۇيىڭە شەتپەرتى-شەتپەرتى استىق، شاي، قانتتى سىرعىتقانىمدا تورەڭ ەم. تويىنايىن دەگەنىڭدى كوردىم».
— دوسپىن، سىرالعى قۇربىڭمىن دەيسىڭ. ءالى ءبىر اشىلىپ، ءجاي-جاعدايدى ءتۇسىندىرۋدى بىلمەيسىڭ. ماي-شايعا ساتىلاتىن قاتىن كورەسىڭ. بۇ كۇندە قاتىن دا مىقتى...
«اپىر-اي اناۋ يمانسىز قايىقشى ساتىپ كەتپەسە يگى ەدى؟ نە قاتىن، نە بالا جوق ەسالاڭ نەمە اۋزىنا كىشكەنە اراق تيسە وتتاپ قوياتىن. يت بىلە مە؟ «وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتكىزگەن استىعىڭ ءجايلى بىرەۋگە تىسىڭنەن شىعارما. ميليسيا ايداپ كەتەدى. مەنى ارا تۇسەدى ەكەن دەمە، ءبىلدىڭ بە؟! ولەسىڭ سورلى» — دەگەنىمدە اياعىما باس ۇرعان. ەڭىرەگەن. قوي... جانى ءتاتتى-اق. ايتپاس».
— ماعان جاساپ جۇرگەنىڭ — جاقسىلىق. ارينە، سەن جالعىز ەمەسسىڭ. سولاردى مەن نەگە بىلمەيمىن. باقان؟ الدە سەنبەيسىزدەر مە؟
— ونىڭ ساعان قاجەتى نە؟ — دەدى باقان باسىن جاستىقتان كوتەرىپ الىپ.
— ويباي-اۋ...
دالادان ىراش كىردى. قولىندا اقبوزاڭ، شىنىعا قۇيىلعان لايلى سۋ. اكەلىپ يساحمەتتىڭ الدىنا قويدى. مۇلگىگەن ساماۋرىنعا اعاش كومىرىن سالىپ، جانداندىرا باستادى. بوزارىپ، اق وڭەزدەنە سۋىپ قالعان شايلاردى توگىپ، قايتا قۇرىپ جاتىر. يساحمەت پەن باقاندا ءۇن جوق. ءالسىن-الى كەزەكتەسە جوتكىرىنىسىپ قويادى. ىراش ىلكىدە مۇنى اڭدامادى ما، كۇيبەڭدەپ ساماۋرىن تۇبىندە وتىرا بەردى. يساحمەت كىرجىڭدەي: «بەت سۇرتەتىن ورامالى قايدا؟ جەر جۇتتى ما؟» دەگەندە عانا ەركەكتەردىڭ اڭگىمەلەرىن ءبولىپ جىبەرگەنىن سەزىندى. ايتسە دە بىردەن تۇرىپ كەتە المادى؛ ءسال ءۇنسىز توڭىرەگىن قارمانىپ قالدى دا، ىلە شايدىڭ ءسۇتىن ۇمىتقانىن سىلتاۋراتىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. يساحمەت تاقىمىنىڭ استىنان ورامالدى سۋىرىپ الدى.
— يسەكە، رەنىشىڭ وسى عانا ما؟ اسىقپا ءالى-اق بىلەسىڭ؟ قينالاتىنداي نە بار؟ مۇنىڭ جاراسى جەڭىل عوي.
— اي، باقان-اي... سوزبۇيداعا سالۋعا-اق قۇمار ەكەنسىڭ. جانىم-اۋ مەن دە پەندەمىن، تىرلىگىمدى بىلدىرەيىن دا. بۇعاناسى قاتپاعان بالا ەمەسپىن. سەنىڭ دە جورا-جولداستارىڭدى بىلەيىن، تانىسايىن. «جاقسىدان شاپاعات دەگەن...
يساحمەت جەلدەي ەسىپ، جەلپىنىپ، قوپاڭداپ قويدى. ماڭدايىنىڭ ءۇش قاتار ءاجىمى جازىلا ءتۇسىپ، قايتا جىلعالانا، تەرەڭدەي قالدى؛ تەر ۇيالاعاننان با، ارىقتىڭ سۋىنداي تارام-تارام اق سىزىق قارا كۇرەڭ جۇزىندە «مەن مۇندالاپ جىل-جىلت ەتەدى. كۇلسە دە، قىلجاڭداسا دا جانارىندا ادامدى ەرىكسىز تىكسىنتىپ تاستايتىنداي ءبىر وتكىر، قانجار جۇزىندەي ىزعار بار. باقاندى كۇرمەپ، بۇگەجەكتەتىپ وتىرعان سول.
— كولەڭكەلەرىڭدە بۇقپانتايلاپ، ۇندەمەي كەلدىم. ەندى ونىمنىڭ رەتى كورىنبەيدى. ارينە سىزدەر بولماساڭىز دا، كىسى باسى ءۇش ءجۇز گرامم كۇنىگە نان-پانىمدى الىپ تا ولمەس ەم. قۇداي كوپسىنبەسىن، سەن جەڭ ۇشىنان جالعاستىرساڭ دا اۋزىمىزدى ماي ەتتىڭ. جو... جوق، باكە... مەن...
— وي، يسەكە-اي، جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ.
— كوزگە ماقتادى دەپ قىسىلما. ماقتاعانىم ەمەس. رازىلىعىمدى بىلدىرگەنىم.
— جاقسى، جەكە تانىستىرام...
ەسىكتەن ىراش كورىندى. قولىندا ەكى قىرلى ستاكان.
— وي، يسەكە-اي، تاپپايتىنىڭ جوق-اۋ. ساموگوندى قايدان الىپ ءجۇرسىڭ؟
باقان اڭگىمە باعىتىن كىلت بۇرىپ، تاڭدانعانسي قالدى.
— اناۋ «سارى اعاشتاعى» قايىقشى... ستەپاندى بىلەسىڭ بە؟
— ە، بىلگەندە قانداي.
— سول تامىرىڭنىڭ بەرگەنى.
— ا... سونىڭ ءوزى قولى اشىق، سەرى جىگىت-اۋ دەيىم، ءا؟
— ە، سەرىلىك قايدا... ونىڭ تاقياسىنا تارلاۋ كەلەر. ەت بەرسەڭ، ماي بەرەم. ماي بەرسەڭ شاي بەرەمنىڭ ادامى عوي.
— كانە، كوتەرىپ جىبەرەلىك. ءبىسىمىللا... پىسكەن استىڭ كۇيىگى جامان دەيتىن...
سىرت قاراعاندا ساموگون شىنىندا دا قاقتىڭ سۋى سياقتى سۇرىقسىز-اق ەكەن. يساحمەت تە ستاكانعا بەتىن الماسپەن سيپاعانداي ەرنەۋلەتە قۇيىپتى؛ باقانعا «كانە، قولىڭا ال!» — دەپ دىكەكتەپ وتىر.
— ءقازىر...
— بول ەندى، باكە.— يساحمەت شىداي المادى، ءوزى قاعىپ سالدى.
— قالاي، يسەكە؟ اشۋلى ما؟ تىستەمەي مە، قالاي، ءا؟
— جىلىمشى... كحە... ازداپ جۇرەك كىلكىتەدى. ايتپەسە، ءاتىردىڭ جانىندا ىشىمدىكتىڭ تورەسى عوي. انشەيىن، اۋزى ءدام بىلمەستەردىڭ شىعارىپ جۇرگەندەرى دا،— «ىشىمدىك ەمەس» دەپ. ءاتىردى بىلاي قويعاندا بەنزەندى سىلتەيتىندەر بار كورىنەدى.
يساحمەت ءسال تىجىرىنا ءتۇسىپ، سالقىن باۋىرساقتىڭ ءبىرىن يىسكەپ اۋزىنا سالدى؛ ءسىڭىر شايناعانداي قاۋجاڭداپ جاتىر؛ ءتىسى وتپەي مە، قالاي، بۇلتىڭداتا ەكى ۇرتىنا كەزەك جۇگىرتەدى. باقان دا كوپ تارتىنبادى. اياقتىڭ ءتۇبىن كورسەتە توڭكەرىپ تاستادى. ءوڭى كۇرەڭىتىپ جۇرە بەردى. ىراشتىڭ ۇسىنعان شايىن دا توقتاتقان جوق.
— تاعى ءبىر قۇيشى... ءسۇتىن ازداۋ قات. ىستىق بولسىن،— دەپ ول كەكىرىپ قويدى.
— قاڭسىتىپ، داستارقانىڭدى تىم جۇدەڭكىرەتىپ العانبىسىڭ ىراش. ەرتەڭگى شاي-سۋىڭا شىج-بىجىڭ قايدا؟ ەڭ ءارىسى وكپە-باۋىر تابىلاتىن ەدى عوي.
— قويشى. يسەكە... ونى كىم جەيدى. تۇندەگى ەتتىڭ وزىنەن ساسىق كەڭىردەك بوپ وتىرمىز،— دەدى باقان قولتىعىنىڭ استىنداعى قۇس جاستىقتى جانىشتاي ءتۇسىپ. يىعىنا تۇرماي قويعان تۇيە ءجۇن، يساحمەتتىڭ كەۋدەشەسىن ىرگەسىنە قاراي سەرپىپ تاستادى.
— سەن ونان دا بەرمەن قارا، يسەكە.
— ءيا... قۇلاعىم سەندە.
— قۇلاعىڭ ەمەس... نازارىڭدى سال ماعان. «قۇلاعىم» دەيدى عوي. قۇلاعى بارداي-اق...
باسى سىلق ەتىپ ءتۇسىپ كەتتى. كوزىنىڭ دە وتى سونگەن. موليە قالىپتى. «مىنا يت شىنىمەن ماس پا؟ ءبىر ستاكانعا قىلجيماس... ليترلەپ ىشەتىن مەس قارىن ەمەس پە؟ تاعى دا ءبىر ماعان ىستەپ وتىرعان قيانپۇرىستىعى شىعار. جو-جوق... مۇنىسى ەندى قۋلىق»،— دەپ ويلادى يساحمەت. باقان بولسا، ول دوسى ويلاعانداي سەرگەك ەمەس-تىن. شالا ۇيقى، ءارى تۇندەگى اراق، تاڭعى سەرگەلدەڭ ابدەن تيتىقتاتقان. ونىڭ ۇستىنە اش وزەككە ساموگون ىشكەنسىن نە جورىق. ىراشتىڭ ۇستەمەلەي قۇيىپ بەرگەن ىستىق شايى عانا جان شاقىرىپ ەسىن جيعىزعانداي: «نە دەدىم؟ يساحمەت وسقىرىنىپ وتىر عوي. ءبۇلدىردىم بە؟ قيراعان دانەڭە كورىنبەيدى. ىراش تا وزىنشە... سول ءبىر قىرىن كۇيى. قاي ۋاقىت؟ ساسكەلىك-اۋ شاماسى، ءا؟..» — دەپ ويلادى ول بويىن جيىپ الىپ.
— ءاي، باكە، ءسوزىڭدى جۇتپا! ايت! — دەدى يساحمەت قوناعىنىڭ كوز توقتاتقانىن اڭداپ.
«نe ايتپاق ەم؟ قۇرىماعىر وسىندايدا... توقتا. الگى... اناۋ كەلىنشەك. اتى كىم ەدى؟ ءجازيرا ما؟ ءيا، ءيا... سونى كولدەنەڭ تارتايىن». باقان قاباعىن كىرجيتە، رەنىشتى جاننىڭ رايىن تانىتا:
— ايت، ايت،— دەپ يسەكە، دىگەرلەيسىز. «ءسوزىڭدى جۇتپا» دەپ تe قوياسىز. مۇنىڭ ءبارى ورنىن تاۋىپ جاتقان ءسوز بە؟ وۋ، يسەكە-اۋ، قۇربىلىق نازدىڭ دا رەتى، ءجونى دەگەن جوق پا ەكەن. «ءسوزىمدى جۇتقان» جەرىم كانى؟ ەكى ءسوزدى، الاياققا عانا سويدەمەي مە؟ ءسىز مەنى تىرىلەي وتقا قاقتاپ الىپ، حال-احۋالىمدى سۇراپ وتىرعاندايسىز. سەزەسىز بە؟ ءجا، مەن شالىس باسقان اياقتى ساناماي-اق قويايىن. ول دۇشپان ءىسى. ارينە، ءسىز ۋاعاداڭىزدى...
باقان ىراشقا ءبىر، يساحمەتكە ءبىر قاراپ ءمۇدىردى.
— ە، ايتا بەر... ىراش، اس سالساڭشى،— دەدى يساحمەت ونىڭ كەتكەنىن ءتاۋىر كورىپ.
— قاجەتى نە؟ مەن شايدان سوڭ جۇرەم. مازالانبا، ىراش. يسەكەڭ بۇ جولى ۋاعدالى «ىسەگىن» الدىما وڭگەرتەر دەپ ەم. قايدام؟.. ۇمىتىپ تا كەتكەن بە، قالاي؟
— ءا... ءجون... ءجون. ايتپاعىڭدى ءتۇسىندىم. وگە... گە... گە...— باقان كومەيىن كورسەتە، شالقاقتاي كۇلدى. كۇلكىسىندە دارقاندىق تا، داراقىلىق تا مول؛ زاتى وسىنداي كۇلكى قۋىس كەۋدەدەن شىعاتىن ءتارىزدى.
— اسسالاۋماعالەيكۇم!
فۋراجكاسىن قولىنا الىپ، تۇرقى الاسا ەسىكتەن يمەنە ەڭكەيىپ كىرىپ كەلە جاتقان ىقسان كورىندى. قامشىسىن ەتىگىنىڭ قونىشىنا تىعىپ قويىپتى؛ جۇقا جۇدەۋ ءوڭى قۋاڭ. ۇيالى قارا كوزىندە تاڭىرقاۋ بەلگىسى بار.
— ءا، ىنىشەگىم...
— ءىقسان، حوش كەلدىڭ! تورلەت،— دەپ يساحمەت باقاندى كيمەلەي قۇراق ۇشتى.
— وتىر... ەرتەڭگى ءدام — ىرزىق. اتتاپ كەتۋگە بولمايدى. يسەكە، الگى «ىقسان، ىقسان» دەپ اۋزىڭىزدان تاستامايتىن ءىنىڭىز وسى جىگىت ەكەن عوي. دۇرىس!.. ال، ىقسان، ايتۋلى ىقسان، تانىسىپ قويالىق. مەن دە يسەكەڭ سياقتى ءبىر اعاڭ. اۋداننانمىن. سول پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ شاقىرۋىنا ءۇن قوسىپ، تىربىنىپ جاتامىز. ءبارى دە جاۋدى تالقانداپ، ەلىمىزدىڭ كۇش-قۋاتىن ارتتىرا بەرۋ قامى ءۇشىن عوي. اۋىلدارىڭا ءدام بۇيىرىپ كەپ قالدىم. بىزگە قاراما، انا نان، مايدان ال. ىراش، شاي قۇيدىڭ با؟
باقان بۇل ۇيگە ءوزىنىڭ بوتەن ەمەستىگىن سەزدىرە تۇسكىسى كەلدى مە، يساحمەتتىڭ كوزىنشە داستارقان باسىن بيلەپ-توستەي بەردى. كولحوزدىڭ قورا-قوپسىسى، پىشەنى دە ونى الاڭداتىپ مازالايدى ەكەن. ايتەۋىر مالدىڭ بيىل قوڭدىلىعى، جەردىڭ شۇيگىندىگىنە شۇكىرلىك ەتەدى. جانە دە بۇل كولحوزعا مىناۋ ىقسان، يساحمەت سياقتى تىرلىكتىڭ ءجون-جوسىعىن بىلەتىن ەركەك كىندىكتىڭ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى باقىت بوپ شىقتى. كەمپىر-شال، بالا-شاعاعا، قاتىن-قالاشقا قاراپ قالعان اۋىل از با.
— سەندەردى، بىلە بىلسەڭدەر، بۇل كولحوز الاقانىندا ايالاۋى كەرەك،— دەپ باقان ءبىر-اق توقتادى.
— ءبىز سول قاتىن-قالاشتان تومەن بوپ جۇرمەيىك. قايتا ولاردى ءبىز ايالايىق.
— ءيا، ىقاش دۇرىس ايتادى. اناۋ مەرۋەرت، بالەكەڭنىڭ، ءجازيرالاردىڭ وزدەرى نە تۇرادى،— دەدى يساحمەت ىلە قوشتاپ.— ىقاش-اۋ، ىشسەيشى... اس سالسىن ىراش...
— راقمەت، يسەكە. مەن جول-جونەكەي كىرىپ ەدىم. قوناق بارىن بىلمەدىم. عافۋ ەتەرسىزدەر.
— قوي، و نە دەگەنىڭ. جاقسى كەلدىڭ. بۇل باكەڭ... باقان اعاڭ. ءوزىڭ سياقتى تەنتەك اۋىلدىڭ جىگىتى. رۋى اداي. «تانىساڭ ادايمىن، تانىماساڭ قۇدايىڭمىن!» — دەپ جۇرگەن ءدويىڭنىڭ ءبىرى.
— ءاي، يسەكە؟.. قان، مىناۋ قۇرتتى-اۋ، ءا؟
— ناعىز اداي دەگەنىڭ وسى. ناتۋرالدى ءتۇرى. كەسكىندى... كەسكىندى قاراسايشى... مەن مۇندالاپ تۇرعان جوق پا، ءا؟
— يسەكە...— باقان باسىن شايقاپ قىسىلعان بولدى.
— بۇل اعايىڭ دا، اعا بولا بىلەدى. بىلەك تە، ءبىلىم دە ءبىر باسىندا. ىقاشجان، سەنىڭ دە توڭىرەگىڭ اعايىن-تۋمادان تۇنىپ تۇرعانى شامالى عوي. مىناۋ پالۋان اعاڭا ارقاڭدى قايمىقپاي-اق تىرە. قايىسار-اۋ دەپ قورىقپا. اناۋ ءسىبىردىڭ بايتەرەگىندەي سالا-قۇلاش بەل ۇزىلگەنشە تالايدىڭ ولگەنى دە...
— ويپىر-وي، يسەكە-اي، مەنى سونشا ماقتاپ...
— ءجا، تيىش وتىر. ماقتاسام دوسىڭا، ادايدىڭ وزىڭدەي ساياق جۇرگەن، ماڭدايى كەرە قارىس ازاماتىنا ماقتايىم دا. وتىرىك پە؟
— ە، دۇرىس قوي. تەك...
— مەن قازاقتىڭ «تەك-مەگىن» بىلمەيىم. ىقاشجان، مۇنىمدى ماستىقتان دەپ ويلاما. ادال كوڭىلىم. باكەڭ... بۇل باكەڭ دوس جولىندا ۇستىندەگى كويلەگىن شەشىپ بەرىپ، جۇرە بەرەتىن ەر. اۋلىما، ەلىمە بولسىن دەيتىن ازامات. ونىڭ ادايلىعىن قويشى... سەن دە ادايسىڭ... مەن جاپپاس، اناۋ ىراش بولسا... كىم ەدى؟
يساحمەتتىڭ باسى تومەن ءتۇسىپ كەتتى. قۋشيعان، ەكى ەلى ماڭدايىن سىعىمداي ۇستاپ، ويلانىپ قالدى؛ قاپەلىمدە ەسىنە تۇسىرە الماسىن ءبىلدى مە:
— ءاي، قاتىن، سەندەر وسى كىمسىڭدەر؟ — دەدى.
— ەسەنتەمىر.
— ءا، ە..: ەسەنتەمىر ەشكى باستار وسىلار. ءجا، رۋدا تۇرعان دانەڭە جوق. اڭگىمە ازاماتتىقتا عوي. مەن ءتىپتى، قۇدايعا ءبىت... وللايى شىنىم، ىقسانجان. بوتەن بە مۇنىم، ايتىڭدارشى،—دەدى يساحمەت مونشاقتاي كوزى جىلت-جىلت ەتىپ. وزىندە اراقتىڭ دا جەلى مول ەدى.
— دۇرىس، يسەكە. تانىسقانىما مەن دە قۋانىشتىمىن. جاڭا پىشەنشىلەردى شىعارىپ سالىپ، مالدى اناۋ «قىزىل جىڭعىلعا» باعىتتاپ جىبەرگەم. سونى سىزگە ايتا كەتكەلى بۇرىلدىم. تاعى دا ءبىر شارۋانى وزىڭىزبەن اقىلداسۋ كەرەك بوپ تۇر،— دەپ ءىقسان اسىعىستىعىن سەزدىرە ورنىنان كوتەرىلىپ، فۋراجكاسىن تۇزەتتى.— جاقسى، باكە... ازىرگە، ساۋ بولىڭىز.
— مەن دە ءىنىلى بولعانىما رازىمىن.
باقان بولماشى ەزۋ تارتتى، باس يزەدى. قولىن سوزىلىپ بەردى دە، سول كولبەي جاتقان كۇيى قالدى. يساحمەت قالبالاقتاپ ءجۇر.
— باكەڭ ءبىزدىڭ تاماشا ادام عوي.
مۇنىسىن ۇيدەگى باقانعا ەستىرتە ايتىپ يساحمەت ىقسانعا ىلەسە شىقتى. شولاق پالتوسىن جاۋرىنىنا جامىلىپتى. كۇن شاعىرماق، شۋاقتى ەكەن. كەڭ اۋلانىڭ ىشىندە قاز-ۇيرەك، تاۋىق قاپتاپ ءجۇر. «كۇيسىز ەمەسسىڭ-اۋ، يسەكە، ءا؟» — دەگىسى كەپ كەتتى ىقساننىڭ، ايتسە دە ونىسىن ايتپادى؛ الدە قاي جاعىنان شىعام دەيتىن ءتارىزدى. ءارى جامان، مەس قارىن ماستەگى وقىرانىپ كوڭىلىن ءبولىپ تە جىبەرگەن. توڭىرەگىنە كۇن ساپ قاراپ الىپ، يساحمەت ءىقسانعا كۇلىمدەي بۇرىلدى:
— ءىقاش، اقىرى وتىرمادىڭ. قۇداي ايداپ اعاڭا كەلگەنىڭ وسى. استىڭا مىنگىزگەن اتىمداي كور. مىناداي قيىن كەز بولماسا، ونى دا ىستەر ەم. امال نە... يىعىڭا ءىلشى...
يساحمەت شولاق پالتوسىن ىقسانعا ۇستاتا سالدى.
جىگىتتىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ جۇرە بەردى؛ كوزى جىپىلىقتاي ابدىراپ قالدى.
— يسەكە، نيەتىڭىزدىڭ وزىنە رازىمىن. مەنى قيناماڭىز. وتىنەم. قۇداي اقى.
— ىقاش-اۋ...
— ەل جۇپىنى جۇرگەندە مەنىڭ الاتايداي ءسانقويلانۋىم ىڭعايسىز ءتىپتى. جەڭىس كۇنى دە جاقىن. جىگىتتەر ورالسىن. سو كەزدە، يسەكە، ءوزىم كەپ سۇراۋسىز كيىپ كەتەم،— دەپ ىقسان قارتتىڭ قارسىلىعىنا قاراماي پالتوسىن قايتاردى.— شارۋا مىناۋ، يسەكە... متس-تىڭ جانىنان كۋرس اشىلماق. ءۇش-تورت جاستى سوعان جىبەرمەك ەدىك تا. ولاردىڭ ورنىن باساتىن ازداپ تا بولسا، ماشينادان حابارى بار ادام كەرەك. ىراشتىڭ مەكتەپتە جۇرگەندە، ەتى تىرلىگىنەن ۇيرەنگەنىن بىلەمىز...
— تاعى دا ىراش دە؟
— ءيا...
— جاقسى. ايتايىن، ىقاش. «شىق» دەرمىن.
— ەندەشە راقمەت. شارۋام وسى. پىشەنگە ماشينا كەرەك-اق...
— جارايدى... ەرتەڭ بارار.
— راقمەت، يسەكە.
ىقسان اتىن اۋلانىڭ ەسىگىنەن جەتەكتەي شىعىپ، اۋىزدىعىن كوشەدە سالدى. جەپ-جەڭىل ىرعىپ ءمىنىپ، تىزگىنىن قولىنا العان:
— توقتاشى،— دەپ، يساحمەت اياعىن قالتاڭداي باسىپ جاقىن كەلدى. اتتىڭ جالىنان ۇستادى: ۇركەكتەگەنىنە قاراماي موينىنان قاعىپ-قاعىپ قويدى.— مەن بۇگىن اۋدانعا جۇرگەلى وتىرمىن. مالدى ىراشقا تاپسىرام. سەن ىزدەپ، رەنجىمەسەڭ...
— ە، ماقۇل... بارىڭىز. اۋىرىپ جۇرسەڭىز قايتەسىز ەندى.
— ءيا، اۋرۋدىڭ الدىن الماسا اسقىناتىن سياقتى، — دەدى يساحمەت ەكىۇداي ەزۋ تارتىپ.
قارتتىڭ كوزى كۇلمەدى؛ سۇپ-سۋىق قالپى قاتىپ قالدى. بەتىنىڭ جاپىراق تامىرىنداي اجىمدەرى جىبىر-جىبىر ەتىپ، جيىرىلىپ قايتا جازىلدى. ىقسان «وسى كىسىنىڭ ءوزى قالاي-ەي»،— دەگەندەي تىكسىنىپ، الدەنەدەن تۇرشىككەندەي بولدى. ايتسە دە ول نەگە سەكەمدەنگەنىن، ۇرەيلەنگەنىن ويلاعان دا جوق؛ وعان ءمان دە بەرمەدى. اتىنىڭ باسىن سامارقاۋلانا بۇرىپ، تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى.
16
اق كۇشىك باسىن قيسايتا قاراپ، ەسىكتىڭ الدىندا ۇزاق وتىردى. بەتىندە قارالا داعى بار ايدى ءبىرىنشى رەت كورگەننەن بە، ونان كوز المايدى. الدەقايدان «ماڭق» ەتىپ ءبىر يت ۇرگەندەي بولعان، كۇشىك تە سوعان ىلەسە شىڭكىلدەي جونەلدى. ۇزاق ءۇردى. قويماي كەپ ءۇردى. سەلدىر بۇلتتىڭ اراسىنا كىرىپ كەتسە، قۇلاعىن سەلتيتىپ، شىعۋىن كۇتىپ دىبىستامايدى. ءبىرتۇرلى تاڭدانا قارايدى. كورىندى بولدى ۇستى-ۇستىنە شابالاقتاپ، ءتىپتى ورنىنان كوتەرىلەدى.
كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنداعى ءىردۋان اربانىڭ ىعىندا وتىرعان سەرىك ورنىنان باياۋ، شۇباتىلا تۇردى. كۇشىكتىڭ جانىنا كەلدى. ىرىلداپ، ايبات شەككەنىن ەلەڭ قىلماي، قۇلاق ءتۇبىن سيپاپ:
— وي، اقماق... ايعا قاراپ ۇرگەنى نەسى-اي،— دەدى ول، كادىمگى ءبىر ۇلكەن ادامداي ءار ءسوزىن سابىرلى سالماقتاپ. ءوزىنىڭ اق كۇشىكتەن گورى ەستى، وي توقتاتارى بار كىسى ەكەندىگىن سەزدىردى.
كۇشىك ۇرە ءتۇسىپ، ىڭىرسي سەرىكتىڭ بەتىن جالاپ العالى تۇمسىعىن سوزىپ-سوزىپ قويدى. بالانىڭ قاشقاقتاپ، ءجۇزىن اۋلاق تارتقانىنا قارايتىن ەمەس. ويناقتاي، اينالا سەكىرىپ ءجۇر. سەرىك ورنىنان تۇرعالى وقتالسا، كۇشىك ونان ءارى ەسىرىپ، ءتۇپ ەتەگىنە جارماسادى. تىمىق، سالقىن اۋادا ءۇنى دە اشىق؛ شاڭق-شاڭق ەتىپ، جاڭعىرىعا ەستىلەدى.
— ارلان، تىنىش... تىنىش، جات دەيىم. ساعان بەرەتىن مەنىڭ ەندى نانىم جوق.
اق كۇشىك جۇدىرىقتاي باسىن كوتەرىپ، قۇيرىعىن بۇلعاقتاتىپ تۇر. «ءا، بالا، سولاي ما»،— دەگەندەي باسىن قيسايتا، ەلىكتىرە قارايدى.
— ارلان، سەن نەگە تۇسىنبەيسىڭ، ءا؟.. ءقازىر سوعىس. نان از. مەنىڭ دە جەگىم كەلەدى... فاشيستەردى جەڭەمىز. اسكەردەن اعالار كەلەدى. سونسىن نان دا، ءمانپاسي دە كوپ-كوپ بولادى. قارىننان اجەم قايماق قۇيىپ، ىستىق باۋىرساق بەرەدى. تۋراپ جەيمىز عوي بالەم...
ايدىڭ مول جارىعى ءسابيدىڭ ارماندى جانارىندا ويناپ ءوتتى. تەرەڭ كۇرسىنىپ، ۇستىندەگى كۇرتەسىنىڭ شالعايىن جيناپ الدى؛ اياعىنا سۇيكەنىپ، مۇپ-مۇزداي تۇمسىعىن بالتىرىنا تيگىزبەك بولعان كۇشىكتىڭ جونىنان سيپاپ وتىر. كوزى قارا كولەڭكەلەنگەن قوستىڭ الدىنداعى توستاعانداي دوڭگەلەك ويپاتتا. بۇ جەرگە پىشەنشىلەر جاقىندا عانا كەپ قونىس تەپكەن؛ جەر جىلداعىدان بيىل ءتاۋىر، شۇيگىن، ايتسە دە پراۆدا ىلىنگەندەي شابىندىق ويدىم-ويدىم. كوبىنە پىشەنشىلەردىڭ كوشپەندىلىگى دە سونان؛ قىرلىقتان سىرعي-سىرعي، ءقازىر ۇلكەن، ارناسى كەڭ، اعىستى وزەنگە تىرەلىپ، توقتاعان ءتارىزدى. اۋىلدان بۇرىن-سوڭدى وسىنشا ۇزاققا شىقپاعاننان با، سەرىككە ارادا تالاي جىل وتكەندەي كورىندى. ءسابي جۇرەگى ەلجىرەي اۋىلدى ساعىنسا دا، اجەسىنە ونىسىن سەزدىرگەن جوق. ءشوپتى مايالاپ، نە شومەلە سالماسا دا ول وگىزدى، اتتى سۋعارىپ كەلۋگە جاراپ ءجۇر. ويپاتتى ەرنەۋلەي قونعان ءۇش، بەس قاناتتى بوز ءۇي؛ اناۋ توڭىرەگىندە قوقىرسىپ جاتقان شالعى، ايىر، اربا ءجۇنى جۇلىنعان تاۋىقتىڭ قاناتىنداي تىستەرى ارسيعان كولىك-وراق ەكىندى الەتىندە، قوسقا قايتقاندا «مەن مۇندالاپ» الىستان شاقىرىپ تۇرعانىن كورۋدىڭ ءوزىن سەرىك وسكەندىكتىڭ، جىگىت بولعاندىقتىڭ بەلگىسى دەپ ىشتەي ماساتتانادى. وندايدا ساعىنىش تا، ناننىڭ ازدىعى دا ۇمىتىلىپ، كوز الدىنا aق كۇشىگى، كۇلىمدەگەن اجەسى «قۇلىنىم» دەپ تۇرا قالادى.
ورتاداعى ۇيدەن پىشەنشىلەردىڭ جامىراي كۇلگەنى ەستىلدى. سەرىكتىڭ ويى ءبولىنىپ كەتتى. وسى ءسات بەرگى شەتتەگى كيىز ۇيدەن اعاراڭداپ بىرەۋ شىقتى. ول جان-جاعىنا قاراپ ءسال ايالدادى دا، ءىردۋان ارباعا بەتتەدى. جاقىن كەلگەندە عانا تانىدى — كۇپەيكە كيىپ، اق ورامال تارتقان ءجازيرا ەكەن. اياعىندا كەرزى ەتىك، قورق-قورق سۇيرەتە باسادى.
— سەرىك؟.. سەرىكپىسىڭ؟ — دەدى ول تاڭدانا.
— ءيا.
— جاپادان-جالعىز كىممەن سويلەسىپ وتىرسىڭ؟
— جالعىز ەمەسپىن. ارلان ەكەۋمىزبىز.
— ارلان؟
— ءيا. ارلان.
— ا... اق كۇشىك پە؟ قۇدايىم-اي،— دەپ ءجازيراسى قىلىقتاي كۇلىپ، ونىڭ جانىنا كەپ جايعاستى. كۇشىكتىڭ شىڭكىلدەي ۇرگەنىنە دە، سەرىكتىڭ تومسىرايا قيتىقتانىپ قالعانىن دا ەلەمەدى.
— ارلان، تىنىش جات! بۇ اپا عوي،— دەسە دە سەرىك، كۇشىك قويمادى. الدىنا كوتەرىپ العان؛ يەگىن، بەتىن جالاپ، ەركەلەي قىڭسىلاپ، تىنىشتاندى.
— تۋف... ف، نە ىستەيسىڭ، سەرىك. قولى-باسىڭدى ارامداپ ءبىتتى عوي.
ءجازيرا مۇنى جيىركەنە ايتسا دا، سىرت اينالمادى. كۇشىكتىڭ ءالى دە سول باسىلماي اۋىق-اۋىق ىرىلداپ، ايبات شەككەنىنە تاڭ.
— ءوزى ءتىپتى باتىل، ءا؟ قالاي-قالاي ۇرەدى. ارلان... ارلان، ايت، ايتاق! — دەدى جادىراي. ەركەلەتە باسىنان سيپاپ، «كۇشىم-كۇشىم» دەپ تە قويدى.
— قولىڭىزدى ارامدادىڭىز عوي، aپa.
سەرىك قۋلانا كۇلدى. ءجازيرا ءمۇدىرىپ قالىپ بارىپ، ءسوز استارىن ءتۇسىندى مە، ەزۋ تارتا:
— وي كۇشىك-اي،— دەدى.
— ە، سەندەر مىندا ەكەنسىڭدەر عوي. باياعى كۇشىك تا...
قاراڭداپ بىرەۋدىڭ كەپ قالعانىن سەرىك تە، ءجازيرا دا اڭدامادى. ەكەۋى دە شوشىنا جالت بۇرىلدى. بالىم قاريا ەكەنىن بىلگەنسىن عانا:
— ا... اپا، ءسىز بە ەڭىز،— دەپ ءجازيرا ءۇن قاتتى.— كەلىڭىز. مىنا جەرگە وتىرىڭىز. ءشوپ بار.
— سىزدى، سالقىن ەمەس پە؟
— جو...وق، جاقسى. وۋ، سەرىك، سەن قايدا كۇبىندىڭ؟
— قوسقا... توڭدىم، اجە...
— ە، ەندەشە نەعىپ وتىرسىڭ؟ تاعى دا تىماۋراتپاقپىسىڭ؟! جونەل تەز.
سەرىك كۇيبەڭدەپ، ورنىنان ازەر تۇردى. كۇرتەسىنىڭ ەتەگىنە ەكى-ۇش ءسۇرىنىپ قولىنان كۇشىگىن ءتۇسىرىپ تە العان؛ ونىڭ قىڭسىلاپ قالعانىنا دا قارامادى. ءۇستىن قاعىنىپ، ورتاداعى تۇندىگىنەن ماي شامنىڭ ماناۋراعان جارىعى كورىنگەن ۇيگە بەت تۇزەدى. كۇشىك شىر اينالا سەكىرىپ، اياعىنا وراتىلا ويناپ بارادى. «قۇلىنىم... كىشكەنتاي قاناتىم. اسقار جانىم سەنىڭ وسى كۇيىڭدى، ساعىنىشىڭدى سەزبەي ەرتە... قىرشىن كەتتى-اۋ، قايتەيىن»،— دەپ بالىم قاريا ەگىلە، ىشتەي ەزىلىپ قالدى. ءىردۋان اربانىڭ اربيعان دوڭگەلەگىنە ارقاسىن بەرىپ، يىقتاسا وتىرعان ءجازيرا دا ءۇنسىز؛ كوز استىنان قاريا جۇزىنە باعدارلاي، ۇرلانا قاراپ قويادى. بويىن بەلگىسىز ءبىر سەزىم بيلەپ، الدەنەدەن ولەردەي قىسىلادى. ەشكىم ونىمدى اڭداماسا، بىلمەسە ەكەن دەيدى. قارادان-قاراپ ەكى بەتى دۋىلداپ، ورتتەي جانىپ بارا جاتقانداي بولعان: ىلە جۇرەگى لۇپىلدەي، ماناعىداي ەمەس، بويى توڭازىپ، بەيمازا كۇيگە ءتۇستى. قاتتى ۇركىپ وتىر. «مۇنىڭ ءبارى نەدەن؟ نە بولدى ماعان؟»
— ءجازيراش، نەدەن قورىقتىڭ؟— دەدى بالىم قاريا كەلىنشەك جۇزىنە تاڭدانا قاراپ.
— ءجاي... بويىم توڭازىدى ما، قالاي؟!.
— ا... قارا كۇز عوي. دەگەنمەن كۇن جىلى.
— ءيا. جاقسى،— دەي سالدى ءجازيرا. «مەن سالقىن الىپ، اۋىرا باستاعان شىعارمىن؟..»
قوستىڭ كۇنشىعىس بەتىنەن جىلقىنىڭ كىسىنەگەنى ەستىلدى. ۇرىككەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى، الىستاعى اۋىل ءيتىنىڭ شاۋىلدەي ۇرگەنى دە قۇلاققا شالىندى. اق شاربى قۇس جولى دا ءسال تومەندەپ، تونىڭكىرەپ تۇر. شاشىراپ جاتقان سانسىز جۇلدىز دا جاقىنداي تۇسكەندەي؛ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. بوز جۋسان مەن بۇرگەم، سىزدى جەر ءيىسى دە توڭىرەكتى ماۋجىراتىپ بارادى. اۋادا وزگەشە ءبىر ءۇن، تىنىشتىق ءۇنى بار.
— ءتۇن قانداي اسەم. مەن كوكتەم ءتۇنىن ءسۇيۋشى ەم. سوڭعى جىلدارى كۇز ءتۇنىن بولەكشە كورەم. ءو، نەسى، ءجازيراش؟ قارتايعاندىكى مە ەكەن دەپ تە ويلايمىن. ادام تابيعاتىنا جاقىن. سونان شىعار،— دەدى بالىم ويلانا.
— بىلمەيىم، اپا... ماعان... وسى ءقازىر... ايتسام كۇلەرسىز-اۋ.
— ە، ايت... سەزىمنىڭ ەرسىلىگى بولا ما.
— جەرگە تۇسكەن اي ساۋلەسى تۇنىپ تۇرعان مايدا ءۇن، اۋەن سياقتانادى ماعان، اپا،— دەدى ءجازيرا باياۋ، ءبىرتۇرلى قىسىلا سىبىرلاعانداي. بالىم قاريا تاڭدانا قارادى دا، ءجۇزىن ىلە بۇرىپ اكەتتى. ويلانىپ قالعان ءتارىزدى.
تىزەسىن قۇشاقتاپ، جاۋرىنىن اربا دوڭگەلەگىنە بەرە وتىرعان ءجازيرا مۇنان ءارى قاريا كوڭىلىن بولمەدى، ءوز ويىمەن بوپ كەتتى: «يە، سولاي، اپا... اي ساۋلەسىنەن مەن ءبىر اسەم ءۇن، كۇي اۋەنىن ەستىگەندەيمىن. تىڭداڭىزشى، ءا؟ توگىلىپ تۇرعان جوق پا؟ قانداي جەڭىل، ىرعاقتى مايدا قوڭىر ساز؟ اناۋ كورىنەتىن توبە ۇلكەن دومبىرانىڭ تيەگى دە، مىناۋ بوز جۋسان، ويپاتتاعى قىرىق بۋىن، قارا ولەڭ تەربەلە سىبدىرلاسا سونىڭ شەگى، پەرنەسى ەمەس پە ەكەن؟ ايتپەسە وسىنشا سىڭعىرلاعان كۇمىستەي بۇلاق سىلدىرى، عاجاپ ءۇن قايدان شىعادى؟ كۇلەسىز عوي، اپا. جو... جوق، ءبىر ءسات ءوزىڭىز تىڭداپ كورىڭىزشى. انە، تۇيە ۇزىلتە بوزداپ تۇر. ەستيمىسىز... قۇداي-اۋ، مىناۋ نە؟ شوپان ءيتى عوي. اۋپىلدەي مە، قالاي؟ ايتىڭىزشى، اي جارىعىنداعى حوش ءيىستى دالادا وسى دىبىستىڭ قايسىسى وعاش، بولەك. ءبىرىن-بىرى بۇزا ما؟ جوق، اپا! اي ساۋلەسى — اۋەن. اي ساۋلەسى — كۇي. اي ساۋلەسى — جاستىق. قارتايعاندىكى دەمە، اپا، ءسىزدى كۇزدى سۇيگىزىپ وتىرعان دا ايدىڭ اسەم سازى...»
ءجازيرا وسى ءبىر وي يىرىمىنەن تۇنشىققانداي دا ەدى، ءبىرتۇرلى وز-وزىنەن القىنا ىركىلدى؛ ءسال دەمىن باسقانسىن عانا بويىن جيىپ ماناعىدان گورى جەڭىلدەنگەندەي بولدى. ايتسە دە الدەقانداي سەزىمنەن ارىلا المادى. بالىم قارياعا ۇرلانا كوز تاستاعان، ول سول كۇيى تاپجىلماعانداي ەكەن. ەندى ءجازيرا ايتىلماعان ءوز ويىنان قىسىلدى. «اي ساۋلەسى تۇنىپ تۇرعان مايدا ءۇن دەدىم-اۋ. ۇيات-اي... و نە سەزىم؟ بۇ جەردە اي سەۋلەسىنىڭ قاتىسى نە؟ ول «كۇزدى جاقسى كورەتىنىم قارتايعاندىعىمنان شىعار» — دەدى. مەن كەپ ايدى قويىپ قالدىم. ەڭ بولماسا، «جوق، اپا، قارتايعاندىكى ەمەس، سىزگە كۇزدى سۇيگىزىپ وتىرعان دا ايدىڭ اسەم سازى» دەسەمشى. ول اۋەنى نەسى دەپ قالسا شە؟ قوي، ويدەمەگەنىم دۇرىس. مۇمكىن تۇسىنەر، كىم بىلەدى».
— راس ايتاسىڭ، ءجازيراش. وسى جاسقا كەلگەنشە ايلى ءتۇندى نەگە سۇيەتىنىمدى ويلاعان ەمەن. ايتەۋىر وزىممەن-وزىم بوپ، تىنىشتى ءبىر تىرشىلىككە بولەنگەندەي جەڭىلدەنىپ قالاتىنمىن. ءيا... عاجاپ. تۇرعان بويىڭ اسەمدىك-اۋ، سەنىڭ، جانىم،— دەدى بالىم قاريا جاس كەلىنشەكتىڭ قىسىلعانىنا قاراماي قامقورلاي قۇشاقتاپ.— كانە، ەندەشە ءۇنسىز اي اۋەنىن تىڭدايىقشى، ءجازيراش.
— اي اۋەنىن دەدىڭىز بە؟
— ءيا... دىبىس بار جەردە اۋەن جۇرمەي مە، ءجازيراش؟
— ارينە... قىزىق،— دەدى ول كۇلىمدەي. ىزىنشە ەلەڭدەپ قالدى.— بىرەۋ سىڭسىپ جىلايدى عوي.
— ءا، بۇل اعاش قاراۋىلى بولاتىن جىگىتتىڭ ايەلى. كەشە... قاعاز العان...
بۇ سوعىس بىتەر بولمادى-اۋ، اپا.
— ءيا، شارشاتىپ تۇر.
مۇنان ءارى ەكەۋى تاعى دا ءۇنسىز، وي ۇستىندە وتىرىپ قالدى. كۇيىكتى ايەل داۋسى دا السىرەي بارىپ باسىلدى؛ توڭىرەك قايتا ماۋجىراپ، ۇيىقتاپ كەتكەندەي ەدى، كەنەت سىقىلىقتاي كۇلگەن شات، ەركە ءۇن اربانىڭ ىعىنداعىلاردىڭ تۋ سىرتىنان كەپ شىقتى. الدەنە دەمەك بوپ، اۋزىن اشا بەرگەن ءجازيرا دا ءسوزىن جۇتىپ قويدى. تاڭدانا بالىم قارياعا بۇرىلعان؛ و دا ۇشقالى وتىرعان ۇكىدەي ەكەن. كوزى جاپالاق-جاپالاق ەتەدى، شاعىن دەنەسى ءبىر ۋىس بوپ، جيىرىلىپ الىپتى. «تىرپ ەتپە» دەپ ىم قاعادى. ءسال تاماعىڭدى كەنەسەڭ تالىپ قالارداي. سىتىر-سىتىر ءشوپتىڭ اياق استى جانشىلىپ سىنعانى ەستىلدى، مىنە ەندى اربانىڭ جانىنان ەكى كولەڭكە ءوتىپ بارادى. توقتادى.
— ساۋلەش...
— مەن «ساۋلەش» ەمەسپىن عوي، قوجان، ساۋلەمىن... تارتشى دەيمىن قولىڭدى.
— ساۋلە...
— يە.
— ەرتەڭ دە كەزدەسەيىك تا، ە؟
— ەرتەڭ اۋىلعا قايتامىز.
— وندا،— دەدى بالا جىگىت كۇمىلجي. تاماعىن ءالسىن-الى كەنەيدى.— اۋىلدا... اناۋ وزەن جاعاسىنا شىقسايشى، ءا؟
— و، جاقتاعى ۇيلەردىڭ ءيتى كوپ. مەن يتتەردەن ولەردەي قورقام.
— ەندەشە ەسكى مونشا جاقتا كەزدەسەيىك، ءا؟
— قوجان، سەن قىزىقسىڭ... ىلعي «كەزدەسەيىك، ە؟» دەي بەرەسىڭ. ءوزىڭ ۇندەمەيسىڭ... مەنىڭ كەتكىم كەپ تۇر. ادامدار جاتىپ قالسا ۇيات قوي.
— ساۋلە، توقتاشى. قايدا اسىعاسىڭ.
— جىبەرشى قولىمدى. ۇستاماي تۇرۋعا بولادى عوي.
— ساۋلە... كەلىستىك پە ءا؟
— كورەرمىز... قولىمدى اۋىرتتىڭ دەيىم، قوجان...
بوزبالانىڭ تۇسىنىكسىز، سابىرسىز ءۇنى، ەبەدەيسىز سۇيگەنى، قىزدىڭ ەنتىگە سىتىلىپ شىعىپ، كيىز ۇيگە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتقانى ەستىلەدى. جىگىت تە ۇمتىلا بەرىپ، ىركىلگەن؛ ءسال ايالداپ، سولاي بەت الدى. وزىنە قانات بىتكەندەي اياعىن بيلەي باسادى. ءوڭ مەن تۇستەي الدەبىر وتكىنشى ءومىر، الدەبىر سىر كۋاسى بوپ اربا تۇبىندەگى ەكى جان دا ۇستەرىن قاعىنىپ، ورىندارىنان كوتەرىلدى.
اي ساۋلەسى تۇنىپ تۇرعان، شىمىرلاعان مايدا دىبىس، تولقىپ كەتە بەرەدى؛ ول كەيدە كوكتەمگى بۇلاق سىلدىرىنداي اشىق بولسا، ەندى بىردە سۇيگەنىن ويلاپ وياۋ جاتقان قىزدىڭ تىنىسىنداي ءبىرقالىپتى، ىستىق ءلۇپىلدى سەزدىرەدى. عالامات اۋەن. وسى ءقازىر سول اي اۋەنى ءتۇن ورتاسى اۋا قوڭىر سالقىنعا اۋىسىپ، پىشەنشىلەر قوسىنىڭ ۇستىندە جىلىلىق ىزدەپ، جوسىپ ءجۇر.
17
يساحمەت ۇيگە بىردەن كىرمەدى. ىقساندى كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، قورا-قوپسىسىن ارالاپ ءجۇرىپ الدى. قىزىل شىبىقتاپ توقىلعان تۇيە بويى شەتەن شارباقتى ارى-بەرى ىرعاپ كورىپ، ءتۇبىن اياعىمەن تەۋىپ-تەۋىپ قويدى. كۇن ەرتەڭگىسىن شاعىرماق، شۋاقتى ەدى؛ ساسكەلىك الابۇلتتانىپ تۇر. ايتسە دە جىلى. ىزعارسىز. يساحمەت ءبۇيىرىن تايانىپ، جىلان جالاعانداي تاپ-تازا اۋلا ءىشىن قاراپ ءوتتى. ۇيگە جاپسارلاس، ەسىگى اباجاداي ۇلكەن قورانىڭ الدىندا، ارنەنى شۇقىپ جۇرگەن تاۋىقتاردى جاقتىرماي تۇكسيە قالدى. «ىراش»،— دەپ ايقايلاماق بوپ ىڭعايلاندى دا، ۇيدە قوناقتىڭ بارى ەسىنە ءتۇسىپ ىركىلدى. «پىشەنگە ساڭعىپ پالە قىلار-اۋ. قازدار قايدا؟ ولار قورانىڭ ءتىپتى ىشىندە شىعار. وسىلاردى ساماۋىرىن قويماس بۇرىن كوشەگە قۋىپ تاستاماي ما؟!» يساحمەت سويلەنە ءجۇرىپ، سونى ءوزى ىستەدى. قورانىڭ تۇكپىرىندەگى وتكەن قىستان قالعان ون شومەلەدەي ءشوپتى كۇرت-كۇرت جەپ تۇرعان باقاننىڭ اتىن كورگەندە ول جىندانىپ كەتە جازدادى. «ويباي-اۋ، مىناۋ قايتەدى-اي، ءا؟ ۇساق جاندىقتان اياپ، سارى مايداي ساقتاپ جۇرگەندە ابدەن قۇرتتى-اۋ. ءوي، اكەڭدى... تۇنىمەن تۇردى-اۋ، ءا؟» اتتى جۇلقىلاي جەتەكتەپ قورادان شىعاردى. جالتىراعان تەمىر تابانى جوعارى قاراتا توڭكەرۋلى جاتقان، جايداق شانانىڭ بەلدەۋىنە اكەپ بايلادى. «ەكى شومەلەدەيىن جەدى ارينە. تاماعىڭا تاس بولعىر. مالدان پىشەن قىمبات كەزدە بىلە تۇرا قاسكۇنەمدىگىن ايتامىن-اۋ. قوي... ەكى شومەلە جەمەس. ءبىر جارىمدايىن قۇرتتى». يساحمەت قورانىڭ ەسىگىن جاۋىپ، سۇيمەنمەن سىرتىنان تىرەپ تاستادى.
— ۋا، يسەكە، قايدا ءجۇرسىڭ؟ مەنى اتتاندىرمايسىڭ با؟ — دەگەن باقاننىڭ داۋسى ەستىلدى.
— مىندامىن.
— قوراعا كىرىپ كەتكەنبىسىڭ، يسەكە؟
— كەلسەيشى بەرى... قايدا اسىعاسىڭ؟ تاماق جەپ جۇرمەيمىسىڭ؟ ىراشقا اس سالدىرايىن،— دەدى يساحمەت اۋلا ورتاسىنا قاراي شىعىپ.
باقاننىڭ باسىندا جاپىرايعان قالپاق، ۇستىندە سارى پلاشش. قامىت اياعىن سۇيرەتە، تالتاڭداي قارتتىڭ جانىنا كەلدى. مۇنارلانىپ، الا كولەڭكەلەنگەن اسپانعا قاراپ قويدى. اۋزىن كەرە ەسىنەپ، قامشىسىمەن ەتىگىنىڭ قونىشىن سابالاپ تۇر.
— ءاي، باقان، ەستيمىسىڭ؟ قايدا اسىقتىڭ-ەي؟ — دەدى قارت سۇراعىن قايتالاپ.
— قاس قارايماي سوعاتىن جەرلەرىم بار ەدى، يسەكە.
— ىم...— قارت ءسال ويلانىپ قالدى. جالت ەتىپ باقان جۇزىنە ۇرلانا كوز تاستادى. ىلە قاباعىن كىرجيتتى.— تاعى دا مەن بىلمەيتىن قۇپيا دا؟
باقان ءجۇزىن تايدىرىپ الدى؛ ەزۋ تارتقان بولدى. ەكىۇداي يىعىن قومدادى. كەكەتىندى سۇراق ەكەنىن، تەرەڭىندە وكشەسى دە جوق ەمەستىگىن سەزسە دە، سىر بەرمەي قامشىسىمەن قونىشىن ادەتتەگىسىنەن گورى ءجيى سابالاي ءتۇستى.
— جارايدى... ولاي بولسا جولىڭدى بوگەمەيىن.
يساحمەت قوراعا قاراي تىزبەكتەلە كەلە جاتقان تاۋىقتاردى قاقپاعا باعىتتاپ، قۋىپ تاستادى. جەردەن ۇساق تاس الىپ، سوڭىنان لاقتىرىپ تۇر.
— يسەكە...
— ءيا، قۇلاعىم سەندە،— دەدى ول بۇرىلىپ. قولىن قاعىپ، باقانعا قارادى. ونىڭ جاۋابىن توسپاستان تاعى دا، ءوزى سويلەپ كەتتى.— ءاي، مەن دە اداممىن. سەن كورگەن بەينەتتى مەن نەگە كورمەيىم. بىرگە قينالىپ، بىرگە جول ىزدەپ، توڭىرەك قارمانبايمىن. العاندى عانا ءبىلىپ، وزىنەن ەش قايىر جوق بەيشارا بوپ وتىرعىم كەلمەيدى. مۇنان بىلاي ارامىزدا كولەڭكە، كىرەۋكە تۇرماسىن دەسەڭ، سەرپىل، اشىل، ايت. ولتىرسەڭ دە ايتىپ ءبىلدىرىپ ولتىرسەيشى. تۇلكى بۇلاڭعا الماسايشى، ءباتىر-اۋ...
— يسەكە، ءسىز الدەنەدەن ءقاۋىپ ەتەتىن سياقتىسىز؟
— قايداعىنى سوقپاشى...
— قورىقپاڭىز. سىزگە دانەڭە جۇقپايدى. سىناپتاي ءالى-اق سىرعىپ كەتەسىڭ. باياعىدا... باي بالاسى دەپ ءىزىڭدى اڭدىپ، تىعىرىقتاپ جۇرگەندە دە ۇستاتپاي، تالايدى جەر سوقتىرعانسىڭ. سونان كەيىن جىم-جىلاس جوعالىپ، جىل جارىم وتكەندە ميليسيا بوپ كەلگەنىڭدى دە بىلەمىز. تالايدى زار قاقساتقانسىڭ. جالعان ارىزبەن دە ناقاق كۇيدىرگەنىڭ از با ەدى؟ ەندى ەل تىنىشتا ۇركە قالىپسىڭ...
— ءاي، ساندالما... كىم ايتتى مەنى ۇرىكتى دەپ؟
— ۇرىكپەسەڭ مەنىڭ جولداستارىمنىڭ ساعان كەرەگى نە؟ سولاردىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ عوي. ءجا، قيپاقتاما.
— ارلان الجاسسا، كۇشىگىن قابادى دەۋشى ەدى. شارشاعان ەكەنسىڭ، باقان.
— وتتاما... مەن وزگەنى بىلمەسەم دە سەنى... سەنىڭ كومەيىڭدى سەزبەيدى دەيمىسىڭ. الدەنەنى بىقسىتپاقسىڭ عوي. بايقا، قيىپ جىبەرەرمىن.
— باقان، سەنىمەن بەت جىرتىسقان جەرىم جوق. اششى ەتىڭە تۇششى تاياق تيمەسىن دەپ سىرت قوقاي، قورعانىڭ بولۋعا تىرىسقاننان بوتەن نەمدى كوردىڭ؟.. مەن ۇكىمەت بەرگەن بيلىكتى تەرىس پايدالانىپ، تالايدىڭ قانىن ارقالاپ جۇرگەن ەكەم. ونى دا سەن ايتىپ وتىرسىڭ. ءوزىڭ كەپ ۇرىندىڭ، باقان،— دەدى يساحمەت تەكە ساقالى شوشاڭداپ. كوزى اقشاڭ-اقشاڭ ەتەدى.— مەن دە وزىڭدەي سوۆەت ازاماتىمىن. ۇستاتقانىم ۇرى-قارى... ۇكىمەتكە قارسى ادامدار. نەمەنە سەن دە قارسىمىسىڭ؟
— جالتارما. كەمەدەن تىشقان قاشسا، اپاتتىڭ دا تايالعانى دەيدى بالىقشىلار. كانە، اللانىڭ ادال پەندەسى بەرى... بەرمەن... تۋرا قاراشى ماعان. الىپ قاشپا، الىپ قاشپا دەيمىن جىرتيعان توراي كوزىڭدى،— دەپ باقان تابان استى بۇرق ەتە قالدى.
ول ءتىپتى يساحمەت كۇتپەگەن ءۇردىس قيمىل جاسادى؛ شاپ بەرىپ جاعاسىنان الدى دا، جۇلقا تارتتى. كويلەكتىڭ جاعاسىن قاۋسىرا، بۇرە ۇستاعان، بۇلك ەتكىزەر ەمەس، شىبىن قۇرلى كورمەي قىلعىندىرا كوتەرىپ-كوتەرىپ قويدى. يساحمەتتىڭ اياعى جەر سىزىپ، كوزى الايىپ كەتتى. ايتسە دە دىبىس جوق؛ تىستەنىپ العان، قايسار. باقان ءسال مىتا ءتۇستى دە، بوساتىپ جىبەردى. قارت قانى قاشا قالجىراسا دا، تۇك بولماعانداي جاعاسىن تۇزەپ:
— و، توڭمويىن! توڭمويىن... ساعان رەنجىپ جۇرگەن مەن دە بالا ەكەم-اۋ،— دەدى.
باقان ءوز قىزبالىعىنان قىسىلعانداي تومەن قاراپ قالدى. يساحمەتتىڭ تىپتەن ىقپاعانى ءبىرتۇرلى جىگەرىن قۇم ەتتى. ال يساحمەت بولسا، جولداسىنىڭ ۇرت مىنەزىن بىلسە دە تاپ وسىنداي كۇيگەلەك، اڭقاۋ دەپ ويلاماعان؛ ءبىر بۇكپەسى ىشىندە، اشىلۋى قيىن، اۋىر ساندىق كورەتىن. ىعىستاۋى دا سونان-دى. ءقازىر ەندى كوز الدىندا تىزىلداق بالا سياقتاندى دا قالدى. ىشتەي ونىڭ السىزدىگىنە قۋانسا دا، ءبىر جاعى الدەنەگە كوڭىلى تولماعانداي، قارنى اشقانداي بولدى. «مۇنداي ادامنان رەتىن تاۋىپ، قۇتىلعان ءجون. الدىن الىپ تىرپ ەتكىزبەي ۇستاتسام باسىم ارشىلادى. ءارى جاقسى اتتى اتالام. جو...وق، ول ۇستالسا مەنى بىلعاپ كەتەدى. وعان جەتكىزبەي قۇرتۋ كەرەك. بۇلتارتپاستاي كۋا تاپسام با؟ كۋالىككە كىم جۇرەدى؟ قايىقشى شە؟ ە، سول ەسۋاستى قويشى. ءسوزىنىڭ ءپاتۋاسى جوق. ءوزى ارينە وڭايلىقپەن ايتپايدى. اقىماق نەمە... «ولتىرەم» دەگەنىن ايتام-اۋ. نe ءۇشىن؟ جازىعىم نە؟ «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى دەگەن، كۇيىنگەننەن نە ىستەرىن بىلمەگەنى-اۋ. ءوزى ۇستالاتىنىن سەزىپ. زارەزاپ، الاق-جۇلاق ەتەدى. وتكەندەگىدەي ەر كىندىك جوق. بۇل جولى ءجازيرانى اكەتەم دەپ، اۋزىنا دا المادى عوي. ءبىر تىقىر تايالعان شاماسى... بۇ يت مەنىڭ ارىمدى اتتاپتى. ماسقارالاپتى. كوزىمە ءشوپ سالعانىن بىلدىرمەگەن بولادى. مەنى مۇقاتتىم دەيتىن شىعار؟ كورەرمىز ءالى». يساحمەتتىڭ ءبىر ەزۋى جىبىر ەتتى؛ ىلە وپىرايعان ءتىسسىز اۋزى اشىلىپ، كۇزەننىڭ ىنىندەي ۇڭىرەيگەن كومەيى كورىندى. قىت-قىتتاي كۇلىپ كەپ:
— ءاي، تەنتەكسىڭ... تەنتەكسىڭ سەن، باقان،— دەدى ول قولپاشتاي جاۋرىنىنان قاعىپ.
باقاڭ اڭ-تاڭ. جو... جوق. ءبىر جەردە وگىز بۇزاۋلاپتى دەسە، ناق وسىنداي تاڭدانا قويۋى ەكىتالاي. سۇيقىلتىم، مۇقىل قاسى شورشىپ جوعارى شىقتى دا، كوزى قوزعالماي شولمەكتەنە قالدى. ءجۇزى سۇرعىلت سياقتى ەدى؛ ەندى كۇرەڭ-قىزىل. تىلدەن مۇلدە ايرىلعان، مەڭىرەۋ كۇيدە. كۇتكەنى ۇلكەن قارسىلىق، بالاعات بولاتىن؛ اعالىق مەيىرىم، كەشىرىمشىل كوڭىلدەن شىققان ادال پەيىل ەمەس-تىن. ادام جانى دەگەن دە كوكتەمنىڭ قۇبىلمالى كۇنىندەي شۋاعى مەن بۇلىڭعىرى قات-قابات كەلەر اۋمالى-توكپەلى عوي. باقان دا الا بۇلت كوڭىلىنە وسى ءقازىر الدەقانداي ءبىر جىلى ساۋلە ءتۇسىپ، قوڭىر لەپ ەسكەندەي بولعانىن سەزىندى. جالعىزدىقتى كوپ كورگەن ءزابىرلى جانى ەلجىرەپ، ول قاتتى تەبىرەنىپ كەتتى. بەلگىسىز ءبىر اۋىر سالماق يىعىنان سىرعىپ، اۋىپ جۇرە بەرگەندەي ەدى؛ قولقاسىنا اششى جاس تىعىلىپ، ءتىلىپ بارادى:
— يسەكە... يسەكە! — دەدى باقان شىداي الماي.
— تەنتەكسىڭ... ءاي، اقىماعىم-اۋ، سەنى مەن ماعان كىمنىڭ قۇدىرەتى جەتەدى؟ ءجا، مەن ءوزىمدى قويايىن. كىمگە سەن شاق كەلەسىڭ؟ ءوز باسىڭنىڭ قۇنىن ءوزىڭ ءتۇسىرىپ، نە سور باستى. قادىر-قاسيەتىڭدى بىلمەگەنىڭ بە؟ ادامنىڭ ويى تۇرعاي سەن ونىڭ قيالىنا دا تارلىق ەتەتىن جان ەمەسپىسىڭ؟ جاسارىمدى جاساپ، اسارىمدى اساعان اداممىن، باقان. مەن ولىمنەن قورىقپايىم. حا... حا... حا... كانە، ءولتىرشى... قولىڭدى قاقپايىن. جو... جوق، مەن كىسى تانىماسام دوستاسپايمىن. سەنىڭ جاڭاعىڭنىڭ ءبارى ءومىر كۇيبەڭىنەن، تاۋسىلماس قاراڭ قالعىر شارۋانىڭ قاجىتقانىنان. ايتپەسە، باكە، سەن ادام تۇرعاي تىشقان ولتىرمەيتىن جانسىڭ...
الاق-جۇلاق ەتىپ، ۇيالعانسىپ قيپاقتاعان باقاننىڭ كوز الدىنا الگىندە عانا شالدى قىلعىندىرىپ، ءولتىرىپ جىبەرە جازداعانى كەلە قالدى. «تالايدى تاقىرشاققا وتىرعىزعانىڭدى بىلەم... قۋ ەكەن دەمەيمىن بە؟ جازعان باسىم ءوستىپ اداسام دا جۇرەم. جانى تازا، جاقسى ادام عوي. نە بولسا سودان ۇركىپ، سەكەمدەنەم. جو... جوق، مەنىكى دۇرىس ەمەس. ونىڭ سۇراۋى ءجون. دوس اراسىنا كىربىڭ كىرگەسىن-اق سەنىمسىزدىك تۋادى. بۇ دا تالايدى كورگەن ادام. تانيتىندارى دا كوپ. ءبىرلى-جارىمنىڭ كومەيىن كومىپ، ۇندەتپەۋ قولىنان كەلەدى. قايتا سىرلاستىعى پايدا... ءوزى دە ورتاق جويعا قانىققانسىن جان بالاسىنا تىگىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسادى»،— دەپ ويلادى باقان.
— باكە، نە تۇرىس بۇل؟ ۇيگە كىرەلىكشى... ءسوزدى قوي. ادام سياقتى ءبىر تىنىس تاۋىپ، دامىلدايىق تا.
— جو، يسەكە، اسىعىسپىن. مىنا جەرگە وتىرايىق ءسال،— دەپ باقان اناداي جەردە جاتقان كەسپەلتەك توماردى مەڭزەدى.
ەكەۋى سوعان كەپ جايعاستى. باقاننىڭ ۇستىندەگى پلاششى قاۋدىر-قاۋدىر ەتەدى. توردەگى ۇلكەن قوراعا جول اشىلعانداي كورىندى مە، اق الا تاۋىق پەن كۇرەڭ كوك اتەش سولاي ويىستى. بۇلاردى كوزىنە دە ىلەتىن ەمەس. «تاعى دا ءشوپتى شاشىپ، ساڭعىپ، ىسىراپتاماقسىڭدار، ءا؟ ە، ولارىڭ بولا قويار ما ەكەن». يساحمەت توڭىرەگىن قارمانا باستادى؛ قولىنا ۇلكەندەۋ ءبىر تاس ىلىكتى-اۋ دەيمىن. الگىنى جىبەرىپ كەپ قالدى. تاۋىق پەن قوراز قاناتتارىمەن جەر سابالاپ، تىراعايلاپ قاشىپ بارادى. يساحمەتتىڭ ويى ءبولىنىپ، ءوزىن تىڭداماي قويعانىن باقان اڭدامادى. اۋزىن تومپايتىن سويلەپ وتىر.
— قۇدايدىڭ قۇدىرەتى مىڭ جاسايتىنداي-اق تىستەسەمىز دە جاتامىز. دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولۋىمىز جەتپەدى مە؟
— ونىڭ راس، باكە. دىڭكەنى قۇرتقان وسى قاڭقۋ ءسوز. نەمە كەرەك...
يساحمەتتىڭ كوزى ۇيالمايتىن؛ مۇندايلاردى ەل كەكسىز، نامىسسىز دەسە، ءبىرلى جارىم سىرالعى دوستارى: «بەتسىز عوي. ايتپەسە الگىندە عانا ابىرويىن توككەن، ءيتسىڭ دەگەن ادامعا بەدىرەيە قاراپ، سويلەسۋ تۇرسىن، جاقىن كەپ تىلدەسسە دە جاۋاپ بەرۋگە بولا ما»،— دەيتىن. قاسيەتسىزدىك جالعاندا وپاسىز جاننىڭ قارۋى ما، قالاي؛ يساحمەتتىڭ بەتى بۇلك ەتەر ەمەس. اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. باقان ءجۇزىن قالاي الىپ قاشسا دا، ونىڭ سۇعاناق كوزى قۇتقارمادى. تاۋىپ الىپ، الدەنەگە كەلىسۋگە، تىلەۋلەستىككە شاقىرادى. ەرنى-ەرنىنە جۇقپايدى، سۋدىراپ اعىپ بارادى. بىردە ءوزىن داتتاسا، بىردە سوعىسقا لاعنات ايتقان بوپ كەتەدى. كەرەك دەسە وسى ءقازىر ءۇي-ورمانىن باقان جولىندا ورتەپ جىبەرۋگە جاراي الاتىنىن سەزدىرىپ تە قويدى.
— مەنى سەنەن اللا تاعالا ايىرماسا، قولىڭنان الا المايدى. وسى سوزىمە سەن، باكە،— دەپ يساحمەت شىرت-شىرت، ءتىس اراسىنان تۇكىرىنىپ توقتادى.
— سەنبەي نە كورىنىپتى ماعان. سەنەم عوي... ەل وزىندەي اق جۇرەك ەمەس، يسەكە. ءار جاقسىلىعى ساتۋلى، جاتقان ەسەپ. ەڭ ارعى توركىنى اناۋ ەسەرسوق قايىقشى ەكەش و دا جۇتقىن. جارتى تاۋىپ بەرمەسەڭ ارعى بەتكە وتكىزبەيدى. ءجا، ونى قويشى. اۋدانداعى قويما مەڭگەرۋشىسى...
— پوترەبسويۋزعا ەسەپشى بولاتىن ءداۋ ايەل مە؟
— ءيا، سول... ءبارى سول ارقىلى. مەن ەلەۋلىمىن عوي. كوزگە تەز تۇسەم. جانە دە كەيىنگى كەز تەكسەرىس كوبەيىپ كەتتى عوي. اسىرەسە اناۋ اۋداندىق سوت پالە. تىراشتانعان يت ءبىر. سونىڭ اۋزىن الا الماي-اق قويدىق. سەن ءوزى ونى تانۋشى ما ەڭ؟
— ەپتەپ...
— ەندەشە جاقسى بولدى. ۇشەۋلەرمىز. يسەكە، ءوزىڭ بىلەسىڭ ءتورت ءجۇز گرامم نانمەن كىسى باسى تىرلىك ەتۋ قيىن عوي. قولدا باردا سەرمەپ قالۋ ءجون شىعار، ءا؟ ارعى بەتتەگى ءبىر شوپاننان قوي ەتى كەپ تۇرادى. ۇن، قانتى، شايى ول ءيتتىڭ بىزدەن...
ۇلكەن قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن ەسىگى باتىلسىز، ويبايلاي اشىلعان، ەكى قارت سەلك ەتىپ، ورىندارىنان اتىپ تۇرىستى.
كوزگە كوپ تۇسە بەرمەي مەن جۇرەيىن»،— دەپ كۇبىرلەي قالعان باقانمەن اسىعىس قوشتاسىپ، يساحمەت قاقپاعا بەت الدى. ءبىر يىعىنان ءتۇسىپ كەتكەن شولاق پالتوسىن كيە الماي جاۋىرىنىن قىرجىڭداتىپ، بارادى.
مەرۋەرت ەكەنىن كورگەندە عانا كوڭىلى ورنىقتى. جىلى سالەمدەسىپ «ىراش ۇيدە» دەپ ىشكە كىرگىزىپ جىبەردى؛ ول ەرتەڭگىسىن كورىسكەن ادامى ەكەندىگىن دە مۇلدە ۇمىتقان؛ قايتا-قايتا اماندىق-ساۋلىق سۇرايدى. ىلە ونىسىنان باقان الدىندا قىسىلىپ، ءجۇزىن بۇرىپ الدى.
— يسەكە، مەن ءجۇردىم.
— ە، باكە، جولىڭ بولسىن. سوعاسىڭ عوي كەيىن؟— دەدى يساحمەت دوسىن قاقپا سىرتىنا شىعارىپ ساپ تۇرىپ.— ءتايىرى، ۇمىتقانبىسىڭ؟ ءجازيرا دەيىم...
— تس!.. اقىرىن.
— قويشى ءارى ۇرىكپەي. قالاي، كىرىسەمىز بە؟
— سونىڭنىڭ رەتى كەلمەيدى-اۋ، يسەكە. بايى كەلە جاتسا قيىن ەندى.
— ە، ونىڭ راس... دەگەنمەن دە تامىرىن باسىپ كورمەيسىز بە؟
«وسى يت مەنى ءبىر پالەگە ۇرىندىرايىن دەپ جۇرگەن جوق پا؟ و باستا مۇنشالىق ەلپىلدەك ەمەس-تىن. قايدان باۋىرمالسىپ كەتتى. ءيا، بۇل قۋدان نەنى دە بولسا كۇتۋگە بولادى».— باقان تابان استى سەكەمدەنىپ، تاعى دا ىشتەي جيىرىلا قالدى.— «ايتپەسە ەش ءۇمىتسىز ىسكە ۇرىن دەي مە؟»
— كۇن ۇزاتا بەرمەيىك تا، باكە.
— ءقازىر سول...
ەكى ايەل يمەنە سالەمدەسىپ، قاسىنان وتكەندە باقان ءسوزىن ءۇزىپ الدى؛ يساحمەت ەرىن ۇشىمەن عانا امانداستى. كوزىمەن ۇزاتىپ ساپ، قايتا بۇرىلدى. «كوشەدە ۇزاق تۇرىپ قالدىق-اۋ» دەپ قۋىستانىپ، تەز قوشتاسقىسى كەلسە دە، ونىسىن سەزدىرمەي باقتى. باقان ساقتىق بىلدىرە وسپاقتاي سويلەۋگە كوشتى:
— ءقازىر سول بايتالىڭ اۋىلدا جوق تا سياقتى عوي.
— بايتالىڭ نە، باكە، قوڭدى... ساۋىرىنان جاراعان ارعىماق دەسەڭشى. بىزدەردىكى جاس تا بولسا، ونىڭ جانىندا كۇرجىكەي، جاۋىرىنى تومپايعان تانشا ەمەس پە؟..
— ءجا، ءجا... ىرەكەڭدى تىم سۇمىرەيتپەسەيشى. اۋىزىڭ ءدام بىلمەيتىندەي ءتىسسىز، سورلىلىعىڭدى كورە المادىم عوي، يسەكە.
يساحمەت بۇعان قىت-قىتتاي، جانى جايلانا كۇلدى.
— ماعان دا سونداي ءبىر جاس ءيىستى ىڭعايلاساڭ بوتەن بولماس ەدى دا.
— ە، ول تابىلادى عوي.
— قىراعى كوزىم-اي... شالعانىڭ بار ما؟ — دەپ باقان ۇزەڭگىگە سالا بەرگەن اياعىن تارتىپ الدى. ەلەڭدەي قالعانىن اڭداپ يساحمەت بىردەن لاق ەتىپ، توگىپ سالمادى. ىنتىقتىرا ءتۇسىپ، ايتسام با، ايتپاسام با دەگەندەي كوز استىنان سىناي قاراپ تۇر.— ول كىم، يسەكە؟
— اناۋ كۇيەۋى قاساپشى بولاتىن، اقسارى تاتار قاتىنىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟
— توقتا... توقتا...
— سوناۋ كولحوزداستىرۋ كەزىندە تۋاتىن بالا عوي.
— ە، ول كەزدە دە دۇنيەگە كەلگەن بالا از با ەدى. قايسىسىن ءبىلىپ جاتىرمىز.
— ويباي-اۋ، ەندى اناۋ مۇرتتى، پالۋان قاساپشىنى بىلمەۋشى مە ەڭ؟
— ە، مۇرت دەسەيشى. جالعىز قىزى بار-تىن. ەكى اياعىن سالاقتاتىپ موينىنا مىنگىزىپ جۇرەتىن. «قىزدى بۇيتەدى، ۇل بولسا قايتەرىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن»،— دەپ كۇلەتىنبىز.
— مارقۇم ءوزى بىلايىنشا جامان جىگىت ەمەس ەدى. اق كوڭىل. گارموندى قوڭىراۋلاتىپ كەپ تارتاتىن. سۋعا كەتىپ ءولدى.
— سولاي ما؟ مەن مايداندا ەكەن دەپ ءجۇر ەم. ە، يماندى بولسىن.
— جوق... تۋرا سوعىستىڭ الدىندا. وزەننىڭ كوكتەمگى تاسقىنىندا، مۇز ءجۇرىپ جاتقانىندا قايىقپەن ارعى بەتكە وتەم دەپ بولدى.
— ىم... سونىڭ قىزى دە. تىم جاس ەمەس پە؟
— ون التىلاردا عوي دەيىم. ايتەۋىر بيىل مەكتەپ بىتىرەتىن كورىنەدى.
— ە، ءتايىر-اي، جاس، كارى دەيتىن نە بار؟ شام سونگەنسىن ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەپ يساحمەت وزگەشە، كىسىنەي كۇلىپ قويدى.
— سولاي ما ەدى؟ ە، قايدان بىلەيىن. وزىڭىزگە ەلىكتەمەيمىن بە؟
— و، قۇرماعىر-اي، سەنىڭ وسىنداي جاتىپ اتارىڭ بار-اۋ.
— ءيا، يسەكە، سىنىقتان باسقانىڭ جۇقپايتىنى جوق دەگەن.— باقان شالقاقتاي كۇلىپ الدى.— بالدىزىڭىزدىڭ اتى كىم؟
— اتى ما؟ سو قۇرىماعىرىڭ ەستە تۇرسا... ءتىلىمنىڭ ۇشىندا ايتايىن دەسەم... ە، سونىڭ اتىن قايتەسىڭ، ساعان كەرەگى زاتى ەمەس پە؟!
ۇزىندى-قىسقالى ەكى دوس شەك-سىلەلەرى قاتا كۇلدى. باقان كوزىنىڭ سىركەسىن الىپ جاتىپ:
— ءبىر وزىڭە سەندىم، يسەكە. ءىڭعايىن تاۋىپ قوي. پىشەنشىلەر قايتقان مەرزىمدە سوعام،— دەدى.
— ماقۇل.
— ايتپاقتايىن، الگى... ءجازيرا دەگەندى قويساق قايتەدى، يسەكە؟
— نەگە؟
— سول ارعىماعىڭ اق جۇرەكتەۋ مە دەپ قورقام. دۇنيەنى داۋ-دالاباي قىپ، كۇيەۋى مۇگەدەك، اسكەر سەمياسىن قورلادى. ەكى اياعىن جاۋعا بەرىپ كەلگەن ازاماتتىڭ دارمەنسىزدىگىن پايدالانىپ كوزىنە ءشوپ سالدى دەيتىنى دە بار ەلدىڭ. ءسويتىپ سوتتىڭ دا، ەلدىڭ دە الدىندا قارابەت بوپ جۇرەرمىز. ءقازىر مايدان مۇگەدەگىنىڭ ءسوزى وتكىر، ءوتىمدى كەزى... ۇرىنىپ قالامىز با دەپ قورقام. ءتىپتى كەلىنشەك كونسە دە قاڭقۋ ءسوز، وسەك ولتىرەدى. قالاي ويلايسىڭ، ءا؟
— مىناۋىڭنىڭ ءجونى باسقا. قاپ... وسى ەرتەرەك ويىمىزعا كەلسەشى. اي، قايران باكەڭ-اي. باسىن، تۋرا ءمىنىستىردىڭ باسى عوي. ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. مۇنىڭ اقىل،— دەدى يساحمەت ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ. باقان دا ادام. ماقتاعاندى كىم جەك كورەدى. ايتسە دە باقىرايتىپ قويىپ ايتقاندا قيىن-اق. باكەن ىشتەي ماقتاۋدى ازىرقانسا دا، سىرتتاي وزى-وزىنەن ەكى بەتى دۋىلداپ، قيپاقتاپ قالدى.— ال، اناۋ قاساپشىنىڭ قىزىنىڭ ءجونى بولەك... زورلاپ، ۇرلاپ اكەتسەك تە قازاق «قاشىپ كەتتىگە» سايادى. ەرتەڭىنە اق جاۋلىق تارتىپ، وڭ جاعىندا ەلىكتىڭ لاعىنداي ەكى كوزى جاۋدىراپ وتىرسا، كىم بوتەن دەر دەيسىڭ. ەل دە «قاشىپ كەتكەن قىزدى» جوقتاي قويمايتىن سياقتى عوي. تەڭىن ىزدەيتىن زامان با؟ كۇيەۋ تاپقانىنا شۇكىرشىلىك ەتەدى. سوعىستىڭ ءالى قانشا بولارىن كىم بىلەدى. قۇداعي، جۇراعات دەگەندەرىڭدى كەيىن كورىپ الارسىڭ. شەشەسى ءبۇلىنىپ، جىلار-سىقتار. ونان اسىپ قايدا بارادى؟ اقىر اياعىندا كويلەك كيىپ، ءتاۋىر شاي ىشەر. قىزىن كورىپ ماۋقىن باسار. بولار ءىس بولعانسىن كونبەي مە؟ سوت تا اسا قۇلشىنار ما ەكەن؟ ەركەك كىندىكتىڭ ازدىعىنا سايىپ، شالعا ءتيىپ جاتقاننىڭ الدى-ارتى سول ما دەيدى دە قويادى.
— يسەكە، مۇنى ەندى تەزدەتىڭىز. الگى وسى ءبىزدىڭ ءساليمامىز قايدا؟ سونى نەگە پايدالانبايمىز؟
— ەستە عوي. ءبىراق سونىڭ ءوزى... كوڭىلشەكتەۋ مە، قالاي. كىسى اياعىش جان. «بىرەۋدىڭ بالاسى توسەك تارتىپ قالىپتى. حال ۇستىندە دەيدى. شەشەسى دە قورقادى. شىبىن جانى سونىڭ ۇستىندە كورىنەدى»،— دەسەڭ دە كوزى سۋلانىپ، ەلجىرەي قالاتىن پالەسى بار. مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ ەستىمەي، توساڭسي قالاتىنى سياقتى.— يساحمەت تاعى دا ءوز سوزىنە ماز-مەيرام كۇلدى. باقان بۇعان ەزۋ تارتپادى. ويلانا باسىن شايقاپ:
— ونىسىز قيىن ەكەن،— دەدى.
— ايتپا، وڭاي ەمەس.
— ال، كەرىسكەنشە...— باقان ىرعىپ اتىنا قوندى.— تەزدەتەرسىڭ، يسەكە.
— ويباي-اۋ، اتى ەسىمە ءتۇستى. جولىمىز بولار... اتى ساۋلە... ءيا، ءيا... ساۋلە.
— تس!.. اقىرىن!.. اناۋ كىم كەلە جاتقان؟
— كانە؟ سالت اتتى ما؟ قايدان تاعى ساپ ەتە قاپ ەدى. كوزگە تۇسە بەرمەيىكشى... بۇل جاس تا بولسا جەر جۇتقان. پالە... بارىپ تۇرعان قۋ... ءىقسان عوي.
— اقىلدى دەسەڭشى.
— تۇيسىكسىز ەمەس. ال، جول بولسىن!
— ازىرشە...— باقان اتىن كىلت بۇرىپ، تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. سيپاي قامشىلاپ بارادى. يساحمەت ءسال تۇردى دا ءىقسان جاقىنداعاندا اڭداماعان بوپ قاقپادان ىشكە اياعىن كەردەڭدەي باسىپ كىردى.
ەكىنشى ءبولىم
1
ىقسان اتىن قورانىڭ اۋزىنا قاڭتارا بايلاپ، ۇيگە بەت العاندا عانا بايقادى: ەسىك اشىق، ىشتە اعاراڭداپ بىرەۋ ءجۇر. سارقىراي قۇيىلعان سۋدىڭ، شەلەك تۇتقاسىنىڭ شىلدىرى ەستىلەدى؛ الدەكىم باياۋ اندەتەدى دە. ورتەنگەن اعاشتىڭ تۇقىلىنداي مىجىرايعان مۇرجا دا بوي كوتەرىپ، جاڭعىرىعىپ قالىپتى. بۇزىپ، قايتا تۇرعىزعان. بۇرقىراپ ءتۇتىن شىعىپ جاتىر. «جانىم-اۋ بۇ كىم؟» قاڭىراعان قوڭىر، شىم ءۇيى جاندانىپ، كوزگە جىلى ۇشىراپ بارادى. اۋلا ىشىنە قاراعان تەرەزە دە كىرىنەن ارىلىپ، شىنىسى جىلتىراپ تۇر؛ جيەگى ويۋ-ورنەك، ادەمى قيىلعان كوگىلدىر قاعاز پەردە ۇستالىپتى. وسى ءسات اشىق ەسىكتەن ءبىر شەلەكتى مىقشىڭداي، مايىسا كوتەرىپ، شايقالاقتاتا ىشىندەگى سۋدى توگىپ كەلە جاتقان شولپان كورىندى.
— شولپانبىسىڭ؟ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— ساعىناي تاتە، اعام كەلدى... اعام،— دەدى ول قولىنداعى اۋىر شەلەكتى تابالدىرىقتان بەرى قويا سالىپ. ىراشتىڭ ءسىڭلىسى دەسە نانعىسىز، پىسىقشا؛ قيمىل-قوزعالىسى دا ءجىتى: بويى الاسا، قارا تورى، پىستە مۇرىن، شاشى جالبىراعان سۇپ-سۇيكىمدى. ون جاستىڭ شاماسىندا. ۇستىندەگى كونەتوز، ەسكى كيتەلدەن كىشىرتىپ تىككەن پەنجەگىنىڭ ءوزىن قىلاۋ تيگىزبەي جۇرگەنىنە ىقسان تاڭدانىپ تۇر. «قىز بالا دەگەن سول-اۋ. سەرىك بولسا ەندىگى مالمانداي سۋ، ەكى بەتى قاسپاق-قاسپاق ادام تانىعىسىز كۇيگە تۇسەر ەدى»،— دەپ ويلاپ ۇلگەردى.
— توقتاشى، شولپان، بۇ نە؟
— ءجۇر... ءقازىر كورەسىڭ، ءجۇرشى،— دەي بەردى شولپان ونىڭ جەڭىنەن تارتقىشتاپ. ءاي-شايعا قاراتاتىن ءتۇرى جوق.
سەنەك قوقىرسىپ جاتىر: ءبىر لەگەن تولعان اق بور، ەكى شەلەكتە كىرلى سۋ، ەدەن جۋاتىن شۇبەرەك، سىپىرعىش، كۇرەك تە وسى جەردە. ءىس ءيىسى كىرىپ كەلگەندە بەتكە سوعادى، ايتسە دە جاعىمدى، تازا اك ءيىسى. تورگى بولمە كەشەگىدەي ەمەس، جاپ-جارىق، كەڭىپ قالعانداي. قارا كۇرەڭ اعاش ەدەن capعىشتانىپ تازارىپتى. ستول دا، ورىندىق، توسەك ورىن دا جينالعان؛ اشىلىپ-شاشىلىپ، يەسىز جەتىمسىرەگەن ءبىر دۇنيە كورىنبەيدى. الدىنا الجاپقىش ۇستاعان، ۇستىنە قىناما بەل قىزىل-الا شىت كويلەك كيگەن ساعىناي قىمسىنا، تەرەزە جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇر. قوس بۇرىمىن توستاعانداي عىپ ءتۇيىپ قويىپتى. ۇلكەن قارا كوزى جىلت-جىلت ەتەدى. ماڭدايىندا بىرەر تال شاش شيراتىلا، ەركەلەپ جاتىر. كويلەگىنىڭ يىعى ءسال شەتىنەگەن. «شاماسى سودان قىسىلادى-اۋ»،— دەپ ويلادى ءىقسان. كوزى ەرىكسىز ونىڭ جۇمىر، توق بالتىرىنا ءتۇستى. كۇن شالماعان جالاڭ اياعى دا اپپاق. ءوزى اجارلى بىلەم. بالا ما دەسەم، قالاي؟ قوس انارى دا دۇمبىلەزدەنە كوتەرىلىپ قالىپتى. ىقسان ساعىنايدىڭ كۇلگەندە بەتىنىڭ ويماقتاي شۇقىرلاڭا قالاتىنىن بۇرىن اڭدامادى ما؛ ءقازىر سول وياڭنىڭ ءوزى ساۋلەلەنىپ كەتكەندە ول نە دەرىن بىلمەي، الدە ءبىر ەركىندىگىنەڭ ايىرىلىپ بارا جاتقانىن سەزىندى.
— اعا، ءسىز جۇمىس... ءتۇز ادامىسىز. الدا قىس كەلەدى قىلىشىن سۇيرەتىپ. ءۇيىڭىز بولسا كىرلەپ كەتىپتى... ەر ادامسىز، ءارى كورشى قاقىن وتەۋ پارىز. ءوزىڭىز جوقتا بيلەپ-توستەپ، شولپان ەكەۋمىز ەركىنسىپ باقتىق، ءىقسان اعا،— دەدى ساعىناي قىمسىنا ەزۋ تارتىپ.
— ءتاڭىرىم-اي... قايتا سىزدەردەن كەشىرىمدى مەن سۇرايىن دا. جالقاۋلىقتىڭ كەسىرى عوي. تاپ-تازا، تاپ-تۇيناقتاي بولسا، مازالانباس تا ەدىڭدەر. ءجا، اقتالماي-اق قويايىنشى. راحمەت، سىزدەرگە. اقىرى مەنىڭ قولىمنان كەلمەسىن ءبىلىپ، كومەكتەسكەندەرىڭە راقمەت. بويداقتاردىڭ تىرلىگى وسى...
— مەرۋەرت تاتەم دە كەلمەك-تۇعىن.— ساعىناي ماڭداي شاشىن تۇزەپ، ەڭكەيىپ جەردەن سۋلى شۇبەرەكتى الدى. يمەنشەكتەي ەدەندى سۇرتە باستادى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتىپ ءسال، تەرشي قالىپتى.— شولپان، سۋدى توكتىڭ بە؟
— ءقازىر؟
— مەرۋەرت تاتەم كەلسە...
— ە، دانەڭە ەتپەس. وزدەرىڭ دە بىتىرىپسىڭدەر عوي. اپىر-اي، بارىنەن بۇرىن مىنا قازاندىقتى قالاي جوندەدىڭدەر؟ تۇك ءتۇتىن تارتپايتىن. بار پالە سىرتتاعى مۇرجادا بولماسىن...
— جوق، مۇرجانى ءبىز قايتارا سىلاپ، جاماپ-جاسقاپ كوردىك. وندا ەشتەڭە بۇزىلىپ، بىتەگەندەي تاس سياقتى ەشتەڭە تابىلمادى. كوپتەن تازالانباعان ەكەن. ىستانا-ىستانا، كومەيى بىتەلىپتى. مىنا جەردەن تۋرا ەكى-ۇش شەلەكتەي كۇل-كۇبىر، قارا سمولا الدىق،— دەپ ساعىناي قازاندىقتىڭ جوعارى جاعىنداعى الىنىپ، قايتا سىلانسا دا، اكتەلسە دە ءتورت بۇرىشتانىپ جيەگى ءبىلىنىپ تۇرعان كىرپىشتىڭ ورنىن كورسەتتى.
— ءيا، بۇل شىنىندا دا مەنىڭ قولىمنان كەلەتىن شارۋا بولمادى.
ىقسان اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتىپ، شينەلىن شەشىپ ءىلدى دە، قايتا كەلدى. گيمناستەركەسىنىڭ جەڭىن ءتۇرىنىپ العان:
— كانە، ماعان قانداي جۇمىس بار؟
— سىزگە مە؟ سىزگە...— دەدى ساعىناي كۇلىمدەي.— شولپان، اعاعا نە تاپسىرامىز!
— جو... جوق، اپاي، ەشتەڭە دە ىستەتپەيمىز. اياعى اۋىرىپ قالادى.
— اۋىرمايدى، شولپانتاي، جازىلعان عوي،— دەپ ىقسان كۇلدى.
— سالقىن سۋ تيگەنسىن اۋىرادى. بولمايدى. اعا، ءسىز شىعا تۇرىڭىز. ءقازىر بىتەمىز. سونسىن شاي ىشەمىز، ە، اپا؟
ساعىناي نە دەرىن بىلمەي قىسىلىپ قالدى:
— قوي... قايداعى شاي،— دەدى.
— ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي، جۇمىستى بىتىرگەسىن دەپ. اپايدا ءۇش شاقپاق قانت بار، ە-اپا؟!.
— شولپان...
— ە، وتىرىك پە؟
— و، وندا شاي، ارينە ىشەمىز. ەندەشە ماعان باسقا جۇمىس بەرمەسەڭىزدەر مەن ساماۋرىن قويام. كەلىستىك قوي. شولپان، ءا؟ دۇرىس... ىم... ءبىز دە ءبىر قانت، نان جاعى، ءتىپتى ءسۇت تە بار شىعار. قايدا ەدى؟ — دەپ ىقسان سەرپىلە شىمىلدىق پەشتىڭ قازاندىق بەتىندەگى ىدىس-اياق قوياتىن، قابىرعاعا قاعىلعان ءتورت بۇرىشتى، قاقپاقتى قوراپتى بارىپ قارادى.
— ءسىزدىڭ ءسۇتىڭىز ءىرىپ كەتىپتى، اعا. كوك وڭەز سۋ بولعانسىن ساعىناي اپاي «ءشىرىپ ءبىتىپتى عوي» دەپ توگىپ تاستادى. سوسىن ىدىستى جۋدى. ساماۋرىندى دا تازارتتى...
— شولپان، ساعان نە بولعان،— دەدى ساعىناي ۇيالىپ.— بار، انا سۋدى توگىپ كەلشى.
— ە، ەشتەڭە ەتپەس، — دەپ قالدى ىقسان.
شولپان شەلەكتى مىقشىڭداي كوتەرىپ قورانىڭ جانىنداعى ەسىككە بەت الدى. جولىندا قاڭتارۋلى ات بايلاۋلى تۇرعان؛ الگى تۋ سىرتىنان شىققان دىبىسقا ەلەڭدەپ، «بۇ كىم-ەي ىرسىلداعان» دەگەندەي باسىن بۇرىپ، الايا قاراپ قويدى. ايتسە دە جول بەرىپ قوزعالمادى؛ قايتا جەر تارپىپ، كولدەنەڭدەي تۇردى.
— شولپان، نەعىپ تۇرسىڭ؟ — دەدى وسى ءسات ۇيدەن شىققان ىقسان قىز بالانىڭ نەگە داعدارعانىن تۇسىنە الماي.
— ءوي، مىنا بىرەۋ جامان ات جولعا تۇرىپ العانى. سىرت جاققا شىعىپ سۋ توگەيىن دەپ ەدىم. كوردىڭ بە، قىرسىعىن.
— سولاي ما؟ سۋىتىپ قويعام... سۋعارىپ، تۇساپ جىبەرمەيسىڭ دەيتىن بولار. كانە، مەن ونى «قىرسىقتىرمايىن».— ىقسان اتتى جەتەكتەپ كوشەگە شىقتى. «ولار ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر ءجايلى قىلعانشا اتتى سۋعارىپ، تۇساپ جىبەرەيىن»، — دەدى مە، ءمىنىپ وزەنگە بەت تۇزەدى.
بىرەۋدى كەزدەستىرسەم دەگەندەي ويىندا دانەڭە جوقتىن؛ يساحمەت پەن بەيتانىس جاننىڭ شۇيىركەلەسىپ، اۋىز جالاسقانداي ايىرىلىسا الماي تۇرعانىن تاعى كورگەندە تاڭدانىپ قالدى. كۇن الا بۇلت. كوشەدە قىبىر ەتكەن جان كورىنبەيدى. ءبارى دە جۇمىستا. باقتاشى بولسا ءالى ۇيىندە. ءتۇس اۋىپ بارادى. ەكىندى دە جاقىن. «بۇنىسى نەسى؟ كوپ كەشىكپەي شىعامىن دەگەنى قايدا؟ ساقالدى باسىمەن الداعانى ما؟ ەھ... قوناعى كەتتى عوي. ءوزى كورمەگەنسيدى. ءا، جارايدى...» ىقسان قالتارىس كوشەگە بۇرىلىپ وزەنگە تۋpa سالدى.
اتىن سۋعارىپ ۇيىنە كەلە جاتقاندا الدىنان ىراش كەزىكتى. قولىندا ەكى شەلەك. ۇستىندە جەڭىل بەشپەنت، ورامالىن جاق استىنان تارتقان، ءوڭى سىنىق. رەنىشتى سياقتى. ىقسان ات باسىن ىركىپ:
— ىراش، بۇ نە؟! اۋىرىپ ءجۇرمىسىڭ؟ قاباعىڭ كىرجيىپ كەتىپتى عوي،— دەدى.
— جوق. ساۋمىن.— ول باسىن جەردەن كوتەرمەي كۇڭك ەتتى.
— بالىم قاريا پىشەنگە كەتتى. سەرىك ەكەۋى.
— شولپان قايدا؟ سەيىت شە؟ — دەپ ىراش سەرپىلە جالت قارادى.
— ولار وزدەرىندە.
— وزدەرىندە؟ ۇيدە مە؟— دەدى ول قاتە ەستىدىم بە دەگەندەي تاپتەشتەي، ۇرەيلەنە سۇراپ.
— ءيا.
— ويباي-اۋ، كۇيىپ ولمەي مە؟ ەستيارى شولپان. ونىڭ ءوزى بالا ەمەس پە؟
— قايتەمىز ەندى... كىسى جەتپەي جاتىر. ايتپەسە ەل زەرىگىپ ءجۇر دەيمىسىڭ. تىرلىگىمىز — ەگىس، پىشەن، مال. قىس بولسا كەپ قالدى. ەح، سەندەر سونى تۇسىنسەڭدەر جاقسى-اۋ. بىلمەيمىن. اناۋ اۋىلدا قالعان ساۋىنشىلار ەكى-ۇش ءۇيدىڭ بالاسىنا باس-كوز بولامىز دەپ مويىندارىنا الىپ وتىر. باسقا نە ىستەيمىز... مىنا سەنىڭ قانداي كومەگىڭ بار؟ ويباي-اۋ، وزگە بىلاي... بۇلار باۋىرلارىڭ ەمەس پە؟..
— بىلگەنىم جوق، ىقا.
— يسەكەڭ ايتپادى ما؟
— ءقازىر ولارعا كوز بوپ وتىرعان بىرەۋ بار ما؟ — دەدى ىراش كۇيەۋى جايلى سۇراقتى ەلەمەي.
— مەرۋەرتتىكى.
— ءا... سولاي ما؟!.
اۋىل جاقتان تاعى دا بىر-ەكى ايەل كورىندى، يناعاشپەن وزەنگە سۋعا كەلە جاتىر. ىراش تا شەلەگىن قولىنا قايتا الدى. ىقسان دا تىزگىنىن جيناقتاي ۇستاپ، اتىن تەبىنە بەرگەن:
— ىقا، مەن ەرتەڭنەن باستاپ شىعام،— دەدى ىراش.
— قاي جۇمىسقا؟
— جىبەرگەن جەرىڭىزگە بارايىن. ساۋىنشى دا بولام.
— جوق... سەن ونان دا بىزدەگى ەسكى ماشينانى جوندەس.
— اناۋ مەكتەپتىڭ قوراسىنداعى عوي؟
— ءيا.
— ءبىر مەنىڭ قولىمنان كەلە مە؟ ءارى ءوزىڭىز بىلەسىز، قارايىپ تا قالدىم. كوكەمنەن ۇيرەنىپ ەدىم. مەكتەپ بالالارىنان كومەكشى بولسا.
— كومەكتەسەمىز. قورىقپا. بۇگىن كەش پىشەنشىلەرگە جۇرەم. حات بار اپاراتىن. ولار دا كوپ كەشىكپەي قايتار. بالالار دا كەلدى. ساباقتارىن جىبەرىپ الدى... قيىن-اق، امال نە؟ دەمالىسسىز وقىسا دا ءجونىن تابار. اناۋ ۇستاعا دا ايتارمىن. تەك ەندى ايني كورمە. يسەكەڭ دە كەلىسىپ ەدى عوي.
— كەلىسپەسە دە شىعام.
— ە، بوپتى وندا.
كەلىنشەكتىڭ سۇرلانا «كەلىسپەسە دە شىعام» دەگەنى ىقساندى تاڭداندىردى، قازاق ايەلىنىڭ قاندايى دا كۇيەۋىنىڭ ىڭعايىنان بۇرا تارتىپ كەتە المايتىنىن بىلەتىن وعان، مىناۋ بەكەمدىك — ۇلكەن باتىلدىق، عالامات ءبىر قايسارلىق سياقتاندى. «نە دە بولسا جۇمىسقا شىقسا ەكەن. وي، ول ماشينانى تۇرعىزىپ الساق، قىرۋار شارۋا تىنار ەدى، ءا؟ تۋ...ۋ، نەسىن ايتاسىڭ، شىركىن. پىشەن دە، وتىن دا تاسىلار ەدى. ءسۇتتى دە قالاعا وپ-وڭاي جەتكىزىپ، تاپسىرار ەك. ەكى كۇن اربامەن ميتىڭدايتىن جەرگە ءۇش-تورت ساعاتتا جەتىپ بارۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت ەمەس پە؟!» ىقساننىڭ كوزى كوشە جيەگىندەگى ەسكى باعانعا ءتۇستى.— «ساڭىراۋقۇلاق سياقتى نە؟ ويباي-اۋ، رەپرودۋكتور عوي. قاشانعى؟ سوعىس الدىندا ورناتىلعان با؟ ءيا، سولاي. سىنىق سۇيەم ۇزىلگەن سىمى كورىنەدى. ىشىندەگى نە؟ ءشوپ پە؟ ءبالى، تورعايدىڭ ۇياسىنا اينالدى دە. مۇنى تۇزەتپەي بولمايدى. باسقارمامەن سويلەسۋ كەرەك. تەك ماشينامىز كادەگە اسقاي ەدى...»
ىقسان اتىن سۋعارىپ، اۋىل سىرتىنا تۇساپ جىبەرىپ، ەر-تۇرماندى كوتەرىپ كەلە جاتقاندا دا وسى ويدىڭ ءتاتتى الديىندە بولدى. ءسال سالقىن تيسە، نە اۋىر نارسە كوتەرسە سىرقىراپ، جانىن شىعارا جازدايتىن اياعى دا قۇلان-تازا جازىلعانداي؛ بۇگىندىككە بەلگى بەرگەن جوق. ىقسان سوعان دا شۇكىرلىك ەتىپ، قۋانىپ كەلەدى.
اۋلانىڭ دالاعا قاراعان، سىرت جاعىنداعى كىشكەنە ەسىگىنەن كەپ كىردى. ماناعىداي ەمەس، شارباقتىڭ ءىشى تاپ-تازا، ورتادا ءبۇيىرلى، سارى ساماۋرىن اندەتە شىجىلداپ تۇر. قاڭىلتىر مۇرجاسىنان كوگىلدىر اعاش ءتۇتىنى بۋداقتاي كوتەرىلىپ جاتىر. «ە، وزدەرى قويىپتى عوي. مەنى كۇتە-كۇتە شارشاعان شاماسى. تىم-تىرىس. كەتىپ قالۋدان ساۋ ما؟» ىقسان ەر-تۇرماندى قوراعا كىرگىزىپ، ەسىكتى بەكىتتى دە ۇيگە بەت الدى.
ءدالىز دە، قازاندىق جاق تا، بولمە ءىشى دە سىڭعىرلاپ، داۋىس جاڭعىرىقتىرادى. ىقسان قىزىق كورە ەكى-ۇش رەت تاماعىن كەنەدى؛ ءبىر جاعى تازالىققا، ساعىناي مەن شولپاننىڭ بارلىعىنا قۋانىپ ءجۇر. ونىڭ دىبىس بەرگەنىنە جاڭعىرىق قانا جاۋاپ قاتتى؛ وزگە دىبىس جوق. دوڭگەلەك ەمەن ستول بولمەنىڭ ورتاسىنا قويىلىپتى؛ ول ەسىك جاقتا بولاتىن. تەمىر كەرەۋەتتىڭ ۇستىندەگى توسەك تە، قاعىپ-سوعىلعان سياقتى؛ كۇندەگىدەي جاپىرايماي، قوپسىتا، قوقىرايتا جينالىپتى. جامان سارى الاشانىڭ ءوڭى كىرىپ، قىزعىلت كورىنەدى، كەرەۋەتتىڭ الدىندا جاتىر. «تۇندە اياقتان ىزعار وتپەسكە ءتاۋىر بولدى-اۋ مىناۋسى. دەگەنمەن ايەلدىڭ اتى ايەل-اۋ. مۇنتازداي قىپ قويعانىن قاراشى. قانداي جىپ-جيناقى، ءا؟ الگى مەنىڭ كۇلسالعىشىم قايدا؟ ءا، تەرەزەنىڭ الدىندا ەكەن عوي. ءيا، ستول ءۇستى جۇدەۋ. ەح، ءبىر كەسە سارى ماي، بۋى بۇرقىراعان قۋىرداق تۇرسا داستارقاننىڭ اجارى وزگەرىپ جۇرە بەرەر ەدى. امال نە... سوعىس!... ايتپەسە كوردىڭ بە، تەك جۇقا تۋرالعان قارا نان، ءۇش-تورت ءتۇيىر قانت، شىنى اياقتان وزگە دانەڭە جوق»
ىقساننىڭ كوڭىلىن اۋلا ىشىنەن شىققان ءۇن ءبولىپ جىبەردى.
— سەن مىنانى ۇستا. مەن ساماۋرىندى الا بارايىن.
— في... ىقسان اعام ءالى جوق.
— جوق بولسا دا شايدى قۇرىپ قويالىق. ءما، ۇستاشى.
ىقسان كەلساپتاي، بۇگىلمەيتىن وڭ اياعىن سۇيرەتە باسىپ شىقتى. ساماۋرىندى كوتەرمەك بوپ جاتقان ساعىنايدىڭ قولىنان كەپ ۇستادى؛ مۇنى كۇتپەدى مە، ول سەلك ەتە ءتۇستى:
— شوشىپ كەتتىڭ عوي. كومەكتەسەيىن دەپ ەدىم،— دەدى جىگىت، مۇنىم وعاشتاۋ بولمادى ما دەگەندەي ىڭعايسىزدانىپ.
شولپان دا اڭىرا قاراپ قالىپتى: «ەسى دۇرىس پا؟ نە ىستەيدى-ەي. ساعىناي اپاي كەيۋدىڭ ورنىنا... كۇلدى-اي... و نەسى، ءا؟»
— شولپان، كوزىڭە قارا... قولىڭداعى ءسۇتتى توگىپ تۇرسىڭ،— دەپ قالدى ىقسان.
ساعىناي سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەردى. ىزىنشە قىمسىنا ەزۋىن جيىپ، اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەي قويدى. شولپان بۇلارعا قاراپ تۇرىپ اڭدامادى ما، قالاي؛ كەسەنى ەڭكەيتە بەرىپتى دە، ەرنەۋىنەن توگىلگەن ءسۇت پەنجەگىنىڭ استىنان شىعىپ تۇرعان كوك كويلەگىنىڭ ەتەگىنە اق جولاق ءىز تاستاپ اعىپتى. «بۇنىڭ نەسىنە ءماز-مايرام بولادى؟» شولپان نامىستانسا دا ونىسىن سەزدىرمەدى. الدىن ەپپەن قاعىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. ساماۋرىندى كوتەرىپ ىقسان دا، ساعىناي دا كەلدى. شاي ءۇستى دە وزگە ءسوز تابىلماعانداي شولپاننىڭ توگىلگەن ءسۇتى اڭگىمە بولدى.
— اعا، نەمىستىڭ باسىندا ءمۇيىزى بار ما؟ — دەدى شولپان مۇنىڭ ءبىرىن دە ەلەڭ قىلماي.
— جوق.
— جوق بار. مەن بىلەم. ءمۇيىزى سيىردىڭ مۇيىزىندەي. ءتىسى قاسقىردىڭ تىسىندەي ىرسيىپ تۇر... مەن ونى كولحوز ورتالىعىنان كورگەم. قابىرعادا ءىلۋلى تۇر. ۇلكەن بوياۋلى سۋرەت...
— ا... ول پلاكات قوي، شولپان. دۇرىس ايتاسىڭ، فاشيستەر قاسقىردان دا جامان،— دەدى ىقسان قىزارا ءبورىتىپ ساماۋرىن تۇبىندە وتىرعان ساعىنايعا بوس شىنى اياعىن ۇسىنىپ جاتىپ.— جاس سابيلەر مەن قارتتاردى اتىپ، اسىپ، ورتەپ جۇرگەن فاشيستەردى ادام دەۋ قيىن.
سىرتقى ەسىك مياۋلاي اشىلعان؛ ۇشەۋى دە جالت قاراستى. ەسىكتەن كۇلىمدەپ، كىرىپ كەلە جاتقان قالپاقتى، ۇستىندە شولاق پالتوسى بار يساحمەت كورىندى. قامشىسىنىڭ ۇشى جىلانشا يرەتىلىپ، سۇيرەتىلىپ كەلەدى. توراي كوزىمەن وتىرعانداردى تۇگەل ءتىنتىپ تە ۇلگەردى.
— ءا، يسەكە، تورلەتىڭىز! — ءىقسان ورنىنان تۇردى.
— وھو-وۋ، جۇپار ءيىسى كۇنشىلىك جەردەن شالىنارداي شايدىڭ ۇستىنەن شىقتىم عوي. بارەكەلدى-ە... امان با، ساعىناي. ويبوي-وي، مەنىڭ بالدىزىم دا وتىر. مىنە، ناعىز مىقتى وسى.
— ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىز، تورلەتىڭىز. ىراش تاتەم امان با؟ — دەدى ساعىناي.
— شۇكىر... ە، ىقاشتى جامانداپ ماعان نە كورىنىپتى.
بipep ستاكان شايدان سوڭ، يساحمەت ويىن-شىندى قالجىڭداعان بوپ:
— ءۇيىڭدى اكتەتىپ، جوندەتىپ العانىڭ دۇرىس بولعان. تەك ۇكىمەتتىڭ جۇمىسى دەي بەرسەڭ بىتە مە؟ اناۋ مەكتەپ بالارىن شاقىرىپ، شىمنان اۋلا سوقتىرىپ ال. مىنا ساعىناي ايتسا كەلەدى عوي. قورالى بالاعا ول نە، بىر-ەكى ساعاتتىق-اق جۇمىس،— دەدى.— شىناشاقتاي مەنىڭ بالدىزىم دا قولقابىس ەتتى مە؟
— يسەكە، قوناعىڭىزدى جوڭەلتتىڭىز بە؟ — ءىقسان ىڭعايسىزدانا ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ە، كەتتى عوي. اناۋ قوراڭدى اشىپ، قامىسپەن قايتا جاپتىرىپ ال. مەن ساعان ەكى ارقا نار قامىس بەرەيىن. سىرتىن دا سىلاتۋ ءجون. ەرتەڭ شەلەكتەپ توگەر قارا جاۋىن باستالادى...
ساعىناي تومەن قاراپ وتىر. استىڭعى ەرنىن تىستەلەي بەرەدى. كوڭىلدى ءۇش جاننىڭ شىرقىن بۇزدىم-اۋ دەپ يساحمەت ويلايتىن ەمەس. ىقسان دا ءجۇزىن بۇرىپ الدى؛ سىرت قاراپ كەتتى. شولپان ەكەش و دا تومسىرايا قالىپتى. جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ساعىنايعا كوز تاستايدى.
— ءبىز ءوزىمىز اكتەدىك، جەزدە. قورىقپاي-اق قويىڭىز... سىزدەن كومەك سۇرامايمىز. ىقسان اعا سىزدەي ەمەس،— دەدى شولپان شىداي الماي.
يساحمەت مۇنداي جاۋاپ كۇتپەدى مە؛ ءسال اۋزىن اشا اڭىرا قالدى. ىلە قىت-قىتتاي كۇلىپ جىبەردى.
— ويباي-اي، مىنانىڭ ءسوزىن-اي. قاراشى قارشاداي بوپ نامىسقويىن. شىمشىپ الدى، ءا؟ وت قوي جانىپ تۇرعان. ىقسان، ءا؟!.— دەي بەرەدى كۇلىپ.
— يسەكە، نە ايتساڭىز دا جۇمباقسىز، ءازىل-وسپاقسىز تۋرا...
— ويباي، ىقاش-اۋ، ويىمنىڭ بوتەندىگى جوق،— دەپ ول ءىقساننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
جاقسىلىققا، ادامگەرشىلىككە قۋاناتىنىن ايتا كەپ باقتاشى قارت جوتكىرىنە توقتادى؛ جانىنان ورامالىن الىپ ەزۋىن ءسۇرتتى. باپتانا تاماعىن كەنەپ قويدى. ساعىنايعا كوز تاستاپ، رايىنان ەش جىلىلىق كورە المادى ما، ءسوز اياعىن مايموڭكەلەتە جونەلدى:
— بۇ جەردە بوتەن جوق. ءوزىمىز ەكەنبىز. وسى وتىرعان قاي-قايسىڭدى دا ارقا تۇتام. جاس تا بولساڭىزدار باسسىڭدار،— دەدى يساحمەت توڭىرەگىندەگىلەردىڭ جۇزىنە الما-كەزەك ۇڭىلە قاراپ.— مەن بۇگىن ۇيدەمىن... كاكىر-شۇكىر شارۋاما قاراپ، قوناعىمدى جونەلتتىم. ءىقاش-اۋ، سەن بولماساڭ، وزىمسىنبەسەم بىلايشا تايراڭدايمىن با؟ بۇل سىزدەردى ارقالانعانىم...
سىرتقى ەسىك سىقىر ەتتى. قارتتىڭ ءسوزى ءۇزىلىپ كەتتى. داستارقان باسىنداعىلار ءبىر كىسىدەي ەسىككە بۇرىلىستى. «بۇ كىم؟» اياعىن يمەنە باسقان، قىزىلشىرايلى مەرۋەرت كورىنگەندە ءبارى دە جايراڭداسا قالىستى.
— ۋا. ماكە، تورلەتىڭىز!
— اپا!..
— تاتە، قاراشى... ساعىناي اپاي ەكەۋمىزدىڭ ىستەگەنىمىزدى.— شولپان ءۇيدىڭ ءىشىن ماقتانا كورسەتىپ جاتىر.
— ويبوي-وي، مىقتى ەكەنسىڭدەر عوي.
— شايعا... شايعا كەلىڭىز، ماكە،— دەدى ىقسان كۇلىم دەي. ءوزى اسا قۋانىشتى، سامبىرلاپ سويلەپ ءجۇر.— كەلسەم ەسىك اشىق... كۇبىرلەسكەن داۋىس شىعادى. مۇرجادان ءتۇتىن بۇرقىراپ جاتىر. قۇداي-اۋ، اۋىلدا ۇرى جوق ەدى. بۇ كىمدەر بولدى سوندا، ءا؟ — دەيمىن. ارينە ۇرىنىڭ پەشتى جاقپايتىنىن، ءۇيدى اكتەپ قويمايتىنىن بىلەم عوي.
مەرۋەرت تە كۇلىپ جىبەردى. ساعىناي دا قىمسىنا ەزۋ تارتىپ، شىنى اياقتاردى قايتا قۇرعالى ءسۇرتىپ تۇر. الگىندە عانا ساماۋرىننىڭ سۋىن ەسەلەپ اكەلگەن؛ و دا شىجىلداي باياۋ اندەتەدى. «جالعىز باستى جىگىتتىڭ باسىن اينالدىرۋىن قاراشى مىنا قاتىننىڭ. ءوزى جوقتا ءۇيىن اكتەتىپ، ايتەۋىر جۇعىستىرۋ. ءقايىنسىڭلىسىن وتكىزۋدىڭ قارەكەتى. و، زىميان-اي! ساعىناي دا جامان ەمەس. جۇتىنۋىن. ءيتتىڭ بەلىنە دەگەن جىڭىشكە ەدى. تالشىبىقتاي بۇرالۋىن... قوي مىنا جىگىت اقىماق ەكەن. وسىنىڭ تەگىن ىستەلمەيتىن جاقسىلىق ەكەنىن بىلمەي مە؟» دەپ يساحمەت قارت ىشتەي رەنجىپ، كىجىنىپ قويدى. ايتسە دە سىر بەرمەي، سۇرلانا:
— ءبىر شارۋامەن اقىلداسقالى كەلگەم، ىقاش. كەيىن سوعارمىن،— دەدى.
— جاقسى... كەلىڭىز.
يساحمەت قامشىسىن سۇيرەتىپ ەسىككە بەت الدى.
2
بالىم قاريا ەسىكتى اشا بەرگەن، بىرەۋ قولىنان جۇلقا تارتىپ، تىماقتاي دالاعا لاقتىرىپ تاستادى دا ەسىكتى تارس ەتكىزىپ جاۋىپ الدى. توڭىرەك كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، الاساپىران، الدە نە ىشەگىن تارتا سىڭسىپ، اراسىندا اششى ۇلىپ كەتەدى. تۇپتەپ تۇر. ىشىندە اق قانشىق قۇيىن سەكىرىپ، جاتا قاپ اۋناپ، اسىر سالا ويناپ ءجۇر. ەتپەتىنەن تۇسكەن قاريا ءوزىن جىققان كۇشتىڭ قاھارىن دا، ەسەرلىگىن دە ەندى تانىعانداي؛ ومبالاپ ورنىنان ازەر كوتەرىلدى. ءۇستىن قاعىنىپ جاتىر. كەشەگى اق ۇلپا، قارلى دالا سۇرعىلت تارتىپتى. استاڭ-كەستەڭ. اۋىل ۇيلەرى دە جاپىرايىپ ءبىر ۋىس بوپ جيىرىلا قالعانداي. ۇلتارتقان قوڭىر پيماسىن كيىپ، ءتۇبىت ورامالمەن شىققانىنا شۇكىرلىك ەتىپ قاريا كۇبىرلەپ قويدى: «ءبىز قىستاۋدامىز. دالاداعىلار، ساپارداعىلار نە كۇيدە؟ جاساعان يەم-اي، ساقتاي گور» دەيدى ول كۇبىرلەپ. كوز الدىنا وتكەن جىلى عانا مايدانعا اتتانعان ۇلى ەلەستەپ و دا وسىنداي اق تۇتەكتىڭ ىشىندە جۇرگەندەي كورىندى. ايتسە دە تىستەنىپ: «كىشكەنتايلارىنىڭ تىلەۋىن بەرسە امان ورالار-اۋ. ازامات قوي. جۇدەۋشىلىك كىمنىڭ ۇيىنە كىرمەدى دەيسىڭ. وشاعىمنىڭ قۇتىن قاشىرىپ، جىلاپ-سىقتاي بەرمەيىنشى. ونان نە ونەدى؟ بالالار دا جۇدەپ، كوزدەرى جاۋدىراپ قالادى. قۋرايدى مولىراق جاعايىنشى. بويىمىز ءبىر كەڭىپ، سەرگيىكشى. سۋىن كوبىرەك قۇيىپ تارى كوجەنى دە پىسىرەيىن. قاتىقسىزداۋ دا بولسا ءدام عوي. قۇمنان اكەلىنگەن ءبىر اياقتاي قۇمارشىق بار ەدى؛ ونى سالايىن... قۋراي قايدا؟ قۋراي... ا، ءيا... قورادا...» ۇيىتقي سوققان جەل وتىنە ءبىر قىرىنداي قوراعا جەتتى. بۋلانعان قۋرايدىڭ جوعارعى جاعىندا جاتقان كەسپەلتەك توماردى جەرگە دومالاتىپ ءتۇسىردى دە، ءبىر باۋىن ۇيگە قاراي بۇگەجەكتەي سۇيرەپ الا جونەلدى.
قارلى بوراننىڭ بەتتى شىم-شىم قارىپ بارا جاتقانىنا دا قارايتىن ەمەس؛ ءالى سول تەرلەپ-تەپشىپ تاسىپ ءجۇر. جالعىز كويلەكپەن جۇگىرىپ شولپان شىققانسىن ەرىكسىز ۇيگە كىردى. شام جاقتى. قازدىڭ بالاپانىنداي ۇرپەك باس نەمەرەلەرىن ءسۇيىپ تاماقتاندىردى. الاشا، كيىزدى قاعىپ-سوعۋعا كىرىسكەنى سول ەدى؛ كەنەت... توردەگى قارا تەكەمەتتىڭ استىنان سارى قاعازعا ورالعان جۇدىرىق باسىنداي ءبىر نارسە قولىنا ىلىنە كەتتى. الىپ، اشىپ قاراسا... نان. كادىمگى تاباعا سالعان نان. سىرتى ءسال اقشىل تۇكتەنىپ، كوگەرە باستاپتى. «مۇنىسى نەسى، قۇدايىم-اۋ؟ نان جاسىرعان دەگەن نە سۇمدىق؟ ساقتاي كور...» بالىم قاريا قولى قالتىراي ناندى ءالى ۇستاپ ءتۇر؛ كوزىن جىپىلىقتاتىپ الدەنەگە تۇسىنە الماي دال. شىمىلدىق پەشتىڭ تۇبىندە ويناپ وتىرعان نەمەرەلەرىنە بۇرىلدى:
— ناندى قورلاپ جۇرگەن قايسىسىڭ-ەي؟!
ءزىلسىز، ءجاي-اق ايتپاقتىن؛ ءۇنى وزىنەن-وزى قاتقىل شىعىپ كەتتى.» بالالار ويىندارىن قويىپ، جىم-جىرت، ۇرپيىسە قالىستى. جاداۋ جۇزدەرىندە مۇنان ءارى نە بولار ەكەن دەگەندەي اڭسىن-اڭداعاندىق بار.
— نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟ كىم دەيمىن-ەي؟ ءوي، وڭكەي جاسىق نەمەلەر! تۋماي كەتكىرلەر، مەنىڭ اسقارىمنىڭ بالالارى دەپ كىم ايتار.ۇنجىرعالارىنىڭ ءتۇسۋىن...
— اجە، ونى مەن تىققام.
— نە؟ سەرىك، سەنبىسىڭ؟ — دەدى قاريا ءتورت جاسار نەمەرەسىنە تاڭدانا قاراپ.
— ءيا.
— ونىڭ نە؟
— مەن... مەن... اجە، تاعى دا نان ءبىتىپ قالا ما دەپ...
بولماي قالسا ساعان بەرەيىن دەدىم. سەن، اجە، اۋىرما.. اۋىرا بەرەسىڭ عوي...
— اقىلدىم... قۇلىنىم...
بالىم قاريا كوزىنەن ىستىق جاستىڭ قالاي ىتقىپ كەتكەنىن سەزبەدى، اياق-قولى شيدەي، قالقان قۇلاق بالانى باۋرىنا باسىپ تۇرىپ قالدى. سوعىستىڭ العاشقى جىلىنداعى تاماقتىڭ تاپشىلىعى ءسابيدىڭ دە كوڭىلىن ءبولىپ، قيالىن بيلەدى، ەرتەڭىن ويلاتتى دەگەنگە ءقازىر كىم سەنەدى. كىمگە كەرەك؟ قاجەت پە؟ جو... جوق، ونىڭ جولى ارمەن. ءيا، سول سەرىك ءقازىر التىدا. ءسابي بەس جاسقا دەيىنگىسىن ۇمىتادى. بەستەن بىلايعى كورگەنى عانا ەسىندە جۇرەدى دەيتىن؛ كەشە ول شاي ۇستىندە ناندى ەسىنە الدى... ارينە قارت aنا سول ءبىر بوراندى ءتۇندى ۇمىتقان جوق. قاباعىنا كولەڭكە ۇيالادى-اق بولدى؛ كوز الدىنا سىرتى اقشىل تۇكتەنىپ، كوگەرە باستاعان جۇدىرىق باسىنداي نان كەپ تۇرا قالادى. كادىمگى تابا نان...
* * *
جەتىلىك ماي شامنىڭ پىلتەسىن كوتەرمەي، ول بۇقتىرىپ قويدى. توردە، قۇراق كورپەنىڭ استىنان قىلتيىپ باستارى عانا كورىنىپ جاتقان نەمەرەلەرىنە جارىق ءتۇسىپ، ۇيىقتاتپاس دەپ ساقتانعانى سياقتى: ءتۇن ورتاسى اۋسا دا سول سىعىراڭداپ ەسكى شۇلىق، كويلەكتەردى جاماپ-جاسقاپ وتىر، توڭىرەگى قوقىرسىعان شۇبەرەك قيىندىلارى. سۇق ساۋساعىنا كيگەن ويماعى ءالسىن-الى جارىققا شاعىلىسا جالت ەتە قالادى. الدەنە ەسىنە ءتۇستى مە، ءبىر ءسات ءىسىن توقتاتىپ، ينەنى باسىنداعى جاۋلىعىنا شانشىپ، كوز الدىنا تۇسە بەرگەن ساباق ءجىبىن قۇلاق سىرتىنا قاراي سەرپىپ جىبەردى. ەندى مىنە وي ۇستىندە وتىر. ەكى كوزى توردەگى نەمەرەلەرىندە. ماي شامنىڭ قۇبىلمالى جارىعىنان با، قارت انا ءجۇزى بىردەن الابۇرتا نۇرلانسا، تاعى بىردە كولەڭكە ءۇيىرىپ، سۇرلانعانداي بولادى: «سەندەر ءۇشىن، بوتاقاندارىم، كىرپىك ىلمەيىم. پىشەننەن قايتقانشا قانداي اسىقتىم. ايتەۋىر ازىپ-توزباپسىڭدار وعان دا شۇكىرلىك. مەرۋەرت ءبىر اينالايىن كەلىن عوي. ساعىناي ەكەۋى جوقتاتپاي باس-كوز بولعانىن ايت دا. قاپ... سەرىكجان جامىلعىسىن تاعى اشىپ تاستاعانىن قاراشى. ۇيىقتاسا دا تىنىش جاتپايدى-اۋ. اياعىن قاراشى... بىتتيعان. اينالايىن، جاپىراعىم مەنىڭ... ءوي، قايتەدى. تەپكىلەپ سەيىتتى وياتار ما ەكەن. انە، ول سول... بۇعان شۇلىق قايتىپ شىداسىن. قايتا شولپان ءتاۋىر. ۇقىپتى... قولىمنان كەلمەيدى جوق، دومبايلاپ تىرىستىرىپ ءوزى جامايدى»،— دەپ ويلادى بالىم قاريا كۇلىمدەي، ىلە ءجۇزى سۋىق تارتتى.— اي، ىراشجان-اي، كۇنىم-اي. توبە كورسەتپەي باراسىڭ-اۋ، قايتەيىن. قاتتى بولماعاي ەڭ دا. باۋىر ەتىڭ ەمەس پە، مىنا كىشكەنتايلار». ول كۇڭكىلدەي سويلەنىپ، اينالاسىنداعى ەسكى-قۇسقى كويلەك-كونشەكتەردى جيناستىرا باستادى؛ ءبارىن بۇرمە اۋىز، الا دورباعا جۇمارلاي تىعىپ ورنىنان تۇردى. نەمەرەلەرىنىڭ جامىلعى كورپەلەرىن تۇزەپ، «اللا بەلىم» دەپ قويىپ اۋىزعى بولمەگە بەت تۇزەدى. قايتا ورالدى. قولىندا كىشكەنتاي مويىن جاستىق؛ نەمەرەلەرىنىڭ ەسىك جاق شەتىنە كەپ قيسايدى. سالقىن سوقسا قورعان بولماق سياقتى. ءارى-سارى وي مازاسىن الدى ما، ايتەۋىر اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ ءبىراز توڭبەكشىدى: «جەتى-سەگىز ءىردۋاندى قايقيتا تيەپ، ازاپ كورمەي جەتكەنىمىزدى ايت تا. جىلدا جاۋىنداتىپ، سۋىققا ۇرىنىپ، ازاپ شەگۋشى ەك. بۇ دا بولسا ىقساننىڭ ارقاسى عوي».— بالىم قاريا ەلەڭدەي باسىن جاستىقتان جۇلىپ الدى.— «ەسىك سوعىپ تۇر ما؟»
ورنىنان شيراق كوتەرىلىپ ەسىككە بەت الدى؛ ىلە اۋىزعى بولمەدەن تاڭدانا: «ىراشپىسىڭ؟»— دەگەن ءۇن ەستىلدى. بالىم قاريا شەگىنشەكتەي كىردى دە، سوڭىنداعى بىرەۋگە:
- كەل... تورلەتسەڭشى،— دەي بەردى.
شاشى دۋدىراپ توگىلىپ كەتكەن، ۇستىندەگى اق كويلەگى ءورىم-ورىم، جالاڭ اياق ىراش قارا كولەڭكە اۋىزعى ۇيدەن جارىق، تورگى بولمەگە شىققاندا قارت انانىڭ ءتۇسى قاشىپ، جالتاڭداپ قالدى. وزەگىن الدەنە تىلىگى وتكەندەي بولعان، ايتسە دە استىڭعى ەرنىن تىستەلەپ شىداپ باقتى؛ نەمەرەسىنىڭ تاعى دا تاياققا جىعىلعانىنا قورلانىپ تۇر. ول ءبىر ءسات وعان دەگەن رەنىشىن دە ۇمىتىپ:
- ىراشتايىم... بوتام! اكەڭ ءتىرى جۇرسە مۇنى سەن كورەر مە ەڭ؟ قۇداي-اي، قۇداي-اي... بۇتاقتارىمنىڭ جاسىن كورگەنشە كورسوقىر بولسامشى،— دەدى قۇشاقتاي الىپ.
جاس كەلىنشەكتىڭ قامشى تيگەن جاۋىرىنى ارا تالاعانداي كوك الا ەكەن، ونىڭ اۋىراتىنىن دا اڭداماي ايمالاپ جاتىر. قولى ءتيىپ كەتكەن سايىن ىڭىرسىپ ىراش شىداپ باقتى؛ كوپتەن يىسكەلمەگەن انا ءتوسى ءسابي كوكىرەگىن وياتىپ، قامسىز تىرلىگىن ەسىنە تۇسىرگەن ەدى. جارادار كوڭىلگە مول، جىلى شۋاق قۇيىلعانداي. ىستىق اجە دەمى دە قىل بۇراۋداي بۋناپ، بۋلىقتىرىپ كەلگەن، قولقاعا تىعىلعان جاستىڭ كوزىن تاۋىپ، اشىپ جىبەرگەندەي بولدى. ىراش ەركىن ەگىلدى... قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ ونى اڭداعان دا، بىلگەن دە جوق.
— بوتام... قوڭىر قوشاقانىم مەنىڭ. قويشى ەندى... قويشى بوتام،— دەپ اجەسى باسىن سيپاپ وتىرعانىن ول ءبىرازدان سوڭ اڭدادى.— كوجە ىشەسىڭ بە؟ ءقازىر، جانىم...
قاريا قالبالاقتاي قۇراق ۇشىپ ءجۇر. الگىندە شىلاپشىن مەن ءبىر قۇمان سۋ اكەپ، بەتىن جۋعىزعان؛ ەندى مىنە كوگىلدىر، جەڭى ۇزىن كويلەك ۇسىنىپ تۇر. ەتەگى قوس بۇرمە، ءوزى جىبەك. ىراش الماي: «مەنەن كيىم قالماعان. مىناۋ قايدان شىقتى؟ اجەمدە دە جوق سياقتىن»،— دەپ تاڭدانا قارايدى.
— ال، ىراشتاي.
— كىمدىكى، اجە؟
بالىمنىڭ وڭ جاق قاسى ءدىر ەتتى، كوڭىلى الدەنەدەن بۇزىلىپ، قاتتى قوبالجىدى ما، قالاي؛ بەتىنىڭ قانى قاشىپ، شۇبەرەكتەي بوپ كەتتى. «نەگە؟ نە بولدى؟» ىراش تۇسىنە الماي دال.
— ىراشتاي، اپاڭنىڭ كويلەگى عوي. قايتەيىن بوتام... كيسەيشى سەن. وسىنشا ساقتاپ ەم، كىمگە كەرەك دەيسىڭ.
— اپامدىكى مە؟ — ىراش اجەسىنىڭ بەرگەن كويلەگىن قولى قالتىراي الدى؛ قولقاسىنا اششى جاس تىعىلىپ، ورتەپ بارا جاتقانىن سەزىندى: «اپا... اپاشىم، سەن ءتىرى بولساڭ جەتىمدىك كورەر مە ەك؟ مىناۋ... مىناۋ مامام... مامام كيگەن كويلەك». ول ءسال سالقىن تارتقان جىبەكتى ىستىق بەتىنە باستى. «ماما... مەن سەنى بىلەم عوي. ۇمىتقام جوق. سەن جۇدەۋ ەدىڭ... ۇنەمى كۇلىمدەپ جۇرەتىنسىڭ. ۇرىسپايتىن ەڭ. بىلەم...» ىراش بۋلىعا: «ماماتاي...» — دەدى دە ەڭىرەپ قويا بەردى. اجەسى كەپ يىعىنا قولىن ساپ، ماڭدايىنان سيپاعاندا عانا:
— اجەتاي، مۇنى قالاي كيەم،— دەدى كۇبىرلەپ.— قاي بەتىممەن كيەم؟ ارۋاق ۇرار...
— سابىر بول، بوتام. كي، جاراڭا شيپا بولار... كوجەدەن وزگە ەشتەڭە جوق. ءا... قۇمنان كەشە قۇمارشىق اكەلگەن، سۇتكە بەكتىرىپ بەرەيىن، جەيسىڭ بە؟
نەمەرەسىنىڭ جاۋابىن كۇتپەستەن اۋىزعى بولمەگە شىعىپ كەتتى. قارا كولەڭكەلەۋ قازاندىق جاقتا ءار نارسەنى ءبىر سالدىر قاقتىرىپ كوپ اۋرەلەندى. سۇرىنە-قابىنا ۇڭىرەيگەن ەسىكتىڭ كوزىنەن كورىندى: قولىندا قىزىل-الا سىرلى اعاش اياق؛ تارىنىڭ تالقانىنداي قۇمارشىق ەرنەۋلەتە قۇيىلعان سارى ءسۇتتىڭ بەتىندە قالقىپ ءجۇر. كەنەرەسى كەتىلگەن اعاش قاسىق، بەرىپ: «ءىش، جە»— دەپ جاتىر. «ءوز بالام... اسقارجانىما بۇيىتپەۋشى ەم. نەمەرە دەگەن ىستىق بولادى ەكەن-اۋ. كوزدەرىنە جاس ۇيىرىلسە جانىم قىدىرادى». بالىم قاريا ىراشقا مەيىرلەنە، تەلمىرە قاراپ وتىر. وعان مىناۋ الدىنداعى جان سۇيەكتى، ءىرى كەلىنشەك ەمەس، تالپىنىپ ءبىر وتقا تۇسكەلى تۇرعان ءسابي ءتارىزدى.
— ىراشتاي، ايتشى جانىم... وسىنشا قانجوسا ساباعانداي جازىعىڭ نە؟! حايۋان بولعانى ما؟— دەدى قاريا.
اسا جەگىسى كەلمەسە دە، قاسىقپەن قويمالجىم، بوككەن قۇمارشىقتان ءىلىپ الىپ اساپ جاتقان؛ الدىنداعى كەسەنى كەيىن ىسىردى. اجەسىنە جاۋتاڭداي قاراپ، اۋزىن ءسۇرتتى.
— نەسىن ايتام، اجە.
— ءتاڭىرىم-اۋ، ايتپەسە مىناۋ نە؟
— اجە...
— مۇنىسىن قويماسا، بوتاشىم-اۋ، ءبىر كۇنى سەنى ءولتىرىپ تاستايدى عوي.
— ولتىرسە قايتەيىن، كىمگە كەرەكپىن؟
— ولاي دەمەشى، بوتام. مىنا ماعان كەرەكسىڭ...
بالىم قاريا نەمەرەسىن قۇشاقتاي باسىپ ەڭكەيتتى؛ بەتىنەن، كوزىنەن ءسۇيدى. ماڭدايىنان قۇشىرلانا يىسكەپ-يىسكەپ قويدى.
ادام ەكى ءتۇرلى بولادى عوي. ءبىرى نامىسقوي، شىدامسىز، قىزۋقاندى كەلەدى دە، ەندى ەكىنشىسى ءولى سۋداي اۋىر، كونبىس، سۇرەڭسىز ءومىردىڭ سىلبىر اياڭىنان شىقپاي جۇرە بەرەدى. ىراش تا سونداي شىرت ەتە قالعانىمەن جانۋى جوق؛ ىشتەي تۇتىندەپ-تۇتىندەپ بارىپ باسىلاتىن. سوناۋ باقان كەپ، تۇنەپ كەتكەلى بەرلى يساحمەت وعان ءبىر جىبىگەن ەمەس؛ نە بولسا سونى ىلىك ەتىپ، تالاي رەت ولەردەي سابادى دا. اقىرى كەپ، مىنە ءتۇن ورتاسىندا ۇيدەن تۇرە قۋىپ شىقتى. ايتپەگەندە وبالى نە، ءىراش شىدايتىن. ءوز ۇياسىنىڭ جۇپىنى دا بولسا جىلى تابالدىرىعىن اتتاعاننان كەيىن عانا ول باسقا دا ءومىردىڭ بارىن سەزىنگەندەي: «اپىر-اي، وسى مەنىكى نە؟ قاشانعى قورلانام؟ باقسىز اتالىپ، بايسىز وتسەم دە جەتەر ەندى. كورمەگەنىم سول بولسىن. لاعنات اتسىن كارى ءيتتى» دەپ ويلادى.
— شىدامىم ءبىتتى، اجە. ومىرىمشە وسىلاي وكسىپ وتەم بە؟ مەن دە اداممىن.
— مۇنىڭ ءجون، بالام. اشتان ولمەسپىز... تەك قاڭقۋ ءسوز قيىن، بوتام.
— ءيا، اجە. ونىڭىز راس.— ىراش اينالىمعا كەلمەي كونەتىن ىڭعايىن تانىتتى.
— ءوزىڭ ويلاشى، ءقازىر قازاقتىڭ قاي قاتىنى بايىم ءتيدى دەپ تەنتىرەپ ءجۇر؟ «قۇداي-اي، امان كەلسە تاعدىردىڭ يە سالعانىنا دا كونەر ەك. كۇيەۋىڭنىڭ ۇرعانى دا مايداي عوي»،— دەپ وتىرعاندارىن ەستىمەۋشى مە ەڭ؟ سەن عانا... سەنى مەن تۇسىنەم. ەل تۇسىنە مە؟ جوق... قوينىندا بايى، الدىندا جاعۋلى وتىن، جازۋلى توسەك، قۇرۋلى قازان تۇرعانسىن قۇتىرماي قايتەدى؟ زەرىگەدى ارينە. بايىم ءتيدى دەپ شولتاڭداپ قاشا بەرەتىنى سونان ەمەي نەمەنە؟ ات باۋىرىنا الىپ تا ساباعان، ولدىك پە؟ بۇ كۇنگىنىڭ قاتىنى جارىلىپ كەتەردەي قاعاناق پا؟ جۇرت توڭىپ سەكىرسە، بۇل تويىپ سەكىرەدى، ەسىرەدى دا، دەمەي مە، ىراشتاي؟
جوق... جوق، مەنىڭ قورقارىم و دا ەمەس، ىراشتاي. مىنالاردىڭ ءجايى. مەن دە كۇننەن-كۇن جاسارىپ كەلە جاتقانىم جوق. كوزىم جۇمىلعاندا اناۋ سەرىكتاي، شولپانداردىڭ قورعانى دا، سۇيەنىشى دە سەن بولا ما دەپ ۇمىتتەنەم. سوندايدا سەن ءۇيسىڭ عوي.
— اجە، وندايدى ايتپاشى.
— نەگە ايتپايىم؟.. جو... سەن، تىڭدا ىراشتاي. مىنە سول كەزدە ولارعا قورعان سەن عاناسىڭ. جالعىزدىق سوندايدا قيىن. ايتسە دە يساحمەتكە قورلاتپا. مەيلى كۇيەۋسىز ءوت، تەك قاڭعىرتپا باۋىرلارىڭدى. ەستيمىسىڭ؟
— ءيا، اجە.
تەرەزە كوگىلدىرلەنىپ، تاڭ دا سىزات بەردى. اۋپىلدەي يت ءۇرىپ جاتىر. قىلعىنا شاقىرعان قوراز ءۇنى دە ەمىس-ەمىس ەستىلەدى. بالىم قاريا اعاش اياق پەن كەتىك، قىزىل الا قاسىقتى، شارشى شاعىن داستارقاندى جيناستىرىپ، بالالاردىڭ ءبىر شەتىنە توسەك سالدى. قىزىل جالقىندانىپ، تۇتىندەنە باستاعان شامدى وشىرگەن، ءۇيدىڭ ءىشى اقبوزدانىپ جۇرە بەردى.
— ىراشتاي، كەل كوز شىرىمىن ال،— دەدى بالىم قاريا مەيىرلەنە.
— جاتقىم كەلمەيدى، اجە. كەتەيىنشى مەن...
— نە... ە؟
— تاڭ اتىپ قالدى عوي. ەل اياعى تۇرماي، اجە...
كەسىرلىكپەن بە، جوق، الدە نەمەرەسىنىڭ سولقىلداقتىعى جىنىنا ءتيدى مە، قالاي؛ بالىم قاريا ىشتەي قورلانعانداي بولدى. ايەلدىك نامىس، ار دەگەندى قولدان بەرىپ، جاسىتاتىن دا ءوزى سياقتاندى؛ ايتپەسە اۋىل قاتىندارى «ويدەر، بۇيدەر»،— دەپ مايموڭكەلەۋدىڭ قاجەتى نە ەدى؟ «جەتتى... شالدىڭ مازاعىنا بالامدى قور قىلا المايمىن»،— دەسە شە؟!.
— ءجا، وتىر تيىش. تىرپ ەتپە!
وڭىرەيىپ ورنىنان تۇرا بەرگەن ىراش تاڭدانا قاراپ، ىركىلدى؛ باداناداي ۇيالى كوزى ونان ءارى ۇلكەيىپ، جىپىلىق-جىپىلىق ەتەدى.
— ەشقايدا بارمايسىڭ.
— نەگە، اجە؟
— ءوزى كەلسىن. تۇزىڭدى جەڭىلدەتىپ جەلپىلدەي بەرمە. ەركەك كىندىكتىڭ اقىرى سول بولسا دا، جەتتى ەندى.
بالىم قاريا مۇنى كەسىپ ايتتى. «وبالىڭا قالىپ جۇرگەن وسى ءوزىم بولمايىن. ومىرىڭشە يت-تەپكى كورىپ، ەركىن تىرلىك ەتپەگەندەي جازىعىڭ نە؟ كەز كەلگەننىڭ تالكەگى، قول-قۋىرشاق قىپ قورلاتا الماسپىن. يساحمەت كوزىن اشىپ قاراسىن. ۇندەمەگەنگە ءتىپتى مەيماناسى اسىپ بارادى عوي مۇقىم»،— دەپ ول ىشتەي قاھارعا ءمىنىپ، شيىرشىق اتتى. ءجۇزى الابۇرتىپ، جاۋلىعىن جۇلقىنا تارتتى. بۇكىل قيمىل-قوزعالىسىندا ءۇردىس ارەكەتتىڭ نىشانى سەزىلەدى؛ ەكپىندىلىكتىڭ ارتى سوقتىعۋعا اپارادى. ىراش اجەسىنىڭ ءوڭىنىڭ قۋاڭ تارتىپ، كوزىنىڭ وتكىرلەنە قالعانىنان سەكەمدەنە باستادى. «يساحمەتپەن تىلگە كەلمەك پە؟ ونان نە ۇتپاق؟ جو... جوق، اجەم ونى ىستەمەۋگە ءتيىس. مەنىڭ تاياق جەگەنىم ەلگە جايىلماي ما؟ ۇيات-تاعى...» ول جاۋتاڭداي قارياعا بۇرىلعان، تۋ سىرتىندا جاتقان بالالاردىڭ ءبىرى قارياعا بۇرىلعان، تۋ سىرتىندا جاتقان بالالاردىڭ ءبىرى ۇيقىسىراي ىڭىرسىپ كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى...
بۇل كەزدە يساحمەت تە ۇيدەن شىقتى. ىرىگەن سۇتتەي اقبوزامىقتانعان اسپانعا قاراپ اۋزىن كەرە ەسىنەپ قويدى. قولىن ارتىنا ايقاستىرا ۇستاپ، قورانىڭ ورتاسىندا الدەكىمدى كۇتكەندەي ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. اۋلانىڭ تورىندە جاتقان سيىر ۇزدىگە موڭىرەدى؛ شاماسى جەلىنى سىزداپ، شىداتپاي بارادى. يساحمەت قالتيىپ تۇرىپ قالدى. «قاپ، نە ىستەسەم، ءا؟ قارعىس اتقىر ءدۇنيا! كىم ءۇشىن جيدىم؟ كىمگە كەرەك؟» قورانىڭ تۇكپىرىنەن اتتىڭ جەر تارپىپ پىسقىرىنعانى ەستىلدى. «ارتىقتاۋ كەتتىم بە، قالاي؟ قانداي رەنجىگەندە دە كوپ ۇزامايتىن. ارقانداۋلى اتتاي اينالىپ كەلەتىن. تاڭ قۇلانيەكتەندى ءالى جوق. بۇ نەسى، و؟ قىر كورسەتكەنى مە؟.. ۋا، قايتەدى-ەي! جىنىما تيە بەرسە تابانىڭدى جالتىرات دەرمىن. و نەسى-اي مۇقىم. سونان كەلگەن كەردى كوتەردىم-اق. سو ءيتتىڭ بالاسى قاتە بوپ، ءولىپ قاپ جۇرمەسىن؟ ساقتاي گور، قۇداي. ەسسىز ەمەس ەدى، كىم بىلەدى. دەنەسىنە تۇسكەن داقتى دارىگەرگە كورسەتىپ، زاڭ ورنىنا ارىزدانام دەپ جاتپاسىن. اناۋ كارى مىستان، اجەسى ايتاقتاسا ونى دا ىستەمەي قويماس». يساحمەت ءارى-سارى ويدان قاجىعانداي تەرەڭ كۇرسىندى، ايتسە دە سىعىراڭداعان مونشاقتاي جانارى ءبىر نۇكتەگە تىرەلگەندەي بولدى. ءسال قاباق شىتىپ قالدى دا، اسىعا ۇيگە بەت الدى. ەلپەڭدەي ۇيگە كىرىپ، كونەتوز، كۇنقاعارى ەتەكتىلەۋ قارا قالپاق پەن شولاق پالتوسىن كيىپ شىقتى. قىسقا، قامىت اياعىن سۇيرەتە باسادى؛ قونىشى ۇزىن قارا ەتىگى دە سۋ جاڭا، تابانى كوش جەردەن «ويبايىن سالىپ»، مەن مۇندالاعانداي سىقىر-سىقىر ەتەدى.
يساحمەت قورانىڭ تۇكپىرىنەن قوندى، ويناقشىعان كوك بايتالدى دىردەكتەي جەتەلەپ شىقتى. شاماسى ەرتتەۋلى تۇرعان؛ قاتتى تارتىلعان شاپ-ايىلى جىلتىراعان تۇگىنە ءسىڭىپ-اق كەتكەندەي اڭدالمايدى ەكەن. ءوزى دە قۇتىرىنىپ تۇر. اۋىزدىقتى جۇلقىنا كۇتىر-كۇتىر شاينايدى. ءباتشاعاردىڭ كەزىن ايت تا! توستاعانداي جانارى جاۋدىراپ ءبىر ورىندا تۇرمايدى: شورشىپ ۇياسىنان شىعىپ كەتەردەي توڭكەرىلىپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر اۋنايدى. قارا كولەڭكە قورا تۇكپىرىندە ابدەن ءىشقۇستا بوپ، ەركىندىككە، جارىققا ەندى شىققاسىن با؛ ينە شانشىر ەتى جوق، جۇدىرىقتاي باسىن كەكجەڭدەتىپ، بيلەپ تۇر. اۋىق-اۋىق دوعاشا يىلگەن ۇزىن، جىلتىر تۇك، قىل-قىبىرسىز موينىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. وقتاۋداي جۇمىر اياعىن كەربەز تاستاپ، قارا-كوك، ەش سىزاتسىز، تاعا كورمەگەن تۇقايى دا مول، تۇنگى شىقتان ىلعال تارتقان اۋلا ءىشىنىڭ سارعىش توپىراعىنا جارتى ايداي ءىز قالدىردى. «و، تەنتەگىم! تەنتەگىم... سەنى بويدان قۋات، قولدان قارۋ كەتكەندە تاقىمىما باسام دەپ پە ەم؟
ءتاڭىرى دۇنيە-اي، جاز تىلەگىم كۇز بەرىپ، كۇز تىلەگىمدى اق قۇراۋ قىس بەرىپ تالكەكتەمەسەڭ ەدى! تەنتەگىم، تەنتەگىم!..» — دەپ يساحمەت ءالى دە ەسىرىگى باسىلماي اۋىزدىقتى سۇزە تارتقان كوك بايتالدىڭ جىلتىر تۇكتى، قاز موينىنان قاعىپ، مەيىرلەنە سيپاپ قويدى.— «ءيا، جىگىت كۇنىمدە قاناتىم بولار ەڭ! ءقادىرىڭ قايدام؟! ءقادىرىڭ بولماس تا! مۇمكىن وسىنىڭ ءوزى دە جاقسى شىعار. ۋىتتى، وتتى كەزدە تامىزىقتىڭ قاجەتى نە؟ كوز قۋانتار ۇشقىنداي قۋانىش تا بولسا، الدان كۇتكەن دە جاقسى-اۋ. ەندى مىنە كوك بايتال، سەن دە مەنى سەرگىتىپ، كوكىرەگىمدى جىلىتىپ تۇرسىڭ. Meن بەيباق پەندەشىلىگىمە باعىپ، «ءيا، ءتاڭىرىم، مۇنىڭا مىڭ دا ءبىر راقمەت»،— دەۋ ورنىنا جىگىت كۇنىمدە كەزدەسىپ، قولىما تيمەدىڭ-اۋ دەپ وكىنەم. جو... جوق، مەن باقسىز دا، باقىتسىز دا بولماپپىن. شۇكىرلىك، ءيا، اللا شۇكىرلىك». سيىردىڭ ماناعىدان گورى دە سوزىلتا، جالىنىشتى موڭىرەگەنى كوڭىلىن تاعى دا ءبولىپ جىبەردى. «جەلىنى سىزداپ بارادى-اۋ. جارىقتىق مال-اي، جانىما مۇنشالىق ىستىق تيەر مە ەڭ؟ كىم ءۇشىن جيدىم سەنى! ءبارىن بەرگەندە، اللا، ماعان ءبىر شيكى-وكپە سۇيدىرمەدى عوي. كورەم بە دەگەن ۇمىتتە ەم. ونىڭ دا اۋىلى ۇزاپ، دالا ساعىمىنداي الدامشى بولدى ما، قالاي؟» ول وي ۇستىندە ءجۇرىپ ۇيرەنشىكتى داعدىسىنشا كوك بايتالدى ۇلكەن قاقپانىڭ اعاشىنا اپارىپ بايلادى دا، قايتىپ كەپ قورانى اشتى؛ بۇزاۋدى، قوي-ەشكىنى شىعاردى. قويىنان ەشكىسى كوپ ەكەن؛ وڭكەي ءبىر قاراعاي ءمۇيىز اق ەشكى. بوتەن بىرەۋدىڭ مالىمەن ارالاسىپ كەتپەسىن دەگەنى مە، وڭ جاق جانباستارىنا جاسىل بوياۋ جاعىپ قويىپتى.
يساحمەت مالدى اۋلانىڭ دالاعا قاراعان سىرتقى ەسىگىنەن شىعارىپ جىبەردى. ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن باستالار قالىڭ بوز جۋسان، جاپىراقتى مياعا ىلىگىسىمەن قويلار تىستەي قاتىپ، شاشىراي ىركىلدى؛ ەشكىلەر ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، ۇزاڭقىراپ بارادى. «قاپ، مىنا شوشاقالاردى-اي، ءا؟ نە ىستەسەم ەكەن؟» يساحمەت قايىرسام با دەگەندەي ويدا ءسال تۇردى دا، ەرىنىپ قولىن سىلتەي سالدى.
كوكجيەك راۋانداپ كەلەدى. تاڭعى سامال دا باسىلعان؛ توڭىرەك تىلسىم، تىنىشتىق قۇشاعىندا. تىرلىك بىتكەن ءبىر ءسات بەي-جاي كۇيگە ەنگەندەي؛ مۇمكىن يساحمەتكە سولاي كورىنگەن شىعار؟ ايتەۋىر ول سەلت ەتەر ەمەس. اينالاعا قۇلاق تۇرە، سابيدەي اۋزىن اشا قارايدى. ءبارى كوز الدىندا؛ انە، الگىندە جىمىڭداپ تۇرعان جۇلدىز دا اناۋ تۇزدى سۋداي اقشىل اسپانعا باتىپ بارادى. سىعىرايعان كومەسكى تەرەزە شىنىلارى دا الدەقايداعى ءبىر ساۋلەنى تاۋىپ الىپ، جىمىڭداسا باستادى. ونىڭ دا ءوز ءتىلى بار ءتارىزدى. تاس قاۋىننىڭ سىرتىنداي بۇجىرى كوپ ەسكى قاقىرالاردىڭ قابىرعالارى دا، ىشتەي جاندانىپ، بويىنا قان جۇگىرگەندەي اۋەلى سارعىشتانىپ، بەرتىن كەلە قىزعىلت نۇرلاندى. ءيا، وسىلايشا نەشە تاڭ اتتى، كۇن باتتى؟! قيساپ جوق. ءومىر شىركىن-اي دەسەيشى. ول تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى. ويىنا ەرىكسىز ىراش كەپ كيلىكتى: ونىمەن بىرگە ءوزىنىڭ و دۇنيەلىك ەمەس، بۇ دۇنيەلىك ادام ەكەنى ورالدى. تىرلىك كۇيبەڭى ويىنساق جيەندەي ساقالىنان تارتىپ، قىتىقتاپ ءارى-سارى كۇيگە ءتۇسىرىپ جىبەردى: «بار پالە بالىمنان. كارى قاقپاس جەل بەرىپ جۇرمەسە نەعىلسىن. ايتپەسە شىعاتىن ىراشتىڭ اشۋى قايتار شاق بولدى عوي. جانە دە بۇگىن شىعاتىن كۇنى عوي. ە، مەيلىشى. نەمە قينالام؟ ءو، نەسى-اي، مۇقىم. ۇردى-سوقتى، پالەن-پاشتۋان، ميليسياعا كورىنەم دەپ كۇبىنىپ جاتپاسا؟ قوي، ۇيتە قويماس. راس، اناۋ ءساليما الدەنەنى بىقسىتىپ ءجۇرۋى مۇمكىن. كەشە پىشەننەن كەلىسىمەن اۋدانعا كەتتى دەگەن. «بالالار ۇيىنە» سوعام دەپتى. ونىسى ءجاي كوزالداۋ بوپ، الدەنە حابارلاماق پا، كىم بىلەدى. ءوزى ءبىراز تىرلىگىمىزدەن حاباردار-تۇعىن. قوي، قوزعالايىن. سول بۇلدىرەر. نەنىڭ دە بولسا الدىن العان ءجون.
«تاپ باسقان ەشتەڭەم جوق. سۋىق ءجۇرىستى ەكەنىن سەزىنەم. ەپتەپ تەكسەرسەڭدەر. ماعان بىرەر كيلو ماي بەرگەنى بار. ۇندەمەسىن دەگەن اۋىزباستىرىعى ما، قالاي؟ باسپالاپ سۇراپ ەدىم ايتپادى. ىشىم-جەمى مول. وڭدى-سولدى شاشپا. قايدان الىپ جاتقانىن تۇسىنە المادىم. ايتەۋىر تەگىن ەمەس»،— دەپ قويمايمىن با؟ ارينە اراسىندا «تازا ادام» دەسەڭدەر قۇبا-قۇپ،— دەيىن. كەيىن ول سوزگە ىلىنە قالسا مەنى شاقىرار. سوندا ەڭ بولماسا بۇرىن ەسكەرتكەن ادال جان» اتالمايىم با؟ سوتتان ولەردەي قورقاتىن ءساليما ءبارىبىر مەنى كۋاگەرلىككە ءبىرىنشى تارتادى. مەن كۇن ۇزاتپاي قارمانىپ قالايىن. مالدى قايتتىم؟ ە، كوپ بولسا ىقسان قاباق شىتار. ىراش شە؟ كەلسە، ءۇي ورنىندا جوق. يساحمەت بۇ جولى شيراق قوزعالىپ، بەدەۋ كوكتى شەشىپ الدى. قاقپانىڭ سىرتىنا شىعارىپ، ىرعىپ جەڭىل قوندى. «ەكى-ۇش ساعاتتان ۇزاماسپىن-اۋ. مۇمكىن جوقتالماسپىن دا. كەشە ءبىراز ادام پىشەننەن قايتتى. كىسى قولى جەتەرلىك...» تىزگىندى بوساتىپ، ات باسىن كەرى بۇردى؛ تىپ-تىنىش كوشەنى ات تۇياعىمەن جاڭعىرىقتىرمايىن دەدى مە، بىردەن قىرلىققا بەت تۇزەدى. اۋدانعا ەڭ توتە جولدىڭ ءوزى وسى ەدى؛ ءارى كولدەنەڭ كوزدەن قاعاجۋ سالت اتتى مەن جاياۋدىڭ جۇرەر سوقپاعى بولاتىن.
3
سول جاق ءمۇيىزى سىنىق، قىزىل قاسقا وگىز تاناۋى شۋىلداپ، ۇلپىلدەتە، قاڭقيعان قورابىن تولتىرا سالعان ءشوبى بار ءىردۋان اربانى شىرەنە تارتىپ كەلەدى. تۇقىل ءمۇيىزىنىڭ وزىندە ءبىر كۇش جاتقانداي؛ تۇبىنەن بۋناي بايلانعان كەندىر دەلبەنى جۇلقا، باسىن سىلكىپ-سىلكىپ قويادى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن عانا ورىستەن، تۇمسىعىن سالقىن تاڭ سامالىنا بەرىپ، جىلى جاپانىڭ ۇستىندە كۇيىس قايىرىپ جاتقان جەرىنەن ايداپ اكەلگەنى كورىنىپ-اق تۇر. وڭ جانباسى قارا كۇرەڭ، سالتاق. ءبۇيىرى شىعىڭقى، تۇگى جىلت-جىلت ەتەدى. كولحوزدان شالعاي اۋدان ورتالىعىنا جول تۇسەر دەپ ويلاماعانداي سۇلەسوقتانا ءىلبيدى. ءالسىن-الى بيشىكتىڭ ىسقىرىپ قالعان ءۇنىن ەستىگەندە عانا قايقالاڭداپ، جەلە تۇسەدى دە، جوتاسىنا سارت ەتە تيگەندە: «ە، بۇنان قاشىپ قۇتىلا المايدى ەكەم عوي ءتايىرى» دەگەندەي، جاساۋراعان كوزىن جىپىلىقتاتا قاز قالپىنا تۇسەدى. وسى ءقازىر وعان مىناۋ يىق سۇيەسە مۇلگىگەن ەسكى، سۇرعىلت، توبەسى تۇيە تايلى قاقىرالار دا، شاڭداۋىت اۋىل كوشەسى دە، شاقىرايعان، ءزارسىز كۇز كۇنى دە ءبىرتۇرلى، الدەقانداي سارى بوياۋعا مالىنىپ، كىرەۋكەلەنگەندەي بولادى. ءتىپتى اربا دوڭگەلەگى مەن وگىز تۇياعىنان كوتەرىلگەن ماي توپىراق، شاڭ ەكەش و دا ساپ-سارى، تاناۋعا تىعىلىپ، جىبىرلاتىپ، قولقانى اتادى. قارايعان اعاش، نە جاسىل دالا كوگى بولسايشى — سارى اۋىلدا تۇك جوق. ىلعي شىم ءۇي، وگىز موينى جەتپەس اۋلا. ءار قاقپادان سابالاق ءجۇن يت كورىنەدى. الگىلەر شابالاڭداپ، كەيى ءتىپتى ورشەلەنە ارباعا جەتىپ كەلەدى. وندايدا «قايتەر ەكەن» دەگەندەي وزگەلەرى باستارىن قيسايتا قاراپ، ۇرۋلەرىن قويا قويادى. قىزىل وگىز بولسا سول سامارقاۋ قالپى؛ تاناۋى شۋىلداپ ءىلبي تۇسەدى. ول دارىلداپ، جانىنان وتە شىققان ءتورت توننالىق سالدىرلاق ماشينادان دا ۇركە قويمادى؛ «ە، بۇ جەردىڭ توپىراعى نەگە ساپ-سارى دەسەم، وسى ءتورت بۇرىشتى اربانىڭ تۇتىنىنەن ەكەن عوي»،— دەيتىن سياقتى.
كۇنۇزاعىنا قوس بۇيىرىنە تىنىمسىز سوعىلىپ كەلە جاتقان دەلبە جاتاعانداۋ، توبەسى شاتىرلى، ۇزىنشا ۇيگە جەتكەندە تارتىلا قالدى.
اربا دا توقتادى؛ دوڭگەلەكتەن كوتەرىلگەن شاڭ سەلدىرەي ءتۇسىپ، كومىپ ءوتتى. سول ساتىندە الگى ءۇيدىڭ ۇلكەن تەرەزەسىنەن دوڭەس مۇرىندى، ماي قاۋىنداي سوپاقشا، زور باس اعاراڭداي كورىندى دە، جوق بولدى. بيىكتەۋ اربانىڭ ۇستىندەگى مول شوپكە باتىڭقىراي وتىرعان ءساليماعا جاڭاعى باس تانىس سياقتانىپ كەتتى. «بۇ كىم-ەي؟ كورگەن ادامىم ءتارىزدى مە، قالاي؟» دەپ ول تاڭدانا، اربادان ءتۇسۋ قامىنا كىرىستى؛ قوزعالماي وتىرعاندىكى مە، استىنداعى قالىڭ ءشوپ تاپتالىپ، شۇڭقىرلانا ءتۇسىپتى. اياعى جوعارى كوتەرىلىپ، ەكى بۇكتەلە قالعان؛ ىلكىدە مۇنىسىنا ءمان بەرمەي، قىسىلا كۇلسە، ەندى ابدەن ۇيەلەگەنىنە كوزى جەتكەندە ساسايىن دەدى. ماڭدايدان قارا تەر شىقتى. ەرىكسىز تەرەزەگە جاۋتاڭداۋمەن بولدى. «الگى سوپاق باس بالەكەتتىڭ قاراماۋىن كوردىڭ بە، ءا؟ ىمداپ شاقىراتىن». سول ساتىندە تۋ سىرتىنان اياعىن سۇيرەتە باسقان ادامنىڭ تىقىرى ەستىلدى. ءساليمانىڭ ءبىرتۇرلى تۇلا بويى تۇرشىگىپ قويا بەردى. «ماعان نە بولدى؟ قورىققانىم با، ۇيالعانىم با؟»
— ساكە، جول بولسىن...
— ءتاڭىرى جارىلقاسىن، كىمدە بولساڭ كورىنشى.
— ءا؟..
— الدىمنان كەلشى. قولۇشىن بەرشى،— دەدى ءساليما شىدامسىزدانا.
— ءازىلىڭ قالمايدى-اۋ، ساكە-اي.
— قاپ، مىنانى-اي... باقانبىسىڭ؟ قۇداي-اۋ، سەن بە ەڭ. بەت-مونشاعىڭ ءۇزىلىپ بارا ما، نەگە كورىنبەيسىڭ؟
باقان كومەكەيىن كورسەتە، شالقاقتاي كۇلدى.
— نەمەنەڭە جەتىسىپ كۇلەسىڭ-ەي، ءا؟
— قۇداي ۇرسىن سەنى، ويىنى ما دەسەم، شىنىڭ با ەدى. تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بولعان سور ماڭداي. كانە، قولىڭ بور!
— ءاي، باقان، سەنىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانىڭ شامالى عوي. «جىعىلىپ جاتىپ، سۇرىنگەنگە كۇلەدى» دەگەن.
— ساعان وسى ءقازىر كۇلمەگەننىڭ اۋزى-مۇرنى قيسايار.
— و، قوسىرەي... اكەل قولىڭدى!
جاسى قارايلاس باقان، ونىڭ قانداي ءسوزىن دە كوڭىلىنە اۋىر الماي ازىلدەسە بەرەتىن؛ بۇ جولى دا سونىسىنا باعىپ تۇر.
— قوسىرەي دەيمىسىڭ-ەي؟ باياعىدا سۇڭقارىم، «جىگىتتىڭ تورەسىسىڭ عوي» دەۋشى ەڭ. ە، زامان وزگەرەيىن دەدى دە. قوي، وسى مازاعىڭ دا جەتەر، كەتەيىن ۋاقىتىڭدى الماي.
— ەي، توقتا! قايتەدى-ەي مىناۋ... توقتا دەيىم-ەي. و، اۋلەكى نەمە، ساعان جالىنادى دەگەن.
باقان اناداي بارىپ، كەرى بۇرىلدى. كوزى سىعىرايىپ، مۇلدە جۇمىلىپ كەتكەن؛ كۇلىپ كەپ، الەۋەتتى قولىن بەردى.
— ە، پالدەنبەي مانادان سويتسەڭشى، جارىماعىر.
ساليما ءۇستى-باسىن قاعىنىپ، باسىنداعى جاۋلىعىن تۇزەدى. ەتجەڭدى، ىرىلىگى بولماسا ول ءوزى كورىكسىز ەمەس-تى. كەيدە ول ۇلكەن الدىندا يبا ساقتاماي ءار نارسەنىڭ اتىن تۋرا اتاپ، مول كەتەتىنىنە، قولى اشىقتىعىنا كوڭىل جىقپاستىعىنا قاراپ قوي، ەركەك بىتكەننىڭ قىلجاقتاپ، ايەلدەردىڭ اينالا بەرە بەتتەرىن شىمشىلاساتىنى. اققۇباشا، ورتا جاستاعى ءساليمانى كەيدە ەلدىڭ ۇلكەن، يناباتتى ادامدارىمەن قوسپاي قىز-قىرقىن، جىگىت-جەلەڭنىڭ ورتاسىنا جىبەرەتىنى دە سونان. ە، ونى جوقتاپ، تەرىس قاباق ءبىلدىرىپ جاتقان ءساليما كورىنبەگەنسىن، قايتسىن. ءبىرلى-جارىم پىش-پىشتاپ، «شوق-شوق»،— دەپ ايداپ سالعاندى ءتاۋىر كورەتىن قۇربىلارى: «ءبۇيتىپ تويعا شاقىرعانى بار بولسىن. ءساليما اپامدى بالا-شاعانىڭ اراسىنا جىبەرگەنى نەسى-ەي. قورلاعاندارى ما، ءا»،— دەسە؛ ول ءمىزباقپاي: «كەمپىر-سامپىردىڭ اراسىنا جىبەرگەندەي نە جازدىم. اندا-ساندا ەرىندى ءبىر سىلپ ەتكىزىپ، نە بولسا سودان ۇرەيلەنىپ، تاڭدانىپ، وتىرعانداي جانمىن با؟ قوي، بەكەر داتتاماڭدار توي يەسىن»،— دەيتىن. ۇيالى قوي كوزى ويناقشىپ سول كەزدە ءومىرى ءبىر سۋىمايتىنداي كورىنەتىن. ءقازىر دە سول كۇلىمدەي كۇپەيكەسىنىڭ سىرتىنان كيگەن قاۋدىرلاق پلاششىن شەشىپ، قاعىپ، ءىردۋان اربانىڭ جاقتاۋ اعاشىنا ءىلىپ جاتىر. قوزى قارىنى بۇلتيىپ، قوڭىر كوستيۋمىنىڭ ورتاڭعى ىلگەگىن شەرىتىپ تۇرعانىمەن ءىسى جوق باقان دا قىلمىڭ-قىلمىڭ ەتەدى. باسىندا سۋ جاڭا جاسىل قالپاق؛ الگىدەن نافتالين ءيىسى اڭقيدى. اياقتا كەرزى ەتىك.
— ءجايشا ءجۇرمىسىڭ، ساكە،— دەدى ول ءسوزدىڭ ءبىر يىنىندە نەمكەتتىلەۋ، تىك جاعا كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن سيپالاي ءتۇسىپ.
— بوس ءجۇرىپ نە باسىما ات تەۋىپتى. تىرلىك قامى دا.
— ءبىزدىڭ ساكەڭدەر باياعى قىز كۇنىندەگىدەي، جۇمباق قالپىنان اينىمايدى.
— مۇندا نەعىلعان جۇمباق، باقان؟ اشىپ ايتسام، ءوز دوسىڭ يسەكەڭنىڭ نۇسقاۋىمەن كەلدىم. «اۋدانعا تارت. باكەن، بار. ساۋدا توڭىرەگىنەن ءبىر جىلى ورىن تاۋىپ بەرەر»،— دەگەنسىن، جەتكەنىم وسى.
— قۇداي-اۋ، مەندە نە تۇر؟ اۋدكومنىڭ حاتشىسىمىن با، كىممىن؟ قوي، يسەكەڭ ويدەمەگەن شىعار.— باقان كادىمگىدەي ابدىراپ قالدى. سىر تارتىپ، ارباسۋ، تۇيىققا تىرەۋ سياقتىنى ءساليما قىزىق كورسە دە، ءوزىنىڭ وعان ءتوزىمى جەتە بەرمەيتىن؛ باستاي ءتۇسىپ، اياقسىز تاستايتىن.
— ءجا، قىسىلما...
— نە دەپ قىسىلام؟
— ءسىراعىسىن ايتام دا. ءبىر شارۋا بوپ كەلدىم، باكە.
— و، نە؟
— «ەتدوم» دەيتىن بار ەمەس پە؟!
— «دەتدوم» شىعار، ساكە؟
— ە، سول... الگى جەتىم بالالاردىڭ ءۇيى. سوندا شارۋام.
— بالا الماقسىز با؟
— ءيا... بەرسە جاقسى. كىم بىلەدى.
— ءا، ءجون، ءجون... اۋىلدان تاعى كىم كەلدى؟
— ىقسان بالا بار. باياعى سول اياعى عوي. تىزەسىن وق الىپ كەتكەن بە، قالاي؟ بۇگىلمەيتىن اياعى. ىشىندە سۇيەك قالعان دەي مە، كىم ءبىلىپ جاتىر. سونىسى سۋىق ءتيىپ، سۋ ءتيىپ دەگەن سياقتى ىرىڭدەپتى. گۇپ بوپ ىسكەن... شىداتپاعانسىن قارالعالى كەلدى. «قالاعا جىبەرمەسە، كورىنەم دە قايتام»،— دەگەن. اناۋ بۇيەن شەكتەي ۇزىن، اۋىل شەتىندەگى اۋرۋحانالارىڭا جاتقىزباسا نەعىلسىن.
— ءا، سولاي دە.
— ءيا، سولاي. ال، الگى «ەتدوم...» «بالالار ءۇيى» وسى ما؟
— جو... جوق، ساكە. بۇل راپكوپ قوي.
— قالايشا؟ بۇرىن وسىندا بولاتىن. ءقازىر اناۋ كورىنەتىن، قاراعايدان قيىپ جاسالعان ۇيدە. بالالار كوبەيدى. كەشە دە ون شاقتى بالانى اكەلدى،— دەدى باقان گۇرىلدەي. سونان ءتوس قالتاسىنان شىنجىر باۋلى، الاقانداي ساعاتىن شىعارىپ، سىرت ەتكىزە قاقپاعىن اشتى. «قاقپاعى كۇمىس بىلەم، و؟ كىلتتەنەدى شاماسى... ازاماتتىڭ اتى ازامات-اۋ. قايدان تابادى-ەي وسىندايدى؟ ەتى ءتىرى جان عوي. «بالالار ۇيىنەن» دە حابارسىز بولماس. الدە قانداي تۇيىققا تىرەلسەم، كەرى تەپپەس. كومەكتەسەر»،— دەپ ءساليما وعان ۇلكەن ۇمىتپەن قارادى. باقان ساعاتىن قايتادان ءتوس قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى دە، تامسانا:
— ءيا... ءوزى وبەد تە بوپتى-اۋ،— دەدى.
— وبەتىڭ نە؟
— تۇسكى شايدىڭ ۋاقىتىن ايتادى.
— ە، سويدەمەيمىسىڭ، جارىماعىر.
— ال، ءجۇر بىزدىكىنە. شاي ءىشىپ شىعايىق.
— الگى «ەتدوم» جابىلىپ قالماي ما؟
— جوعا. وعان ۇلگەرەسىز ءالى. اسىقپاڭىز،— دەدى باقان جايلانا. ءۇي مىناۋ، يەك استىندا.
— ءا، جارايدى ەندەشە.
ءساليما قۇنجىڭداي قىزىل وگىزدىڭ باسىن بۇرماق بولعان:
— ءجا، ونى قايتەسىڭ ساكە؟! بىرەۋ سويىپ جەر دەيمىسىڭ. ونىڭ زامانى كەتتى عوي.
باقان سۇقتانا قاراپ، ەزۋ تارتتى. ءساليما ىڭعايسىزدانا، ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. ويىنا ەرىكسىز سوعىستىڭ العاشقى جىلى، باقاننىڭ وكىل بوپ كولحوزعا كەلگەندە ۇيىنە تالاي تۇسكەنى، جۇمالاپ جاتقانى ورالدى؛ نان، شاي جاعىنان قاراسقانى دا بار. كەيىن يساحمەت ارقىلى دا جەڭۇشىنان جالعاستىرىپ كويلەكتىك ماتا دا جىبەردى؛ ءساليما دا بەتىن قايتارماي: «ەل سوزىنەن ىعار ءجايىم جوق. ۇرتى قىشىعان قاتىندار نە ايتپايدى دەيسىڭ ءتايىرى. مەنەن جاس، كەلىنشەك تۇرعاي، قىزدار دا ۇرىنىپ ءجۇر عوي»،— دەپ ول كەتكەننەن كەيىن الەم-جالەم كوڭىلىن الدارقاتىپ باعاتىن-دى.
— ەشكىم تيمەيدى وگىزىڭە، قورىقپا،— دەپ باقان ونىڭ يىعىنا وزىمسىنە، قامقور قولىن سالدى.
ءساليما شوشىنا سەرپىلىپ، توڭىرەگىنە جاۋتاڭداي قارادى. ءابۇيىر بولعاندا كوشەدە جان كورىنبەيدى؛ سول ساتىندە الدەقايدان، شاڭىتقان اۋىلدىڭ ءىشىن استاڭ-كەستەڭ ەتىپ، قارا قۇيىن سوعىپ ءوتتى.
ساپ-سارى توپىراق ءۇپ ەتكەن جەلدى كۇتىپ جاتىر ەكەن؛ ايعىر جالدانا كوتەرىلىپ، اۋىل كوشەسىن بورلىكتىرىپ كەتتى.
ءۇي-ۇيدىڭ ەسىك، قاقپاسىن سارت-سۇرت اشىپ-جاۋىپ، الدەنەنى داڭعىرلاتا قۇلاتىپ بارادى. تاس مۇسىندەي بوپ باقان مەن ءساليما تۇرعان جەرىنەن قوزعالا الماي قالدى. سالدەن سوڭ عانا ەستەرىن جيىپ، ۇستەرىن قاعىنا باستادى. ءساليمانىڭ ءتىپتى باسىنداعى جاۋلىعىنىڭ ءوزىن ءبىر جاعىنا قاراي قيسايتىپ شاشىن قوبىراتىپ جىبەرىپتى؛ ءجۇزى دە اقبوز شاڭ، كوزى عانا جىلتىرايدى.
— تپۋ-ۋ، پالەكەت-اي!.. قايدان ساپ ەتە قاپ ەدى،— دەپ قىمسىنا كۇلىپ، قورباڭداي سىرت اينالدى.
— قۇيىن ەمەس مەن شوشىتپاعايمىن سەنى، ساكە.
ءساليما ۇندەمەدى.
— جاتىرقاپ قالىپسىڭ عوي.
— ءا، جارىماعىر، قايداعىنى ايتادى ەكەنسىڭ.
باقان قىت-قىتتاي كۇلدى. جۇدىرىق باسىنداي اۋىر، ىركىلدەك بۇعاعى بۇلك-بۇلك ەتەدى. قيىق كوزى مۇلدە جۇمىلىپ كەتكەن؛ قالپاعىنىڭ جاپىرايىپ، شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن ۇيدەي قيسايىپ قالعانىن دا سەزبەيدى. ءساليما كەكەسىندى مىرس ەتىپ، تىكسىنە قاراپ ءوتتى. بىرەسە «ءسىز» دەپ، بىرەسە «سەن» دەپ وزىمسىنە سويلەسە دە، ءساليمانىڭ وعان ءىشى ەش جىلىعان ەمەس؛ اسىرەسە سوناۋ تاڭدا، يساحمەتتىكىندەگى تىرلىگىن كورگەلى جانى تۇرشىگەتىندى تاپتى. ازىلدەسە دە ءتىسىن باسىپ-باسىپ جىبەرگىسى كەپ تۇرادى. ارينە ول يساحمەتتىڭ كوزىنە ءشوپ سالدى دەپ، ونىڭ نامىسىن جىرتقاننان ەمەس، ىراشتى اياعاننان. ىلكىدە قىزدىڭ بولاشاعى كوڭىلىن ءبولىپ، قىنجىلتپاسا دا بەرتىن كەلە سوعان كۇناھار مەنمىن-اۋ دەگەندەي قىسىلاتىن-دى. كەيىن سىرالعى بولدى؛ ىراش تا وعان قۇلاي سەندى. قۋانسا دا، كۇيزەلسە دە ءساليما الدىنا بارىن جايىپ ساپ، «ەندى قايتتىم، اپا» دەيتۇعىن. بۇرىن-سوڭدى اقىل سۇراپ، وزىنە جان بالاسى كەلمەگەننەن بە، ءساليما جاس كەلىنشەكتىڭ اڭعالدىعى، اقتىعىن قىزىق كورەتىن؛ «ءويت-بۇيت» دەپ ويىنا كەلگەندى ايتاتىن دا شىعارىپ سالاتىن عوي. قالاي، قاشان، نەدەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن؛ بىردە ول ىراشتى ۇزاق كۇتتى. كەلمەدى. بارسا... ول توسەك تارتىپ جاتىر. ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ. جو... جوق، ونى ءساليما ءومىرى ۇمىتپايدى. سول ءتۇنى كىرپىك ىلمەي بالىم ەكەۋى كۇتتى. ەرتەڭىنە عانا تىنىشتانىپ، باسىن كوتەرگەندە قانداي قۋاندى دەسەڭىزشى؛ «بۇل ولسە مەن قايتتىم» دەگەندەي قاتتى ۇرەيلەنىپ ەدى-اۋ. مۇمكىن سونان باستالعان شىعار — ءساليما ءوزىن الدەكىمنىڭ داعدىرىنا جاۋاپكەر سەزىنەتىن بولدى. ىراش تا وعان بۇرىنعىدان بەتەر جايراڭداپ، قۇشاقتاي الاتىندى تاپتى. سونداي دا بەيقام، سامارقاۋ كوڭىلى جىلىپ قويا بەرەتىنىن ءساليما تالاي اڭداعان؛ ىراش كۇن وتكەن سايىن ءوز تۋعان قىزىنداي ىستىق تارتىپ، الدانىشىنا اينالدى. ءساليما بويىن بيلەگەن بەلگىسىز سەزىمدى جاتسىنىپ: «و، سورلى قار! الدانبايتىنىڭ جوق-اۋ!؟ ول كىم، سەن كىم؟ كىمىسىڭ ونىڭ؟ ءپىشتۋ، قۋ بەيباق!» — دەپ ءوزىن-وزى كەكەيتىن.
اينالا بەرە ىراش كوڭىلىنە قايتا ورالىپ: «نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ كورىپ قايتايىنشى. يساحمەت بولسا شە؟ ە، مەيلى»،— دەيتىن. كوزىنە ۇيقى تىرەلىپ، شارشاپ وتىرسا دا ەرىنبەيدى. ءتۇبىت ءشالىسىن موينىنا بوس سالىپ شىعاتىن. سونان ءتۇن جاراسى اۋا ورالاتىن. تالاي سىر اعىتىلاتىن عوي. «ءساليما اپا-اۋ، كۇننەن كۇن جاسارىپ كەلە جاتقان ەشتەڭەسىز جوق. سىزگە دە ءبىر الدانىش، شيكى وكپە كەرەك ەمەس پە؟! اۋدانعا بارىپ، «بالالار ۇيىنەن» سۇراپ السايشى»، - دەپ جۇرگەن دە ىراش. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ ءساليما اقىرى كونبەدى مە؟ ءقازىر سوعان بەلىن بەكەم بۋىپ وتىر. بۇرىن جالعىزدىعىنا اسا ءمان بەرمەگەننەن بە، بالا ءجايىن ويلامايتىن. كوڭىلىن بەكىتكەلى، ءارى ونىڭ وڭاي ءىس ەمەستىگىن سەزىنگەلى تىنىشتىقتان مۇلدە ايىرىلدى: سول بەيتانىس ءسابي ءۇنى قۇلاعىنا كەپ، ىزىڭداپ تۇرىپ الاتىندى شىعاردى. ول ءتىپتى «اپاتاي، ءسۇت ىشكىم كەلەدى»،— دەپ قىڭقىلداپ وياتقانداي دا بولادى. شاشى ۇيپا-تۇيپا، ءتۇن ورتاسىندا ءىش كويلەگى اعاراڭداپ، توسەگىنەن تۇرىپ وتىراتىندى شىعاردى. وسى كەزگە دەيىن قالاي جالعىز تىرلىك قۇرىپ كەلگەنىنە دە قايران. بالا قولىنا تيمەسە ءولىپ كەتەتىندەي دە ءتارىزدى. «جو... جوعى، نە بولىپتى. بەرەر... ءبىر بالانى تاربيەلەگەندەي ءجايىم بارىن كىم دە بولسا بىلەدى عوي. اتتەگەنە-اي، ءىقساننىڭ اۋرىپ قالا قويعانىن قاراسايشى. وڭكيگەن مىنادان بىردەڭە شىقپاسا»،— دەپ ول باقانعا ۇمىتتەنە قارادى.
— ساكە، جۇرمەيسىز بە ۇيگە؟ — دەدى باقان كۇلىمدەپ. ءساليمانىڭ شاڭ-شاڭ جۇزىنەن ونىڭ جان قۇبىلىسىن اڭداماسا كەرەك.
ءساليما يەك قاعىپ كەلىسكەندىك ىڭعاي تانىتتى.
اۋىلدىڭ كۇزگى، بويكۇيەز، سارى كوشەسىن جاڭاعى ءبىر الا قۇيىن جانداندىرىپ كەتكەندەي ەكەن؛ ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنان، قىزىل شىبىقتان توقىلعان شەتەن قاقپاسىنان بالا-شاعا، داعاراداي اق سالدە، قارا بەشپەنت كيگەن قاريا، جاۋلىقتى، ءوڭى سىنىق ايەلدەر كورىنە باستادى؛ ءبارى دە ءساليمانى جاڭا كورگەندەي تەسىرەيە، ۇزاق قارايدى. بۋالدىر تەرەزەلەردەن دە الدەكىمدەردىڭ قىزىقتاي كوز الماي تۇرعانىن اڭدادى. قاي اۋىلدا دا وسى ءبىر ەرسىلىك جوق ەمەس؛ ءساليمانىڭ ءوزى دە تالاي رەت بەيتانىس جاندى تاماشالاعان، سويتسە ونىسى ماسقارا ەكەن عوي. – «ۇيات-اي،— دەپ ويلادى،— مايمىل كورگەندەي قادالىپ، ۇزاتىپ سالۋشى ەك. تۇقىمىڭ قۇرسىن، قانداي ىڭعايسىز، ءا؟!»— سالدەن سوڭ ءساليما الدەنەگە ىزالانىپ، قورلانا باستاعانداي بولدى.— «ءاي، نەمەنەگە تەسىرەيەسىڭ؟ ادام كورمەپ پە ەڭ؟ مايمىل ەمەسپىن عوي سەن قىزىقتاعانداي.
الدە مەن...ا — دەپ تۇزدىعى مول ءبىر ءسوزدى ىشقىنتا سوعىپ تا جىبەرە جازدادى. ابىروي بولعاندا باقان كوڭىلىن ءبولىپ:
— ۇيگە دە جەتتىك،— دەدى.
— ە، قازاقتىڭ «وسى جەرى — كوش جەر» دەگەنى بەكەر ەمەس ەكەن-اۋ. ءبىراز جۇردىك قوي.
— سولاي ما؟ ەكى كوشەدەي...
— ءيا، «يەك استىندا».— مۇنى ساليما باقاننىڭ داۋسىنا سالىپ ايتتى. باقان شالقاقتاي كۇلىپ، «و، پاتشاعار-وي»،— دەپ قويدى.
سىرت كوز، كەشە بەتى جۇپىنى كورىنگەنىمەن اۋلا ءىشى كەڭ، ەكى-ۇش قارا اعاشى بار، جيناقى ءجاي ەكەن؛ شارباق تا بيىك، ۇشىن سۇيىرلەگەن اعاشتان قيىپ جاسالىپتى. جاقىندا عانا سىرلاعانداي، جىلت-جىلت ەتەدى. اۋلا opتاسىندا ءبۇيىرلى سارى ساماۋرىن بۋى بۇرقىراپ، ەنتىگىپ تۇر. سوناۋ قورا تۇكپىرىنەن قارا قازاننىڭ ءتۇبىن جالاعان ءيتتىڭ تىلىندەي قىزعىلت وت كورىنەدى. «ەرتەڭگى ءسۇتتىڭ استىنا قيدى مۇنشا مول سالىپ، ولەردەي جاقپايتىن. ۇزاق پىسەتىن قاندىلاۋ، اق كوبىك تاعام-اۋ ءسىرا. جاس تا ەمەس شاماسى... ءا... ءسۇر دە؟ ءيا، ءيا... سۇر ەت بولدى»،— دەپ ويلادى ءساليما. سول ساتىندە شىلميگەن سارى قاتىن كوشەگە قاراعان ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ، ءسال تاماعىن كەنەدى. ونىسى: «ۋا، ىرمەتىلمەي ۇيگە كىرسەڭىزشى»،— دەگەندەي ەدى. ىزەتپەن يىلە كورىسىپ، ەرنىن جىبىر ەتكىزدى. ءساليما سۇر ەتكە سىلەكەيى شۇبىرىپ، ىركىلىپ قالعان؛ سونىسىنان قىسىلدى ما، قورباڭداي ەبەدەيسىزدەۋ كورىسىپ، ۇيگە سۇرىنە-قابىنا كىردى. اۋىزعى بولمەنىڭ ەسىگى الاسا ەكەن؛ اسىعىپ ءجۇرىپ ماڭدايشاعا باسىن وڭدىرماي سوعىپ الدى. ايتسە دە سىر بەرمەۋگە تىرىسىپ، قوناق ۇيگە ورلەي بەردى.
بولمە كەڭ ەكەن. ەسىكتەن تورگە دەيىن قوشقار ءمۇيىز ويۋ سالعان اق تەكەمەت توسەلىپتى، ونىڭ ۇستىندە شارشى، شاعىن قىزعىلت-كوك كىلەم؛ ءبىر جاق قابىرعانى كەرەۋەت، كەبەجە، جۇك-اياق تۇتاس الىپ جاتىر. توسەك ورىن دا تاۋ-تەكە جينالىپتى. «مىناۋ شىرىگەن باي عوي-ەي؟ اناۋ كەرەۋەتتىڭ تۇسىنداعى كولدەي كىلەم قانشا تۇرادى ەكەن؟ ايتساڭ دا كونەنىڭ كوزى-اۋ، تۇگىنە دەيىن جىلتىراۋىن قاراشى. بوياۋىن... بوياۋىن ايت دا. يساحمەتتە دە ناق وسىنداي ءبىر كىلەم بار. ونىڭ تۇگى تىقىرلاۋ ما، قالاي؟ ءارى رەتسىز جينالعاننان با، بىلىعىن، مىنانىكى يساحمەتتىڭ ءدۇنياسىنداي كوزگە ۇرمايدى-اق. ايتسە دە جيناقى، قانداي اسەم، ءا؟ — ءساليما ەندى عانا اڭدادى؛ جاڭاعى سارى كەلىنشەك قول قۋسىرىپ وزىنەن كوز الماي قالىپتى.— «مىناۋ باقاننىڭ كىمى بولدى؟ بادىراق كوز قارا كەمپىر ايەلى ەدى. بۇ نە كۇتىپ تۇر؟» — باسى دوبالداي قىزىل ەتىگى مەن پلاششىن شەشپەگەنىن، كىلەم ۇستىندە اق جولاق ءىزى قالعانىن كورگەندە ءساليما قاتتى قىسىلدى؛ «ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەن راس-اۋ، ول سول جەردە، توردە وتىرا قاپ ەتىگىن، پلاششىن شەشە باستادى. كەلىنشەكتىڭ سۇرلانا ءتۇسىپ، باقانعا كوز تاستاعانىنا، مىسقىلدى ەزۋ تارتقانىن بايقاعان جوق. ەتىگى مەن پلاششىن الا جونەلىپ، اۋىز ۇيگە ءدۇرس ەتكىزە لاقتىرىپ كەتكەنىن قۇلاعى شالدى. «ءوي، مىنا قاتىن نە شولجاڭدايدى-ەي»،— دەپ ساليما قيتىقتانا قالدى. ءوز ءىسىنىڭ ەرسىلىگىن سەزىنسە دە، مويىنداعىسى كەلمەي، تۇيلىگە باقانعا جالت قارادى. قولتىعىندا قۇس جاستىق باقان كەرەۋەتتىڭ الدىندا سۇلاپ جاتىر؛ مۇلدە بەيقام، جىلىمشى كۇلىمدەيدى. ءساليما ونان تۇڭىلگەندەي سىرت اينالدى.
توردە، ەكى تەرەزەنىڭ ارالىعىنداعى قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان، ۇلكەن قىزىل سىرلى راماداعى ءارتۇرلى ۇساق فوتو سۋرەتتەردى قىزىقتاۋعا كىرىستى. «ويپىر-اي، مىناۋ قايسىسى-اي؟ ەدىرەيىپ قالىپتى عوي. تۋرا ميليتسا ەكەن دەرسىڭ. ءپالى... باقان با-ەي! كوزىلدىرىك كيىپ ءتۇسىپتى. ءبىر جەردە قىرىق-ەلۋ ادام تاۋىقتىڭ بالاپانىنداي شۇپىرلەي، بيدايدىڭ تۇيىرىندەي باستارى عانا كورىنىپ وتىر. سونىڭ ىشىنەن باقاندى تاپپاق بوپ ساليما كوپ اۋرەلەندى؛ ابدەن كوزى تالىپ، موينى اۋىردى. «قالايدا تاپ دەپ الدەكىم قىستالاعانداي مەنىكى نە؟ ءوزىن دە ولەردەي بيىك ءىلىپتى عوي».
— ساكە، تانىسىڭىز بار ما ەكەن؟ — دەدى باقان تۋ سىرتىنان كەپ.
— ە، جوعى... مىنانىڭ ىشىندە سەن بار ما ەڭ؟
ءساليمانىڭ كوزى ءالى سول راماداعى سۋرەتتەردە. باقان «كانە...» — دەپ ادەيى سۇيكەنە ءۇڭىلدى. قۇجىناعان اق قۇرتتاي كوپ باستىڭ اراسىنان شەتكەرگى ءبىرىن دوبالداي سۇق ساۋساعىمەن كورسەتتى. ساليما موينىن سوزىڭقىراي كوزىن سۇزە قارادى؛ ەشتەڭە اڭداي المادى. ويتكەنى جاڭاعى باس باقاننىڭ ساۋساعىنىڭ استىندا قالعان.
— قايدا؟ كانە... جارىماعىر-اۋ، ەربەڭدەتپەي قولىڭدى تارتساڭشى. ءا، مىناۋ ما؟ ۇقساسا نە دەيسىڭ؟ كوزىڭ قايدا؟ مۇندا ءتىپتى كوزىڭ جوق قوي... قۇداي-وي، نە دەگەن كوپ ادام.
— ە، قايسىسىندا كوز جارقىراپ تۇر دەيسىڭ.
— اپىر اي، سوندا دا الدىڭدار، ءا؟ سەندەردى تۇسىرگەن ادام دا باي شىعار. كىسى باسى وسىعان قانشا بەردىڭدەر؟
— جادىمدا جوق،— دەدى باقان قىرىستانا.
— ءبىر سومنان العاندا دا از ءدۇنيا ەمەس-اۋ. قالاي جينالىپ، ءتۇسىپ جۇرسىڭدەر؟
— ە، الگى قالاعا كونفەرەنسياعا بارعاندا عوي.
— مىناۋ كىم؟ — دەدى ءساليما، قيىق كوزىن بارىنشا بادىرايتا قاراپ وتىرعان وسى ۇيدەگى سارى كەلىنشەكتى تانىماعانسىپ.
— ءا، ول ما؟ مەنىڭ قىزىم. جاڭاعى ەسىك الدىندا قارسى الاتىن... سول.
— ءاي، باسە كوزىمە جىلىۇشىراپ ەدى-اۋ. ىم...
— كۇيەۋى مايداننان وتكەن جىلى كەلدى. ادام دەگەن قىزىق قوي. امان ورالعانىنا شۇكىرلىك ەتپەي، ىشكىلىككە ءتۇستى. وشاعىنىڭ ابدەن بەرەكەسىن كەتىردى. قيت ەتسە مەنىڭ قانىم بۇزىلعان، اۋزىڭدى اشساڭ ولتىرەم دەپ دىڭكىلدەپ، تىنىشتىق تاپتىرماعانسىن قولىما الدىم. ءبىر اياعى جوق مالعۇن بالداعىمەن ۇراتىندى شىعارىپتى. جازىم ەتۋى مۇمكىن عوي. ءارى بالاپانىڭدى شىرىلداتىپ، قالاي قورلاتارسىڭ.
باقان مۇنى تارىعا ايتتى؛ قاباعىنىڭ ۇستىنە كولەڭكە ءۇيىرىلىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ وتىر. «اكە شىركىن دەگەن سول-اۋ... جۇرەگى ەلجىرەپ بارادى... ءيا... «بالاپانىڭدى شىرىلداتىپ، قالاي قورلاتارسىڭ» دەدى، ءا؟! بالانىڭ تاتتىلىگى دە وسىنىسىندا. يساحمەت باقاننىڭ بالاسى جوق دەپ ەدى. الداعان ەكەن عوي. ەركەكتىڭ ءبارى سول-اۋ... سويتە تۇرعانىمەن وزگە بىرەۋدىڭ قىزىنا ۇيلەنبەك. ول قورلاۋ ەمەس. ارينە... توقتا، بۇل سوندا نەشىنشى بالاسى؟ تۇڭعىشى ما؟» — دەپ ويلادى ءساليما توردەگى، الگىندە باقان جايعان كورپە-جاستىققا جايعاسىپ جاتىپ.
— ءا، ساكە، ءسال دامىلداڭىز. جولسوقتى بولعان شىعارسىز.
— ە، ءتايىر-اي كورمەگەن جول دەيمىسىڭ. باكە، سوندا بۇل ۇلكەنىڭىز-اۋ، شاماسى، ءا؟
— ورتانشىم عوي. ءۇش قىزىم بار. ەكەۋى قالادا... اناۋ ارعى بەتتە «بالىق كومبيناتىندا» ىستەيدى. كۇيەۋ بالالارىم مۇنايشى. اسكەرگە الىنباعان.
— ءا...
جاتاعان ەسىكتىڭ كوزىنەن سىرىقتاي ۇزىن، قارا كەمپىر كورىندى.
— كەمپەس، كەل بەرمەن. وتىرساڭشى،— دەدى باقان داۋسىن جۇمسارتا.
تەرەزەدەن قيعاش تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن بە، قاريانىڭ ءوڭى سارعىش، سىنىق ەكەن. ەرنى ءبۇرىلىپ، سىزىلا كەپ توردەن تومەن، شىمىلدىق پەشكە جاۋرىنىن بەرە تىزە بۇكتى ۇستىندە كونەتوز، جەڭىنىڭ اۋزى قىرقىلعان كامزال، تىك جاعا، قوڭىر كويلەك؛ اياقتا قارا ءماسى. اق شىت، شارشى ورامالىن تاماق استىنان وراي تارتىپتى. ساۋساعىمەن كىلەم تۇگىن تىنىمسىز سيپاپ، ۇياسىنان شىعىڭقى بادىراق كوزىن جارق ەتكىزە تاستاپ قويادى.
— Xال-احۋالىڭىز جاقسى ما؟— دەپ قالدى ءساليما.
— شۇكىر... وزدەرىڭ دە مال-جاندارىڭ امان با؟
— اللا دەپ سول جۇرەمىز ايتەۋىر.
كۇيەۋى مەن مىنا بەيتانىس ايەلدىڭ اراسىندا نەندەي اڭگىمە بولعانىن اڭدامادى ما، الدە ەستىمەدى مە؛ قايتكەندە دە بالا ءجايلى مۇنان ءارى سوز قوزعالعان جوق. كوپ كەشىكپەي جەز شىلاشپىن، قاز مويىن نوعاي قۇمان ۇستاپ سارى كەلىنشەك كەپ كىردى. باقان سەرپىلە، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ الدى؛ مالداسىن قۇرىپ وتىر. قارا كەمپىر كەرەۋەت باسىنا ءىلۋلى ەكى-ۇش ءتۇرلى ورامالدىڭ ءبىرىن الىپ، قوناققا ۇسىندى. سارى كەلىنشەكتىڭ وڭ كوزىنىڭ استى جىبىرلاپ، ءجيى تارتىپ كەتەتىنىن ءساليما ەندى عانا بايقادى. ءوزىن جاقتىرماي جۇرگەنىن سەزسە دە، وعان ءمان بەرمەدى؛ «و، ادەپسىز قار! قايتەدى-ەي؟ تۇمسىعىمدى بۇزباسا يگى ەدى قۇمان ۇستاسى بوتەن ەكەن. ۋا، اقىرىن، كەلىن»،— دەگىسى-اق كەلسە دە، ونىسىن اڭداتپاي، شىلاپشىن ۇستىنە قولىن توستى. «ءپالي... سۋ قايناپ تۇر». ادەيى ىستەگەندەي سارى كەلىنشەك ەزۋ تارتىپ قويادى. ءساليمانىڭ ابدەن جىنى كەلدى بىلەم:
— ءجا، بولدىم،— دەدى قۇماندى قول سىرتىمەن كەيىن ىسىرىپ.
— قىزىم-اۋ، قول سۋىڭ تىم سالقىن عوي. مۇنان گورى ىسىتپادىڭ با؟ — باقاننىڭ مىسقىلداي ەزۋ تارتقانى سارى كەلىنشەكتى الدەقانداي بۇيىعىلىقتان سەرپىلتكەندەي بولدى. «ءا...» — دەپ اڭعالسىپ جاۋتاڭداي قالدى دا، ءجۇزى قۋاڭدانا قۇمان، شىلاپشىندى دالاعا الا جونەلدى. اكەسىنەن قاتتى سەسكەنەتىندىگىن ءساليما بايقاپ، تاڭدانا قارادى. كەمپىرى دە ابدىراپ، داستارقاندى ازەر جايىپ جاتىر. «ءيا، مۇنداي ادام ءبىر ەمەس ءۇش ايەل الام دەسە دە، بۇل ۇيدە كەيىستىك بىلدىرەر كىسى، ءتىرى جان كورىنبەيدى». ءساليمانىڭ ويىن قۇپتاي تۇسكەندەي جاڭاعى سارى كەلىنشەك قۇماندى قايتا اكەلدى. شاماسى قان جىلىم سۋ.
— كوكە، سالقىن سۋ قۇيدىم.
— اكەت! كەرەگى جوق.
شەگىنشەكتەي شىعىپ كەتتى. ىلە ساماۋرىن اكەپ، داستارقان ۇستىنە سارى باۋىرساقتى توگىپ تاستادى. سارى ماي دا، بۋى بۇرقىراعان قۋىرداق دا قوناق الدىنان كەپ ورىن تەپتى. ءۇش اياقتى تەمىر تاباعا تولتىرا سالعان قىزىل قي شوعى دا ساماۋرىن تۇبىنەن بەرى اسپاي قاتارلاسا ءسان تۇزەدى. بۇرقىراعان شاي ءيىسى دە بولمە ءىشىن جايلاپ جۇرە بەردى. باقاننىڭ قاس-قاباعىن باعىپ وسكەن بالا دا، انا دa ونىڭ نەگە رەنجىگەنىن سەزدى مە قالاي، ءساليماعا ەلپىلدەپ، جىلى راي تانتۋعا كوشتى. تۇيە ءسۇتىن دە اياۋسىز قاتىپ، شايدى بابىمەن، تەك اق قۇماننىڭ وزىنەن قۇيادى. «ءىش، جە» ء-نى ءجيى ايتاتىن دا كەمپىر مەن قىز. ءساليما بىرەر شىنى شايدان سوڭ رەنىشىن مۇلدە ۇمىتتى؛ جارقىلداي كۇلىپ، «جول تۇسسە قىزىڭ مەن اپايدى الىپ كەل. قوناق بوپ، بوي جازىپ كەتسىن»،— دەپ ۇيگە شاقىرۋمەن بولدى. وسىنداي ءبىر بابىندا ءساليما نەگە دە كونىپ، كوڭىل جىقپاستىققا باراتىن؛ جەڭگەتايلىققا ءجۇرىپ كەتەدى. سونىسىن بىلەتىن باقان:
— الگى اناۋ... ءاھ... مازيرا ما، جازيرا ما ەدى؟ ەكى اياعىنان ايرىلعان بايىنا كەل دەيتىن شە؟ — دەدى.
— ءا... ءجازيرا عوي. سورلى قار اداستى ابدەن. قوي... قوي... ونىڭ ەش ايتاتىنى جوق. وبال-اق... جاستىقتىكى دە، وزگە نە دەيسىڭ. ايتپەسە مىنا ساماۋرىنداي اياق-قولسىزدى قابىلداي ما؟ و دا ەرتەڭ ءسابي ەمەس پە؟ سابيدەن دە ءارى بولار. جارىم جان، كوڭىلى كەتىك ادام كىنامشىل تىگىل، قيتىقتانعىش كەلمەي مە؟ مەن سونى بايعۇس بالانىڭ قاتەرىنە سالعانمىن، قۇلاعىنا ىلمەدى عوي.
— ە، و نە، حات جازىپ پا؟
باقان ءسوز تارتۋعا شەبەر ەدى؛ كولدەنەڭ كوزگە اڭقاۋ، اقجۇرەك كورىنگەنىمەن ءساليما سياقتىلاردى سايراتىپ قويۋعا مول. شىنتۋايتىنا كەلگەندە باقانعا ءجازيرا ەمەس، اناۋ مارقۇم قاساپشىنىڭ قىزى كەرەك؛ ونى ارينە تۋرا سۇراۋ قيىن. كەمپىرى مەن قىزى دا بولسا وتىر؛ ولاردان ىقپاعانمەن الدىن الا دابىرلاپ، قادىر-قاسيەتىن كەتىرىپ قايتەدى؛ قورلاعان دا تارىزدەنبەي مە، ءارى مىناۋ ءساليما دا بالاسى بارىنا اجەپتاۋىر تاڭدانىپ بويىن جيناپ العان جوق پا؟ «شەشىلىپ، قايتا جازىلا ءتۇسسىن. قاتىن «سەن بىردەڭە بىلەسىڭ» دەگەندى ءتاۋىر كورەدى عوي. وسىلاي باسپالاپ بارىپ شالماساڭ، ورە تۇرەگەلەر»،— دەپ ويلادى باقان.
— ءيا، بايى بىرەۋگە جازدىرعان عوي. سول الگى... «مۇگەدەكپىن. پالەن-پاشتۋانمىن» دەپ. مىناۋ سوعان ەلجىرەپ: «ويباي، مولدىرەگەن كوزىڭدى كورىپ وتىرسام دا كەل» دەمەي مە.
— ە، جازعان-اي، قايتسىن. اق ادال جان دە،— دەدى باقاننىڭ كەمپىرى تامسانعانداي. ءساليما دا قۇلاعىن تۇرە قالدى: «ءۇنى قانداي بيازى».— باي قاتىنعا تابىسكەر، جەتى مۇشەسى ساۋ كەزدە عانا كەرەك پە ەكەن. بىلە بىلسە، ايەل ەركەكتىڭ ەرمەگى، قۋىرشاعى، تەك جارى دا ەمەس، جانى قينالعاندا اناسى، جادىراعاندا قارىنداسى دا بولۋى لازىم.
قارا كەمپىر سول ءبىر قىرىن، ساماۋرىن تۇبىندەگى قىزىنا قاراپ وتىرعان كۇيى قوزعالعان جوق. ءجۇزى دە سول قۋاڭ، كوز استىنا كولەڭكە ءتۇسىپ تۇر. جوعارعى ەرىن ۇستىندە تارىنىڭ تۇيىرىندەي تەر جىلتىرايدى. ءساليما قاريانى جاڭا كورگەندەي تاڭدانا كوز المايدى. «اجارلى ەكەن عوي. جو... جوق، كوزى دە ۇيالى، اشىق ءا؟»
— ايتپەسە نەسىنە ءسۇيدىم دەيدى. نەسىنە كۇيدىم دەيدى، - دەپ قاريا ءسوزىن جالعاستىرىپ، ءساليمانىڭ كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى.— ءىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭسا عانا ول ايەل، باسىنان ءسوز اسىرماي، ەل كوزىنشە ەرىنىڭ بەتىنەن الىپ جاتسا — ول قاتىن. ونىڭ وزگە اتى جوق. قاتىن بيشىكەش تە، سىلقىم دا بولار. ال، ەرى كىم؟ قاتىنىنان بەتى قايتقان ەركەكتىڭ ەزدىگى كورىنبەي مە؟! وعان ادال، اسىل ايەل قورلانباي ما؟ راس — قاتىن ونى «جەڭىسىم» دەپ بىلەدى، قۋانادى. ول ەزدىڭ قاتىنى ەكەنىن سەزبەيدى. ءسىڭلىم، سەن ايتىپ وتىرعان كەلىنشەك ايەل ەكەن. سولاي ءسىڭلىم، سولاي...
ءساليما تاعى دا ورتاق ءتىل تابا الماي قالدى؛ قورباڭداپ جان قالتاسىنان ورامالىن شىعارىپ بەتىن، تەرشىگەن ماڭدايىن ءسۇرتتى. ول باقاننىڭ كەمپىرىنە شانشىلا، وقتى كوزىمەن اتا قاراعانىن اڭدامادى؛ قوزعالاقتاي ءتۇسىپ تەرەزەگە بۇرىلدى دا:
— ە، ءبىراز بوپتى عوي. ءبىر شىنى ءىشىپ تۇرايىن،— دەپ.— بولدىم، اينالايىن، ماعان ەندى قۇيماعايسىڭ.
— ويپىر-وي، ساكە-اي، نەگە اسىعاسىڭ؟ «دەتدومعا» بايلانىستى شارۋاڭا ما؟
— ءيا، وزگە نە دەيسىڭ؟
— ءجا، ونىڭ ءجونى تابىلار. توڭكەرمە اياعىڭدى. كانە، قىزىم، قۇيشى. فۋ... ۋ... ءاي، ساكە-اي، قارتايمايسىڭ-اۋ.
— مىڭ بولعىر، نە بولسا سونى ايتادى-اق ەكەنسىڭ،— دەپ ءساليما جىمىرايىپ ۇيالعانسىپ قالدى.
— ءبىر بالانى الىپ بەرە الماسام نەمەنەگە كىلت ۇستاپ ءجۇرمىن، ءا؟
— كىلتى نەسى؟
— وتكەن جۇمادان با؟.. قۇداي-اۋ ءۇش-تورت جۇما بوپ قالعان ەكەن عوي. ءسىڭلىم، اعاكەڭ قويمانىڭ باستىعى بولدى،— دەدى قارا كەمپىر.
— ە، قۇتتى ورىن بولعاي!
— ءامين! كىم بىلەدى، ەسەپ-قيساپتىڭ اينالاسى عوي. الدە قايتەدى دەپ قورقامىز.
— قوي، كەمپەس، اساڭقايعىلانباي.— باقان قارا كەمپىردى قاقپايلاپ قويدى.— باياعىدا، مەن ميليسيادا ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ءبىلۋشى ەم. اناۋ سىزدەردەگى قاساپشىنى...
— ءا، ءيا، ءيا... قاساپشى بولعان. ول سۋعا كەتىپ، وسى سوعىستىڭ الدىندا ءولدى.
— ە، يماندى بولسىن. ءقازىر كىمى بار ونىڭ؟
«ونىڭ كەرەگى نە ەدى؟ شىنىمەن-اق قاساپشىنىڭ ءولىمىن بىلمەگەنى مە؟ كولحوزعا تالاي كەلگەندە ەستىمەگەنى مە؟» — دەپ ءساليما وعان ءمان بەرە قويعان جوق.
— ءقازىر اناۋ تاتار ايەلى مەن بويجەتكەن قىزى بار.
— ە، مارقۇم-اي... قىزى جۇمىس ىستەي مە؟ قايتىپ تىرلىك ەتەدى؟ — دەدى باقان نەمكەتتىلەۋ.
— ويباي-اۋ، باكە، ايەلى ىسمەر كىسى عوي. قالعان-قۇتقان تەرى-تەرسەكتەن بورىك، بيالاي تىگىپ ساتادى. تابىسى ەكەۋىنە كوتەرلىك. قىزى بيىل مەكتەپ بىتىرەدى.
— ءا، ءجون ەكەن.
باقاننىڭ الدەنەنى جاقتىرماي قاباعىن شىتىپ قالعانىن اڭداپ، ءساليما قاتتى تاڭداندى. «تاعى نە جازدىم، قۇداي؟ سو قاساپشىنىڭ قىزىنداعى مەنىڭ جۇمىسىم نە ەدى. بىلمەيمىن دەيتىڭ كىسىمىن-اۋ. ءجا، ونى سونشالىق ولەردەي سۇراعانى نەسى؟ جاقسى جولداسى ما؟ دوسى بولسا بۇ كۇنگە دەيىن بىلمەي، قاتىسپاي، حابارلاسپاي ءجۇرۋى قالاي؟ ءيا، تەگىن ەمەس. بەكەر سۇراۋشى ما ەدى باقان».
— اپا، يت ۇرەدى،— دەدى سارى كەلىنشەك قارياعا بۇرىلىپ.
— قاراسايشى، بوتام، بىرەۋ كەلگەن شىعار. قاۋىپ الىپ جۇرەر.
— يت شىنجىرلاۋلى، اپا. ورشەلەنە ءۇرۋىن قاراشى.
سارى كەلىنشەكتىڭ جۇزىندە «بۇ كىم بولدى ەكەن» دەگەندەي تاڭدانىس بار؛ اڭىرا اكەسىنە كوز تاستادى. ساماۋرىن تۇبىنەن ەرىنشەكتەنە تۇرىپ، سىزىلىپ شىعا قويماعان؛ باقاننىڭ وڭ جاق بەتى جىبىرلاپ، اتىلا قارادى. سول-اق ەكەن كەلىنشەك ەسىككە بەت الدى؛ كوپ كەشىكپەي اۋىزعى بولمەدەن سۇيرەتە باسقان اۋىر اياقتىڭ ءدۇسىرى، اعاش ەدەننىڭ سىقىرى، «سالەماتسىز با» دەگەن ەركەكتىڭ قوڭىر ءۇنى ەستىلدى؛ ىلە ورتا بويلى كەلگەن، سۇر شينەلدى، اسكەري فۋراجكا كيگەن اقسۇر، جۇدەۋ ءوڭدى جىگىت تە ەسىكتەن كورىندى. ۋىتتى قارا كوزى تاس كومىردىڭ شوعىنداي جىلت-جىلت ەتەدى.
— ەسەنسىزدەر مە؟ — دەدى ول سامبىرلاپ.— ماقتاپ جۇرەدى ەكەم عوي. شاي ۇستىنە كەلدىم. ءسىرا اۋزىم سالىمدى بولار-اۋ.
— ءا، ىقسانبىسىڭ؟ باۋىرىم، امانبىسىڭ؟ تورلەت! كەمپەس، بۇل ناعىز ءوز قاينىڭ. ادايدىڭ ارقىراعان ءبىر ۇلى.
باقان قالباقتاپ جاتىر. قاريا دا ورنىنان تۇرىپ، جىلىۇشىراي امانداستى؛ ىزەتپەن تورگە جول اشتى. ساليما دا قۋانا كۇلىم-كۇلىم ەتەدى؛ ىقسانمەن بىرگە بۇكىل اۋىلى كوشىپ كەلگەندەي جايراڭداپ كەتتى. اۋدان ورتالىعى قاشىقتاۋ جاتقاننان با، ءساليما سيرەك قاتىنايتىن؛ كەلسە قايتقانشا اسىعاتىنى تاعى بار. جات جەرگە كەلگەندەي وگەيسىنىپ جۇرەدى. الدەقالاي اۋىلداس بىرەۋدى كورسە شۇرقىراي كورىسىپ، قاتتى قۋاناتىن. «وۋ، ساكە-اۋ، بۇگىن ەرتەڭگىسىن اۋىلدا سالەمدەسىپ ەك قوي»،— دەسە بولماي، «ەل امان با؟» دەي جونەلەتىن. بۇل جولى ىقسانعا ويتپەدى. ايتسە دە ءوزىن-وزى شاڭ ۇستاپ تۇرعان سياقتى؛ جىگىت جۇزىنە ۇڭىلە قاپ، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
— قالايسىڭ؟ دارىگەرلەر مازالامادى ما؟ — دەدى باقان تاماعىن كەنەپ قويىپ.
— دارىگەرلەر سالقىن تيگىزبە. ءالى دە بولسا ءىسىنسىن سونسىن الامىز. وقتىڭ جارىقشاعى بار دەيدى. ءدارى جاعىپ بايلادى. بارا بەر دەدى. كەتتىم.
— ءا، ءقاۋىپتى ەمەس دەسە بولعانى عوي.— باقان جىگىتتىڭ شينەلى مەن فۋراجكاسىن شەشتىرىپ ەسىك الدىندا كۇتىپ تۇرعان قىزىنا بەردى.— وسى سەن، ءىقسان، اداسىپ كەلگەن جوقپىسىڭ، ءا؟
— مەن ءبىر جوق ىزدەپ جۇرگەن جانمىن.
— جو-وق؟ ءيا، ول نە؟ — دەدى باقان تاڭدانا.
— ءبىر اسەم اپام مەن قىزىل وگىزىمنەن ايرىلىپ، كوز جازىپ قالدىم. وگىز اربامدى راپكوپتىڭ الدىنان تاپتىم. اپام جوق. سونى ىزدەپ كەلەم... ويباي-اۋ، اپام مىندا وتىر ەكەن عوي،— دەپ ىقسان ءساليماعا جالت بۇرىلعاندا، ءبارى جامىراي كۇلىپ جىبەردى.
داستارقان باسى قايتا جاندانىپ، جەلپىنگەندەي بولدى.
4
يساحمەت اۋداندىق پروكۋراتۋرا مەكەمەسىنەن تەرلەپ-تەرشىپ شىقتى؛ ول ويلاعانداي بۇل ساپارى وڭاي شارۋا بولمادى. سىپتىعىر قارا جىگىت مۇنىڭ وزىنە شۇيلىكتى، شىنىسى قالىڭ كوزىلدىرىگىن ءالسىن-السىن تۇزەتىپ:
— ىم... تاعى نە ايتاسىز، اقساقال،— دەي بەرەدى.
— نە ايتايىن. مەنىكى تەك سەزىك قانا.
— ىم... سەزىك دەڭىز.
— ۇلىقسات بولسا مەن جۇرەيىن، بالام. قاراۋىمدا ءىرى قارا بار، باقتاشى اداممىن...
— ىم... فەرمادا ىستەيمىن دەدىڭىز عوي، ءيا؟
— باقتاشىمىن.
— ىم... ءجون، ءجون...
قارت استىنداعى قيۋى قاشقان جامان، ارقالى ورىندىقتى ساقىرلاتىپ-سۇقىرلاتىپ تۇرماق بولعان؛ بەيقام وتىرعان قارا كيتەلدى تەرگەۋشى جىگىت سەرپىلە:
— اسىقپاڭىز، اقساقال،— دەدى. ءۇنى ىزعارلى، قاتقىل ەستىلدى.— سىزبەن جۇمىسىمىز بىتكەن جوق.
— قاراعىم-اۋ، مەن ايتارىمدى ايتتىم عوي. ەندى نە ىستە دەيسىز؟ — يساحمەت شىر ەتە قالدى.
— سول ءۇشىن تالاي جەردەن ات تەرلەتىپ كەلدىڭىز، ءا؟
— قالاي دەسەم ەكەن،— دەپ يساحمەت ەرىكسىز جالتارۋعا، ۇستاتپاي شىعۋ جاعىنا كوشتى.— اۋداندا وزگە دە شارۋام بولعان. جول-جونەكەي سوققانىم عوي. سەزگەنىمدى قاتەرلەرىڭە سالدىم، تەرىس دەسەڭدەر ۇندەمەي-اق قويدىم.
— ىم... «ۇندەمەي» دەڭىز.
— ءيا.
— نەگە؟
— اينالايىن-اۋ، سەزىگىمدى ءبىلدىرىپ، تەرگەۋ ورنىنا وزىمشە كومەك ەتپەكتىگىم ءۇشىن كۇنالى بولعالى وتىرعام جوق پا؟! تاقىمداپ قالاتىن ەمەسسىز،— دەدى يساحمەت باتىلدانا.
تەرگەۋشى جىگىت سۇزەتىن بۇقاداي باسىن بۇعىپ، كوزىلدىرىك ۇستىنەن ىزعار شاشا قاراپ قالعان ەكەن؛ يساحمەت ىعىستاپ، كۇرمەلە توقتادى.
— اقساقال، جاسىرىنباق ويناۋدى قويساق قايتەدى، ءا؟ ءسىز باقاندى سىرتتاي بىلەتىن ادام ەمەسسىز. ءالى دە ول ءجايلى ايتپاي وتىرعانىڭىز جەتەرلىك سياقتى.
— جوق. بارىمدى، بىلەرىمدى ايتتىم.
— ءىم... قاسارىساسىز، ءا؟ جاقسى... ءبىز سىزگە رازىمىز، اقساقال، ونى مەن ءوز باستىعىما...
قارتتىڭ قۇلاعى شىڭىلداپ قويا بەردى. ءتىپتى تاماعى قۇرعاپ قالىپتى، جۇتىندىرمايدى؛ مىناۋ جىگىتتىڭ ماقتاعالى، نە داتتاعالى وتىرعانىن دا اڭداي الماي دال. تالاي تۇيىققا تىرەلسە دە مۇنداي قىسىلماعان؛ قايتا قاقتىعىسقان ادامىن ءسۇرىندىرىپ، تىشقانمەن ويناعان مىسىقتاي ميىعىنان كۇلىپ وتىراتىن. بۇ جولى ابدەن شاتاستى؛ ۇستاز الدىن كورمەگەن شاكىرتتەي ابدىراپ، بويىن جيناقتاي دا الاتىن ەمەس. «كوپتەن زاڭ ورنىنىڭ جىگىتتەرىمەن ارالاسپاي ساياق، مالعا كەتكەندىكى عوي. ساۋدا توڭىرەگىندە ىستەگەندە بۇلارمەن ءجيى كەزدەسۋشى ەدىم...»
— نەگە ۇندەمەيسىز، اقساقال؟ الدە ونىمەن سىبايلاسسىز با؟
— سىبايلاسىڭىز نە؟ ول ساۋدا قىزمەتكەرى دە، مەن ءبىر اۋرۋلى شال، باقتاشى عانامىن.
— ءىم... وندا ءسىزدى كىدىرتە تۇرامىز دا.
— كىدىرتكەنى قالاي؟ — يساحمەتتىڭ ءۇنى بۇزىلىپ، مونشاقتاي توراي كوزى تەرەڭ ۇياسىنان ىتقىپ شىعىپ كەتەردەي بولدى.
— ەسىڭىزگە تۇسكەنشە دەيىم دا.
يساحمەت ابدەن ساستى؛ قالبالاقتاپ، «ەندى نە ايت دەيسىڭىز» دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەن، كوزىلدىرىكتى:
— اقساقال، سىزگە بىردەڭە كەرەك پە؟— دەدى. بەتى سۇپ سۇر، بۇلك ەتەر ەمەس. مانادان جازىپ وتىرعان قالامىن سيا ساۋىتتىڭ ۇستىنە قويا ساپ، جاعىن تايانا قادالا قالىپتى.
ماڭدايىنان مۇزداي تەر شىعىپ يساحمەت ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. جۇرەك تۇكپىرىندە الدەنە ۇزىلگەن دەي قاتتى شانشىپ كەتتى؛ بۋىن-بۋىنى مۇزداپ بارادى. «وسى مەن اۋرۋمىن-اۋ، ءا؟ ءيا... اناۋ نە؟ سيا ساۋىتتىڭ قاسىنداعى... قوربيعان نەمەنە؟ ادام با؟ جو... بۇركىت قوي. ۇشقالى جاتىر ما؟ الدە ءبۇردى مە؟ ءبۇردى-اۋ دەيىم، ءا؟! سولاي... بولمەلەرى قانداي سۋىق ەدى. الگىندە كەڭ، جارىق سياقتى ەدى...»
ەسىك شالقاسىنان ايقارا اشىلىپ، شاشىنا اق كىرە باستاعان، جىگىت اعاسى، قالىڭ تۇكتى قاباقتى سارى كىرىپ كەلدى. يساحمەتكە يەك قاعىپ، تەرگەۋشى كوزىلدىرىكتىمەن قول الىپ امانداستى؛ ستولدان ءارى، تەرەزە الدىنا بارىپ، ەكەۋى شىلىم شەكتى، كۇبىرلەسىپ ۇزاق سويلەستى. قارت بولمەنىڭ قاق ورتاسىنا قويىلعان جالعىز ورىندىقتا وتىرعان، ولاردىڭ ءسوزىن ەستي المادى. تەرەزە شىنىسىنا قايتا-قايتا سوعىلىپ، جەلدەتكىشتەن شىعىپ كەتە الماي ىزىڭداپ جۇرگەن بارماق باسىنداي كوك شىبىندى قىزىقتاعان بوپ، قۇلاعىن قانشا تىكسە دە ەشتەڭە ۇعا المادى. تەرگەۋشى جىگىت ءسال داۋسىن كوتەرە تۇسكەن، موسقال ادام قولىن ونىڭ يىعىنا سالىپ توقتاتتى. مانادان اۋىق-اۋىق يساحمەتكە كوز قيىعىن تاستاپ تۇرعان، ستول باسىنا كەپ:
— ءيا، اقساقال، وزگە ايتارىڭىز جوق قوي؟ — دەدى.
— جوق، قاراعىم.
— دۇرىس... ول كىسىنى كوپتەن ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— ە، بىلمەگەندە شە. ساۋدا ورنىندا تالاي بىرگە ىستەگەنبىز.
— ءا... ءسىز دە ىستەدىڭىز بە؟
موسقال ادام جاس، كوزىلدىرىكتى تەرگەۋشىگە «مۇنىسىن ايتىپ پا ەدى» دەگەندەي قاراپ قويدى.
— ءا... ساۋدانى نەگە تاستادىڭىز، اقساقال؟
— ە، قاراعىم-اي، قارتايدىق قوي. كوز دە بولسا بۇرىنعىداي ەمەس، بۇلدىرايتىندى شىعاردى. ساۋداعا وتكىر كوز كەرەك. ەسەپ-قيساپتىڭ ورنى. ءسال جاڭىلىپ كەتسەڭ، يمان بول... جۇزدەپ، مىڭداپ موينىڭا اقشا كيىپ شىعا كەلمەيمىسىڭ. قۇداي ونىڭ ءجونىن ارمەن عىلسىن... ءسويتىپ مىنا بالامنىڭ الدىندا وتىرسام، ابدەن شاتاسپايمىن با؟ — دەدى يساحمەت ويناعان بوپ، قىت-قىتتاي كۇلىپ. جىگىت اعاسى دا قارتتىڭ ءازىلىن تەرىس كورمەگەن سياقتى؛ ەزۋ تارتتى... كوزىلدىرىكتى تەرگەۋشى دە مىسقىلدى مىرس ەتتى. — ءيا، مالعا كەتكەنىم دە سونان. ايتپەسە ىستەمەي قايتەيىن. جاسىراتىن نە بار، وسى جۇرگەندە دە شاۋىپ تۇرعان دانەڭەم جوق. جۇرەك ناشار... قاي كۇنى ءدام ءبىتىپ، ۇيقىمەن تالعاسىپ كەتەرىن كىم بىلەدى. قيىن ۋاقىت... سوعىس بولسا اناۋ ءجۇرىپ جاتىر. وزدەرىندەي جاس بولساق الدەقاشان سول مايدانعا سۇرانىپ-اق كەتەر ەدىك. امال نە؟.. اۋىلدا وشار ەتەp، تىرلىگىن ءبىلدىرىپ قامىس باسىن سىندىرار مىنا مەن سياقتى شال-شاۋقان، قالا بەردى بالا-شاعا، قاتىن-قالاش. نەسىن ايتام، ونى وزدەرىڭ دە كورىپ جۇرسىڭدەر. وسىندايدا قورعانشاقتاپ، اۋرۋلى ەدىم دەپ وتىرا الارمىسىڭ؟ ءتىپتى شىدامىڭ دا جەتپەيدى-اق ەكەن.
بەيبىت كۇندە تارانىپ-سىلانىپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ جۇمىسقا شىعا قويمايتىن ەركەتوتاي كەلىنشەكتەردىڭ بۇ كۇندە ون بەس، جيىرما سيىرعا دەيىن ساۋىپ، وتىن شاۋىپ، تەزەك تەرىپ، ەگىس-سۋعارىپ دەگەندەي كۇندىز-تۇنى ىستىققا كۇيىپ، سۋىققا توڭىپ جۇرگەنىن كورگەندە قايران قالاسىڭ. جەتى-سەگىز جاسار بالالار ماساق تەرەدى، تىرمامەن ءشوپ تارتادى. سوندا نە؟.. اناۋ مايدانداعى ەر-ازاماتقا ازىق، كيىم-كەشەك جاعىنان كومەك ەتسەك، ءسال دە بولسا سولارعا سەبىمىز ءتيسىنشى دەگەندىك ەمەس پە؟
— ارينە، اقساقال، ارينە...
— مۇنى كورگەن ادام قايتىپ قول قۋسىرىپ وتىرادى؟ كۇنا عوي، جانىم-اۋ.
— دۇرىس ايتاسىز، اقساقال،— دەدى موسقال ادام جانىنا كەپ.— مىنە، سوندىقتان دا قىراعىلىق مايداندا عانا ەمەس، مۇندا دا قاجەت. ەڭبەكشىنىڭ ماڭداي تەرىمەن كەلىپ جاتقان ءاربىر ءدان، ىرزىق كەز-كەلگەن ۇرى-قارىنىڭ جەمساۋىندا كەتپەۋگە ءتيىس. ءجا، سىزگە نەسىن تۇسىندىرەم. ءوزىڭىز دە ەلىمىزدىڭ جاي-جاعدايىن جاقسى بىلەدى ەكەنسىز. جاقسى... كەلگەنىڭىزگە، سەزىگىڭىزدى بىلدىرگەنىڭىزگە راقمەت. كوپ-كوپ راقمەت. الدەقالاي كوڭىلىڭىزگە كەلگەندەي ءىس ىستەسەك عافۋ ەتەرسىز، اقساقال.
— ە، قۇداي-اۋ، بالا ەمەسپىز عوي. سىزدەردىڭ جۇمىستارىڭىز سول.
يساحمەت قۋتىڭداي ورنىنان تۇردى. بوركىن باسا كيىپ، قولىن ۇسىنباسا دا تەرگەۋشى جىگىتپەن دە، موسقال اداممەن دە جالبالاقتاي قوشتاسىپ، شىعىپ كەتتى...
— بەكەر ىستەدىڭىز-اۋ،— دەدى كوزىلدىرىكتى تەرگەۋشى.— بىلەتىنى كوپ ەدى. اقىرى ايتپادى.
— ءوزى دە زاۋلاپ تۇر، ءا؟ شەشەن، ءتىلدى ادام.
— ءيا... اقىلدان دا قۇرالاقان ەمەس. ءجۇرىسى دە سۋىق. اپىر-اي سوندا كەلگەندەگى ماقساتى نە ەكەن، ءا؟ بىرگە جۇمىس ىستەسكەن، مۇمكىن دوسى دا شىعار، كىم بىلەدى... سىرتتاي قارالاعاندا نە ۇتتى؟ ايتىڭىزشى، نە پايدا تاپتى؟ جۇمىسىن تاستاپ تەگىننەن-تەگىن كەلە مە، ءا؟ جو.. جوق.
— مىنە، سونى ءبىلۋ ءۇشىن اسىقپاعان ابزال. ول ءالى دە اشىلادى. ايتەۋىر كوپ ۇزامايدى.— دەپ موسقال ادام كوزىلدىرىكتى جىگىتتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە، كۇلىمدەي قارادى.— ۇركىتپەۋ كەرەك. ارالارىندا جىك بارىن اڭدادىڭ عوي... اشىلا ءتۇسسىن، تيمە. ءقازىر ۇركىتسەك كىرپىكشەشەن سياقتى جيىرىلا قالۋى مۇمكىن. قىسساق جىمداسىپ، ءوزارا ءتىل تاۋىپ ۇستاتپاي كەتۋى عاجاپ ەمەس.
— ىم... دۇرىس. قىزىق ءىس...— دەي بەردى جىگىت كۇلىمدەي.
* * *
ءجازيرا بالىم قاريانى كورگەندە سابيدەي قۋانىپ، قالبالاقتاپ قالدى. ءوزىنىڭ دە جۇمىستان قايتقانى الگىندە عانا تۇعىن: جۋىنىپ-شايىنىپ ۇلگەرگەن دە، ەندى كەشكى اسىن جايعاپ جاتقان ءجايى بار. ول كۇتپەگەن قوناعىنا ءجۇزى نۇرلانا كۇلىمدەپ، قۇراق ۇشتى.
— تورلە، اپا... جالعىزسىراپ وتىر ەدىم. جاقسى كەلدىڭىز عوي. بەرمەن، مىنا جەرگە جايلانىڭىز. سىزگە وسى ورىن ءجون بولار.
— راقمەت، اينالايىن! جاڭا عانا ءىشىپ ەدىم. ءجا، كەرگىمەي ءدام اۋىز تيەيىن.
— اقىرى كوندىردىم-اۋ. اپا، سونىمەن قالاي اناۋ سيىردى الاتىن بولدىڭىز با؟ ءسۇتتى-اۋ دەمەسەڭىز، ءوزى مىنەزسىز قىزىل كوز پالە... قۇداي سۇيەر قۇلقى جوق. ىتىرىنىپ، شاپشىپ تۇرادى. بايقاستاپ، ساقتانعانىڭىز لازىم. تىپتەن تەۋىپ جىبەرۋدەن دە ءجۇز جانبايدى. ءموليىپ كەپ قاراعانى بار بولسىن، كيىكشە ورعىپ جونەيدى. ءبىر پالە ءوزى...
— ە، ونى ءساليما الاتىن سياقتى عوي.
— ءا... سولاي ما؟.. ءيا... ال، ونىڭ ءبىر عاجابى سول كىسىنىڭ الدىندا جىپتىكتەي، موپ-موماقان-اق. تىرپ ەتپەيدى-ەي.
— قولى اۋىرلىعىن مال ەكەش، مال دا سەزەدى دە.
شاي ءۇستى اڭگىمە جۇيەسى سان ساققا تارتىپ، قىسقى وتىنعا، سابىننىڭ تاپشىلىعىنا دا ويىسىپ بارىپ، اياعى ەر ازاماتتان ىقسان مەن مانايدان بوتەن ءالى دە جان بالاسىنىڭ ورالماعانىنا كەپ تۇمسىق تىرەدى.
دالادان كۇزگى وكپەك جەلدىڭ قانشىقتاي قىڭسىلاپ، سارناعان ءۇنى ەستىلىپ تۇر. ءالسىن-السىن الدەكىم ۋىستاي الاقانىنا توپىراق الىپ، شاشىپ جىبەرگەندەي دە بولادى: وندايدا تەرەزە شىنىسى سىتىر-سىتىر ەتىپ، بەزەك قاعىپ قويا بەرەدى. جىلى، جارىق بولمەدەگى ەكى ادامنىڭ جۇدەۋ اڭگىمەسى سيىرقۇيىمشاقتانا ءۇزىلىپ، ءۇنسىز ىستىق شايدى سوراپتاي تارتىسىپ، تەرەڭ كۇرسىنىسكەندەرى عانا شالىنادى.
مىنە، ەندى داستارقان دا جينالدى. ءجازيرا ءوزىن بالىم قاريانىڭ الدىندا ەركىن، ەركە سەزىنەتىن؛ قاراپايىم، ىلعي دا كىشىك، اشىق وسى ءبىر اناسىنداي جاننان جىلىلىق ىزدەيتىن دە، سۇيەنىش كورەتىن، ءقازىر سونىسىنىڭ بارىنەن جۇرداي: الدەنەدەن قۋىستانىپ ۇلكەن كىسىنىڭ بىردەڭە ايتپاقتىعىن اڭداپ، بىلمەسە دە، قىسىلىپ ءجۇر. قاريانىڭ مىناۋ بەيۋاقىت كەلىسى دە، تەگىن ەمەستىگىن تۇسىنگەن ءتارىزدى.
— ءجازيراش قاراعىم، «دوس جىلاتىپ ايتار، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتار شىندىقتى» — دەمەۋشى مە ەدى ەل؟! اششى دا بولسا شىندىقتىڭ اشىقتىعى ءجون. كولگىرسىپ، كوز بوياعىم كەلمەيدى،— دەپ بالىم ەش كۇلبىلتەسىز، نەمەن كەلگەنىن سەزدىرتە ءسوزىن باستاپ كەتتى.— ءوزىڭدى مەن جاقسى كورەم، جاماناتقا قيمايمىن. ونى بىلەتىن دە شىعارسىڭ. تەرىس نيەت ويىما دا كەلگەن ەمەس. ماعان سەن تۋعان قىزىمدايسىڭ. سوندىقتان ارامىزدا ايتىلماي قالعان سىر ساندىعى جاتپاعانى ءجون عوي دەيىم. مەن جاسارىمدى جاساعان اداممىن، سەنىڭ ابىرويىڭدى ويلاپ كەپ وتىرمىن.
— ايپىر-اي، باكە-اي، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا مەن نە جازدىم؟ مۇنشالىق كۇيزەلە تاۋسىلعانداي نە بولدى؟ — دەدى ءجازيرا شىنىندا دا اڭگىمە باعدارىن ۇعىنا الماي، زورلانا كۇلىمدەپ، قوناعىنىڭ جانىنا جايعاسىپ جاتىپ.
— ەل ايتسا، سەن ىقسانمەن ءاشىنا-جاي كورىنەسىڭ. بۇل نە ءسوز؟ راس پا؟ وندايىڭ بولسا، نەمەنەگە اناۋ بەيشارا، ءقارىپ بالاعا كەل دەپ حات جازدىڭ، كۇتۋىڭنىڭ ەندىگى نە كەلىسى بار؟ تىرىسىندە كوزىنە ءشوپ ساپ، كۇيزەلتىپ، قورلاۋىڭنىڭ، ارىن اياققا تاپتاۋىڭنىڭ ءجونى جوق، ءقارىپ جاندى قينالسىن دەگەنىڭ بە؟ ءوزىڭ ايتشى، اۋىل ءسوزى بەكەر مە، راس پا؟
تەگىندە جالعان سويلەپ، تۇيىققا تىرەلىپ كورمەگەن ءجازيرا نە دەرىن بىلمەي قالدى. العاشىندا قىسىلىپ، الدەنەدەن قۋىستانعانى دا وسىنداي ءبىر تۋرا، قاراپايىم ساۋالدىڭ بولاتىندىعىن سەزگەندىكى ەدى. ايتسە دە ىقسان ەكەۋىنىڭ ارالارىندا پالەندەي دانەڭە جوق. راس، جىگىتتىڭ وزىنە دەگەن رايى بولەك ەكەنىن، ىڭكارلىگىن، ءبىرتۇرلى ساعىنا سۇيەتىنىن، باسقا كەلىنشەكتەردەن ەرەك سانايتىنىن، ارماندايتىنىن ايەل جانىمەن تۇسىنەدى... كۇيەۋىنە دەگەن پەيىلى تەرىس، الدەقالاي ءبىر بۇكپەسى ىشىندە، ويلاعانى بولسا، كەل دەپ جازۋدىڭ قاجەتى نە؟ ال، سويتە قالعاننىڭ وزىندە دە ەلدىڭ ءبارى بىردەي ونى جازعىرماسى حاق. اڭگىمە ءتىپتى. تۇپتەي كەلگەندە بار ما، وندا دا ەمەس، مىناۋ ءوزى قۇرمەت تۇتاتىن، سۇيەتىن، ەڭ سەنىمدى سانايتىن بالىم قاريانىڭ رەنىشىندە، ءشۇباسىندا. جاناشىر ادام سوزىندە قۇلاقتى ەلەڭ ەتكىزەر ۇلكەن ءبىر گاپ بار. مۇمكىن بۇكىل ەل ونىڭ ادالدىعىنا، كوڭىلىنىڭ كۇيەۋىنە دەگەن اقتىعىنا شىنىندا ءشۇبالى شىعار! وندا ءقايتتى؟ اۋ، ولاي بولسا، مەن نەسىنە تۋراسىن ايتپايىم، باس كەسپەك جەردە، ءتىل كەسپەك جوق. شىنىڭدى ايت دەپ وتىر عوي. قىسىلىپ، قىمتىرىلىپ، قايداعىدان ۇركەكتەي قورقىپ، بۇعىپ قالمايىن. كۇمىلجىگەندەي ماعان نە كورىنىپتى؟
— باكە، مەنىڭ ەندەشە سىزگە ءوز ساۋالىم بار.
— ءيا، قۇلاعىم سەندە، ايتا بەر.
— ءسىز شىنىندا دا سول قاڭقۋ سوزگە سەنەسىز بە؟
— ەل اۋزىنان ەستىگەنىمدى ايتامىسىڭ؟
— البەتتە، ارينە.
— سوناۋ وت پەن سۋدىڭ ىشىندە، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، قان كەشىپ، اجال وعىنا باسىن توسەپ جۇرگەن ارمانداي ازاماتتىڭ قاي-قايى دا قىمبات، ءوز بالامداي ىستىق. دەمەك، ايەلدەرىنىڭ ابىرويى دا ماعان بوتەن ەمەس، ويتكەنى ولار مەنىڭ كەلىندەرىم. جالعاندا سولار كىرشىكسىز، ارلارى تازا بولعاي دەپ تىلەيمىن. اينالايىن ءجازيراش، ءوزىڭ انالىققا جەتكەندە تۇسىنەسىڭ. بالا — سەنىڭ قانىڭ، جانىڭ، سول جۇدىرىقتاي جۇرەگىڭنىڭ قۋاتى. «بالامنىڭ ماڭدايىنا كىرگەن شوگىر، مەنىڭ جۇرەگىمە قادالساشى»،— دەپ انا بىتكەن شىرقىرايدى! وسىنىم بەكەر مە، ايتشى؟
— جوق، اپا.
— انە، سولاي... ال، قاراعىم، بۇل سوزگە مەن عانا قۇلاق ءتۇرىپ ءجۇر ەكەن دەمە؛ اۋىلدىڭ جەتىم كوڭىل شال-شاۋقان، كەمپىر-سامپىر، بالا-شاعاسىنا دەيىن ەلەڭدەسەدى. ءبارى دە سەنىڭ الدەقالاي اياعىڭدى شالىس باسىپ، اداسپاۋىڭدى، ەسىڭدى جيناعانىڭدى قالايدى. ايتەۋىر قايدام... بۇ دا ءبىر اقىل، ءامىر جۇرە بەرمەيتىن جەر عوي.
بالىم قاريا اڭگىمەنىڭ ءتامامدالعانىن، قايتا قاۋجاي بەرۋدىڭ قاجەتسىزدىگىن سەزدىرە باسىنداعى جاۋلىعىن تۇزەپ، قوزعالاقتاپ قويدى.
جۇقانا، جۇدىرىقتاي قاريا ءوزىنىڭ مىناۋ شىرايلى كەلىنشەكتىڭ كوز الدىندا ءوسىپ، الىپ كورىنگەنىن، ونىڭ جانىن قالاي قاتتى تولقىتقانىن، الدەبىر بۇيىعى كۇيدەن، كۇيبەڭ تىرلىكتەن ايىقتىرىپ، قايتا تۋعانداي تۇلەتىپ، ساقتاندىرا سەرپىلتىپ جىبەرگەنىن سەزبەدى.
— باكە، مۇنىڭ ءبارى دە جالعان ءسوز. راس ايتام، اپا، الىپ قاشپا جەل ءسوز...
— اينالايىن، راقمەت. ساعان سەنەم، ەسىڭ بار بالاسىڭ عوي. ءبارىمىز دە ايەلمىز، ءبارىمىز دە انامىز. سولاي ەمەس پە، ءجازيراش؟
— ءيا، اپا، سولاي،— دەدى ول بالىم قارياعا ەلجىرەي، سۇيسىنە قاراپ.
كۇزدىڭ وكپەك جەلى اۋلا ىشىندە ويناق سالىپ ءجۇر؛ تەرەزە شىنىسى ءۇن قوسا سىتىر-سىتىر ەتەدى.
5
يساحمەت سوت كەڭسەسىنەن سەندەلىپ شىقتى؛ اتىنىڭ جالىنا قولى تيگەنشە الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، كوڭىلى قوبالجۋمەن بولدى. مىناۋ قاراعايدان قيىپ جاسالىنعان، الدىندا شارباقپەن قورشالعان جالعىز تالى بار «اۋداندىق پروكۋراتۋرا» مەكەمەسى دە وعان جات سۋىق تارتادى. ءسال ايالداسا بىرەۋ جۇگىرە شىعىپ، شاقىرىپ الاتىن ءتارىزدى؛ ەرىكسىز اسىعادى. «قۇدايىم اناۋ كوزىلدىرىكتى جىگىتتىڭ قولىنا تۇسىرە كورمەسىن. ابدەن مالتەكتەتتى-اۋ، ءا؟ نە دەگەن پالە... ءتىپتى باقايدان قاعىپ، سويلەتەتىن ەمەس. سونشا شۇقشيعانى نەسى؟ قايتا اناۋ جىگىت اعاسى كىسى ەكەن. ايتپەگەندە ءىس ناسىرعا شاۋىپ-اق ەدى». يساحمەت وي ۇستىندە اتىنا قالاي قونعانىن دا، كوشەنىڭ تابان استىندا قۇيىن سوعىپ، استاڭ-كەستەن بوپ كەتكەنىن دە اڭدامادى؛ ەلىرىپ، اۋزدىقپەن الىسىپ كەلە جاتقان كوك بايتالدى شىرەنە تارتىپ تەكىرەكتەتە تۇسەدى. اۋداننىڭ ورتالىق دۇكەنى دە، قويماسى دا، كلۋبى دا ەندى، ۇزىن سوۆەت كوشەسىندە ەدى؛ يساحمەت سوعان كەپ ىلىككەندە عانا جايلانىپ «وسى مەن قايدا بارام؟»— دەگەندەي ات باسىن ىرىكتى. سول ساتىندە كولحوزدىڭ ءىردۋان ارباسى مەن قىزىل وگىزىن كوزى شالىپ «ە، ءساليما راپكوپقا تۇمسىق تىرەپتى عوي. شاماسى شارۋاسى كەلمەي قالعان، ءا؟» — دەدى. «اناۋ باقان مەن ءساليما ما؟ ىم...» ول الگىندەگى كوزىلدىرىكتى تەرگەۋشىدەي ىڭىرانىپ قويدى دا، ات باسىن كىلت بۇرىپ، وتكەلگە بەت تۇزەدى.
جايىقتىڭ ءتۇسىن بۇزاتىن كوكتەمگى تاسقىن؛ ول سارعىش تارتتىرىپ، اعىسىن دا اۋىرلاتىپ جىبەرەدى. وزگە كەزدە ونى لايلار كۇش جوق؛ ءمولدىر، تۇنىق كۇيىن ساقتايدى، سىناپتاي سىرعىپ، شىمىرلاي اعادى. يساحمەت بۇرىلىپ ارتىنا قارادى؛ اۋىل ءۇستى بوز مۇنار، شاڭ؛ ءالى دە سەيىلمەپتى. «جامان قوجان ايتىپ ەدى؛ بۇل جايىق ەۆروپا مەن ازيانىڭ بەلدەۋى دەپ. ءبىز ەۆروپا بەتىندە كورىنەمىز. سول جامان كۇشىكتىڭ ساندىراعى ءجون بە دەيىم. مىنا بەتى شاڭ، جەرى قۋاڭ... اناۋ ەۆروپا جاعى وزەننىڭ اعاش، كوك اجارى دا جاقسى، سالقىنداۋ دا». يساحمەت اتىن جەتەلەپ تۇيە تايلى جاردان تۇسە باستادى. ابدەن كۇن كوزىندە قاقتالىپ، اياققا تاپتالىپ اق توزاڭ شاڭعا اينالعان توپىراق بۇرقىراي كوتەرىلىپ، وزەنگە قاراي لاپ قويدى. وزەن ۇستىندە سەلدىرەي جوق بولدى. يساحمەت ءۇستى-باسىن قاعىپ، ات اۋىزدىعىن الدى. كوك بايتال تىلەرسەكتەن كەشىپ بارىپ پىسقىرىنا تۇرىپ قالدى؛ ول ءمولدىر سۋدىڭ بەتىندەگى ءوزىنىڭ كىشكەنە باسىن، قامىس قۇلاعىن كورىپ تاڭدانعانداي ەدى.
— حوروش كون!
— ەتو جە كوبىليسا،— دەدى قىرىلداق داۋىس.
پارومنىڭ كەپ توقتايتىن جەرىندە، جاردا ەكى ادام وتىر. ءبىرى شينەلدى، ەكىنشىسى كۇپەيكە كيگەن، باسىندا كۇنقاعارى ۇلكەن فۋراجكاسى بار ورىس؛ ەكەۋى دە قولپاڭداي تەمەكىنى بۇرقىراتا يساحمەتكە قاراپ قالىپتى. پاروم ارعى بەتتە. سيىر، ات اربا، ءۇش-تورت قوي جەتەلەگەندەر سونىڭ ۇستىندە؛ دابىرلاسقان ۇندەرى ۇزىك-ۇزىك ەستىلەدى. يساحمەت كۇپەيكەلى ورىستى تانىعانداي بولدى. «ءيا، ءيا... سول. سۋداكوۆ... جايىق بويىنىڭ قازاق-ورىسى».
— ۋا، تامىر، كىمدى كۇتتىڭ؟ — دەدى يساحمەت سۋداكوۆقا داۋىستاپ.
— پارومشىنىڭ قىزىن دا.
— ونى قايتەسىڭ؟
— ە، المايمىن با؟ مارۋسيا: «دميتريي، سەن قازاقتىڭ قاي شالىنان كەمسىڭ. توقال كەرەك بولسا، الىپ قال. الماساڭ سەن ءۇشىن مەن ارلانام. جىگىتتەر قايتقاندا توقال ماسەلەسى قيىن بولادى»،— دەگەن. ءوزى ۇلىقسات بەرىپ وتىرعاندا كۇن-ۇزاتىپ جىنىم بار ما. ءارى ايەلىمدى قورلاندىرىپ...
يساحمەت ءازىل ۇشى وزىنە تيسە دە ەلەمەي، شالقاقتاي كۇلدى.
سۋداكوۆ دوڭەس مۇرىندى، شۇڭىرەك، كوك كوز، جىلى ءجۇزدى ادام. وزگە جايىق بويىنىڭ كازاك-ورىستارىندا ءبىر كۇرەك ساقال، جەبەلى مۇرت مۇندا جوق. ەرنى دە جۇقا؛ ەكى ەزۋىندە ءومىرى جازىلمايتىن ايقاستى ءاجىم جاتىر. الگى ساۋلەلەنەدى دە تۇرادى. قازاق تىلىنە جۇيرىك؛ ءار ءسوزى تەڭەۋ، ماقال-ماتەل. سالت-جورالعىسىنا دا جەتىك. قازاقپەن ىلىك-شاتىستىعى دا جوق ەمەس؛ جالعىز قىزىن بەرىپ وتىر. بۇرىن «رۋلاس» بوپ، شۇيىركەلەسىپ جۇرە بەرەتىن بولسا، ەندى جاقىنداپ كەتسە، «قۇدا، قۇداعي، قۇداشالاپ» قالجىڭدايدى. دۇنيەدە مەنەن مىقتى جان جوق-اۋ، ءا؟ بۇكىل قازاق حالقى قۇدالارىم، قۇداعيلارىم»،— دەيتىن ول ءجيى.
قازاقتىڭ مىنەزىندە سابيلىك كوپ قوي؛ ول سەنگىش، كەڭ، دارقان. مۇمكىن ەن دالادا ەركىن سايران قۇرىپ، تابيعات دۇلەيىمەن عانا تىرەسىپ وسكەننەن دە شىعار؛ ول ۇساقتىققا بارا بەرمەيدى. سەنگەن، قۇرمەت تۇتقان ادامىنا كول-كوسىر؛ جەر انا بەرگەن بايلىقتى ماڭداي تەرىمەن الىپ وتىرسا دا - ساتپايدى، سىيلايدى. ويتكەنى ساۋداگەر ەمەس، ونى ار كورەدى. كۇزدىكتە، تارى ورعاندا: «بىرەر قابىن قالاعا اپارىپ ساتساڭدارشى» دەگەندە «قويشى، ميترەي، سونان نە بولار دەيسىڭ. ەركەك باسىمىزعا ۇيات ول. سەن اناۋ ءبىر قابىن الا كەت. كوجە قاتىق قىلارسىڭ»،— دەيتىن ەدى؛ ونى سۋداكوۆ ءالى ۇمىتقان جوق. قيىق كوزى كۇلىمدەي قازاق بارىن قوناققا تارتادى. ول اناۋ-مىناۋعا قاباق تا شىتپايدى؛ ابدەن شەگىنە جەتىپ، توزگىسىز كۇيگە تۇسكەنشە كەشىرىمشىل. كوڭىلى ءبىر قالسا، قايتۋى قيىن. مۇنىڭ ءبارىن سۋداكوۆ بالا كۇنىنەن كوزىمەن كورىپ، ءبىلىپ، قۇرمەت تۇتىپ ءوستى؛ سونان دا بولار ەل ونى «مەترەي» دەپ سىيلايدى. يساحمەت قىت-قىتتاي كۇلىپ، جانىنا كەلگەندە ول ۇشىپ تۇرىپ ءتوس قاعىسا كورىستى.
— ءاي، مەترەي-اي، سەنىڭ ءازىلىڭ قالمايدى-اۋ،— دەدى يساحمەت ءالى دە كۇلىمدەپ.
— يسەكە، اللا تاعالا كۇلكىدەن جازباسىن دەڭىز.
— ە، سولاي عوي.— ول ات ايىلىن تارتىپ، اۋىزدىعىن سالدى. ءدميترييدىڭ جانىندا وتىرعان جۇدەۋ ءوڭدى، ءبىر اياعى جوق، شيكىل سارى ورىسقا يەك قاعىپ امانداسقان بولدى؛ ايتسە دە جاتىرقاي ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. «قايدان جۇرگەن نەمە؟» — دەپ ويلادى.
سۋداكوۆ يساحمەتتىڭ ويىن سەزدى مە:
— يسەكە، مىناۋ ءبىر پاقىر ادام. مايداننان اياعىنان ايرىلىپ سەلوسىنا كەلسە، ءۇيىن نەمىستەر ورتەپ كەتىپتى. قاتىن-بالاسىن اتىپتى،— دەدى باياۋ.
— ءا...
— سونان باس اۋعان جاققا جۇرە بەرىپتى. وتكەن جۇما ۇيشىككە كەلگەن ەكەن. كەشە بىزدىكىندە بولدى. اۋدان ورتالىعىندا جۇمىس كوپ، قال دەسەم، جوق كولحوزدىڭ بىرىنە، نە فەرمىگە بارام دەپ بولمايدى.
— ە، پاقىر-اي، ءقايتسىن. ۇمىتايىن دەيدى عوي.
— مەن ءسىزدىڭ اۋىلدى قول كورىپ وتىرمىن. وعان قالاي قارايسىز؟ از دا بولسا ەگىستەرىڭ بار. ءوزىڭىز بىلەسىز، ورىس جەر شۇقىماسا ىشكەن اسى بويىنا تارامايدى عوي.
— ە، مەترەي-اي، مەندە نە تۇر. كەلمەسىن دەر دەدىڭ بە؟ ءجۇرسىن... جۇمىس تابارمىز.
— وسىنىڭدى ايتارىڭدى ءبىلىپ ەدىم،— دەدى سۋداكوۆ.— بىزدىكىنە سوقپاي باراسىز، ءا؟
— سوقتىم نە، سوقپادىم نە. بولسا دا سەن ۇيدە وتىرمايسىڭ. جۇمىرتقا، بالىق ساتقان سەنىڭ سوڭىڭنان بازارعا بارىپ جىندىمىن با؟!.
— وھ، قۇدا، ءولتىردىڭ-اۋ. قاپ، وسى ءبىر دوربانى بەرمە دەپ ەدىم قاتىنعا. «دميتريۋشكا، ارزان باسىنە بەرە سالسايشى. جەيتىن بالا جوق. كوپ جينالىپ قالدى» دەگەنسىن، اڭقاۋ باسىم الىپ شىعايىن. جوق، سەن مەنى ءولتىردىڭ، يسەكە. مىنانى جايىققا اتىپ جىبەرسەم بە؟ سۋدى بۇلدىرەدى-اۋ، ءا»؟
— و، شىركىن-اي، ءا؟ قانداي باتىلسىڭ-ەي. سەنىڭ ون شاقتى جۇمىرتقاڭا...
— توقتا، يسەكە... توقتاي قال،— دەدى مەترەي سويلەتپەي.— مەنىڭ سىرباز، سۇلۋ قۇداشام كەلە جاتىر.
يساحمەت تە جالت قارادى. وزەننىڭ تۇيە تايلى جارقاباعىنان ءبىر قىرىنداي يناعاشتى، اياعىندا كەرزى ەتىك، ۇستىندە كۇپەيكە، قوڭىر ورامال تارتقان اققۇبا كەلىنشەك ءتۇسىپ كەلەدى؛ جۇپىنى كيىمنىڭ ءوزى ايەلدىڭ سۇلۋ ءمۇسىنىن جاسىرا الماي قالىپتى. توق بالتىرى دا، قىپشا بەلى دە سىلاڭ جۇرىسىنەن ءبىلىنىپ، مەن مۇندالاپ تۇر. «ءباتىر-اۋ، مىناۋ تۋرا ءبىزدىڭ ءجازيرا سياقتى عوي». يساحمەت ەرىكسىز تامسانىپ قويدى. كەلىنشەك ءۇش ەركەكتىڭ قادالا قالعانىن سەزبەدى مە، جاعاعا يناعاشىن تاستاپ، ەكى شەلەگىمەن سۋدى كوسىپ الدى. ءسال جوعارىراق اپارىپ قويدى دا، قايتىپ كەپ سالقىن سۋمەن بەتىن شىلادى؛ ءار ساۋساعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن تامشىنى قىزىقتاپ ۇزاق تۇردى. وزەننىڭ ورتاسىنا كەپ قالعان پارومعا قاراپ، ويعا بەرىلگەندەي دە. مۇمكىن ول مايدانداعى كۇيەۋىن ەسىنە العان شىعار؛ الدە وسى وزەن بويىندا تۇڭعىش رەت ونىمەن كەزىكتى مە ەكەن؟..
— ۋا، قۇداشا، سالەماتسىز با؟!.
سۋداكوۆتىڭ قىرىلداق داۋسى تارعىلدانا شىقتى. كەلىنشەك تاڭدانا بۇرىلدى... ناعىز بوتا كوز. كوز استىنان كۇلىمدەي قارايدى.
— شۇكىر... ءوزىڭىز دە ەسەنبىسىز، مەترەي-اعا؟!.
— دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا اللا دەپ جۇرەمىز. قۇداشا، مىناۋ ءبىر سازان مەن ءجايىننىڭ جۇمىرتقاسى ەدى. اناۋ ۇيىڭدەگى كىشكەنتايلارعا ءپىسىرىپ بەرەرسىڭ، الا كەتشى قۇداي جارىلقاسىن.
— سازاننىڭ؟
كەلىنشەك «ءاپ» دەگەندە تۇسىنە الماي قاتتى ابىرجىدى. ۇزىن كىرپىكتەرىن ءجيى قاعىپ، ويلانىپ قالدى. ارينە سازاننىڭ، ءجايىننىڭ جۇمىرتقاسى بولمايتىنىن بىلەدى؛ ايتسە دە بىردەن اڭدامادى، ىلە سىقىلىقتاي كۇلدى:
— قويىڭىزشى ءتىپتى،— دەدى ول يساحمەتتەن قىمسىنا، قولىمەن ەرنىن كولەگەيلەپ.
— نانبايسىڭ با، قۇداشا؟ مىنە،— دەپ مەترەي قوياردا-قويماي جۇمىرتقانى دورباسىمەن اپارىپ بەردى.
پاروم جاعاعا كەپ تىرەلدى. بەيتانىس ورىس ورنىنان تۇردى؛ الاسا، ءتورتپاق ەكەن. قارۋلى سياقتى. بالداعىنا سۇيەنىپ:
— ال، دميتريي، ءدام-تۇزىڭا راقمەت،— دەدى.
— وستاپ، جولىڭ بولسىن! الدەقالاي ۇناماسا وسىندا كەل، جاراي ما؟
— جاقسى...
6
وزەننىڭ ارعى جاعاسىن بەرگى بەتپەن سىم جالعاستىرادى؛ پاروم سونى بويلاي جۇزەدى. سول سىمدى شىرەنە تارتىپ تۇرعان كۇن قاقتى، شويىنداي، مىعىم شالدى كورمەسەڭىز، ونى ءبىر توبەسى جوق، قالقىپ كەلە جاتقان شاعىن، بۇزاۋ قوراسى ەكەن دەپ تە قالار ەدىڭىز.
وستاپ بۇعان تاڭىرقامادى. دنەپر بويىندا وسكەن وعان بۇل جاڭالىق ەمەس. ءقازىر دە سول شىمىرلاپ، كوگىلدىرلەنە اعىپ، مىڭ قۇبىلعان سۋ بەتىنەن ول ءوزىنىڭ ورتەنگەن دەريەۆنياسىن كورگەندەي اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. يساحمەت ونى اڭدامادى ما، قالاي، مويىن بۇرعان جوق. و دا ءوز ويىنىڭ الديىندە، وتكەلشى تارتقان سايىن كەرىلە ءتۇسىپ، «شولپ» ەتىپ سۋ بەتىن قامشىلاي باتقان سىمعا قاراپ تۇر. وڭ قولىندا كوك بايتالدىڭ تىزگىنى؛ ساعالدىرىعىنا تاقاۋ، مىتىپ ۇستاپتى. «بىرەۋگە ور قازام دەپ نەم بار ەدى؟ شىنىندا مەنىكى اڭعالدىق. ايتپەسە سەزىگىمدى بىلدىرەم دەپ اق جۇرەك كورىنبەك بولام با؟ وعان كىم سەنەدى؟ ءتىپتى بىلاي ويلاعاندا دا ەسەپسىز، جامانداۋىم مۇمكىن بە؟ جو... جوق، بۇ جەردەن مەن ءسۇرىندىم. كوزىلدىرىكتى ءبىلىپ وتىر. الىمدى جىگىت ەكەن. قايتا موسقال اڭعال ما دەدىم عوي. مۇمكىن ول اناۋ جاستان دا گورى ارىدەن شالعالى ەمەكسىتىپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي بوپ الىپ، ءبىر-اق تارتپاق پا ەكەن؟ ول جىگىتتىڭ تىزگىنىن قولىنا بەكەر الماعان شىعار. ءيا، مۇنى ەندى قايتالاماعان ابزال. باقاننىڭ كوزىنە كوك شىبىن ءالى ۇيمەلەر... مەنى قورلاعانىن سەزبەيدى دەيتىن شىعار. ارينە، ىراش تا سولاي ويلايدى. ە، ونى قويشى، باقان بولماسا... ول ءبىر اۋ، قارماق تۇرعاي جۇدىرىقتاي شاعالا دا ءىلىپ كەتەر شاباق ەمەس پە؟ قاتىننىڭ قايسىسى شورتان دەيسىڭ. قاتىن دا ءبىر، ەسكەكسىز قايىق تا ءبىر»... ول وستاپقا قاراپ، ونىڭ ءالى سول قوزعالماي سۋدان كوز الماعانىن كوردى: «و، بەيشارا-اي! قانداي دەگەنمەن ۇلپى-وتانىڭنان ايىرىلۋ قيىن-اۋ. ءقايتسىن. ماڭگىرىپ جۇرە بەرگەن عوي. ءيا، ەسكەكسىز قايىق تا قيىن. Heگe؟ ءتاڭىرىم-اۋ، قايىق تابا الماي جۇرگەن باقان سياقتى از با؟» يساحمەت ءوز تەڭەۋىنە ءدان رازى؛ ەزۋ تارتىپ قويدى. قايىق بولسا قولمەن، اياقپەن ەسىپ تە وزەننەن وتە بەرۋگە بولادى عوي. وزەن دە — ءومىر. اعادى دا جاتادى. ونان جامان دا، جاقسى دا، ۇلى دا، ۇرى دا وتەدى. ءبارى دە كوك توبەنىڭ باسىنا بارعاندا تەڭەسىپ، ەكى مەتر جەردى الىپ جاتادى. ۇلىقتىق تا، كىشىكتىك تە قالادى. ەڭ جاقىن اناڭ دا، جارىڭ دا سەنىمەن بىرگە بارىپ، قاتار كومىلمەيدى. جالعىز تۋىپ، ومىردەن جالعىز كەتەسىڭ. ءيتىس-تارتىستىڭ قاجەتى نە؟ نەگە مەن وزگە، اناۋ جاس تا بولسا باس ءىقسانداي بوپ وتپەيىم. ايتەۋىر جىلى ءسوزىن ايتىپ، ءبىر ءسات تە بولسا «ادال ەدى» دەمەي مە؟ جو-جوق. مەن باقاننان كەگىمدى الماي تىنبايمىن. ول ءوزىنىڭ قالاي شالقاسىنان تۇسكەنىن دە سەزبەي قالادى. سونان كەيىن قولىمنان كەلگەن جاقسىلىعىم بولسا ىستەرمىن. مەن ولگەندە باقان نە دەسە، و دەسىن. مولام توپىراعى ونان قۋارمايدى... وسى مەن ءولىمدى كوپ ويلاپ كەتتىم. قارتايعاندىكى مە؟ قارتايعان ادامعا عانا ءتان بە؟ مۇمكىن بۇ دا تابيعي جاي شىعار؟ ادام ساعاتى جاقىنداعاندا ءوزىن-وزى سوعان مويىن ۇسىندىرىپ، ەتىن ۇيرەتە مە؟ ايتەۋىر ءولىم ءجيى ەسىمە تۇسەتىندى تاپتى. تۇلا بويىم مۇزداپ، قاتتى شوشىندىم. قۇداي-اۋ، ەلىمنەن قورقاتىن دا ءتارىزدىمىن عوي...»
— ءاھ... كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ كولحوز الىس پا؟
بەيتانىس، بالداقتى ورىس. «جۇدەۋىن-اي. بىرەر اي قىمىز بەن شۇباتقا جاتقىزىپ، تىنىقتىرسا عوي؛ قىزارا ءبورتىپ، اناۋ اسپان تۇستەس كوزى جايناپ جۇرە بەرەر ەدى-اۋ، ءا»،— دەپ ويلاپ ۇلگەردى يساحمەت. وستاپ شىدامسىزدانا جوتكىرىنىپ:
— كولحوز قانشا شاقىرىم؟ — دەدى سۇراعىن قايتالاپ. شاماسى يساحمەت سۇراعىمدى ەستىمەي قالدى دەسە كەرەك.
— ءا... كولحوز با؟.. ون بەس، جيىرماداي بولار. ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— ە، ونشا قاشىق ەمەس ەكەن عوي.
— جاياۋ جۇرمەك پە ەدىڭىز؟
— نەسى بار؟ جۇرمەكپىن.
— قويىڭىز. مىنا اتقا مىنگەسىپ كەتەمىز. ونى ءتىپتى ايتۋشى بولماڭىز،— دەدى يساحمەت تازا ورىسشالاپ. قاباعىن دا شىتىپ قويدى.— مەنى ەل الدىندا ۇياتقا قالدىرماقپىسىز؟
— نەگە؟
— قازاقتى ءسىز بىلمەيسىز. دەنى دۇرىس قازاق قوناعىن جاياۋ سالپاقتاتپايدى.
— ءسىز قىڭىر شالسىز-اۋ دەيىم.
وستاپ كۇلىپ قويدى. كۇلكىنىڭ دە ءتۇرى بار عوي؛ مىنادا ءسۇيىنۋ، ەلجىرەۋ سەزىلەدى. يساحمەتتىڭ وعان كوڭىلى جىلىپ قالدى.
— ە، ءسىز دە، باۋىرىم، قوي اۋزىنان ءشوپ الماس كورىنبەيسىز.
پاروم ەشكى تۇمسىعىمەن قيىرشىق جاعا توپىراعىن سۇزە، لىقسي توقتادى. وتكەلشى قۋناقى ەكەن، سەكىرىپ ءتۇسىپ، بۇيىردەگى ارقاندى تارتىپ، جاعاداعى قازىققا بايلاي باستادى. اعىس كوزگە كورىنبەگەنمەن قاتتى-اق، سونىڭ وزىندە قىرىنداي تارتىپ جونەلدى. ەكىنشى باسىنداعى ارقاندى دا بايلاعاننان كەيىن تىنشىپ، پاروم جۋاسىعانداي بولدى. كولبەۋ، استىندا تىرەۋى بار جاعاداعى باسپالداققا ول ءدال كەلدى؛ سونىمەن جولاۋشىلار تۇسە باستادى.
— يسەكە،— دەدى وتكەلشى كوك بايتالىن جەتەلەپ تۇسە بەرگەن قارتتىڭ جانىنا كەپ.— مىناۋىڭ كىم؟
ول يەگىمەن بەيتانىس، ءبىر اياعى جوق، بالداقتى ورىستى مەڭزەپ تۇر.
— اسكەردەن كەلە جاتىر. ءۇي-وشاعىن پاشەستەر ورتەپ جىبەرىپتى. تۇلدىر باسى قالعانسىن ماڭگىرىپ جۇرە بەرگەن عوي. الگى مەترەي ەدى تانىستىرعان. اۋداندا قالماي كولحازعا بارام دەپتى.
— وتتىقتارىڭىز بار ما؟ — وستاپ يساحمەت پەن وتكەلشى شالدىڭ جانىنا كەلدى.
— بار، بالام.
وتكەلشى قارت قالباڭداپ جانقالتاسىنان بىلتە مەن قايراق تاس، تىلدەي ارانىڭ سىنىعىن شىعاردى. سونسىن تاستى ارانىڭ سىنىعىمەن ۇرعىلاپ ۇشقىنداتىپ بىلتەنى تۇتاتتى دا، ءسال ەرنىن شۇيىرە ۇرلەپ وتىن قوزداتتى. ءسويتتى دە قارت الگىمەن جىگىتتىڭ ماحوركى شىلىمىن تۇتاتىپ بەردى.
— وتتىعىڭىز قىزىق ەكەن.
— قىزىعىنان بۇرىن، بالام، اسا سەنىمدى وتتىق. ۇياتقا قالدىرمايدى ايتەۋىر.
وستاپ ەكى قارتتىڭ الگىندە شۇيىركەلەسە قالعاندارىندا اڭگىمەلەرىن بۇزىپ جىبەردىم بە، دەگەندەي بولعان؛ تەمەكىسىن تۇتاتىپ العانسىن، راقمەتىن ايتىپ ىعىستاپ اناداي جەرگە، ىلگەرى بارىپ كىدىردى.
— يسەكە، الگى ورىسىڭ قاي مايداندا بولدى ەكەن؟ بىلمەيمىسىڭ؟ سۇرامادىڭ با؟ – دەدى وتكەلشى.
— سۇراعانداي بولدى ما؟! جاڭا عانا وسى جاعادا كەزىكتى.
— ءا... بەلورۋس مايدانىندا بولسا مەنىڭ بالامدى كورۋگە ءتيىس قوي.
— ە، ارينە. جانە دە سەنىڭ بالاڭ ءوزى جانىپ تۇرعان وت ەمەس پە.
— ۇمىتپاپسىز...— وتكەلشى يساحمەتتىڭ سوزىنە كوڭىلى تولىپ، مارقايىپ قالدى؛ ىلە ءجۇزى قايتا كولەڭكەلەنىپ،— سوڭعى اي، يسەكە، حات كىدىرىستەدى. قايدان بىلەيىن، قورقام...
— قوي، نە بولسا سونى جاماندىققا جوري بەرمە. جاۋدى تىقسىرىپ قۋىپ بارادى. قول تيەدى دەيمىسىڭ.
— ءيا... يسەكە، اناۋ جىگىتتەن ەپتەپ، كوڭىلى ءبىر جايلانعاندا بالامدى... مەنىڭ... قۇلاق قاعىس سۇراپ كورەرسىز. جاراي ما؟ ءقازىر ونىڭ ءجونى بولماس. ءوزى مىنا مەنىڭ قاسىمدا قالۋعا قالاي ەكەن، ءا؟ مەن وعان تۇك ىستەتپەس ەدىم. قارايىپ جانىمدا جۇرە تۇرسا بولعانى.
— ە، سۇراپ كور وزىنەن،— دەدى يساحمەت اتىنىڭ ايىلىن تارتىپ، اۋىزدىعىن سالىپ جاتىپ.
— بالام، وسىندا مەنىڭ قاسىمدا قالۋعا قالايسىڭ؟ — دەپ وتكەلشى ورىس ءسوزىن بەلىنەن باسا سويلەدى. وستاپ ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن، ونىڭ سوزىنەن ەمەس، اناۋ كۇلىمدەگەن قيىق كوزىنەن، جىلى جۇزىنەن سەزىنىپ:
— راقمەت، سىزگە... مەن نە دە بولسا كولحوزدا بولعىم كەلەدى،— دەدى.
— مەيلىڭ، بالام. ۇناماسا تۋرا ماعان كەل. قارماق سالاسىڭ، دەمالاسىڭ.
— راقمەت، راقمەت... جاقسى.
سونان وزەننەن ۇزاپ قىرلىق جولعا تۇسكەنشە وستاپ تا، يساحمەت تە ءتىل قاتىسقان جوق؛ كوك بايتالدىڭ تىنىش تەپەڭىنە تەربەلىپ كەلەدى. يساحمەت ويىنا تاعى دا ىراش، اناۋ فەرمانىڭ ءبىر تابىن سيىرى ورالىپ، ەرىكسىز «امان بولعاي ەدى» دەگىزەدى؛ اسىرەسە ىراشتىڭ مىنەز كورسەتە باستاعانى قاتتى الاڭداتادى: «ءۇي اڭىراپ تۇرعان شىعار. قاتىنسىز وشاقتىڭ نە بەرەكەسى بار؟ ەرتەڭگىسىن مال ساۋىلماي جىبەرىلگەن. كەشكە جەلىنى سىزداپ، بەبەۋ قاعىپ كەلگەندە ايەل بولماسا دا قيىن. مىناۋ قوناقتى قايتتىم؟» مىڭگەسىپ كەلە جاتقان وستاپتىڭ بالداعى اۋىق-اۋىق، اڭداۋسىز كوك بايتالدىڭ شابىنا تيسە، ەلىرە، ىرعىپ كەتەدى. وندايدا ىشتەي كۇيىنىپ كەلە جاتقان يساحمەت سەلت ەتىپ:
— ءتا!.. جامانداتقىر قايتەدى-ەي! — دەيدى.
قان ساسكە. اعال-جاعال كۇزگى دالا، ءزارسىز كۇن جولاۋشى جانىن قۇلازىتىپ، كوڭىلىن كۇيزەلتەردەي رەڭسىز-اق؛ ول از دەگەندەي لىپا جەل جوق، تىنشۋ. انە، جولدان قيىستاۋ ەسىك-تەرەزەسىز، ۇڭىرەيگەن جالعىز قىستاۋ قاپ بارادى. كۇنى كەشە «شايحانا»، الدە شوپاننىڭ ءجايى بولدى ما كىم بىلەدى؛ ەر-ازاماتتارى مايدانعا كەتكەنسىن، قاتىن-بالا ەل قاراعا تارتقان عوي. قيىندىق، تۇرمىس اۋىرلىعى ادامدى بىرىنە-بىرىن جاقىنداستىرىپ، مۇڭداستىققا شاقىرماي ما؟! ءيا، ونى مىناۋ يساحمەت قانا بىلەدى؛ ارينە وستاپقا بۇل جۇمباق؛ ءار تۇستان ويدىم-ويدىم، توقىمداي ويپاتتى كوزى شالسا جايناڭداي قالادى دا، قۇلازىعان ۇشى-قيىرسىز جازىققا تۇسكەندە قاباق شىتادى؛ ءبىرتۇرلى ءبىر جاعى تاڭىرقاسا دا، ءبىر جاعى الدەنەدەن سەزىكتەنىپ، كەڭ دۇنيەدە جالعىزسىراعانداي بولادى. وندايدا ءۇن قاتىپ، دىبىس بەرىپ وتىرعىسى كەپ كەتەدى:
— ءيا، سىزدەرگە دە سوعىس وڭاي ءتيىپ جاتپاعان ەكەن.
— ارينە، باۋىرىم... قايتا ءقازىر جاقسى عوي.
كوك بايتال اۋىلدىڭ جاقىندىعىن سەزدى مە، قۇلاعىن قايشىلاپ، شۇرقىراي كىسىنەدى.
— سۇپ-سۇر، ساماننان سوققان قاقىرالار. ءبىر ءتىس شۇقيتىن تال جوق. جازدا قيىن-اق شىعار،— دەدى وستاپ ءسال دوڭەس جەرگە ورىن تەپكەن شاعىن اۋىلدى كوزى شالىپ.— مەنىڭ بايقاعانىم بۇ جاقتاعى ەل، اۋىلدى ىلعي بيىك جەرگە سالادى بىلەم، ءا؟
— جايىق ارناسىنان شىعىپ، كوكتەمدە بۇل توڭىرەك تەلەگەي-تەڭىزگە اينالادى. سوندايدا سۋ الىپ كەتپەسىن دەيدى عوي.
— ءا...
— بايقايىم، وستاپ، سىزگە اۋىلىمىز ۇنامادى-اۋ، دەيىم؟!.
— نەگە، اقساقال؟!. كەلىپ تە قالىپپىز-اۋ.
— ءيا...
يساحمەت ات باسىن اۋىل سىرتىنا قاراي بۇردى. كوشەدە كەز كەلگەن سىعىراڭداي قاراپ: «مىناۋىڭ كىم، يسەكە؟» — دەپ سۇراپ مازالار دەگەن سياقتى. ءارى ەرتەڭگىسىن كەتكەلى مال يەسىز؛ مۇنىڭ اۋداننان كەلە جاتقانىن بىلسە، ىلعي قىدىرىستاپ جۇرەدى دەۋى دە مۇمكىن عوي. ءۇيدىڭ دالاعا قاراعان، سىرت جاقتاعى كىشكەنە ەسىگىن اشىپ، وستاپتى العا وتكىزىپ جىبەردى دە، ىلە ءوزى اتىن جەتەكتەي كىردى. قاقپا سول بەكىتۋلى كۇيى، اشىلماپتى. «ءا... ۇيگە مۇلدە كەلمەگەن بولدى. ءجون... ءجون. ءىس ناسىرعا شاپتى دە. قايدا ءجۇر، ءا؟ ءوي، سەن قاتىندى ما، تۇرا تۇر».
— و، اقساقال، سىزدىكى ءۇي جاقسى،— دەدى وستاپ شارباق قورانى كوزىمەن شولىپ ءوتىپ.— ناعىز شارۋا ادامنىڭ ءجايى.
— ە، نە وڭعان شارۋا دەيسىڭ.
يساحمەت بەيتانىس ورىستىڭ جۇزىنە تۇڭعىش رەت تۋرا قارادى؛ بۇ دا سۋداكوۆ سياقتى دوڭەس مۇرىن، تەك شىقشىتتى. قيىلتا قويىلعان سارى مۇرتى بار. ۇستىندەگى شينەلى كونەتوز. پيلوتكاسىن ءبىر شەكەسىنە قيسايتا كيىپتى. وڭ جاعىنان سارى بۇيرا كەكىلى شىعىپ تۇر. سىڭار اياقتا كەرزى ەتىك. «ەكىنشىسىن تىزەدەن جوعارى كەسكەن بە، قالاي؟» شينەلىن اعىتىپ ەدى؛ ءتۇسى وڭعان گيمناستەركەسى كورىندى. ءوڭىرى تولعان مەدال. ساۋدىر-ساۋدىر ەتەدى. «مىناۋ تەگىن جىگىت بولمادى. ىم...» يساحمەت ەركىنەن تىس ماناعى تەرگەۋشىگە ەلىكتەپ بارا جاتقانىن سەزىندى دە، ويىن كۇرت ءۇزىپ جىبەردى.
— وستاپ، سەن شەشىن، ۇيگە كىرىپ جۋىنا بەر. Meن كەمپىرىمدى قاراپ كەلەيىن. باقتاشىمىن عوي. مالىم دا يەسىز ەدى. ونى دا بىلەيىن. كەشىكسەم قوبالجىما،— دەدى يساحمەت كوك بايتالدى جەتەلەي قاقپاعا بەت الىپ.— ول فەرمادا شىعار.
— كىم؟
— ە، كەمپىرىمدى ايتام.
— ا... جاقسى، جاقسى...
كوك بايتالدىڭ باسىن يساحمەت ورىسكە، وزەن بەتكە قاراي بۇردى. «مالدى... مالدى تاۋىپ الايىن. ىراش قايدا كەتەر دەيسىڭ». ول ۇستى-ۇستىنە قامشىنى باسىپ جىبەردى. كوك بايتال دىردەكتەي ءتۇسىپ، جۇلقىنا جونەلدى. يساحمەت تىزگىندى قويا بەردى، ۇشىرتىپ كەلەدى. قارسى سوققان جەل ەكپىنى مۇنار تارتقان قارت كوزىن سۋلاندىرىپ، جەپ بارادى. ەسكى وشاق ورنى، مال قاڭقاسى قىلت ەتىپ كورىنىپ قالىپ جاتىر. جازىق دالا ات تۇياعىنىڭ استىندا كەرىلە تۇسكەندەي سوزىلىپ، تەربەلىپ كەتە بەردى. وزەنگە جاقىن قالىڭ جىڭعىلعا تايالعاندا عانا ات باسىن ىرىكتى. ارىنداپ، ابدەن ەسىرىپ العان كوك بايتال ويناقشىپ، جىرا-جىقپىل، وردان ورعىپ ءبىراز باس بەرمەدى. قارتتىڭ الاقانى كۇلدىرەپ، ويىلىپ قالدى؛ «ءا، قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭ. مال تابىلعانسىن سەنىڭ كەرەمەتىڭدى كورەرمىن. جازىققا شىعارىپ الىپ، اششى تەرىڭدى سىعىپ الماسام با؟!» — دەپ ويلادى ول. سيىرلاردىڭ تىزبەكتەلە وزەننەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن، سوڭىندا اق ورامالدى ايەلدىڭ قايىرمالاپ قاقپالاپ جۇرگەنىن كورگەندە يساحمەت قاتتى قۋاندى؛ كارى كوز مالىنىڭ تۇپ-تۇگەل ەكەنىن دە اڭداپ ۇلگەردى. «ىراش پا؟ و، اينالايىن-اي... قوي، ول ەمەس قوي. بۇل كىم؟ ءجازيرا ما؟» ول اتىن تەبىنىپ جىبەرىپ، قايىرۋ بەرمەي كەيىن قاشۋمەن بولعان ەكى-ۇش سيىردى قامشىلاپ قۋىپ تاستادى دا، قايتىپ ورالدى. ءجازيرا ۇستىندە كونەتوز قوڭىر پەنجاك، اياقتا ەتىك، اق ورامالدى جاق استىنان بوس تارتىپتى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى ويماقتاي شۇقىرلانىپ، كۇلىپ تۇر. «ءاي ءوزى ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي-اۋ. ايەل الماعان ءىقسانداي جىگىت بەكەر كۇرسىنبەيدى ەكەن. توقتا... مۇنىڭ سيىر قايىرىپ جۇرگەنى نەسى؟ الدە ىقسان مالدى بۇعان تاپسىردى ما؟»
— يسەكە، ەسەنبىسىز؟
«ءاي وسىنىڭ جاۋدىراعان كوزىن-اي. ۇزىن، اناۋ قويۋ قارا كىرپىگىنەن سۇيەر مە ەدى، ءا؟» — دەپ ويلادى يساحمەت ەرىكسىز سۇيسىنە، بىردەن جاۋاپ قاتا قويماي.
— ءجازيراش، امان با؟ ءبىر شارۋام بوپ اۋدانعا بارىپ قايتقام.
— مەن ءسىزدى ەرتەڭگىسىن كورگەم. اسىعىس سياقتاندىڭىز. دارىگەرگە كورىنگەلى بارا جاتقان شىعار دەپ ويلادىم. ساۋىننان كەيىن مالدى ورگىزىپ جىبەردىم. ساسكەگە دەيىن كورىنبەدىڭىز، سونسىن ءسىزدى جوقتاتپايىن دەپ شىقتىم. ءارى قولىم دا بوس ەدى،— دەدى ءجازيرا كۇلىمدەي.
— وي، اينالايىن، راقمەت. باقىتىڭ جانسىن، وزگە نە دەيىن...
يساحمەت ىرزاشىلىعىن قالاي ءبىلدىرۋدىڭ رەتىن بىلمەگەندەي، قوبالجىپ تۇرعان جاننىڭ رايىن تانىتتى. «ءبىر شارۋامەن باردىم» دەگەنىم بەكەر بولدى-اۋ. نە شارۋا؟ سونشالىق تىعىز-تاياڭ نەعىلعان شارۋا، دەمەي مە؟ مەنىكى نە؟ بۇگىن كۇنۇزاعىنا شاتاسۋمەن بولدىم-اۋ.
— كورشى قاقىنان بۇرىن، ءجازيراش، ادالسىڭ عوي. نەگە كەتىپ بارا جاتقانىمدى دا ءبىلىپسىڭ. سەنەن جاسىرىپ قايتەيىن، سوڭعى كەز اۋىرام عوي،— دەدى يساحمەت قاباعىن شىتىپ.— ءسويتىپ ءجۇرمىن دەيمىن بە مەن قازاقتاي. وسى شال جىلانادى دا جۇرەدى ەكەن دەمەسىن دەيىم. راقمەت ساعان، ءجازيراش. ىقسان دا رەنجىگەن شىعار.
— اعا، و كىسى دە اۋدانعا كەتكەن.
— نەگە، جايشا ما؟ — دەدى يساحمەت تاڭدانا.
— اياعىنىڭ جاراسى ءىسىنىپتى. سونى دارىگەرگە كورسەتپەكشى.
— ءقاۋىپتى ەمەس پە ەكەن ايتەۋىر؟
— بىلمەيىم، اعا.
— ىم... اينالايىن، ماعان اۋداننان ءبىر ورىس ەرە كەلىپ ەدى. ۇيسىز-كۇيسىز ءبىر پاقىر ەكەن. سونى ۇيگە جالعىز تاستاپ كەتكەم. ىراش جوق. ءالى دە بولسا، جارتى ساعاتتاي مالدى قاراي تۇرساڭ قايتەدى، ءا؟ ءتىپتى سۇراۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز-اق.
— ماقۇل... ساۋىنعا دەيىن ەرتە عوي. قاراسام، قارايىن.
— وي، الدا رازى بولسىن، اينالايىن. مۇنىڭدى مەن ەش ۇمىتپاسپىن،— دەدى يساحمەت شىن پەيىلىمەن.
ونىڭ مۇنان كەيىنگى جۇرىسىندە دە بەرەكە بولمادى؛ ءالى سول بالىمدىكىندە وتىر دەدى مە، ات باسىن سول ۇيگە بۇردى. قاقپادان شاۋىلدەي ءۇرىپ شىققان اق كۇشىك كوشەنى ازان-قازان ەتتى؛ وعان وزگە كورشى ۇيلەردىڭ يتتەرى قوسىلىپ، ارالارىنا قاسقىر كىرىپ كەتكەندەي بولدى. سالدەن سوڭ بارىپ، قاقپانىڭ كىشكەنە ەسىگى اشىلىپ:
— ارلان، قايت! ارلان!— دەگەن بالا داۋسى ەستىلدى. باسىندا توبەتەي، جالاڭ اياق، كويلەكپەن جۇگىرىپ ءجۇر.
«بالا دەگەن سول. توڭارمىن-اۋ، اۋىرارمىن-اۋ دەمەيدى. جەردىڭ قانشا دەگەنمەن ىزعارىبار، كۇز ۋاعى ەمەس پە». يساحمەت ۇركەكتەگەن كوك بايتالدى تەبىنىپ، جاقىن كەلگەن قىزىل قانشىقتى جوستىرتا، ەڭكەيە تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. سول-اق ەكەن وزگەلەرى دە زىتىپ وتىردى. ءار ءۇيدىڭ الدىنا بارىپ الىستان ايبار شاقىرىپ ءۇرىپ تۇر. قاڭقىلداي بەزگەن قىزىل قانشىقتىڭ سوڭىنان قاراپ قالعان بالا اق كۇشىگى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي جۇگىرىپ بارىپ كوتەرىپ الدى.
— سەرىك!.. ۋا، سەرىك،— دەدى يساحمەت كۇلىمدەي.— اينالايىن، سىزدىكىندە ىراش جوق پا؟
— جوق. ول مەكتەپتىڭ اۋلاسىندا. ماشينا وڭداپ جاتىر.
— ا... سولاي ما؟ — دەپ قالدى يساحمەت.
ىراشتىڭ بۇگىننەن باستاپ جۇمىسقا شىقپاق بولعانىن بىلەتىن، ۇمىتىپ كەتكەنىنە كۇيىندى. ماڭدايىن سىعىمداي، بەتىن سيپاپ ول ويعا قالدى. «نە ىستەسەم، ءا؟ بارسام با؟ جو... جوق. وسى ۇيگە كەلگەنىم دە جەتەر. مەكتەپتىڭ شارباعىندا باسقا دا ادامدار بولسا شە؟ سۇمەڭدەپ ايەلىنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ جۇرگەنىن قاراشى-ەي. و، بۇيتكەن تىرلىگىڭ قۇرسىن دەپ كۇلمەي مە؟» يساحمەت اتىن تەبىنىپ، ۇيىنە بەت تۇزەدى. «بالىم دا كورىنبەيدى. شاماسى ۇيىندە جوق. بولسا شىعار ما ەدى؟.. ە، مەيلى سو قاقباستىڭ شىققانى نە، قويعانى نە؟!. الگى وستاپتان ىڭعايسىز بولدى-اۋ. قايدان كەلدىم دەپ وتىرعان شىعار. كوپ كۇتتىردىم-اۋ. توقتاي قال... قاتىن جۇمىستا... جو... جوق، ولاي دەۋ ۇيات. وستاپ، قالاي زەرىككەن جوقپىسىڭ؟ مالدى قاراپ قايتتىم. ءبارى دە امان. ەندى ايەلدى شاقىرىپ كەلەيىن دەيىن. ءسال ويلانا تۇسكەن بولام. ايتپەسە ءجۇر، بىرگە بارايىق. اۋىلدى كورەرسىڭ، ارالاتايىن دەمەيمىن بە؟ ول «ويباي، قۇدايى قۇلدىق» دەيدى عوي وعان. ءبىر وقپەن سوندا ەكى قوياندى اتام. قاتىن مەنىڭ بەيتانىس ورىسپەن كەلىپ تۇرعانىما تاڭدانادى، ءارى ۇيالادى. سول ساتىندە: «ال، ىراشجان، مىناۋ وستاپ دەگەن مىقتى... ويباي-اۋ، ول مۇمكىن مەحانيك شىعار. سولاي بولسا ءتىپتى جاقسى. مەحانيك دەپ تانىستىرام. اۋداننان ادەيى بارىپ الىپ كەلدى دەپ مەنى ونان كەيىن ءتىپتى قۇدايى كەرەمەت كورمەي مە؟!» كوك بايتال ۇيگە قاراي قامشى سالدىرمادى؛ الىپ جەتتى. ۇلكەن قاقپاعا كەپ تىرەلگەندە عانا يساحمەت باسىن جەردەن ءبىر-اق كوتەردى.
شىنىندا وستاپ تاعاتسىزدانىپ وتىر ەكەن.
— مەن تانكيسپىن عوي،— دەدى وستاپ ەسىككە ءىلىپ قويعان شينەلىن قايتا كيىپ جاتىپ.— ونى نەگە سۇرادىڭىز؟
— ايەلىمنىڭ ماشينا وڭداۋعا اۋەستىگى بار ەدى.
— ماشينا. قانداي ماشينا؟ فەرمالارىڭدا ماشينا باp ما؟
— ءبىر پولۋتوركامىز بار. بۇزىلعان.
— كورەلىك.
ەكەۋى ۇيدەن جاياۋ شىقتى. مەكتەپ اۋىلدىڭ فەرما جاق بەتىندە، شەتتە ەدى. كوشە ويدىم-ويدىم شوقالاق، ءشوپ ءوسىپ كەتكەن، شىم ۇيلەردىڭ ءبارى جاتاعان، سۇپ-سۇر. بىرىمەن-بىرى قول ۇستاسقانداي جالعاسىپ جاتقان شىم اۋلا. توبەلەرى تايپاق، تەرەزەلەرى دە الاسا، كىشكەنتاي. وستاپ كوشەدە جۇرگەن تاۋىق، بۇرالقى سابالاق ءجۇن يت، جايىلىپ جۇرگەن ءبىرلى جارىم قوي-ەشكىنى كورگەندە عانا مۇنىڭ اۋىل ەكەنىن ۇعىنعانداي بولدى. «كۇيسىز تۇرادى ەكەن»،— دەپ ويلادى. قايتا مەكتەپ وزگەشە، ءساندى. اعاش شارباقپەن قورشالعان. تەرەزەلەرى دە ۇلكەن، ۇزىنشا، شاتىرلى ءبىر قابات ءۇي. اۋلا تورىندە شاعىن قورا كورىنەدى؛ سول جەرگە ءبىراز ادام جينالىپ قالىپتى. الدەنەنى قىزىقتاپ، دابىرلاسىپ تۇر. جارىسا سويلەگەننەن بە سوزدەرىن ادام اجىراتقىسىز.
— ءبىزدىڭ قاتىن وسى جەردە،— دەدى يساحمەت قۋلانا كوزىن قىسىپ.— ۇندەمەي، شەتتە تۇرىپ كورەيىك.
وستاپ باسىن يزەدى. ولار جينالعان توپتىڭ شەتىنەن كەپ تۇردى. ورتادا قارا پولۋتوركا ماشينا. سىرتى جۋىلىپ، سۇرتىلگەن بە، قارا سىر كابينا ەسىگى جىلتىراپ تۇر دا، قورابى سۇرعىلت، جاعال-جاعال. ۇستىنە كومبينەزون كيىپ، ورامال تارتقان ىراش اڭقيىپ-ساڭقيىپ جاتقان ماشينا موتورىنا ءۇڭىلىپ، ەندى بىردە توڭقالاڭداي استىنا ءيىرىپ كەتىپ ءجۇر. مۇرنىنىڭ الدىنا كۇيە ءتيىپتى؛ مۇرت سياقتانىپ قالىپتى. يساحمەت «و، كۇشىك» دەپ، بارىپ قولىمەن الگى كۇيەنى سۇرتكىسى كەپ كەتتى؛ ءوز ويىنان قۋىستاندى ما، كۇلىمدەي وستاپقا قارادى.
— كومەكتەسىپ جۇرگەن بالا كىم؟ — دەدى وستاپ سىبىرلاي.
— ۇستانىڭ بالاسى. تەمىر-تەرسەككە جاقىندىعى بار عوي. كورگەنى سول... ونىنشى كلاستا وقيدى. اتى قوجان. ەسىل-دەرتى، ايتەۋىر بىردەڭە قۇراستىرۋ، جوندەۋ، جاساۋ.
— ە، ونىسى جامان با؟
— كىم ءبىلسىن.
— ءسىزدىڭ زايىبىڭىز شوفەر مە؟ تىم جاس ەكەن.
— جوق... سوعىستىڭ الدىندا كۋرسقا قاتىسىپتى عوي. ءقازىر مىنا ماشينا ءتىلىن بىلەتىندەر مايداندا. كولىك از. سونسىن فەرما باستىعى ىقسان: «ءىراش، بايقاپ كورسەك قايتەدى؟» —دەپ وتىنگەنسىن قولعا العان ەدى.
— مولودچينا!.. وتە دۇرىس.
كوپشىلىك دابىرلاسىپ، قوزعالا باستادى. قازاق ءسوزىن تۇسىنبەيتىن وستاپ يساحمەتكە «نە دەيدى؟» — دەگەندەي قارادى.
— ءبىتىپتى. جۇرگىزىپ كورمەكشى.
— ءا...
— ۋا، حالايىق، كەيىن... كەيىن.
توپ سەرپىلە جول اشتى. وستاپ پەن يساحمەت تە كەيىن ىعىستى. ماشينامەن بولىپ، اۋىل ادامدارى بەيتانىس ورىستى اڭدامادى. ايتپەسە شينەلدى مايداننان كەلگەندى قورشاپ الىپ، جابىلا تۋما-تۋىستارىن سۇرار ەدى؛ ءارى بۇل اۋىلدا ءوزى بىردە-بىر ورىس جوق. كورسە قۇراق ۇشىپ، تىلدەسۋگە قۇمار كەلەدى.
قوجان قانشا بۇراسا دا وت الماي-اق قويدى. كابينانىڭ ەسىگىن سەرپە جاۋىپ ىراش ماشينا موتورىنا تاعى دا ءۇڭىلدى؛ ءار تەتىگىن نىعىرلاي بۇراپ، مايىن قاراپ قاقپاعىن قايتا جاپتى. بۇ جولى ماشينا قاقالىپ-شاشالىپ، ءدۇر ەتە قالدى. بالا-شاعا، قاتىن-قالاش: «.ۋرالاپ!» شۋ ەتە ءتۇستى.
— ءارى!.. ءارى!.. باسىپ كەتپەسىن. ءقازىر جۇرەدى.
— ۋا، وڭمەندەپ قايدا باراسىڭ-ەي؟
— مىنا يت ماشينا كورمەگەن عوي دەيىم، ءا؟! — دەسەدى ەكى-ۇش قاريا.
ءىراش پەن قوجان كۇلىمدەي كابيناعا وتىرىپ، ەسىگىن جاۋىپ الدى. رۋلدە ىراش. بالالار جاپىرلاپ، قورابىنا ءمىنىپ جاتىر. «استىندا قالاسىڭ، جۇگەرمەك»،— دەپ اقجاۋلىق ءبىر قاريا نەمەرەسىنىڭ سيراعىنان ۇستاعان، ماشينا گۇر ەتە قالعاندا: «كوتەك» دەپ شوشىنا قويا بەرىپ، كەيىن سەرپىلدى. وعان دا بالالار ءماز. اينالا كوگىلدىر بەنزين ءتۇتىنى. ماشينا دۇرىلدەي سەلك ەتە ءتۇستى دە، شەگىنە باستادى. ىلگەرى جۇرەتىن ەمەس.
— و، قۇداي!.. قاتىن باستاعان كوش وڭعان با؟ ك... كەرى كەتۋىن قاراسايشى،— دەپ ەدى يساحمەت، قىزىقتاپ تۇرعان شال-شاۋقاندار قاڭقىلداسا كۇلدى. ايەل جاعى بەتتەرىن شىمشىلاسىپ، جىمىڭداسىپ قالدى. ۇيالعان بولىستى:
— ستوي! ستوي!
وستاپ بالداعىمەن كوپتىڭ ىشىنەن شىعا كەپ، ماشيناعا بەتتەدى.
— ءوي، مىناۋ ورىس قايدان ءجۇر؟
— سولدات قوي، اكەم-اۋ.
— مايداننان كەلە جاتقان بەتى مە ەكەن؟
— ۋا، يسەكە، سىزبەن بىرگە كەلدى مە؟
— باسە، يسەكەڭنىڭ تاپپايتىن ادامى بولساشى،— دەستى قارتتار ۇيلىعا ءۇرپيىسىپ.
ىراش ماشينانىڭ وتىن ءسوندىرىپ، وستاپقا تاڭدانا قاراپ توقتادى. ىلە كوزى يساحمەتكە ءتۇسىپ، قىزارىپ كەتتى.
— وستاپ، تانىس، مەنىڭ زايىبىم،— دەدى يساحمەت تازا ورىسشالاپ. ۇنىندە اناۋ وزگە قارتتاردان شوقتىعى بيىكتىگىن، تىلگە دە جۇيرىكتىگىن سەزدىرۋ بار ەدى؛ ساقالىن سالالاي سيپاپ، قاقىرىنىپ، تۇكىرىنىپ قويدى. ءتۇس اۋعان شاق. اۋا ەرتەڭگىدەي ەمەس جەلكەم. الدەقايدان ۇيىتقىپ جۋساننىڭ، قۇيقانىڭ ءيسى كەلەدى.
— وستاپپىن مەن.
— ىراش... مىناۋ قوجان.
كوزىلدىرىكتى، سارى قوجان ىرجالاقتاي كۇلىپ قولىن ۇسىندى.
— وۋ، ىراش، بۇ كىسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوناعى. نە ويلاعانىڭ بار... ۇيگە قايتپايمىز با؟— دەدى يساحمەت تاقيا سىرتىنان كيگەن بوركىن تۇزەپ.
ىراش قىسىلا «ءا... جۇرەلىك» دەپ جينالا باستاعان. وستاپ:
— اقساقال، ءبىر مينۋتقا. ءقازىر... ەندى كىشكەنتاي قالدى،— دەدى. ول يساحمەتتىڭ قازاقشا نە ايتقانىن تۇسىنبەسە دە، ەرىن ەمەۋرىنىن اڭعارعان-دى. شينەلىن شەشىپ، قوجانعا ۇستاتتى دا، پيلوتكاسىن باسا كيدى؛ قالبالاقتاي ىراش ماشينا كاپوتىن اشتى. وستاپ ەكى بالداعىن كابينانىڭ باسقىشىنا سۇيەپ، موتورعا ءۇڭىلدى. كىلت سۇرادى. الدەنەنى بوساتىپ، قايتا بۇرادى. استىنا كىردى ماشينانىڭ؛ جارتى ساعاتتاي اۋرەلەندى. گۋىلدەسكەن توپ تا كۇدەر ۇزگەندەي بولدى؛ كەيى قولىن سىلتەپ كەتەتىندىگىن ءبىلدىرىپ، ايتسە دە ۇزاي قويماي اينالشىقتاپ ءجۇر. وستاپ مۇنىڭ بىرىنە دە كوڭىل بولگەن جوق؛ قولىن ىراش بەرگەن شۇبەرەككە ىسقىلاي ءسۇرتىپ، بالداعىن الدى. اسىقپاي شينەلىن كيدى.
— كانە، كورەلىكشى،— دەدى ول ءبىر زامات ءوزى ماشينا كابيناسىنا وتىرىپ.
ىراش كىلتپەن وت الدىرۋعا كىرىستى. كوك جوتەلدەي قيقىلداپ بارىپ باسىلدى. وستاپ ماشينا كابيناسىنان شىعىپ كاپوتىن اشتى، قاراپ بولىپ جاپتى دا، تاعى وت الدىردى. بۇل جولى كوپكە ۇزاماي گۇر ەتتى؛ توڭىرەك كوك الا بەنزين ءتۇتىنى، ماشينا سەلكىلدەپ تۇر. موتور ءۇنى قۇلاق تۇندىرارداي. ىراش جۇگىرىپ بارىپ رۋلگە وتىردى. جانىندا قوجان. ماشينا دۇرىلدەي ءتۇسىپ، ءسال جۇرەكسىنگەندەي بولدى دا، جۇلقىنىپ قالىپ، سەلكىلدەپ ءجۇرىپ كەتتى. Maنادان قىزىقتاپ قاراپ تۇرعان بالالار:
— ۋرا! — دەپ شۋ ەتە قالدى. وستاپ قۋانا كۇلىمدەپ يساحمەتتىڭ جانىنا كەلدى، ەكى كوزى دارىلداپ كەتىپ بارا جاتقان ماشينا سوڭىندا.
* * *
باكەنە شەتەن قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن جەڭىل، تاقتاي ەسىگىنەن ءبىر ادام كورىندى. الگى اقىرىن اشىپ، اۋلا تورىنە مويىن سوزىپ كوز تاستادى دا، كەيىن قايىرىلىپ ەسىكتى جاپتى. الاسا بويلى مول تىگىلگەن كۇپەيكەلى قاريا توردەگى قورانىڭ جانىنا تاي وگىزشەنى بايلاپ جاتقان، بۇرىلىپ ارتىنا قارادى دا، اڭداماعان كىسىنىڭ رايىن تانىتىپ، قايتا ءجۇزىن سىرت سالدى. باسىنداعى قوڭىر ورمالىن تۇزەپ، جەردەن ءبىر شىبىقتى الدى؛ سونىمەن ەندى جالپاق تابان، قولدان تىككەن باقاباس ەتىگىنىڭ بالشىعىن شۇقىپ ءتۇسىرىپ، قىرىپ اۋرە. «سارالا تاڭنان نەعىپ ءجۇر؟ كۇن سالقىندا اقشىل كويلەكتىڭ سىرتىنان، قارا پەنجاك كيىپتى. باسىندا قىزىل ورامال، اياقتا بيىك وكشە، ۇزىن باۋلى بوتينكە. سوعىس الدىندا مەنىڭ كەلىنىمدە دە وسىنداي بار ەدى. و دا وزىنشە ءسان ەكەن-اۋ. جاراسىمدى-اق... نەگە ۇندەمەيدى؟!» بالىم قاريا قىزدىڭ دىبىس بەرىپ، كوڭىلىن بولە قويماعانىنا تاڭدانىپ تۇر. اقىرى شىداي الماي مويىن بۇرىپ، مىناۋ مۇعاليما قىزدى جاڭا كورگەندەي:
— ساعىناي، سەنبىسىڭ؟ — دەدى. جيەك راۋانداپ قالعان؛ ايتسە دە كولەڭكە بىتكەن ءۇيدىڭ ىق بەتىندە، قورانىڭ قالتارىس بۇرىش-بۇرىشىندا قارا مىسىقتاي بۇعىپ جاتىر. تەگىندە ادام اتاۋلى ارتيست؛ ونىسىن وزدەرى كوبىنە-كوپ بايقامايدى دا، ولاق وينايدى. بالىم قاريا دا وسى جولى ءمۇلت كەتتى؛ ساعىنايعا قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي كۇنساپ قارادى.
جاس مۇعاليما قاريانىڭ ورىنسىز قىلىعىن سەزسە دە پالەندەي ءمان بەرمەي:
— مەنمىن عوي، بالىم اپا،— دەپ جاقىنداپ كەلەدى. ۇنىندە بيازىلىق تا، باتىلسىزدىق تا بار.
— ە، قاراعىم، سەنبىسىڭ! ءيا، جايشا ما؟ اللام ساقتاسىن، ازاننان نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
بۇنىسى دا ويىن؛ ۇرەيلەنە قىز جۇزىنە ۇڭىلە ءتۇستى. «قارا قاعاز» العانداي جاماندىق بولسا، ساعىنايدىڭ كەلمەسى بەلگىلى؛ حابار قۇيىننان دا جۇيرىك، سو بويدا ەلگە تارايدى. «سوندا نە؟ — دەپ قىز ءجۇرىسىنىڭ بايىبىنا جەتە الماي، ەستىگەنشە اسىق. كوپتى كورگەن كونە كوز ەمەس پە، ساعىنايدىڭ بەكەر كىرمەگەنىن كوكىرەگى سەزسە دە، قۇپيا قۇمار ايەلدىك جىنىسى جەڭىپ تۇر.
— ءجايشا، اپا. سالەمدەسە شىققالى بۇرىلعانىم ەدى.
— ويپىر-اي، جۇرەگى تۇسكىر اتتاي تۋلاپ، نەبىر قيامەتتى ەسىنە سالادى ەكەن دە. ءيا، اللا، ءوزىڭ جار بول... جاماندىقتان ساقتاعاي. ۋف... اينالايىن، اپاڭنىڭ ۇرەيلەنە قالعانىن كەشىرەرسىڭ. ابدەن سۋجۇرەك بوپ بىتتىك قوي. كيىمىڭ دە جەڭىل، سالقىن تيگىزىپ الما. ۇيگە كىر... بالالار ۇيىقتاپ جاتىر. ولاردى دا وياتايىن. ءاي، شولپان!.. شولپانتاي!..— دەدى بالىم قاريا ءۇيدىڭ اشىق تەرەزە جەلدەتكىشىنە قاراي داۋىستاپ.— تۇر اينالايىن، ساباققا باراسىڭ! ساعىناي اپايىڭ كەلدى!..
— ۋاقىت ءازىر ەرتە، اپا. ۇيىقتاي بەرسىن، وياتپاڭىز. كەشە بۇكىل بالانىڭ ءبارىن مەكتەپتىڭ وتىنىن تاسۋعا سالىپ ەدىك. ابدەن سالىعىپ، شارشاپ قايتقان. ءبىراز تىنىقسىن. وزدەرى تىپتەن جاۋراپ تا قالعان.
— ە، قاراقتارىم-اي، سونسىن ەكەن عوي. كەشكىسىن كەلىسىمەن اس ىشۋگە دە مۇرشالارى كەلمەي اۋىزدارى قيسايىپ توسەككە قۇلاپ ەدى. «ويىن دەسە ەستەرىڭ كەتەدى. ۇستىندەگى كيىمدەرىڭنىڭ ساۋ تامتىعى قالماپتى»،— دەپ ۇرسىپ تا العام. جارىقتىق اكەسى سياقتى بۇ دا. جاۋاپ قايتارىپ جۇمىس ىستەدىك دەسەشى. ۇندەمەيدى. بوتاقانىم-اۋ ەكى جاۋدىراي بەتىڭە قارايدى دا قويادى.
بالىم ۇيگە مەيىرلەنە كوز تاستادى. باسىنداعى جاۋلىعىن تۇزەپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ تە الدى. ساعىناي دا قاريانى قوشتاي يەك قاعىپ:
— باسى قارانىڭ ءبارى يگى دەگەن ىپ-ىراس، اپا. قۇدايىم-اي، تىپتەن كىپ-كىشكەنتاي بالالاردىڭ وزدەرى بوربايلارى مايىسىپ وتىن تاسىعاندا تالاي جۇمىس تىندىرادى ەكەن دە. ءۇش-تورت اربا قۋراي ءتۇسىرىپ ۇلگەردى. «قارنىم اشتى، شارشادىم»،— دەپ بىرەۋى دە قىڭقىلداعان جوق،— دەدى.
— سوعىس بۇلاردى دا ەرتە ەسەيتتى عوي. ءبارىن دە تۇسىنەدى.
— قارىم تالىپ، «ۋف»،— دەپ ماڭداي تەرىمدى ءسۇرتىپ تۇرسام، شولپان كەلىپ: «اپاي، ءسىز ءسال تىنىعىڭىز. ءبىز قالعانىن ءوزىمىز تاسيمىز»،— دەيدى. شەتىنەن وزدەرى باۋىرمال. ءتىپتى شارشاپ-شالدىققانىمدى دا ۇمىتىپ كەتتىم. ىقسان اعا، اناۋ جەكسەن قارت، ءساليما اپامدار قولقابىس ەتتى. ءبىر ۋىس بيدايدى قىلداي ءبولىسىپ، «سەنىكى»، مەنىكى» دەسپەي، تورعايدىڭ بالاپاندارىنداي شۇپىرلەسىپ كەپ جەگەندەرىن كورسەڭىز. جوعارعى كلاستىڭ وقۋشىلارى مىنا كىشكەنتايلاردى قىزعىشتاي قورعاپ، اۋىر كوتەرتپەي باقتى. بالالارعا دەگەن ىرزاشىلىعىمدى ءتىپتى ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىن، اپا.
— اپىر-اي، بۇلارى جاقسى ەكەن،— دەدى بالىم سۇيسىنە.— قاراماعا سالدىر-سالاق، تۇيسىكسىز ءتارىزدى ەدى. ءار ءۇيدىڭ ءبىر «اينالايىنى» دەپ ويلاۋشى تۇعىنمىن. ساعىنايجان، ۇيگە كىر. شاي ىشەلىك.
— اپا...
— ءيا، قاراعىم؟
ساعىناي كوڭىلىندەگىسىن ايتۋعا جۇرەگى داۋالاماي، بوتينكەسىنىڭ ۇشىمەن جەر شۇقىپ، تومەن قاراپ كەتتى. بادىراق قارا كوزى مولدىرەي ءجۇزىن الىپ قاشا بەرەدى. قىز كوڭىلىندەگىسىن انا كوكىرەگىمەن سەزىپ، كىمدى ىزدەپ كەپ تۇرعانىن ەندى ءتۇسىنىپ، بالىم:
— ىقسانجان بىزدىكىنە كەلگەن جوق، قاراعىم،— دەدى.— فەرما باسىندا جۇرگەن شىعار. ۇيىندە كۇتىپ وتىرعان جانى بار ما ول بايعۇستىڭ. كەزىككەن جىلى وشاققا تۇنەپ، «مال»، «جان» دەپ ءبىر تىنىم تاپپايدى. اپتاسىنا ءبىر رەت تە بولسا سوعاتىن.
— فەرمەگە دە بارىپ قايتقام.
— وندا دا جوق پا؟
— ءيا، اپا...
— ە، ەندەشە اۋدانعا اسقان بولار. وتكەندە مەكتەپكە تەرەزە شىنىسىن، ەدەنگە تاقتاي سۇرايمىن دەپ جۇرگەن. اۋدكومدا دا شارۋاسى بار ما، قالاي؟ ءوزى دە تىنىمسىز، جۇمىس دەسە كۇيىپ-پىسىپ، دامىل تاپپايتىن بالا عوي،— دەدى بالىم ويلانا كۇبىرلەپ.
«قىزدىڭ جىگىتتى ءوزى ىزدەگەنى كەلىسسىز ەمەس پە؟ مۇنىڭ بەكەر، بالام. باسىڭنىڭ باعاسىن ءتۇسىرىپ الارسىڭ. ەر ادام عوي. كوڭىلىڭدى ۇقسا جاقسى، ۇقپاسا — ۇياتقا قالارسىڭ. اڭىسىن اڭداپ، بايقاس بول» دەمەككە ءبىر ىڭعايلانسا دا قاريا، اۋزى بارىپ، ايتا المادى. جاماندىققا قيماي، جاقسىلىق جاساۋعا دارمەنى جوقتىعىن سەزىپ ىركىلدى.
ول ساعىنايدىڭ ۇستامدىلىعىن بىلەتىن؛ بەتىنىڭ ۇياتى كەتپەگەن، كورگەندى ءۇيدىڭ قىزىنا ساياتىن؛ ال، عاشىقتىق شىركىننىڭ كەيدە اقىلعا جەڭدىرمەي ادام قۇنىن ارزانداتىپ، توردەگى باسىن تابالدىرىققا سۇيرەپ تاستايتىنىن ءوز ومىرىندە تالاي كورگەن. تەگىندە اسا اجارلى بولماسا دا ساعىنايداي بىلىكتى قىزدار باقسىز كەلەدى. «يت قورىعان جەرگە ءوش»،— دەگەندەي ىقسانداي جىگىت بىرەۋدىڭ ايەلىنە ىڭكار بوپ الەك. اقىلعا ساپ، ويلاپ كورسەڭ، سونىڭ ءبارى ءبىر ابەستىك. ايتپەسە ساعىنايدىڭ دەنە ءبىتىمى، اقىلى اناۋ ءجازيرادان كەم بە؟ ءتىپتى ونان ءبىلىمى دە جوعارى. «و، جاراتقان ءتاڭىرىم-اي. بۇ نە سوندا؟ ءومىردىڭ مازاعى ما، ەرمەگى مە؟ تۇسىنسەم بۇيىرماسىن؟» — دەپ ويلادى بالىم ايران-اسىر بوپ.
— جارايدى، اپا، مەن كەتەيىن. «مەرۋەرت تاتەم، ىقسان جالعىز وتىرعان شىعار، شايعا شاقىرا قويشى دەگەن،— دەدى ساعىناي مۇڭايىپ.
بالىم ونى قاتتى اياپ كەتتى. «مەرۋەرت تاتەڭ ەمەس ءوزىڭ ءولىپ تۇرسىڭ-اۋ قۋ بالا. تۇسىنەم. ايەل جولىنىڭ جىڭىشكەلىگى-اي؛ كوڭىلىندەگىسىن دە ايتقىزبايدى، كولگىرسىتىپ قويادى. يبا، ادەت، عۇرىپ دەپ اۋىزدارىنان قاعىپ وتىرعانسىن بەيساۋات قارىس قادام اتتاي الماي ءوسىتىپ قۇريدى. ءيا... قايتەيىن، مەنىڭ بيلىگىمدە بولسا، ەكەۋىڭە باتامدى بەرە سالار ەدىم» — دەپ ويلادى داعدارىپ.
قاريانىڭ سەنبەي قالعانىن ىشتەي سەزىپ جۇدەدى مە، جوق الدە ىقساندى تابا الماعانىنا كۇيزەلدى مە، ساعىناي ۇنجىرعاسى تۇسە سىرت اينالىپ، قاقپاعا بەت الىپ بارادى. وسى ءسات كورشى ءۇيدىڭ قورازى قىلعىنا شاقىرىپ، اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان اۋپىلدەي ۇرگەن يتتەردىڭ، ۇزدىگە بوزداعان تۇيەنىڭ ءۇنى ەستىلىپ، توڭىرەك تابان استى ازان-قازان بوپ جۇرە بەردى. بالىم قاريا ويدان سەرپىلىپ، جەردەن باسىن شۇعىل كوتەرىپ الدى؛ ەسىنە الدەنە ەندى تۇسكەندەي قاقپا ەسىگىنە قول سوزا قالعان ساعىنايعا قاراي ۇمسىنىپ:
— قىزىم، ءسال ايالداشى،— دەدى.
ءۇنى مۇلدە بيازى، جالىنىشتى شىقتى. قاريانىڭ شۇعىل وزگەرە، نەگە كۇلىمدەپ كەلە جاتقانىن ساعىناي تۇسىنە الماي، تاڭدانا ىركىلدى؛ ءجۇزى جۇدەپ، قۋاڭ تارتىپ تۇر. بادىراق كوزىندە مۇڭ، ءبىرتۇرلى ءبىر شاراسىزدىق بار. «ە، بايعۇس بالا-اي. شىن سۇيەدى ەكەنسىڭ عوي. تۇنىمەن كىرپىك ىلمەي، ساعىنىشتان سارعايىپ ءجۇر مە ەڭ. كارىگە جاستىق تا ءوتىپ كەتكەن ەسكى كەرۋەن ەلەسىندەي ءبىر دۇنيە. نار جۇگىنىڭ قاي بەلدە اۋعانى دا جادىندا قالا بەرمەيدى. مىناۋ ءبىر ەلدىڭ كۇيزەۋ شاعىندا دا ىڭكارلىك بولار-اۋ دەپ ويلايمىز عوي. ءومىر وزىنشە اعادى دەگەن وسى. ە، اللا-اي»،— دەيدى قاريا تاڭدانا، وسى ءقازىر ءبىر جاڭالىق اشقانداي.— ءيا، جاستىق شىركىنگە داۋا جوق. سوعىس تا بىتەر. تىنىش، بەيبىت زامان دا تۋار. سوندا... ويپىر-اي، ادامنىڭ اۋزى بارىپ ايتار ءسوز ەمەس. ايتسە دە، قىزىق. سو كەزدە وسى ساعىنايلار دا مىناۋ، قازىرگى ءومىرىمىزدى ەسكە الىپ، «شىركىن-اي»،— دەپ تامسانار ما ەكەن؟ جاستىق داۋرەننىڭ توزاقتا وتسە دە ىستىق تارتىپ تۇراتىن بولار. قۇدايىم-اي، قاي-قايداعىنى ويلاپ كەتتىم».
بالىم كۇننىڭ جيەكتەن تۇساۋ بويى كوتەرىلىپ، كوگىلدىر ءۇي-اۋلا، قورالاردىڭ كولەڭكەلەرى اپشىعان ماتاداي ءتالتيىپ قىسقارا قالعانىن اڭعارمادى: ساعىنايدىڭ تىنىشسىزدانا ءالى ءوزىن كۇتىپ، تەلمىرە بەرگەنىن سەزىنىپ، جوتكىرىنە تاماعىن كەنەپ قويدى.
— بەرمەن كەلشى، قىزىم... سەن بۇگىن تۇستەن كەيىن ماعان قولقابىس ەتشى،— دەدى بالىم.
— نەگە، aپa؟
— اناۋ كىشكەنتايلارىما ۇلكەندەردىڭ باتاسىن الايىن. ءارى ەلدى دە ءبىر شايعا شاقىرماعانىما تالاي بولعان. سونى ويلاپ، مالدان تاي-وگىزشەنى الىپ قالىپ ەدىم. ءىقسانعا ءوزىم ايتارمىن. مەرۋەرت تە كەلسىن. ماڭدايىمىزعا بەينەتتەن وزگە دە جازىلعان بار شىعار. ءتىرى تىرلىگىن ىستەمەي مە؟ قاي زاماندا دا ادام ادام عوي. بىردە جىلاسا، بىردە كۇلەدى. ءار نارسە ءوز ورنىمەن ەمەس پە؟ سورپا-سۋ ءىشىپ، ءبىز دە ءبىر ەس جينالىق. جاستار وزدەرىڭ ءان ايتارسىڭدار، كۇي تارتارسىڭدار،— دەپ بالىم ساعىنايدىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
بەتىنە ۇڭىلگەن... جۇرەگى تىكسىنىپ، شوشىنىپ قالدى. كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى. مىناۋ قىز جانىمدى ءتۇسىنىپ، جادىراپ سالا بەرەر دەپ ويلاعان، ولاي بولمادى. سۇپ-سۇر قالپى، بەدىرەيە قالىپتى. «كەشىرمەيدى. كىمدى؟ ىقساندى ما؟ جازىعى نە و شىركىننىڭ؟ تاپتىرا قويماعانىن با؟ مۇمكىن تەز ماعان ۇيلەنە قويمادىڭ دەي مە؟ ە، ۇيلەنبەسە زورلاي ما؟ ەركى وزىندە، باسى بوس ەركەك ەمەس پە؟ مىنا پاتشاعار قايتەدى-ەي، ءا؟ ىشتەي ابدەن يەمدەنىپ العانى ما؟ شىن سۇيەر ادامىمەن ديدارلاسار سەبەپتىڭ تابىلعانىنا قۋانباي ما؟ كوزى نەتكەن سۋىق ەدى؟ ويپىر-اي، ءبىر كورمەگە سۇيكىمدى، ۇياڭ ءجۇزدى بالا سياقتى تۇعىن. بۇعان نە كورىندى؟ تۇرپىدەي جيىرىلا قالعانى نەسى؟ تىكەنەكتى الدامشى ادەمى ءبىر گۇل بولاتىن. الىستان كوز قۋانتىپ، ۇستاي الساڭ قولىڭدى جاراقاتتاپ تاستايتىن. ۋداي اشىتىپ، جانىڭنان ءتۇڭىلتىپ، وكىنىشى ويىڭنان كەتپەيتىن. بۇ دا قۇددى سول... وسى ءقازىر ەتىنەن ەت كەسىپ الساڭ دا قىڭق دەمەس كوك بەزەر مە ەدى؟ اللام ساقتاسىن، سۇمدىق-اي»،— دەپ ويلادى قاريا.
— ءجازيرانى دا شاقىراسىز با، اپا؟
بۇكىل اۋىل بالىمدى وزگەلەردەن بولەك: «انا»، «شەشە» دەمەي، «اپا» دەيتىن. سونان با، ساعىنايدىڭ «اپاسى» قاريانىڭ جانىڭا جىلى تيمەي، «ءاي، قاقباس»،— دەگەندەي تۇرپايى ەستىلدى. «ە، قىزىم-اي، مەنىكى كۇپىرلىك ەكەن. سەنى جازيرامەن سالىستىرىپ الجاسىپپىن عوي. ءجازيرانىڭ جايساڭدىعىن، اجارىن ايتپاعاندا، ءتىپتى بايعۇستىڭ ءجونى باسقا ەكەن دە؛ نازىك، يبالى. كوستەڭدەپ الدىمىزدان كەسە كولدەنەڭ وتپەيدى، ءبىر اينالايىن بالا عوي. ىقسان بەكەر ءسۇيىپ ءجۇر دەيمىسىڭ. ول بىلەدى دە... سويلەسۋ كەرەك ەكەن وزىمەن. «مىناۋ ساعان جولداس بولماس» دەيىن. قوي، ويباي، ونىڭ ماعان قاجەتى نە؟ ەستىسە ەلدەن ۇيات شىعار. مەرۋەرت تە رەنجىپ جۇرەر. ەسى بار جىگىت، ءوزى دە كورىپ جۇرگەن جوق پا؟ اق كوڭىل بالا... ۇرىنىپ قالسا شە؟»
— اپا...
— ءيا، قاراعىم،— دەدى بالىم ويىنان ايىعىپ.
— ءجازيرانى دا شاقىراسىز با دەدىم عوي؟
— شاقىرام، قاراعىم. ارينە شاقىرام،— دەپ بالىم ەشتەڭە تۇسىنبەگەن جانداي قالبالاقتاپ قالدى.
ساعىناي سىرت اينالىپ، «كەلەم»، نە «كەلمەيىم» دەمەستەن قاقپادان شىعىپ جۇرە بەردى. بالىم قاريانىڭ الاسا اۋلا ۇستىنەن موينىن سوزىپ، سوڭىنان قاراپ قالعانىم سەزسە دە، قايرىلماي قايقالاڭداپ تاكاپپارلانا كەتىپ بارادى.
كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ، بالىم كەرى بۇرىلدى؛ ابدەن قايناپ، توگىلە باستاعان ساماۋرىننىڭ بۋلىعىن اشتى. «مال، سويىپ، كىسى شاقىرام»،— دەپ نەمەنەگە جەلىكتىم؟ ءقادىرىمدى بىلگەن ول جوق. شاي-سۋدى ەلگە بازىنالىق ءۇشىن بەرەم بە؟ ءجا، ساعىناي كەلمەي-اق قويسىن. سوعان بولا عانا شاقىرام با؟ ءبارىن دە جيىپ تاستاپ، يساحمەتتىڭ تاي-وگىزشەسىن وزىنە قايتارسام با ەكەن؟ اش، جالاڭاش جۇرگەنىمىز جوق. ەل قاتارلى ەڭبەككۇن الام. باسقالاردان مەنىڭ جانىم ارتىق پا؟ ءجا، قۇرىسىنشى ءبارى دە... باسقالاردان وياتىپ، تاماعىن ىشكىزەيىن، ساباققا كەشىگەر»،— دەپ بالىم قاريا ساماۋرىندى جەردەن كوتەرىپ الدى.
ونى اۋىز ۇيگە اپارىپ قويىپ، ىبىرسىپ جاتقان توسەك-ورىندى جينادى. شولپان مەن سەرىكتى تۇرعىزىپ، «بار جۋىنىڭدار» دەپ دالاعا شىعارىپ جىبەردى. سەيىت ءبۇرىسىپ بip بۇرىشتa، پىس-پىس ەتەدى؛ ەكى بەتى بۇلتيىپ ۇيقىشىل-اق. ول ەندى ساسكە تۇسكە جادىن، بالىم فەرمادان مالىن ساۋىپ قايتقانشا ويانبايدى. بالىم: «وعان تيمەي-اق قويىڭدار. ءوزىم كەيىن كەلگەنسىن تاماقتاندىرامىن»،- دەپ قىزىل-الا جامىلعى كورپەسىن باسىنا دەيىن قىمتاي جاپتى. اناۋ-مىناۋ دىبىسقا ويانبايتىنىن بىلەتىن، دەي تۇرعانمەن سەرىكتەن ءقاۋىپ ەتىپ: «ءاي، جۇگەرمەك، مۇرنىنا ءشوپ جۇگىرتىپ مازاسىن الما» دەدى دە، شاي جابدىعىن جاساۋعا كىرىستى. قازاندىقتىڭ ۇستىڭگى كەنەرەسىندە شۇبەرەككە وراۋلى تابا نان جاتقان، سونى الىپ، ۇشكە ءبولىپ قويدى. جيەگى كەتىلگەن، ەكى جەردەن قۇرساۋ سالىنعان اعاش كوزەلگە قايماق قۇيدى؛ ماي بىلعاماعانمەن ءۇش-تورت جاندىعىنىڭ ءسۇتىنىڭ بەتىن الىپ وتىراتىن؛ ونى ءوزى تاتپاسا دا نەمەرەلەرىنىڭ اۋزىنا ۇستاپ كەلەدى.
— اپا!.. اپا دەيىم! — دەگەن شولپاننىڭ اۋلا ىشىنەن داۋسى ەستىلدى. بالىم قاريا داستارقان مازەرەتىن تاستاي سالىپ، ەسىك كوزىنە جەتىپ باردى:
— ە، نە بولدى؟!
— مىنا سەرىكتى قاراشى، اپا... سۋ شاشادى!
— ءوي، جۇگەرمەك، قويسايشى ەندى. ءاي، ءيتتىڭ بالاسى، كىمگە ايتىپ تۇرمىن!
— ءبىرىنشى ۇرىنعان ءوزى، اپا،— دەدى سەرىك اۋزىن بۇرتيتىپ. ءوزى جالاڭ اياق، ۇستىندە اق كويلەك، قارا دامبال. قولىندا شويىن قۇمان. شولپان دا جالاڭ اياق، قىزىل-الا شىت كويلەك كيگەن. شاشى جالپ-جالپ ەتىپ، سەرىكتىڭ قولىنداعى قۇمانعا ۇمتىلادى. سەرىك بەرمەيدى.
— و، وڭباعان دوڭىزدار-اي. جۇرىستەرىن... ءاي، ءيتتىڭ عانا بالالارى، جالاڭ اياق جۇرگەندەرىڭ نە؟
— ءيتتىڭ بالاسى ەمەسپىز، سەنىڭ بالاڭبىز،— دەپ سەرىك جاۋاپ قاتىپ ۇلگەرگەنشە بولعان جوق، شولپان اتىلىپ كەپ، ونىڭ قولىنداعى قۇماندى جۇلىپ اكەتتى.
سەرىك تۇرا قۋدى.
— Aپa!— دەپ شولپان سەرىك جەتپەي جاتىپ بايبالامداپ بارادى.
بالىم قاريا جان-جاعىنان قولعا ىلىگەر شىبىق، تاياق ىزدەپ قارمانا ءتۇستى دە، شىداي الماي سوڭدارىنان ۇمتىلدى. سەرىك پەن شولپان قۇماندى تارتقىلاسىپ جاتقاندا جەتىپ بارىپ، ەكەۋىن ءبىر-بىر ۇرىپ اجىراتىپ الدى.
— جانىڭ شىققىر سەن قىزدى ما؟ سوماداي بوپ ىنىسىمەن توبەلەسەدى. قاشان ادام بولاسىڭدار وسى،— دەپ بالىم قاريا قولىنا ىلىككەن شولپاندى جەلكەلەي باسىپ تومەن تۇقىرتىپ، بەتىن جۋعىزىپ جاتىر.— ەستيار دەگەن سەن بىلمەيسىڭ، انادان نە ءۇمىت، نە قايىر.
سەرىك قۇيرىعىنا بالىمنىڭ شاپالاعى تيەر-تيمەس سوناداي اۋلا تورىنە ورعىپ كەتكەن؛ ەندى باشپايىنىڭ ۇشىمەن توپىراقتى ۇڭگىپ، تومسىرايىپ تۇر.
— سەن تەك ماعان ۇرساسىڭ! سەرىككە ايتپايسىڭ. ول ناعىز قويانشىق!— دەيدى شولپان كوزىنە جاس ۇيىرىلە، ءمولت-مولت ەتىپ.
— مىرقىراماي تەز جۋىن. سەنىڭ جاسىڭ ۇلكەن، ءارى قىز بالاسىڭ. تۇسىنۋگە ءتيىسسىڭ. مەكتەپتە وسى سەندەرگە نە ۇيرەتەدى؟ شەشەلەرىڭە كومەكتەسىڭدەر دەمەي مە؟ Teز جۋىنىپ، توسەگىڭدى دە جيمايسىڭ. ءىنىڭنىڭ سيقى اناۋ... بورپاڭداعان بوس بەلبەۋ. وياتىپ ونى دا جۋىندىرمايسىڭ! و، جۇگىرمەك وڭكەي... بار، ۇيگە كىرىپ ءسۇرتىن. اناۋ شاشىڭدى تارا... سەنى دە ۇلكەن، قولقاناتىم دەپ ءجۇرمىن-اۋ. ۇسقىنىڭا بولايىن.
— سەرىك اقىماق! ايتقانعا تۇسىنبەيدى...
— ءجا، بار... ءاي، قويان اياعىن جەگەن، بەرمەن كەل.
— ءوزىم جۋىنام.
— اتاڭنىڭ باسى ءوزىڭ جۋىنارسىڭ! كەل... ءاي، مەن كىمگە ايتىپ تۇرمىن؟
سەرىك ىشقىرىن ءالسىن-الى جوعارى تارتىپ، ۇركەكتەپ كەلەدى. اجەسى كوپ تيمەيدى؛ تەك شىداي الماي، كەيدە جاڭاعىداي قاتتى رەنجىگەندە قۇيرىعىنان تارتىپ جىبەرەتىنى بار. سەرىك سو ءبىر ءقاۋىپتى كۇيدە مە دەپ ساق؛ ءتايىت دەسە زىتقالى تۇر. قۋىپ جەتە الماسىن سەزسە اجەسى، الداپ شاقىرىپ ۇستايتىن دا قۇرتاتىن. سونىسىنان سەسكەنەدى. بالىم قاريا جەلكەسىنەن ءبىر نۇقىپ قالماق بوپ تۇردى دا، كوزى جاۋدىراپ قاسىنا كەلگەندە، ول ويىنان اينىپ قالدى. نەمەرەسىنىڭ مولدىرەي قاراعانى مارقۇم كەلىنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىر ءتۇرلى جۇرەگى سىزداپ كەتتى. باۋرىنا قىسا قۇشاقتاپ: «قۇلىنىم-اۋ»،— دەدى دە، توبەسىنەن قۇشىرلانا يىسكەپ قويدى. ەسىككە بارىپ قالعان شولپان اجەسىنىڭ Cepiككe تيمەگەنىن كورىپ:
— سەرىككە تيمەيدى. مەنى تەك ۇرادى، ۇرسادى،— دەدى تاعى دا جابىرلەنگەندەي ەرنى كەمسەڭدەپ.
شاي ۇستىندە دە شولپان ۇندەمەي تومسىرايىپ وتىر. اجەسىنىڭ «بوتاقانىم» دەگەنىنە ەلتىمەي، كوزىنىڭ استىنان الايا قاراپ قويادى. ەرتەڭگى تاماقتان كەيىن مەكتەپكە دايىندالۋى دا ءبىراز كۇشكە ءتۇستى؛ ءبىر داپتەرى تابىلسا ەندى قالامى، سيا ساۋىتى كوزگە ىلىكپەي، ۇشەۋلەي ىزدەستى. قاعاز، سيانىڭ قات كەزى عوي. بالالاردىڭ كوپشىلىگى گازەت، كىتاپتان قيىپ، شۋدا جىپپەن تىككەن داپتەرلەرگە جازاتىن. دارى-دارمەكتىڭ شىنىسىنا قۇيعان سيا ساۋىت تا ءار ءتۇرلى؛ ونىڭ سىرتىنان تىككەن دورباسى بار. ۇزىن كەندىر باۋىمەن اۋزىن بۇرە بايلاپ، كيىز قاپ— پورتفەلدىڭ ءبىر جانىندا سالاقتاتا ۇستاپ بارا جاتىر ەدى. ە، مىنە سيا ساۋىت پەن قالامساپ كەرەۋەتتىڭ استىنان شىقتى. ەندى، «قازاق ءتىلى» مەن «ەسەپ» داپتەرى جوق. سول تابىلسا، شولپان مەكتەپكە دايىن دەگەن ءسوز. «و، قايدا زىم-زيا ۇشىپ كەتتى ەكەن؟» ەسەپ داپتەرىن شولپان ىقسان كەڭسەدەن اكەلىپ بەرگەن رەسمي قاعازدىڭ بلانكىلەرىنەن قۇراپ، تىگىپ العان. كلاستاعىلاردىڭ كوپشىلىگى داپتەرلەرىن گازەت، كىتاپ پاراقتارىنان جاسايتىن: جازعاندا بالالار جول-جولدىڭ اراسىن قۋىپ وتىراتىن؛ جارتىلاي تازا بەت كەزدەسسە تىپتەن قۋانىپ قالاتىن عوي. اسىرەسە شولپاننىڭ جازۋى از، رەسمي قاعازدان جاسالعان داپتەرىنە كوزىن ساتىپ، قىزىققاندار كوپ. «سولاردىڭ ءبىرى الىپ قويماسا قايتسىن». شولپان سەكەمدەنىپ، شىن قورقا باستادى. كەشە سوڭعى ساباقتان كەيىن وتىن تاسۋعا باردى. «سونان سوڭ، ول داپتەرلەرىن تۇگەندەدى مە؟ جوق... ە، ەندەشە قولدى بوپ كەتتى». ال، قازاق تىلىنە ءجازيرا سىيلاعان، جارتىلاي اق پاراعى كوپ، شاعىن بروشيۋرانى ارناعان. و دا كورىنبەيدى.
— Aپa، «ءجازيرا بەرگەن داپتەرىم» دە جوق،— دەدى شولپان توڭقالاڭداي توسەك ورىننىڭ، كيىز، الاشانىڭ استىن تىنتكىلەپ جۇرگەن اجەسىنە قاراپ.
— جوق بولسا، قۇردىم كەتسىن. تۇندە ءبارىن رەتتەپ، جيناپ قوي،— دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلمادىم با؟! و، جۇگەرمەك!..
بالىم قاريا تەرشىپ كەتكەن ماڭدايىن جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ، بويىن جازىپ تۇر. تەرەزەدەن تۇسكەن شۋاقتا اياعىن كوسىلە تاستاپ، جىمىسقى كۇلىمدەپ سەرىك وتىر. شولپان كوزى ەندى سوعان ايالدادى. «بار پالە وسىدان بولماسىن؟ مەنى اجەمە ۇرىستىرايىن دەپ ادەيى تىعىپ قويىپ كۇلىمدەۋىن قاراشى»،— دەيدى شولپان سەرىكتەن سەزىكتەنىپ.
— «ءىقسان داپتەرىمدى» سەن تۇندە كورەم دەپ العانسىڭ، سەرىك.
— وتىرىكتى سوقپا...
— سەن... سەن الدىڭ،— دەدى شولپان تاپ بەرىپ.
— ءيا، الدىم!
— قايدا؟ قايدا جىبەردىڭ؟ كانە، تاپ جانىڭ بارىندا.
— تىنىش، شولپان. انا سەيىتتى وياتاسىڭ. نەمەنەگە اڭگىرلەيسىڭ؟ اقىرىن سويلەۋگە بولماي ما؟ — دەپ بالىم قاريا سەرىكتىڭ قياڭقى جاۋابىنا ءمان بەرمەدى.
— الدىم دەيدى عوي، اپا...
— ە، سونىڭ ءسوزى نە، ءوزى نە، قويشى ءارى...
— وتقا جاقتىم.
— اپا، سەرىك وتقا جاقتىم دەيدى،— دەپ شولپان جىلارمان بولدى. ادام ايتسا نانعىسىز ءبىر سۇمدىقتى ەستىگەندەي داۋسى دا شىرىلداپ، بۇزىلىپ كەتتى.
كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىنداعى كوكشىل سىرلى كەبەجەنىڭ استىنا ءۇڭىلىپ جاتقان بالىم قاريا: «ەي، مىناۋ جۇگەرمەكتىڭ ەسى دۇرىس پا؟ نە دەپ ساندالىپ وتىر»،— دەگەندەي جەردەن باسىن شۇعىل كوتەرىپ الدى:
— ءاي، اقىماق، راس ايتامىسىڭ؟
اجەسىنىڭ تابان استى وزگەرە، ءتۇسى بۇزىلا سۋىق قاراعانىنان جاسىدى ما، جوق الدە ءىستىڭ بەتى ناسىرعا شاۋىپ كەتەرىن سەزدى مە سەرىك ۇركەكتەي قالدى دا، ىلە ىرجيا كۇلىپ:
— ويناپ ايتام،— دەدى.
— و، ويىنىڭ وسىلعىر! جاعىڭنىڭ وتىن جاندىرايىن با؟ قاراشى مۇنىڭ قۇيانپۇرىسىن! يساحمەت قۇساپ كىسىمسىنۋىن. تۇر ورنىڭنان، ىزدەس اپاڭنىڭ داپتەرىن!
— مەن يساحمەت ەمەسپىن.
— يساحمەتسىڭ سەن دە!..
— يساحمەتتىڭ تاي-وگىزىن باقپايىم! سويىپ تاستايىم!
— ماڭقاڭدى ءسۇرتىپ ال، مال سويۋ قايدا ساعان،— دەدى بالىم تاۋسىلا كەيىپ. يساحمەت اكەلگەن مالدى اجەسىنىڭ كوپ تارتىنباي العانىنا نامىستانىپ جۇرگەنىن اڭداپ، ىشتەي ارلىلىعىنا قۋانىپ، ءبىر جاعى سوعان ىرزا بوپ قالدى. ايتسە دە ءتۇس بەرمەدى:
— سەن ەكەۋىڭ مەنىڭ تۇبىمە جەتەرسىڭدەر. وڭكەي جەتەسىز!
— اپا، تاپتىم!
شولپان تەرەزە الدىنا جايعان گازەتتىڭ استىنان ەكى داپتەردى شىعارىپ الىپ جاتىر. كوزى كۇلىمدەپ، جايناڭ-جايناڭ ەتەدى.
— ءوي، تۇيسىكسىز نەمەنىڭ، قويعان جەرىن،— دەدى بالىم ءزىلسىز عانا زەكىپ. قوڭىر جاۋلىقتىڭ استىنان قوبىراي شىعىپ كەتكەن شاشىن، ساۋساق ۇشىمەن كەيىن ىسىرىپ جيناپ جاتىر.
شولپان اق كيىز قاپ-پورتفەلىنە داپتەرىن سالىپ، مەكتەپكە اسىعا جينالا باستادى. بالىم قاريا دا قالبالاقتاي قوسارلانا شاۋىپ، «بول-بول»،— دەپ ءجۇر. شولپاندى ۇيدەن شىعارىپ سالىپ، سەرىكتى كيىندىردى، ءوزىنىڭ دە فەرمەرا ساۋىنعا باراتىنى ەسىنە جاڭا تۇسكەندەي جاۋلىعىن جوندەپ تارتىپ الدى. سارى كەنەپ شۇلعاۋىن اياعىنا وراپ، ەتىگىن كيدى. «قارنىڭ اشسا، اۋىز ۇيدەگى كوك كاستريۋلدە ايران بار. سونى ءىش. قاقپانى اشىپ كەتپە. سەيىتكە تيمە، ۇيىقتاسىن. مەن دە كوپ كىدىرمەي كەلەم»،— دەپ بالىم قاريا كۇپەيكەسىن جۇرە كيىنىپ، دالاعا شىقتى.
كوشەنىڭ توپىراق رەڭى قوڭىرقاي، كۇن جىلۋىنان بۋسانىپ جاتىر. ۋاقىت وزعان سياقتى ەدى، سويتسە ءالى ەرتە ەكەن، تۇندە ءتۇسىپ قالعان شىق كەۋىپ ۇلگەرمەپتى. جول جيەگىندەگى سيداڭ سەلدىرەگەن بۇرگەم ساباعى بوزقىراۋلانىپ، جىلت-جىلت ەتەدى. تاڭعى كوشەنىڭ ىلعالدى توپىراعىنا ادام، مال ءىزى دە كوپ تۇسە قويماپتى. مولداۋ تىگىلگەن، كەڭ قولتىق كۇپەيكەسىنىڭ ءوڭىر ىلگەگىن تۇيمەلەپ بولعان بالىم، توڭىرەگىنە ەندى كوز تاستادى. ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنان، كەيىنىڭ ءتىپتى مۇرجاسىنان جىلانشا يرەلەڭدەپ كوگىلدىر ءتۇتىن كوككە ورلەپ بارادى. انە، ەكى كەلىنشەك اۋىلدىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى تابىنعا قوسقالى سيىرلارىن ايداپ شىقتى. ەڭسەلى يساحمەت ءۇيىنىڭ الدىندا بەس-التى اق تاۋىق كورىنەدى. مۇرجاسىنان ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتىر. «ە، دۇنيە-اي، بارشىلىق دەگەن سول. كۇننىڭ جىلىسىندا وت جاعادى». بالىم وز-وزىنەن تامسانىپ قويدى. «جامان سەرىك ەكەش و دا بىلەدى يساحمەت كوكەيىن. نامىسقويىن قاراشى... تاي-وگىزشەنى باقپايىم، سويىپ تاستايىم دەدى-اۋ، ءا؟ وتكەن تۇندە يساحمەت اۋلاعا كىرگىزىپ، بايلاپ كەلگەندە سوستيىپ: «سەنىڭ مالىڭنىڭ بىزگە كەرەگى جوق، ءبىلدىڭ بە؟! سەن ەندى تاعى دا ىراش تاتەمدى ساباساڭ بار عوي، وسكەندە ولتىرەم»،— دەدى ەمەس پە؟» «بالدىزىم، ونىڭ نە؟ قوي... ۇيىڭە كەلگەن جالعىز جەزدەڭە سونداي بىتىسپەس، جاۋ ءسوزىن ايتپا. اشۋدى اقىلعا جەڭدىر. جىگىتسىڭ عوي. تەنتەك بولما! ءبىر اشۋىڭدى قيسايشى ماعان دا. ءبىز ەكەۋمىز دە ەركەك ەمەسپىز بە؟!» — دەپ يساحمەت ءمۇلايىمسي كۇلە بەرگەن ەدى. بالىمنىڭ: «مالدارىڭ وزدەرىڭە، يساحمەت. الىپ كەت. ىشىپ-جەمدىگىمىز قۇدايعا شۇكىر جەتەرلىك»،- دەگەنىنە يساحمەت رەنجىمەي، كۇلە ءتۇسىپ: «سىزدەرگە ارناعان سوعىمدىعىم، قولىمدى قاقپاڭدار. كۇنىن كورە الماي، اش-جالاڭاش وتىر-اۋ،— دەپ اكەلىپ وتىرعانىم جوق. ە، بالەكە-اي، ءسىز دە كەيدە تارىلماس تۇستا تارىلىپ قالاسىز-اۋ. ىراشتى مەن رەنجىتتى دەيسىز عوي. ول مەنى تىرىلەي كومىپ وتىرسا قايتەسىز؟ ءا، سەنبەيسىز بە؟ ارينە، سولاي... تامىرى سولىپ، قاۋقارى قايتقاندا جاسقا ۇيلەنگەننىڭ ابەستىگىن جاڭا تۇسىنگەن مەندەي پاقىردى ءاجۋالاساڭىز دا ەركىڭىز. كۇلىڭىز، كۇيىندىرىڭىز. مەن ءتىرى ولىكپىن. بىتكەن جانمىن... ءجا، ەركەك دەگەن اتىمىز بار، ىندەتە نەسىن ايتام. ءسوز رەڭىن، باعىت-باعدارىن ءوزىڭىز دە ءتۇسىنىپ سەزەتىن كىسىسىز عوي، ىراش مەنى جەرگە قاراتتى. سىزگە ول ءسابي. ماشينا تەتىگىنە قولى ءىلىندى دە ءبۇلىندى. ءتىپتى مەنەن سۇرامايدى دا، ءوز دەگەنىن ىستەيدى. ايتەۋىر ءبىر شۇكىرلىك ەتەرىم، شاشپا ەمەس. مەنەن بەتەر داۋلەتكە جاقىن، ءبىرىمدى ەكى ەتىپ وتىر. تاي-وگىزشەنىڭ ءوزىن ۇرىس-قاعىسپەن، داۋ-دامايمەن الىپ شىقتىم. جان بالاسىنا ءنار تاتىرماۋعا بار. سىزدەرگە امالسىز كوندى. اناۋ ىقسان دا قاراپ جۇرمەيدى. كەلەسى جىلى اۋدانعا تراكتورشىلار كۋرسىنا جىبەرەمىز دەپ جەلىكتىرىپ قويىپتى. ءقازىر ونى تىزگىندەپ ۇستاپ وتىرعان قۇدايشىلىعىمدى ايتايىن مەن ەمەس، اناۋ داۋلەت، ءۇي-جيھازى. الدىڭعى كۇنى ءوزىن قورقىتىپ الايىن دەپ ۇمتىلىپ ەدىم، قامشىمدى شاپ بەرىپ ۇستاپ، قولىمنان جۇلىپ اكەتتى دە، وڭمەنىمنەن يتەرىپ جىبەردى. جاس ەمەس پە، قولى قارۋلى ەكەن» دەپ يساحمەت بالىم كۇتپەگەن توسىن قىلىق اڭعارتىپ كەتتى. اناۋ اشاتۇياقتىڭ قايتارىلماي اۋلا ىشىندە قالۋ سەبەبى دە وسى اڭگىمەدەن ەدى؛ بالىم ارينە يساحمەتتىڭ كوپ سوزىنە شانبايدى، وتىرىكتى دە كوسكيتىپ توگىپ جىبەرەتىنىن سەزەدى. ال، مىناۋسىندا جان باپ سياقتى. يساحمەت اشىلىپ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كەيكىلجىڭدى كەز كەلگەن كوك اتتىعا ايتا قوياتىن اشىق اۋىز ەمەس. ءارى بالىم ءوز نەمەرەسىنىڭ ابىرويى ءۇشىن مۇنى ەشكىمگە ءتىس جارىپ بىلدىرمەسىن دە سەزەدى. ىقساندى اراعا قىستىرىپ وتىرعانى جاماناتتى كورسەتۋ ەكەنىن دە تۇسىنەدى. ەل دە ىراشتى سوڭعى كەزدە: «يساحمەتتەن اسقان دۇنيەقوڭىز. ولەيىن دەپ جاتساڭ، اۋزىڭا قارا سۋ تامىزبايتىنداي ساراڭ. كۇندىز-تۇنى «مال»، «مال» دەگەندە ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى. ويپىر-اي، جاپ-جاس باسىمەن ونىسى نە؟ بىردەڭە كورىنەر بۇعان» — دەيتىندى. بالىمنىڭ ءجيى ەستىپ جۇرگەنى. بۇنىسى، ارينە، پالەندەي جاڭالىق ەمەس. تەك ءبىر ۇعا الماي قالعانى: «ىراش مەنى جەرگە قاراتتى» دەگەنى. «و نە ءبۇلدىرىپتى؟ قالاي جەرگە قاراتا الادى؟ ايەل ەركەكتى ءبىر-اق ءجايدا قورلايدى... قوي، ولاي بولماس. تىرىسىندە كوزىنە ءشوپ سالىپ، جىنداندى دەيمىسىڭ؟ جالعان. كوڭىلگە قونبايدى. ءتىپتى كەلىسى جوق. ە، ونداي ىراشقا كوزى تۇسكەن بۇل اۋىلدا ەركەك كانە؟ ماناي سورلى اناۋ. ىقسان با؟ مۇمكىن ەمەس، ول ءجازيراسىز تىرلىگى جوق جان. ەندى كىم؟ الدە جاقىندا كەلگەن اقساق ورىس وستاپ پا؟ ماشينانى جوندەسىپ، قولقابىس ەتكەنى بولماسا، پالەندەي كوڭىل جاقىندىعى بىلىنبەيدى. ە، قۇداي ەركەك ەمەس پە؟ سول شىعار... «ايەلىڭىز تىم جاس ەكەن؟» — دەپ ايتتى دەيدى عوي ەل. كوڭىلى تازا ادام ءبىر كورگەننەن توبەدەن تۇسكەندەي كۇيەۋىنە سونداي ءسوز ايتا ما؟ ورىس دەگەن تۋراشىل كەلەدى دەۋشى ەدى؟...»
سوڭىنان سيىر تۇياعىنىڭ سىقىر-سىقىر ەتكەن دىبىسىن ەستىپ، بالىم كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. قايىرىلىپ، جول جيەگىنە شىقتى. اق قاسقا ەكى كۇرەڭ سيىردى جاعاسىز قازاقى قوڭىر، سىرمالاي تىككەن شاپان، توبەسى ماقپال، تۇلكى تەرىسىمەن جيەكتەلگەن دوڭگەلەك بورىك كيگەن شال ايداپ كەلىپ قالىپتى. بالىم تاني كەتتى. ىقسان ۇيىمەن كورشىلەس تۇراتىن جەكسەن قارت ەكەن.
«كوك ەسەكتى شال عوي مىناۋ» — دەپ ويلادى بالىم. كەزىككەنىنە قۋانىپ تا قالدى. قوناقاسىلىق مالىمدى سويدىراتىن ادام وسى. دۇرىس بولدى. كەمپىرىنە دە كىرىپ شىعۋ كەرەك ەدى. بايعۇس اۋىرىپ جاتىر دەگەن، حالىن سۇرايىنشى. كوڭىلىن ءبىلىپ، كىرىپ-شىعۋ ءجون-تۇعىن، ۇيات بولدى-اۋ. قۋ تىرلىكتە شارۋا بىتە مە؟ انە-مىنە دەپ جۇرگەندە ۋاقىتتىڭ سىرعىپ قالاي وتكەنىن دە بىلمەيسىڭ. بالىم جەكسەن قارت قاتارىنا جەتكەنشە ىشتەي ءوزىن-وزى اقتاپ تا ۇلگەردى.
— ۋا، جەكە، امان با،— دەدى بالىم يبامەن يمەنە، قارت تۇسىنا كەلگەندە.
— شۇكىر. ءوزىڭىز قالايسىز، قۇرداس؟
— ە، ءتايىرى-اي، اللا دەپ جۇرەمىز دە ايتەۋىر.
— نەمەرەلەرىڭ ءوسىپ جاتىر ما؟ سەرىك... سەرىك قالاي؟ كورگەندە تۇرا قالىپ: «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەۋشى ەدى. ءبىر اينالىپ كەتەيىن عوي ءوزى. تفا-تفا!... تىل-كوزىم تاسقا.
— ە، ول تەنتەكتى قويشى. اياق كيىمدى شاق كەلتىرمەيدى. تاعى دا ءسىز تىگىپ بەرگەن باتەڭكەسىن قاقىراتىپ سالدى.
— ونى ماعان نەگە جىبەرمەيسىڭ؟ تىگىپ بەرەيىن... باسە، كەيىنگى كەزدە كورىنبەي كەتكەن، شىعا الماي وتىر ما ەدى؟!
— ءجا، وتىرسىن ءسويتىپ... قويان اياعىن جەگەن تەنتەك نەمەگە ول از. كىمگە تارتىپ تىنىشسىز بولعانىن بىلمەيمىن.
— وزىڭىزگە ۇقساماي ما؟
— قايدام...
— ءيا، قان جىبەرمەيدى. وزىڭە تارتقان عوي. سەنى سونادايدان كوزىم شالعان، جەلماياداي جورتاقتان جەتكىزەر ءتۇرىڭ جوق. جوسىپ باراسىڭ،— دەپ جەكسەن قارت كۇلىمدەي قولىنداعى شىبىقپەن ەتىگىنىڭ ۇزىن قونىشىن قامشىلاپ قويدى.
— قۇرداس ءتاۋىر مە؟— دەدى بالىم جەكسەن قارتتىڭ جەلپىنە ەزۋ تارتقان وسى ءبىر جىلى رايىن قالت جىبەرمەي پايدالانىپ.
— بەتى بەرى قاراپ قالدى. جامان ەمەس.
جەكسەن قارت وراق تۇمسىعىنىڭ ءۇستىن بوس، سول قولىنىڭ ساۋساعىمەن قاسىپ قويدى. ولار اۋىلدىڭ شەتىنە دە تايالدى،- جول ايىرىعى دا جاقىن. بالىم فەرماعا سولعا، جەكسەن قارت وڭعا شوعىرلانا جينالىن جاتقان تابىنعا قاراي بۇرىلماق.
— جەكە، مەنىڭ ءبىر سوعىمدىق تاي-وگىزشەم بار ەدى. سونى ءتۇس اۋا كەپ، جايعاپ بەرسەڭىز قايتەدى. كەشكە قۇرداستى ەرتىپ قوناق بولساڭىزدار. اۋىلعا شاي ىشكىزىپ، ءدام تارتقىزباعالى دا تالاي جىل،— دەدى بالىم اسىعا سويلەپ.— سالەم دە ساتىمەن دەگەن. رەت-جونى سولاي كەلىپ تۇر. اناۋ كىشكەنتايلارىما ۇلكەندەردىڭ باتاسىن السام با دەيىم.
— ە، ماقۇل، ونىڭ بوتەن ەمەس قوي. كەلەيىن. راقمەت شاقىرعانىڭا. قۇرداسىڭ ۇي-ىشىندە قالتيىپ جۇرگەنمەن، ءالى ءالسىز. ايىپ ەتپەگەيسىڭ،— دەدى.— ال ازىرگە ساۋ بول.
«يمان ءجۇزدى، ەسكىنىڭ كوزى — جاقسى ادام. بىرەۋگە بولماسىن دەيتىن جان ەمەس. قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر تۇرادى»، دەپ بالىم قاريا جەكسەننىڭ «كەلەيىن، ماقۇل» دەگەنىنە ريزا كۇيدە كۇلىمدەي، كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى. ءوزى اۋىلدان ەكى شاقىرىم، قالىڭ قىزىل جىڭعىلدىڭ ىشىندەگى ۇزىنشا، شىم قىستاۋعا بەت الدى. ەزۋىندە ءبىر جىلى ساۋلە سونبەي ويناپ كەلەدى. انە، ءوردىڭ ۇستىندەگى قىستاۋ دا اپ-انىق شالىندى. توبەسىنىڭ ءار جەرىنەن قاسقىر تىستەنگەن بورەنەنىڭ ۇشى كورىنەدى. اۋىل جاق بەتى وياڭ؛ جاز، قارا كۇز، كوكتەم مال سول جەرگە ءيىرىلىپ، ساۋىلادى؛ ورنىن كوپ اۋىستىرمايتىنى سيىردىڭ جاپاسى ءار توبەنىڭ، سايدىڭ ەتەگىندە قالماسىن دەپ قىستىق وتىن قامىن ويلاعاندىق، «اناۋ كىم؟..» سالت اتتى تابىندى قايىرىپ ءجۇر. بالىم كۇنساپ قارادى. «يساحمەت قوي. مالدى ورىسكە ايداعالى ىڭعايلاندى ما؟ مەنى كۇتپەۋشى مە ەدى. قىزدار مەن ءۇشىن سيىرلارىمدى ساۋىپ قويعان-اۋ شاماسى، ءجازيرا، مەرۋەرت نە كەنجەقىز — ۇشەۋىنىڭ ءبىرى شىعار. بالالاردان اۋىسپاي، ۇلگىرە الماسىمدى سەزگەن عوي». قاراقۇرىم سيىرلاردىڭ اراسىنان اق، كوك، قىزىل، سارى مونشاقتارداي جاۋلىقتى ايەلدەردىڭ باستارى قىلتىڭداپ ءجۇر. بەرگى شەتتە اق فلياگىلەردى قاتارلاي ءتىزىپ، تيەپ العان ەكى وگىز اربا تۇر. «اۋداننىڭ ماي ايىراتىن وندىرىسىنىكى. كۇنىگە ەكى مەزگىل قاتىنايدى. فلياگىلەردىڭ كۇنگە شاعىلىسا، جىلت-جىلت ەتۋىن قاراشى».
بالىم قاتەلەسپەپتى. تيەسىلى سيىرلارىن ءۇش كەلىنشەك ءبولىپ الىپ، ساۋىپتى. قاريانىڭ كەشكە سوعىمعا شاقىرا كەلگەنىن ەستىگەندە: «تۋ-ۋ، ەڭبەگىمىز ەش بولماپتى-اۋ. ءسىزدىڭ سيىرلارىڭىزدى، بالىم اپا، ءبىز كۇندە ساۋايىق. تەك ءسىز شاقىرۋدان جازباڭىز»،— دەپ كۇلىسىپ ماز-مەيرام. «و، شايتان قىزدار-اي»،— دەدى بالىم قاريا اۋزىنا قاپەلىم دە ءسوز تۇسپەي.
ءيا، ەندى مىنە ول سول ەرتەڭنەن بەرگى قىبىر-قىبىر تىرلىگىن، نە ىستەپ، نە تىندىرعانىن ويلاپ وتىر. الگىندە عانا تىزە بۇكتى. يساحمەت تە جالپىلداپ، شاۋىپ ءجۇر. ءۇش-تورت شىنى سابىندى سۋداي ساموگون-اراق اكەلدى. «بۇنىڭ تاپپايتىنى جوق» دەپ وعان دا رازى. ايتسە دە كوكەيىندەگى ءقاۋپىن الگىندە يساحمەتكە جاسىرماي ايتقان: «وستاپ ەسىگىمدى ءبىرىنشى رەت اشادى. مىناۋىڭ ءجون. تەك اناۋ ماناي سورلىعا ساق بول. ءالجۋاز بالا ەمەس پە؟! كوتەرە الماي جۇرەر. ءوزىڭ بىلەسىڭ، انادا جەكسەن قارتتىڭ ۇيىندە اۋزى كوپىرىپ ساندىراقتاپ قالمادى ما؟ ىڭعايىن ب ا ق. تاتىرما»— دەدى.
«تالاي شارۋا تىندى. كورشىلەردەن قازان الدى. بالالار تاماقتاندى، ءجازيرانىڭ ۇيىندە. مال ساۋىلدى، قورادا. قۋىرداق دايىن. داستارقان جايىلعان. نان جاعى از. مەرۋەرت ءبىر اشموڭكە شاي اكەلدى. ورىسقا نان كەرەك. ونى قايدان الام؟..» — دەپ تاعى دا قينالدى.
— اپا،— دەدى دالادان كىرگەن ىراش قاسىنا كەلىپ،— سورپانىڭ كوبىگىن الدىم.
— دۇرىس بولعان.
— نان يلەي بەرەيىن، ۇن قايدا ەدى، اپا؟
— ە، بالام-اي، بۇل ۇيگە ۇن قۇتايماعالى قاشان. كوكەڭمەن بىرگە كەتپەدى مە؟! مىنا داستارقانعا بار بولسا، توگىپ سالمايىم با؟! — دەدى بالىم نالىپ.— باسقالارعا ايىپ ەمەس، اناۋ تابالدىرىعىمىزدى تۇڭعىش اتتاعالى وتىرعان ورىستان ۇيات-اۋ دەيىم. وزگەلەرگە جايىمىز ايان، قينالمايمىن...
دالادان ءجازيرا دا كىردى. قىناما بەل قىزىل كويلەك، قارا كامزول كيگەن، جاۋرىنىنا كۇپايكەسىن جامىلىپ الىپتى. قولىندا اق دورباسى بار. باسىندا قوڭىر ورامال.
— اپا، مىناۋ كوپتەن جاتقان ءبىر جايىمدىق ۇن ەدى. قازانعا سالايىق. مەن ءقازىر يلەي قويايىن. الگى اعاش تاباعىڭىز قايدا؟ — دەدى ول.
— ناۋرىز كەلگەندە ەتكە سالارىن، ەمەس پە؟! جو-جوق، ونىڭدى قوي. اۋىل بىلەدى، ۇننىڭ تاپشىلىعىن. ايىپ ەتپەس، بارىمەن بازار،— دەپ بالىم قولىن سىلكىلەپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
شىنىندا ەل قامىردى جوقتامايدى، ءقازىر ول قاي شاڭىراقتا دا قات. راس، يساحمەت ۇيىندە عانا مول. باۋىرساق ءيىسى شىقسا، اۋىل ادامدارى تاناۋلارىن جەل جاقتاعى يساحمەت ۇيىنە قاراي كوتەرەدى؛ ىزدەپ جاتپايدى، سو تۇستان ەكەنىن بىلەدى. ەلدىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن ماعلۇم ءجاي. ءوز نەمەرەسى بولسا دا بالىم اۋزى بارىپ: ىراش، نەعىپ تۇرسىڭ، اكەلمەيمىسىڭ؟» دەي المادى. ساراڭدىعىن ەستىپ جۇرگەننەن بە، جوق الدە بىرەۋگە قولىن جايىپ سۇراۋدى ار كوردى مە، تۋرا ايتپادى. ءوزى تۇسىنەر دەگەندەي ۇلكەن نەمەرەسىنەن ەمەۋرىن كۇتىپ قالدى. ءىراش اڭگىمەگە ارالاسپاي، وعان پالەندەي قاتىسى جوق جاننىڭ رايىن تانىتىپ، ءجۇزىن الىپ قاشقانىنان تىكسىنىپ، تەرەڭ كۇرسىنە ورنىنا قايتا وتىرا كەتتى. «ءلام» دەپ ءتىل دە قاتپادى. ءجازيرانىڭ بەيكۇنا سابيدەي ءالى سول جاۋتاڭداي قاراپ، كەلىسپەسە رەنجىگەلى تۇرعانىنا اڭداپ، ءوزىڭ ءبىل دەدى. اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەگەندەي:
— كەرەۋەت، كەبەجەلەردى، اپا، قايدا جىبەرگەنسىز؟ — دەدى ءجازيرا قوناق بولمەگە كوز تاستاپ.
— قوراعا شىعارىپ، ءۇستىن الاشامەن جاۋىپ قويدىم. ايتپەسە، قاراعىم، كىسى سىيمايدى عوي.
— ە، باسە... بۇ قالاي دەيىم؟ بولمەڭىز دالاداي كەڭىپ قالىپتى.
ءجازيرانىڭ بۇل ءسوزى كوڭىلىن اۋلاپ، الدارقاتۋ ەكەنىن بالىم قاريا سەزىنىپ، كادىمگىدەي وعان ءىشى جىلىپ جۇرە بەردى. ىراش ءۇن-تۇنسىز دالاعا شىعىپ بارادى؛ ءجازيرا دا ىلەسە اۋىزعى بولمەگە ەندى. قازاندىق ۇستىندەگى جاقتاۋدان ىدىستى سىلدىرلاتا الىپ جاتقانىن بالىم قاريا بايقاپ وتىر. «يساحمەتتىڭ دە، ەلدىڭ دە ءسوزى بەكەر ەمەس ەكەن عوي. قولى اشىق، قايىرىمدى سياقتى-تىن؟! مىناۋ مەنىڭ سول ىراشىم با؟ ەڭ بولماسا ءجازيرانىڭ كوزىنشە: «استىعىمىز جوق، اپا»،— دەمەي مە؟ ءجا جازيرا تابالاماس. دەگەنمەن تىلىمەن بولسا دا الداسا قايتەتىن ەدى»،— دەيدى بالىم جۇدەي ءتۇسىپ.
ورنىنان سوزىلا، اۋىر كوتەرىلىپ، ءتوردى ىرگەلەي جايىپ تاستاعان كورپە، جاستىقتاردى تۇزەپ ءجۇر. جەردە تۇرعان جەتىلىك شامنىڭ ەڭكەيىپ مۇرجاسىن الىپ، پىلتەسىن تۇتاتتى؛ تۇتىندەتپەيىن دەپ ءسال باسىپ قويدى.
الاكولەڭكەلەنە باستاعان ءۇي ءىشى شام جارىعىنان جارقىراي كەڭىپ سالا بەردى. تەرەزە شىنىسى كوگىلدىرلەنىن، اۋلا ورتاسىنداعى قازاندىقتىڭ جارىعىنان قىزىل نۇرلانا قۇبىلىپ تۇر. بالىم اق ساتەن سىرمالى جاپقىشىن ىسىرىپ، اينالا جاۋىپ شىقتى. ءالى سول اۋىر وي ۇستىندە. «جاسى كەلگەن ادامعا تىنىمسىز، ۇيرەنشىكتى كۇنۇزىنعى ەڭبەكتەن دە بەتەر قاجىتار — بالا ءجايى، داعدىرى ەكەن-اۋ. اسقارجان دا تالاي شارشاتقان. وعان دا كۇيىنەتىن. ايتكەنمەن مۇنداي قينالماعان ءتارىزدى. وزىڭنەن تۋعان جالعىزىڭنان، نەمەرە ءتاتتى بولا ما، قالاي. ولارعا تىپتەپ كۇيزەلىپ، جانىڭ شىرقىراعاندا نە ىستەرىڭدى دە بىلمەيسىڭ. وسسە، ەرجەتسە، قوساعىن تاپسا دەيسىڭ، ەندى ءبىر تىنىعارمىن-اۋ، دەگەندە، كەيىنگى داعدىرى ويىڭدى بيلەيدى، مازالايدى. كۇيەۋگە ءتيدى. شوفەرلىك ماماندىعى دا بار. ۇستىندە ءۇيى، الدىندا داۋلەتى جەتەرلىك. تاعى نە كەرەك ماعان؟ مىنەزى وزگەرسە باسىنا سالعاندى كورەر، تۇزەلەر»،— دەپ بالىم ءوزىن-وزى جۇباتۋمەن الەك.
اۋلا ىشىنەن دابىر-دۇبىر ەستىلدى. قوناقتىڭ الدى كەلىپ تە قالعانعا ۇسايدى. بالىم ايەلگە ءتان سەرگەكتىكپەن ءۇستى-باسىنا كوز جۇگىرتىپ ءوتتى. كوكشىل ۇزىن، كەڭ ەتەك كويلەك، جەڭسىز لاق تەرىسىنەن تىككەن كەۋدەشەسىن كيگەن ەدى؛ باستا اق جاۋلىق، ونىسىن شەشىپ، قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، تاماق استىنان ءبىر تارتتى. «ساندەنگەندەي قىز ەمەسپىن عوي»،— دەپ ويلاسا دا ۇستىندەگى كيىمىنە ءبىرسىدىرعى كوڭىلى تولىپ، سەرگىپ قالدى.
ەسىكتى شالقايتا اشىپ، ىقسان كىرىپ كەلەدى:
— كەش جارىق، اپا!..
اۋىزعى بولمەدە بىلەگىن سىبانىپ الىپ، قامىر يلەپ جاتقان ءجازيرانى كورىپ، ىركىلە ءتۇستى دە، كۇلىمدەي:
— بۇرىن كەلدىك پە دەسەم، الدىمىزدى وراپ كەتكەندەر دە بار ەكەن عوي،— دەدى ول.
— جو-جوق، ءوزىڭىز ءبىرىنشىسىز. ءبىز قىزمەت كورسەتۋشىلەر ساناتىنانبىز.
— ە، نەگە، سەن دە قوناقسىڭ،— دەپ بالىم ىقساندى قوشتاپ كەتتى.— تورلەتە بەر، ىقسانجان. شينەلىڭدى اكەل مەن ىلەيىن.
— ءوزىم، اپا.
كىرەبەرىس ەسىكتىڭ قايىرىلىسىنداعى كيىم ىلگىشكە شينەلىن، اسكەري فۋراجكاسىن ءىلىپ ىقسان شاشىن تاراۋعا كىرىستى. ءجازيرانىڭ اققۇبا ءجۇزى كۇرەڭىتە نۇرلانىپ كەتكەن؛ قارا شاشى الگىندە ءوزى جاققان تەرەزە الدىنداعى كىشكەنە ماي شامنىڭ جارىعىنان جالتىراپ تۇر.
جازيرادا جەل وكپەلىك، الىپ ۇشپا مىنەز جوق. قانداي جيىن-تويدا بويىن بيلەگەن جاستىق جالىندى سابىرعا جەڭدىرەتىن. بۇگىن ەرتەڭگىسىن سونىڭ بارىنەن ايىرىلىپ، كەشكى وتىرىستى اسىعا كۇتتى. نەگە سونشالىق بۇلىنگەنىن ءوزى تۇسىنبەيدى. ەڭ ءتاۋىر دەگەن كويلەكتەرى دە ۇناماي كۇيىپ-پىستى؛ ءبىرىن كيىپ، ءبىرىن شەشتى. بۇرىن نە كيسە دە جاراسىپ، قۇلپىرىپ جۇرە بەرەتىن. ەركەك بىتكەننىڭ الدىندا جۇلدىزى جوعارىلىعىنا دا سەنىمدى بولاتىن. ىلعي ەركە، ەركىن. كارى دە، جاس تا تامسانا، سۇيىنە قارايتىنىن بىلەتىن. و دا ادامدى بۇزادى. ءجازيرا وسىنى ۇققىسى جوق. ءوزىم دەپ بارا جاتقانىن سەزبەيدى. كۇيەۋى الدىنداعى پارىز دا وتەلىپ، ىقسان دا ءبىر ونى سۇيسە، ۇيلەنبەسە، «قوي ءارى...» دەيتىن ەمەس.
ناۋرىزدىڭ كەلەتىن مەرزىمى جاقىنداعان سايىن ىقسان ءۇمىتىن ءۇزىپ، بويىن اۋلاق سالىپ، سىرعاقسىپ جۇرگەن؛ كورىنۋى دە از. «ە، ءتايىرى مەيلى...» دەپ ءجازيرا ىلكىدە وعان ءمان بەرمەگەن؛ ەندى ءبىرتۇرلى جۇرەگى سىزداپ، قيمايدى. سوعىس ءبىتىپ، ەل ەسىن جيعان كەزدە جالعىز ناۋرىزبەن قالارىن ويلاسا، جانى قىدىرىپ قينالادى. التىن ساقينا ورنىنا قالايىسىن العانداي كوكىرەگىندە وكىنىش تە بار. ەرىكسىز كۇيەۋىمەن ءىقساندى سالىستىرىپ وتىراتىندى تاپتى. ساعىنايدىڭ جىگىتتى ولەردەي سۇيەتىنىنە كوزى جەتكەندە، ءازازىل قىزعانىش وزەگىن ورتەيتىندى دە شىعاردى. «ول مەندەي ەمەس، مۇعاليما... ءبىلىمدى جاس، اجارلى»،— دەيدى تىستەنىپ. « — ىقسان مەنى سۇيەدى. ال مەن قولىما قونعان باقىت قۇسىن ايالاماي، ۇشىرىپ جىبەرۋگە ءتيىسپىن. نەگە؟ تاڭداۋ مەنىڭ ەركىم عوي. ىقساننىڭ كىسىلىگى دە، اقىلدىلىعى دا، العىرلىعى دا جوعارى. بەرمەيىم...»
«وي، شىركىن-اي... قالايشا بەرمەيسىڭ؟ كۇيەۋىڭ Hayرىزدى قايتەسىڭ؟ ەكى ەركەكتى بىردەي جالعىز ءوزىڭ يەمدەنبەكسىڭ بە»— دەيدى ءبىر ءۇن كوكىرەك تۇبىنەن كۇمبىرلەي. «بەرمەيمىن. ول ساعىنايدى السىن». «بارەكەلدى... ەندەشە نەمەنەگە كەل دەدىڭ؟ ەل الدىندا جاقساتتى كورىنۋ ءۇشىن بە؟». «جوق، شىن... ادالىم ەدى. اق ءسوزىم». «سولاي دە... ەندەشە ناۋرىزبەن تۇرا بەر». «ىقسان شە؟» «ىقسان ساعىنايدىڭ ەنشىسى...» «و، دا مەنىكى». «جو-جوق، ونىڭ بەكەر، ءجازيرا. ولاي بولمايدى»،— دەيدى جاڭاعى ءۇن.
ءجازيرا وسىلاي ىشتەي ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ەڭ ءتاۋىر قىزىل كويلەگىن كيىپ الدى. ايتسە دە ۇيىنەن كوڭىلى قۇلازىپ شىقتى. بالىم قاريانىڭ اۋلاسىنا كىرۋى مۇڭ ەكەن؛ بويىم ىستىق ءبىر جالىن بيلەپ جۇرە بەردى. ەندى مىنە ىقسان دا قاسىندا تۇر. الگىندە ول كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقانداي بولعانسىن ورامالىن شەشىپ، جۇپ-جۇمىر اققۋ موينىنا بوس سالعان: ءقازىر سوعان ۇرلانا كوز تاستاپ، ىشىپ-جەپ بارا جاتقان مىناۋ جىگىتتەن قىسىلادى، ءارى كەرى تەپپەي جۇرەگى ءلۇپىل قاعا الىپ ۇشىپ قاراي تۇسسە دەپ تە تىلەيدى. ۇلبىرەگەن ەرنىنە ىقساننىڭ تىم كوپ تەلمىرىپ كەتكەنىنەن ىڭعايسىزدانىپ:
— قۇرداس، سىلانىپ-سيپانىپ بولساڭىز، جوعارى شىعىڭىز،— دەدى.
ءازىل ورىندى ايتىلدى ما، جوق الدە بالىم دا جىگىت كوڭىلىن قالاي ءبولۋدىڭ رەتىن تابا الماي تۇردى ما، قولى مەن اۋزىن كولەگەيلەي: «اي، تەنتەك قىز»،— دەپ سابيشە كۇلدى. ەرسىلەۋ قىلىق اڭداتىپ العانىن سەزىپ ىقسان دا، ونىسىن جۋىپ-شايىپ:
— قوناقتىق ەسىكتەن باستالاتىن بولار دەپ، وزىڭىزدەن دە ۇمىتتەنىپ قالمايىم با؟ بەرەرىن، جوق پا ەدى؟ ە، ماقۇل، ەندەشە، ىلگەرى كەتتىك،— دەدى.
بالىم جىگىتتىڭ سوزدەن جىعىلماي، تاۋىپ ايتقانىنا ىرزا بوپ، جادىراي كۇلدى؛ اپ-ساتتە ماناعى ءبىر قوڭىرقاي كوڭىلى جازىلىپ، شۋاقتانىپ جۇرە بەردى. ەسىك قايتا اشىلىپ، جەكسەن قارت، وستاپ، يساحمەت، ساعىناي، قوجان مەن ساۋلەگە دەيىن شۇباپ كىرىپ كەلەدى. ولاردان كەيىندە كەنجەقىز، مەرۋەرت، ءساليما، مانايلار دا كورىنەدى.
— ال، حالايىق، تەز شەشىنىپ بەرى ورلەڭدەر. جازيرا اس ۇستاعانعا بىردەڭە تيەدى ەكەن دەپ دامەلەنىپ قالماڭدار،— دەدى ىقسان الدىڭعى توپتى ازىلگە شاقىرىپ.
— سەن، بالا، جول بەر اپاڭا،— دەپ كەۋدەلەي ءساليما قوجاننىڭ الدىنا ءتۇستى.— ءاي، ىقساننىڭ بەتىن قايتارىپ، تۇك تاتىرماي جاتقان بۇل قايسىڭ؟ سەن بە؟ ءو، شايتان قىز!..
ءساليما وڭىرەڭدەي جەتىپ بارىپ، ءجازيرانىڭ مولدىرەگەن پارا كوزىنەن، ماڭدايىنان شوپىلدەتە ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. «Aپa، قويشى»،— دەگەنىنە دە قارايتىن ەمەس. توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ىرزالىقپەن سۇيسىنە قالعاندارىن اڭداپ كوستەڭدەپ ءجۇر:
— اي، ىقسانجان-اي، سەندەردىڭ ۇستامدىلىقتارىڭ كىسىنى ولتىرەدى عوي. تەلمىرىپ كەپ سۇراعانشا ءويسىتىپ، قۇمار قاندىرا قۇشاقتاپ ءبىر سۇيمەيسىڭ بە؟!— دەپ جاتىر ول. وعان دا ەل كۇلىپ ماز-مەيرام.— قۇدايىم-اي، مەنى ەركەك قىپ جاراتساشى. يتق ۇلى يتاقايعا قيعان ءبىر جاپىراعىن ماعان دا قىستىرا سالساشى...
— و، قۇداي سوققان! بالالاردىڭ كوزىنشە ايتىپ تۇرعان ءسوزىن،— دەدى جەكسەن قارت ۇيالعانسىپ.
— ءاي، شال... ەركەك دەگەندە مەن سەنى ايتىپ وتىر دەيمىسىڭ؟
— ءجا-جا، قويدىم. ويباي-اي، ءبىر كەتسەڭ سەنىڭ توقتاۋىڭ جوق-اۋ.
— ءساليما، جاكە، كەنجەقىز، وستاپ اينالايىن، بروحودي... تورلەتىڭدەر،— دەدى بالىم قالبالاقتاي. كەلمەس-اۋ دەگەن ساعىنايدىڭ دا كورىنگەنىنە ىرزا. جاۋرىنىنان قاعىپ: «قاراعىم»،— دەپ جاتىر. ەڭ سوڭىندا يساحمەت.
جالعىز ءجازيرا ەمەس، قۇراق ۇشىپ كەنجەقىز، مەرۋەرت، ءتىپتى ساۋلەگە دەيىن بىلەك سىبانىسىپ، داستارقان مازەرەتىن جاساسىپ كەتتى. مەرۋەرت ۇيىنەن قايماق، جەكسەندىكىنەن تابا نان دا كەلدى. بالىم: «قويىڭدار، ولارىڭ نە؟» — دەسە دە بولماي، كەنجەقىز تۇزدالعان قيار تۋراپ الىپ جەتتى. وسى اۋىلدا اۋلاسىنىڭ ىشىنە قيار، كارتوپ، قاۋىن ەگەتىن ەكى ءۇي بار. ول مىناۋ جەكسەن قارت پەن كەنجەقىز. ەل پيازعا دەيىن كەنجەقىزدان الادى. جىلدا وزدەرى دە ەكپەك بوپ، كوكتەمدى اسىعا كۇتەدى دە، كوكتەم شىعا كەجەگەسى كەرى تارتىپ، ونىسىنان اينىسىپ قالادى. ءبىر ساماۋرىننىڭ ازدىق ەتەرىن سەزىپ، بالىم كورشى ءجازيرانىڭ، مەرۋەرتتىڭ دە ۇيىنەن الدىرعان ەدى. ەندى سونىسىنا دا ءدان رازى. «قوناقتارعا ءوزىڭ يە بول»، — دەپ بالىم يساحمەتكە سىبىرلاپ تا قويعان. قۋىرداق پەن اششى قيار، نانمەن ىشىلگەن ساموگوننايا كەيىن اۋىل ادامدارى شايدى دا تەرلەپ-تەپشىپ ءبىراز سىلتەستى.
— ۋا، حالايىق، ءبىر ساتكە قۇلاق سالىڭدار! — دەگەن يساحمەتتىڭ دە داۋسى جارقىن-جارقىن شىعادى.
قاقا توردە جەكسەن قارت. وڭ قولىندا ىقسان، سول جاعىندا وستاپ، ءساليما. ەكەۋىنىڭ ارالىعىندا قىستىرىلىپ كەنجەقىز وتىر. قالاي جوعارى شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي الدەنەشە مارتە ورىن وزگەرتكىسى كەلەتىنىن اڭداتىپ، تالپىنىپ كورگەن ەل قىزىنىپ العانسىن، تىپتەن كونبەدى. بالىم دا: «وتىرا بەر، جانىم» — دەپ ىڭعاي بەرمەدى.
تورعا تۇسكەن قوياننىڭ كوجەگىندەي جاۋتاڭداي سويلەگەندەردىڭ اۋزىنا قارايدى. تاباق-تاباق اششى قۋىرداق تا قوناقتاردىڭ ۇستەرىنەن قالىقتاي ۇشىپ كەلىپ، داستارقان ورتاسىنا ورىن تەۋىپ جاتىر. ءارتۇرلى ستاكان، كەسەلەرگە قۇيىلعان ساموگون ءتۇيىسىپ قالىپ، سىڭعىرلاي اجىرايدى. ءىقسان ءجازيرانىڭ ءجۇزى بال-بۇل جانا وزىنە كۇلىمدەي، سۇيسىنە قاراپ قالعانىن اڭداپ، ءىشى جىلاپ قويا بەردى. جۇرەگى ءلۇپىل قاعا، الىپ ۇشىپ بارادى. «ءجازيراش جانىم...» دەيدى جانارىندا قۋانىش ساۋلەسى جىلت ەتىپ. ىقسان قولىنداعى ستاكاندى كىدىرتپەي، ىلە كوتەرىپ سالدى دا، كوزىمەن ءجازيرانى تاعى دا ىزدەپ، تاۋىپ الدى؛ «سەن ءۇشىن...» دەگەندەي ىم جاسادى.
ءجازيرا تۇسىنگەنىن، سەزدىرە ەزۋ تارتتى. تىپتەن باتىل-اق، توڭىرەگىنەن ايبىناتىن ەمەس. بىرەۋ بايقاپ قالار-اۋ دەپ ىقپايدى. الدەنەگە بەلىن بەكەم بۋعانداي ەركىن. اينالا دابۇر-دۇبىر. يساحمەتتىڭ سوزىنە دە جۋىق ماڭدا قۇلاق سالىنباسى ايان. الگىندە قوجاندى جۇگىرتىپ جىبەرىپ جەكسەن قارتتىڭ دومبىراسىن الدىرعان؛ و دا بۇرىشتا جەتىمسىرەپ تۇر.
— و، حالايىق! — دەدى يساحمەت ساماۋرىن تۇبىندە شاي قۇيىپ وتىرعان ىراشقا ءبىر كوز تاستاپ.— كەشە مەن اۋداندا راديو تىڭدادىم. ءبىزدىڭ اسكەر فاشيستەردى تۇرە قۋىپ بارادى دەيدى. سول ءۇشىن ءبىر الايىقشى!
— دۇرىس ءسوز!
— ۋرا!..
— جەڭىس ءۇشىن! — دەسىپ كەتتى ەل ادامدارى.
داۋىس سايابىرسىعان ءبىر تۇستا وستاپ ءسوز ايتقىسى كەلەتىن ىڭعاي تانىتتى؛ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىندىگىنەن قىسىلىپ، ىقسانعا قاراي بەرەدى. مىناۋ قاراپايىم قازاق اۋلىنىڭ جاتسىنباي، باۋىرىنا تارتىپ دامگە شاقىرعاندارىنا دا ىرزالىعىن سەزدىرگىسى كەلەدى. قالاي، نەدەن باستاۋدىڭ دا ءجونىن بىلمەي، ابدىراپ وتىر.
— وستاپ، سويلەگىڭ كەلە مە؟ — دەدى ءىقسان. ول ۇلىقسات بولسا دەپ باسىن يزەدى.— يساحمەت، وستاپقا ءسوز بەرشى...
— ءاي، اعايىن، ءسال سابىر ەت! وستاپ سويلە. قىسىلما، قۇلاعىمىز سەندە.
— درۋزيا! — دەدى ول كەشىرىم وتىنگەندەي كۇلىمدەپ. ىقسان «قىسىلما مەن اۋدارىپ وتىرام» دەگەندەي يشارات جاسادى.
— باۋىرلارىم! مەن دە وزدەرىڭدەي قاراپايىم ۋكراين شارۋاسىنىڭ بالاسىمىن. بۇدان ءتورت جىل بۇرىن مەنىڭ اكەم، شەشەم، ايەلىم، بالام... ءۇيىم بار ەدى.
ول قۇنجىڭداي گيمناستەركەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنان تەمەكىنى شىعارىپ گازەت قيىندىسىنا اسىعا-اپتىعا ورادى دا، ىقسان ۇسىنعان وتتىققا تۇتاتىپ الدى؛ قۇشىرلانا سورا ءتۇسىپ: «كەشىرىڭدەر!» — دەدى وشىرگەلى ىڭعايلانىپ. ۇلكەندەردەن ۇلىقسات سۇراماعانىنان قىسىلىپ، جوتكىرىنىپ تە قويدى.
— دانەڭە ەتپەيدى، بالام! — دەدى بالىم مەيىرلەنە قاراپ.
وستاپ قوجان ۇسىنعان كۇلسالعىشقا شىلىمىن مىجعىلاي ءوشىرىپ تاستاعان، قولىنا كەسەگە قۇيىلعان ساموگوندى قايتا الدى. تۇكتى قالىڭ قاباعىنىڭ استىنان كوكشىل كوزى كۇلىمدەي:
— كەشىرىڭدەر... شىداي الماي كەتتىم. فاشيستەر اكە-شەشەمدى، ايەلىمدى، بالامدى دا اتىپ ءولتىرىپتى. ءۇيىمدى ورتەپ جىبەرگەن... حايۋاندار!..
ول تەرەڭ كۇرسىنە، ەرنى كەمسەڭدەي تاعى دا ىركىلدى. قايتىس بولعان كۇيەۋى ەسىنە ءتۇستى مە، جوق مىناۋ ەڭگەزەردەي ازاماتتىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى جانىن تەبىرەنتتى مە كەنجەقىز بەتىن باسا، تۇنشىعا ەكى يىعى ءدىر-دىر ەتە جىلاپ وتىر. ءمولدىر جاس ساۋساق اراسىنان جىلت ەتە كورىنىپ، ەتەگىنە تامدى. اقشىل كىرپىگى جىپىلىقتاي وستاپ قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانا قالدى دا:
— باۋىرلارىم، باسىم اۋىپ سىزدەردىڭ ارالارىڭا كەلىپ ەدىم. اداسپاعان ەكەنمىن. جىلى ىقىلاس ءبىلدىرىپ، قارسى الدىڭدار... مەن مىنا كىسىنىڭ... بالىم اپايدىڭ ىستىق ىلتيپاتىنان ىلعي دا ءوز انامنىڭ مەيىرىن سەزىنەم. و كىسىنىڭ ەسىمى ليۋبوۆ سەرگەيەۆنا بولاتىن. انانىڭ بالاعا دەگەن ماحابباتى شەكسىز عوي. مەن بارشاڭىزدى وسى بالىم اپانىڭ بىزدەرگە دەگەن ماحابباتتى مەيىرى ءۇشىن توست كوتەرۋلەرىڭدى وتىنەمىن! — دەدى كۇلىمدەپ.
— بارەكەلدى، جارايسىڭ وستاپ!
— وتە ورىندى!
— تاۋىپ ايتقان ءسوز!
— كانە، باكە، ءسىزدىڭ ءسالاماتتىعىڭىز ءۇشىن! — دەپ جەكسەن قارت كوپتىڭ دابىراسىن باسا بالىمنىڭ شاي قۇيعان كەسەسىنە ءوزىنىڭ قىزىل گۇل بەدەرى بار ستاكانىن سوعىستىردى.
كەمپىرلەر مەن ايەلدەردىڭ ۋكراين جىگىتىن مۇسىركەي مۇڭدى، ءۇنسىز قالعاندارىنان يساحمەت تىجىرىنىپ:
— وۋ، شىراقتارىم-اۋ، ەڭسەلەرىمىزدى جيىپ، سەرپىلەيىك تە، — دەدى. ىقساننىڭ الايا قاراعانىنان ىعىستاپ، كەلەسى ءسوزىن مايموڭكەلەتىپ جونەلدى...— «ءار اشتىقتىڭ — ءبىر توقتىعى بار»،— دەگەن. قاسىرەت سوڭى قۋانىش. جەڭىس تە جاقىن. وستاپ تا ەسىن جيناعاسىن ەلىنە قايتادى. وشاق تۇتەتىپ، ءسابي سۇيەدى. ءبارى دە تىرىگە ءالى-اق قوي. ال، ەندى جەكە، ءسىز ءبىر «ءاۋ» — دەپ جىبەرىڭىز. جو-جوق، دومبىرانى الىڭىزشى. مىنە، سولاي.
يساحمەت ءبىر تىزەرلەي جۇگىنە وتىرعان. جاس كۇيەۋدەي ەلپىلدەپ-جەلپىلدەپ كەتتى. باسىنداعى قارا تاقياسىن الىپ، جەلپىنىپ تە قويدى. ۇزىن جەڭ اق كويلەگىنىڭ تاماق تۇيمەسىن اعىتىپ جاتىر. تەرى كەۋدەشەسىنىڭ ءوڭىرىن سيپالاپ، تامىرى بىلەۋلەنگەن، جىڭىشكە، قاتپار-قاتپار موينىن سوزىپ توڭىرەگىنە ماساتتانا قارادى. جەكسەن قارت قوڭىر كۇمبەز، قاز مويىن دومبىرانى الدى دا:
— ابايدان ايتايىنشى،— دەدى.
— ە، مەيلىڭ...
— «قارا قانشىققا» باسساڭىزشى.
— قوي ءارى،— دەدى يساحمەت قوجاندى اۋىزدان قاعىپ، تۇكسيە قاباق شىتىپ.— كوزدەرى سۋعا جاقىن قاتىندار تاعى دا بوزداسىن دەيمىسىڭ. مۇحيتتى قويا تۇر. ابايىڭ ءجون، جەكە.
ادام بويىندا تەگىندە ەكى نارسە كارىلىككە بوي جەڭدىرمەيدى: ءبىرى كوز، ەكىنشىسى — تابيعات بەرگەن داۋىس. اناۋ ءساليمانىڭ جانارىنا باقساڭ، جيىرمانىڭ ۇستىندەگى كەلىنشەكتەي اشىق، اقجارقىندىقتى سەزىنەسىڭ. تەك ءبۇلدىرىپ تۇرعان بەت پوشىمى. ال، جەكسەن قارتتىڭ قوڭىر ءۇنى بۇدان وتىز جىل بۇرىنعىسىنداي جارىقشاق ءتۇسىپ، تارعىلدانباعان سول قالپى. ەت-باۋىرىندى ەلجىرەتىپ، سامالداي جەلپىپ كەتەدى.
«كوزىمنىڭ قاراسى-اي،
كوڭىلىمنىڭ سال..لا...ساي! —
دەپ باستاعان جەكسەن قارتتىڭ كوزى سۇزىلە جۇمىلىپ، الدەبىر قيانعا شاقىرعانداي الديلەپ، ءيىرىپ بارادى. ەسىك جاقتا ىراشقا تاياۋ، ساماۋرىننىڭ ەكىنشى جاعىندا وتىرعان ساۋلە كوزى تۇنا ءوزىنىڭ ىشتەي ۇندەسىپ قوسىلىپ قالعانىن اڭداعان جوق. ءانشىنىڭ تەك ساقالدى قارت ادام ەكەنىن دە ۇمىتقان.
«بار...ر...دەي..مە سىزدەي ءبىر،
ا... ادامزات پانا... سى-اي...»
يساحمەتتىڭ ەكى كوزى ساۋلەدە. وسى ءقازىر باقانعا مىناۋ بالانى ءتۇسىرىپ بەرمەك بولعانىن ويلاپ، «تىم مىرزاسىنىپ كەتپەدىم بە؟» — دەپ وكىنگەندەي دە سياقتى. «جاس ءيىس، سەنىڭ ءجونىڭ بولەك-اۋ. ىراش تا ءبىر كەزدە وسى بالاداي ەدى عوي». ول ىراشقا كوز تاستاپ، كادىمگىدەي كوڭىلى تولىڭقىراماي قالدى. ساۋلەگە قاراعاندا ول تىپتەن «كارى قاتىن» كورىنىپ وتىر. ەندى جەكسەن قۇرداسىنىڭ وزىنەن بيىكتىگىن، ونەر قۇدىرەتىنەن اسقان بايلىقتىڭ جوقتىعىن مويىنداپ كۇيزەلەدى؛ «اللا تاعالا ماعان كەلگەندە مۇنشا نەگە ساراڭدىق ىستەدى ەكەن؟ جازىعىم نە؟ داستارقاننىڭ قىزىعى دا، بازارى دا ءوزىم بولار ەم عوي. و، سيقىر دۇنيە-اي... سونشا ءبىر الدامشى، وتكىنشى مە ەڭ؟!» — دەيدى ول كۇيزەلىپ.
جەكسەن قارتتىڭ مايدا، قوڭىر ۇنىنە بۇلاق سىلدىرىنداي اشىق ءبىر كۇمىس اۋەن جالعاسا، جىمداسا بەردى. يساحمەت: «بۇ قايسىسى؟ ساۋلە مە؟» — دەگەندەي باسىن جەردەن كوتەرىپ العان، قاراسا... قىزىل كويلەكتى ءجازيرا، ورامالىن موينىنا بوس سالعان. ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، بوتا كوزى مولدىرەپ، وڭ يىعىنان بۇراڭداي الدىنا تۇسكەن بىلەكتەي بۇرىمىن سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن سيپاپ وتىر. قىر مۇرنىنىڭ جۇقا جەلبەزەگى جەلبىرەپ قوڭىر داۋىستان اسىرماي، ۇزىلەر ساتىندە دومبىرا ءۇنىن ءىلىپ اكەتەدى. «پاتشاعار، نەتكەن سۇلۋ، ءا؟» — دەپ ويلادى يساحمەت.
«جىل..لايىن جىر ..لايىن،
اع...عىزىپ ءسوز ما...يىن.
قال..لقاعا كەل...گەندە...
اي...تۋعا ءسوز دا...دايىن...»
ءجازيرا مەن جەكسەن قارتتىڭ داۋسى ءبىر كومەيدەن توگىلگەن ساعىنىش ۇنىندەي دىرىلدەي سوزىلىپ، قالىقتاي بارىپ ءۇزىلدى. قوسىلعىسى كەپ ىنتىققان كوپ ەدى، ايتسە دە ءبىرىنىڭ ىلەسۋگە جۇرەگى داۋالاماي، ءارى قيىنىن قاشىرىپ الارمىز دەپ قورىققان ءتارىزدى؛ قىزعىندىقپەن بارقىراپ، كيىپ-جارىپ جونەلەر كەزسىز دە تابىلمادى. قۇستاي ۇشقان قوس سايگۇلىكتىڭ اي تۇياعىنان بولماشى كوتەرىلىپ، سەيىلىپ قالىپ جاتقان شاڭدى قىزىقتاي قاراعان جەمگە تويعان موستەكتەردىڭ: «مەن بولسام، قي تاستاي توپىراقتار ەدىم-اۋ» —دەگەنىندەي سىڭاي، ىشتەي تارتىنىس سەزىلەدى. ءسال ءۇنسىز قالعان اۋىلداستار:
— بارەكەلدى!..
— مىنە، ءان...
— وركەندەرىڭ ءوسسىن!
— ءجازيرا-اۋ، سەنىڭ مۇنداي دا ونەرىڭ بار ما ەدى؟
— ويباي-اۋ، ول ءانشى عوي، — دەپ دابىرلاسىپ كەتتى.
ەل نازارى تۇگەل ءبىر وزىنە اۋعانىن سەزىپ، ءجازيرا تومەنشىكتەي، قىزارا كۇلىمدەپ وتىر. «بالام، ءۇنىڭ جاقسى ەكەن»،— دەگەن جەكسەن قارتتىڭ ءىلتيپاتتى لەبىزىنە دە قىسىلا ءجۇزىن سىرت سالىپ كەتتى. «ىقسان نە دەيدى؟ وعان شە، ۇنادى ما؟» ول الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن بۇرىمىن اقىرىن جاۋىرىنىنا سەرپە تاستاعانسىپ ۇرلانا كوز جۇگىرتكەن، ىقساننىڭ جانارىمەن تابىسىپ قالدى. «بۇل مەنىڭ ءبىر وزىڭە ارناعان ءانىم، سۇيىكتىم»،— دەگەندەي يشارات جاساپ تا ۇلگەردى. ىقسان كۇلىمدەي ىرزالىعىن سەزدىرە يەك قاقتى. ءجازيرا ونىسىنا قاتتى قۋاندى. «ىقسان، بۇل ءبىزدىڭ ەكەۋمىزدى تابىستىرار ءتۇن»،— دەيدى ول شاتتانا كۇلىمدەپ. بۇل دۇنيەدە ەكەۋى عانا سياقتى، وزگە ءتىرى پەندە بار-اۋ دەپ بىلمەيدى.
يساحمەتتەن جوعارى مەرۋەرتتىڭ قاسىندا ساعىناي. بۇيرەك بەتى بولمە ءىشىنىڭ قاپىرىق ىستىعىنان قىزىل-كۇرەڭىتىپ كەتكەن؛ ماڭدايىنا تۇسە بەرگەن بۇيرا شاشىنىڭ ءبىر تالىن، قاز ءتوسى قايقيىپ، كەربەزدەنە ساۋساق ۇشىمەن قايىرىپ قويادى. وڭىرىنە گۇلدى كەستە توگىلگەن ۇستىندە سارعىش كويلەك. بەلى قىلدىرىقتاي بوپ، بادىراق كوزىن قوجان مەن مانايدان تومەن، ساۋلەمەن تىزەرلەس جازيراعا ءبىر، ىقسانعا ءبىر جۇگىرتىپ جىبەرەدى. انگە پالەندەي جادىراپ، سەرپىلە قويماعان دا وسى. ءساليما مەرۋەرتكە بۇرىلىپ، سىبىرلاعان بولدى: «ءاي، مىنا قىز وقتاۋ جۇتقانداي نەمەنەگە سىرەسەدى»،— دەدى. دابىر-دۇبىرمەن كوپشىلىك ونى اڭدامادى؛ ايتسە دە ساۋلە ەستىپ، مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ساعىناي قاباعىن شىتا، وعان جالت قارادى... «مەكتەپ بالاسىنا وسىندا نە بار. جوعارعى كلاستان بولساڭ دا شىق ۇيدەن!» — دەي جازداپ ساعىناي، ءوزىن-وزى شاق ۇستاپ ۇلگەردى. اۋىلدىڭ ءبىرلى-جارىم ساۋلە مەن قوجانداي بالالارى جوعارى كلاسقا شىعىسىمەن ۇلكەندەرمەن داستارقانداس بولىپ جۇرە بەرەدى. ونى پالەندەي ەل ادامدارى قاقپايلاپ: «ءاي، ساعان نە جوق؟» — دەمەيدى. قاتارعا تارتىپ، ازامات سانايدى. اششى سۋعا بوي الدىرىپ بارا جاتسا عانا كەيىن تەبەدى. ال، ءوزىن ۇستاي بىلگەندەرىن تۇلعا كورەدى. ساعىناي سونى بىلەتىن عوي. ەندى مىنە توڭىرەك ۋ-دۋ. ءبارى دە قىزىپ العان. ىلكىدە ساعىناي ساموگوندى كورىپ: «قوجان مەن ساۋلەگە قۇيماۋلارىڭدى وتىنەم»،— دەگەن-دى. «قۇيسا دا ىشپەيمىز، اپاي»،— دەدى وعان قوجان. مەكتەپتەگى ەڭ ۇزدىك وقۋشىنىڭ ءسوزى ءبىرتۇرلى قىر كورسەتۋ سياقتانىپ. ساعىنايعا جاعىمسىز ەستىلدى؛ ەندى تاعى ەسكەرتۋ جاساسا بەدەلى تۇسەتىنىن، ءارى مىناۋ بالا ساۋلە ءۇشىن وندايدان تايىنبايتىنىن سەزىپ ۇندەمەدى.
— جوكە-اۋ، اناۋىڭدى دىڭعىرلاتا بەرمەي، كۇيلەپ بولساڭ تارتسايشى،— دەدى يساحمەت شىدامسىزدانا.
ەكى ايتتىرماي جەكسەن قارت اتاپ-اتاپ قۇرمانعازىنىڭ «سەرپەرىن»، «تورەمۇراتىن»، تاتتىمبەتتىڭ «سارجايلاۋىن» توكپەكتەتە، بىرىنەن كەيىن ءبىرىن قۇيقىلجىتا تارتىپ بەردى. ول دا ەلدى جادىراتىپ، جەكسەن قارتتىڭ بەدەلىن ارتتىرىپ كەتتى. دومبىرا جاعالاپ ىقسانعا دا جەتتى. ول دا كوپ تارتىنباي «سىرىمبەتتى» ايتتى. جوندەپ شىقپاسا دا جەلپىنىپ العان ەل ونى دا جامىراي ماقتاسىپ جاتىر. «ءبارىمىز قوسىلىپ ايتايىقشى»،— دەپ وزىنشە «قاراتورعايدى» باستاي جونەلدى.
ىڭكارلىك پەن ساعىنىشقا تولى ءان جۇدەۋ ءۇيدىڭ قاپىرىق بولمەسىنەن شىعا الماي كۇڭىرەنە قالىقتاپ بارىپ، «اھ..» ۇرعىزا باسىلدى. ەل ءبىر ءسات تىنىس العانداي تىنشىپ، ءۇنسىز وتىر. مانايدىڭ عانا تامسانا، ەرنى سىلپ-سىلپ ەتىپ سۋىپ قالعان قۋىرداقتى اساي جەگەنى عانا ەستىلەدى. انە، وستاپ، جەكسەن قارتتىڭ تۋ سىرتىنان موينىن سوزىپ، ىقساننان بىردەڭە سۇراپ جاتىر. «كىمنىڭ ءانى؟ اۋەنى قانداي تاماشا!» — دەيتىن ءتارىزدى. مەرۋەرت تە بۇرىلىپ ساعىنايعا: «ەركەجان، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ كوڭىلسىز وتىرما. ءان ايتساڭشى»،— دەپ سىبىرلادى. توردەگى جەكسەن قارت تا ءۇنسىز، تومەن قاراپ قالعان. سىرىڭكە تالىمەن ويلانا ءتىسىن شۇقيدى.
— ءاي، ماناي، اۋزى-باسىڭ سىلپىلداپ، قۋىرداقتى سوعا بەرمەي ءبىر كۇي تارتشى،— دەدى يساحمەت كوپشىلىكتى ەلەڭدەتە، بەتىن بەرى قاراتىپ.
— ە، اكەل دومبىرانى...
— قايتەسىڭدەر و بيشارانى مازالاپ.
— كۇي تارتىپ ول جازعان ماندىتپاس،— دەدى ءساليما قورباڭداپ.— نە جەسە دە تىنىش وتىرسا بولعانى. ماناي، جەي بەر. دومبىرانى مىنا يساحمەتكە اسىر. ە، وسى ءۇيدىڭ كۇيەۋ بالاسى دا ءبىر ءان ايتسىن دا.
ءساليما قالجىڭى دوبالداۋ شىعىپ، كوپشىلىك بالىمنان قىسىلىسىپ قالدى. كۇيەۋ ەكەنى راس. ايتسە دە ءبىر ايتىلا قويمايتىن دا شىندىق بولماۋشى ما ەدى؛ يساحمەتتەي كارى كۇيەۋدى كولدەنەڭ تارتۋ، ءاجۋالاۋ تارىزدەنىپ، ەرسى ەستىلدى. وزگەگە ەمەس، بالىم مەن ىراشتى كۇيدىرىپ، قاتتى ءتيىپ كەتتى. يساحمەت ونى تۇسىنسە دە، اڭداماعان سىڭاي تانىتىپ:
— مەن ءان ايتۋدان قاشپايمىن عوي. ءان مەنەن ۇركىپ بەرەكەلەرىڭدى الا ما دەپ قورقام. ءارى ادەمى انشىلەردى تىڭداپ، الدانىپ قالعان قۇلاقتارىڭ، ءۇش-تورت كۇنگە دەيىن سارىلىپ جۇرمەسىن،— دەدى قالجىڭداپ.
ورىندى، تاۋىپ ايتقان سوزگە قازاق بالاسىنىڭ قوناق بەرمەگەن شاعى از. يساحمەتكە مۇنان ءارى ءان ايت دەپ قولقالاۋشى تابىلا قويعان جوق. ەل دە العاشقى قىزعىندىقتان ايىعىپ ۇلگەرگەن، ەندى ءان مەن كۇيدەن گورى قىزعىلىقتى اڭگىمە بازارىنا كوشكەندى ءتاۋىر كورىپ وتىر. كوپتىڭ كوكەيىندەگىسىن تاپ باسقانداي مانادان ءۇنسىز قالعان جەكسەن قارت، الدەنەگە تاڭدانا باسىن شايقاي ءتۇسىپ:
— جارىقتىق اقىن دەگەن دە ءبىر اۋليە عوي،— دەدى. ونى نەگە ايتىپ، عاجاپتانعانىن ەلگە تۇسىندىرگەن جوق.— جاڭا سەرى، سەركە دەسەڭ دە ارتىق، كەم سوقپايتىن اقاننىڭ «قاراتورعايىن» ءبارىمىز ەگىلىپ، بار جان دۇنيەمىزبەن سالدىق ەمەس پە؟! سوندا مەنىڭ ەسىمە بالا شاعىمدا ەستىگەن ەل ىشىندەگى ەكى اقىننىڭ تاعدىرى ءجايلى اڭگىمە ءتۇستى. جارىقتىق اكەم تاڭدانا ايتاتىن. كۇنى بۇگىنگە شەكتى عاجاپ قالام. ايگىلى اڭىز عوي، سىزدەر دە تالاي ەستىگەن شىعارسىزدار...
— و، كىم ءجايلى؟
— ەستىسەم قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن.
— و، نە حيكايا، جەكە؟
— ءسىز جەتپىستىڭ ۇستىندەسىز، جەكە. سونسىن جەردە ونى سىزگە اكەڭىز ايتسا، تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىنعى حيكايا عوي،— دەدى قوجان بالاڭدىعىن ۇمىتا، ەسەپكە جەتىكتىگىن تانىتىپ. ساۋلە الدىندا ۇلكەندەرمەن ۇزەڭگىلەس، ەرەسەكتىگىن دە سەزدىرىپ باعۋ سياقتى ويى جوق ەمەس.
— جىگىتىم، تيىش وتىر. لاق، تەكەشە سەكىرمە،— دەپ ءساليما ءبىر قويدى.
ونى ىقسان قولدامادى. كۇلىمدەي:
— ە، نەگە، ساكە؟ — دەدى.— قوجان دۇرىس ايتادى. ول تۇرعاي مەن دە ەستىمەگەم. جەكە، و قانداي اقىندار؟
جەكسەن قارت داستارقان بەدەرىن ساۋساق ۇشىمەن سيپالاپ، قاباق استىنان كوپتى باعدارلاپ قالعان؛ ەلدىڭ ساۋالىنسىز سويلەمەيتىندەي سابىرلى. ايتسە دە كوپتى ۇزاق تەلمىرتپەي قوزعالاقتاي ءتۇسىپ:
— وسى وڭىردە ەكى اقىن بولعان كورىنەدى. تالاي ءدۇلدۇل كۇيشى، وراق اۋىزدى شەشەندەرمەن دە كەزدەسىپ، ايتىستا الدىنا جان سالماپتى. ىلعي جەڭەدى ەكەن: ەلدىڭ ەركەسى دە سەركەسى ءبىر وزدەرى اتالىپتى،— دەدى.— جيىن-توي، اس بەرۋ، شىلدەحانالاردىڭ دا قىزىعى-شىجىعى ەكەۋى. اقىن بىتكەندى شىداتپايدى. جەڭىپ شىعادى. ات مىنەدى، شاپان جامىلادى. ايتىسا كەلگەندە سوڭىندا ەكەۋى عانا قالادى. ءبىرىن ءبىرى جىعا الماي جۇرەدى. وقىماسا دا كورگەندەرى، بىلگەندەرى كوپ. ءان دە ايتادى، جىر دا تولعايدى. قاۋىم ەلدىڭ بەي-بەرەكەتى دە، بازارى دا وزدەرى.
و، كەز زاماننىڭ اۋمالى-توكپەلى شاعى ەمەس پە؟! بۇگىن — كول، ەرتەڭ — ءشول. ارادا نەبىر دۇربەلەڭ جىلدار وتەدى. ءسابي جىگىتتىككە جەتسە، جىگىت شاۋ تارتادى.
تۋماق تا، ولمەك تە زاڭ. تابيعات بۇيىرىعى سولاي. اقىندار دا قارتايادى. الماس جۇزىندەي وتكىر سوزگە، اقىل پاراسات كەپ كىرىپ، قورعاسىنداي اۋىر سالماق سەزەدى. جارق-جۇرق ەتكەن نايزاعايداي جالىندى، سابىرعا جەڭدىرۋلەرى دە جيىلەيدى. حوش دەڭىز... ەندى بۇ دۇنيەلىك سىردان، و دۇنيەلىك عالامات ويعا ورالىپ، ءومىردىڭ جالعاندىعى، تىرلىكتىڭ وتكىنشى جاۋىنداي كوز الداۋ ەكەندىگى دە ولەڭ ساباعىنا ورالا، ءورىلىپ قالا بەرەدى. سونداي ءبىر قارىن توق، كوڭىل اش شاقتا ءبىرى تۇرىپ:
— ءبارى دە پەندەشىلىك شىعار. مايموڭكەمىز كوپ. ونىڭ اتىن «سابىر» دەيمىز. اقىن سابىرعا كوشىپ، سىبىرلاعانسىن وزگە تىرلىكتەن نە ءۇمىت، نە قايىر،— دەيدى نالىپ.
— «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەگەندى قايتەمىز؟
— زامانا شىراعى اتالعان اقىن بىتكەن سابىرعا بەرىلسە، التىنعا ەمەس، كۇلگە اينالادى. «سابىر» — جۇرەك تۇبىندە جاتقان سىر ساندىق. سەزىم، شابىتسىز، تەك اقىلمەن، ءجون-جوسىق، پارىز اۋەنىمەن عانا اشىلىپ، مىنا جەردە رەتتى، رەتسىز دەپ ەسەپپەن جابىلسا، ول كىمگە وپا بەرمەك. جالىنسىز كوڭىل ساندىعى، كارىلىكتىڭ جولداسى،— دەپتى سوندا ەكىنشىسى تۇرىپ.
— ە، جاستىڭ سابىرى از با، دوستىم؟ و، نە سوندا؟
— ول — كەمەڭگەرلىك تە.
— سولاي دە... حوش...— دەيدى توسەكتە جاتقان اقىن، دوس جاۋابىنا تۇشىنىپ: ىزىنشە باسىن قايتا كوتەرىپ الادى: -ە، سەن نە تىلەپ ەڭ؟
— جەڭىس ەدى — ارمانىم.
— ەندەشە سەن جەڭدىڭ،— دەيدى ول كۇلىمدەي.
— بۇنىڭ ەندى جالعان. جەڭىستىڭ اۋىلى جاستىق جالىنمەن بىرگە، كەيىندە قالعان. ساعان دا، ماعان دا ول ورتاق.
— ەل الدىندا مويىندايىن با؟
— تۇسىنبەدىڭ عوي، باۋىرىم. شالىققانىڭ با؟
— جارىق دۇنيە قاجىتتى، تويدىردى دەسەم شە؟
— بۇ دا بەكەر ءسوز.
— جۇمباعىڭدى قويىپ، جونىڭە كوش. تىلەگىڭ نە؟
— «تىلەگىڭ» دەيدى. تىلەگىم — سەنىڭ سالاۋاتىڭ.
— سالاۋات — جاستىڭ ەنشىسى. جاسقا تىلەۋ — لازىم،- دەيدى كوڭىلىنىڭ كولەڭكەسى كوپ، اۋرۋلى اقىن تەرەڭ كۇرسىنىپ.
— حوش... سوندا ءومىر نە؟
— ءومىر — وزەن، ءبىز — قايىق.
— ەسكەكشىسى — داعدىر دە.
— «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق».
— «جاقسى ءسوز — جارىم ىرىس». حوش دەلىك... ال، وسى ەكەۋمىزدىڭ قايسىسىمىز باقىتتىمىز؟ بۇ دا ورتاق پا؟ – دەيدى ەكىنشى اقىن.
— «باقىت». باقىت تا ءبىر قۇس قوي. قاشان، كىمگە قونارىن بىلگەن پەندە جوق. باقىت بولىنبەيدى.
— جالعىزدىڭ ىرىسى دەيسىڭ عوي؟
— ءيا...
— ەكەۋمىز دە باقىتسىز، باقسىز جارالعان ەكەنبىز دە.
— نەگە؟ جو-جوق، باۋىرىم... قايسىمىز بۇرىن كوز جۇمساق، سونىمىز باقىتتىمىز،— دەيدى دىمكاس اقىن كۇلىمدەپ.
دوسى بۇعان تاڭدانسا دا، پالەندەي ءمان بەرمەيدى: كۇلىمدەدى، قالجىڭدايدى. كەرەگە كوزىنە ءىلۋلى كۇلتەلى، كۇمبەز دومبىرانى قولىنا الىپ، ۇزاق كۇيلەيدى: قايتا اينالىپ سوقپاس، دالا قۇيىنىنداي جۇيىتكىپ وتە شىققان قايران جاستىقتى ساعىنىشپەن جىرلاپ، اقىن جۇرەگىن الديلەيدى. بارشا ەلدى اۋزىنا قاراتىپ، ءان مەن كۇيگە ءتانتى ەتەدى. قاراقات كوز، قالدىڭ كەيىن، مەن نە دەيىن»،— دەپ شىرقاتا ءان سالعاندا، وزەكتى اششى وكسىك ءتىلىپ ەگىلمەگەن ەل قالمايدى. شىرىلداعان بوزتورعاي، سىلدىراعان بۇلاق، سارى جايلاۋ، سارى قىمىز — جارىق دۇنيە راحاتى دا جىرعا، انگە، اۋەنگە اينالىپ كەتەدى. اقىن دوسىنىڭ قاسىندا ءبىر اپتا قونا جاتىپ، بارەكەلدى اتتانادى.
ارادا جىل وتەدى. اقىن دوسى دۇنيە سالادى. جەتىسىن، قىرقىن، جىلىن بەرىپ، ۇستىنە كۇمبەز سوقتىرىپ، اقىندى دوسى اق جۋىپ، ارۋلاپ قويادى. قازىرگىدەي ەل اۋىز بىرلىكتە، قاۋىمداسقان كولحوز ەمەس. اركىم وزىنشە. مالعا قاراعان زامان. ول وسسە — وسەدى، وشسە — وشەدى. ەلگە جۇت كەلىپ، كۇڭىرەنتىپ، جەر ساباتىپ كەتەدى. جاز ورتاسىنا جەتپەي ءشوپ كۇيەدى، مال قىرىلادى. ەل بوسادى. ءتىرى قالعان اقىن دا اعىس بەتىندەگى جاڭقاداي قاڭعالاقتاپ، اعىپ جونەيدى. ابدەن ارىپ-اشىپ، قاڭىراپ بوس قالعان بەيتانىس اۋىلدىڭ شەتىندەگى ورعا جەتىپ قۇلايدى. قولتىعىنان دەمەپ، تاڭدايىنا ءبىر تامشى سۋ تامىزار جان جوق. «ءيا، دوستىم... شىن باقىتتى سەن ەكەنسىڭ. جەڭدىڭ»،— دەپ جاتىپ بيشارا اقىن كوز جۇمادى. ءسويتىپ كومۋسىز قالادى.
جەكسەن قارت تومەن قاراپ ءۇنسىز، مۇڭايىپ وتىر. اڭگىمە قاتتى اسەر ەتتى مە، ەل دە جىم-جىرت.
— ءيا، نەبىر ىقىلىم زامان ءوتتى عوي،— دەدى بالىم اۋىر كۇرسىنىپ.
اۋىل ادامدارى قوزعالاقتاسىپ ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ كەتتى. سالدەن كەيىن: «ەتكە دەيىن ءۇزىلىس جاسايىق»،— دەۋشىلەردىڭ دە ءۇنى ەستىلدى. داستارقاندى جيناپ، ەسىككە بەت الدى. اۋىز بولمەدە كيىم ىزدەسىپ، ءسال ىركىلە ءتۇستى دە، دىبدىرلاسا دالاعا شىقتى.
— پاي-پاي، سارى قىمىزداي سالقىن اۋا-اي!
— اناۋ قۇس جولى عوي.
— تۇتىلگەن جاباعى جۇندەي شۇباپ قالىپتى.
— وستاپ، وتتىعىڭدى بەرشى،— دەيدى ىقسان قولىن سوزىپ. وستاپ ماقتادان ەسكەن پىلتە مەن شاقپاق تاستى، بارماقتاي ارا سىنىعىن ۇسىندى. ىقسان ارا مەن شاقپاق تاستى ۇرىپ، ۇشقىنداتا پىلتەنى تۇتاتىپ جاتىر.
— ەرتەڭ دە كۇن اشىق بولادى.
— راديو كەشكە قاراي، ءتۇس اۋا جاۋىن جاۋادى دەگەن.
بۇل قوجان. جالاڭباس، قولقىلداعان مول ءپىشىمدى پالتونى جامىلىپ تۇر. شىلميگەن ۇزىن موينىن سوزىپ، اسپانعا قارايدى. ايسىز ءتۇن. اۋلا ورتاسىنداعى قازان استىنان جىلتىراپ قيدىڭ شوعى كورىنەدى؛ ەت پىسكەن سياقتى، توڭىرەگىندە ءۇش-تورت ايەل كۇيبەڭدەپ ءجۇر.
— جاۋىن جاۋمايدى، قوجان. ول وتىرىك،— دەدى وستاپ شىلىم وتىن جىلتىراتا سورىپ. بولماشى جارىقتان تاناۋ استى، جەلبىرەگەن مۇرتى، اۋىز اينالىسى سارعىشتانىپ بارىپ جوعالدى.
— ە، نەگە؟
— نەگە ەكەنىن قايدان بىلەيىن. جاۋمايدى.
— سەنىڭ اۋا رايىن بولجايتىن قۇدىرەتىڭ بار ما؟
— بار... مىنە، مىناۋ،— دەپ وستاپ تىزەدەن جوعارى شولتاڭداعان شولاق اياعىنىڭ تۇقىلىن قولىمەن اقىرىن قاعىپ قويدى؛ ىلە ءوزى كەڭكىلدەي كۇلىپ جىبەردى.— عالامات بارومەتر دەسەڭ دە بولار...
— ءسىز دە سوعاسىز-اۋ، وستاپ، ءا؟
— جاۋىننىڭ الدىندا مەنىڭ مىناۋ اياعىمنىڭ ورنى كەرەمەتتەي سىزدايدى. جانە سونان ءالى ءبىر رەت تە قاتەلەستىرگەن ەمەس. ءدال سول كۇنى مىندەتتى تۇردە جاڭبىر جاۋادى. ىقسان راس پا؟ — دەدى ەزۋىن جيىپ.
— ءيا، سويتەدى.
— مىنە، بالاقاي، سولاي. اعالارىڭ بەكەر ايتپايدى.
— قىزىق ەكەن...
— ءجازيرا قاراعىم، ەتتى ۇيگە اپارا بەر. سۋىپ قالماسىن. مەن تۇزدىعىن دايىندايىن.
— اۋ، ىراش... ىراش...
— اپا، ول ءقازىر كەلەدى. شولپان مەن سەرىككە ەت اكەتتى.
— ساعىناي قاراعىم، پىشاق جاعى قالاي، جەتە مە؟
— مەرۋەرت تاتەم جەتەدى دەگەن.
— سەن ءجازيراش، مىنانى اپارا بەر،— دەسكەن ايەلدەردىڭ كۇڭكىل-سۇڭكىلدەرى دە اراكىدىك ەستىلىپ قالىپ جاتىر.
قورانىڭ تورىنەن قاراڭداعان ەكەۋ كورىندى؛ ىقسان ولاردى جاقىنداعاندا عانا اجىراتىپ، تانىدى. يساحمەت پەن جەكسەن قارت، اقىرىن اياڭداپ، شۇيىركەلەسىپ كەلەدى. ولار جوتكىرىنە ءتۇسىپ، الدەنەگە «ءيا...» — دەسەدى.
— جەكە، ۇيگە كىرىڭدەر. اس دايىن،— دەگەن بالىم داۋسى شالىندى.— ەسىك الدىندا قۇمان تۇر. قول جۋا كىرىڭدەر.
— ماقۇل... ءۋا، جىگىتتەر، ۇيگە جۇرىڭدەر.— قوناقتار كىرە بەرىس، اۋىزعى بولمەگە ايالداماي تورگە ورلەستى. اركىم ءوز ورنىن تاۋىپ، ازىل-قالجىڭمەن قاقتىعىسىپ، جايراڭداسا وتىرىپ جاتىر. داستارقان قايتا جايىلعان، ۇيەمە ەكى تاباق ەت تە زىرك ەتىپ كەپ، بۋى بۇرقىراپ ورتاعا قوندى. تارەلكەگە سالىنعان باس جەكسەن قارتتىڭ الدىندا. قوجان، ءساليما، ءجازيرا، مەرۋەتتەر جان-جاقتان، ەت تۋراۋعا كىرىسكەن؛ يساحمەت تە ولاردان قالىسپاي داستارقان شەتىندە سامساعان، ءارقيلى ستاكان، كەسەلەرگە سابىندى سۋداي لايلى ساموگوندى قۇيا باستاعان. دارى-دارمەكتەي نەسيە ءبىر تامشىسىن دا توكپەيدى، اسا ەپتى-اق. ەت تۋرالىپ، تۇزدىق تا قۇيىلدى.
— ساعىناي، قول جالعاپ جىبەر. ءما، قوناقتارعا ۇلەستىر،— دەپ يساحمەت ستاكان، كەسەلەردى قىز قولىنا بىر-بىرلەي ۇسىندى.
جيىن قايتا قىزدى. ازىل-كۇلكى، ءدامدى، ىستىق ەت. سويلەسۋشىلەر دە شەشەن. يساحمەت تە جەدەلدەتە: «اتا اسىمىزدىڭ الدىندا، ورتاسىندا» دەپ توستى كوبەيتىپ بارادى. كەزەك ىقسانعا دا جەتتى. ول قولىن اسىقپاي گازەتكە ءسۇرتىپ:
— مىناۋ سۇراپىل قاندى مايداندا ءبىز جەڭەمىز. سول جەڭىسكە وسى وتىرعان مەنىڭ اۋىلداستارىمنىڭ ۇلەسى مول! مەن سىزدەردىڭ ساۋلىقتارىڭ ءۇشىن ىشەم؟ — دەدى ول جەلپىنە. ەرىنبەي قولىن سوزىپ، جاعالاي ەلدىڭ بارىمەن ستاكانىن سوعىستىرا كەپ، ءجازيراعا جەتكەندە ءسال ايالداي تەرەڭ كۇرسىنىپ قالدى. ونىسىن ساعىنايدان وزگە جان ەلەگەن جوق. كوپشىلىك جامىراي قوشتاسىپ، كەۋ-كەۋلەسىپ كەتتى.
ەت تە ەڭسەرىلىپ، توياتتاي كەرى سەرپىلىسىپ قول سۇرتەر قاعاز، ورامال سۇراعانداردىڭ دا داۋسى ەستىلدى. ماناي جەكسەن قارتتىڭ تۋ سىرتىندا، قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى قولعا الدى؛ كۇيىن كەلتىرمەستەن جەدەلدەتە ءبىر اۋەندى باستاي ءتۇستى دە، اياقتاماي «اداي» كۇيىن قايىردى. ساۋساعى پەرنە ۇستىندە جەلىپ ءجۇر. جەكسەن قارت ەسالاڭ جىگىتتىڭ دومبىرا قاعىسىنا ءسۇيسىنىپ:
— تارت. تارتساڭشى ءارى. تۋ-ۋ، بالام-اي، قايدا لاعىپ كەتتىڭ،— دەيدى ەندى بىردە كوڭىلى تولماي. بادىراق كوزى جايناڭداي ماناي ءماز.
— مولودەس، ماناي. تالانت.
وستاپ سوزىنە ىرزا بولعان ماناي ورىس ءانىنىڭ دە ءبىر اۋەنىن شالىپ كەتتى. ونى دا اياقتامادى. «وكىنىشكە قاراي ماعان ءان مەن كۇي قونبادى،— دەيدى وستاپ، ەلدىڭ سەندە «ءاۋ» دەپ جىبەر دەگەن قولقاسىنان تايلىعىپ، ىڭعايسىزدانا جالتاقتاي كۇلىمدەپ.
— ەندەشە، سەن، وستاپ، قالاي جاراقاتتاندىڭ، سونى ايتشى،— دەدى يساحمەت كەۋ-كەۋلەپ.
— ول پالەندەي قىزىق ەمەس.
— قىزىق بولماسا دا تىڭدايىق. ءىقسان شەبەر اۋدارادى، ورىسشا ايت.
وستاپ باسىن شايقاپ، ويلانىپ قالعان؛ ەكىۇداي كۇيدە وتىر. سوعىستى كورمەگەن، اۋىلدىڭ قايىرىمدى، قاراپايىم جاندارىنا نە ايتادى؟ شىنىندا ونىڭ قىزىعى شامالى. قىم-قۋىت اتىس، ءولىم. جۇزدەگەن ادامنان ءبىر شابۋىلدان كەيىن سەلدىرەپ، ون شاقتى جاۋىنگەردىڭ قالۋى زاڭدى قۇبىلىس. جاۋ قارۋلى، ەسەر. ول ايتپاسا دا بەلگىلى ءجاي. «قالاي جاراقاتتاندىڭ؟» — دەيدى. ءيا، وسى جەردە اڭگىمەلەۋگە بولاتىن ءبىر قىزىق نارسە بار. توقتا...
— مەن تانكيسپىن. بۇكىل سوعىستى ايتۋ مۇمكىن ەمەس، مەن ءوزىمنىڭ قالاي اياعىمنان ايرىلعانىمدى اڭگىمەلەپ بەرەيىن،— دەدى وستاپ تەرلەپ-تەپشىپ.
— ماناي، تىڭقىلداتپاي دومبىراڭدى ءارى قويشى دەپ يساحمەت قاباعىن كىرجيتتى. ماناي اپالاقتاپ قالىپ، دومبىرانى قوجانعا بەردى.
ەل سىلتىدەي تىنىپ، وستاپقا قاراپ وتىر. سورپا ۇسىنباق بولعان ىراشتى دا بالىم: «كەيىن، قاراعىم»،— دەپ كىدىرتىپ تاستادى.
— جاز ايى ەدى. ءبىزدىڭ پولك شابۋىلعا شىقتى. نەمىستەر دە دايىن ەكەن، قاشان اتتانىسقا دابىل سوعىلارىن بىلەتىن بولۋى كەرەك. ولار دا بىزگە قارسى جاياۋ اسكەرى مەن تانكىلەرىن الدى. قىم-قۋىت شايقاستىق تا كەتتىك. تانكىدە بەس ادام ەكيپاجبىز. جۇيىتكىپ وقتى بوراتىپ كەلەمىز. نەمىستەردىڭ العى شەبىن وپ-وڭاي الدىق. بىزدەن دە، ولاردان دا شىعىن كوپ. «ەس جيعىزباي قۇرتىڭدار!» — دەگەن ءومىر بولعان. ىلگەرى تارتتىق. كوزبەن ءوزى كورمەگەن ادامعا ۇلكەن شابۋىلدىڭ جۇرەك تۇرشىكتىرەردەي سۇمدىعىن جەتكىزە سۋرەتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءبىر قاندى قاساپ. ءولىپ جاتقاندار مال بولسا ءبىر ءسارى، ادام. كۇركىرەگەن تانك ءۇنى، جارىلعان سناريادتان قۇلاق تۇنادى. بىزبەن ۇزەڭگىلەس قاتار كەلە جاتقان تانككە سنارياد ءتيىپ، جانىپ جاتىر. ەت قىزىپ، جولداستارىمىزدىڭ كەگى ءۇشىن وقتى جاۋدىرىپ جونەلدىك. قالىڭ تالدىڭ اراسىنان نەمىس تانكىسى ءبىزدى اڭدىپ تۇر ەكەن. قاراقشىسىنا ءىلىندىردى. ءبىز دە، و دا اتىپ ۇلگەردى. تانكىمىز جانا باستادى.
«ىقسان دا سول قاندى قاساپتان شىقتى-aۋ...» — ءجازيرا قاباعىن شىتا، تومەن قاراپ وتىر. «ەلدە دە ونى قاسىرەت كۇتىپ الدى. اپاسى مەن قارىنداسى دۇنيە سالعان. اكەدەن حابار جوق. سونىڭ، بارىنە مويىماي ءجۇر. نەتكەن قۇدىرەت؟ اناۋ وستاپتاي ماڭگىرىپ كەتپەگەنى قالاي؟ اۋىل اماندىعىنان با؟ مۇمكىن مەن سەبەپشى شىعارمىن؟ شىن سۇيەدى ەمەس پە؟ ال، مەن شە؟ جان جاراسىنا شيپا بولعانداي نە ىستەدىم؟ بەتىن قايتارۋمەن كەلە جاتقانىم راس. نەگە؟ كىم ءۇشىن؟ مەن سۇيەم عوي. ناۋرىز ماعان تەك ۇناعان. و دا مەنى سۇيگەن ەمەس ۇناتقان. ءيا-يا، سولاي...» ءجازيرا ەلدەن بولەك ءوز ويىنىڭ الديىمەن وتىرعانىن سەزىپ، جەردەن باسىن كوتەرىپ الدى؛ توڭىرەگىندەگىلەردەن قىسىلا جالتاقتاپ، سىر بەرمەگەنسي وستاپ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى.
— كومانديرىمىز جاس لەيتەنانت ەدى. كوزىنەن جاراقاتتاندى. ىشتە ءبىر سەكۋند تە قالۋعا بولمايدى. ءبارىمىز دە ءۇيىتىلىپ ولەمىز. كومانديرىمىزدى، سونسىن ءوزىمىزدى ويلايمىز. ليۋكتى قايىرا اشىپ تاستاپ، جانتالاسا شىعۋعا كىرىستىك. كوماندير، ونان كەيىن ءۇش جولداسىم دا وققا ۇشتى. Meن شىققاندا تانكىنىڭ قاسىنا ءبىر سنارياد كەپ جارىلماسى بار ما؟! سونىڭ ەكپىنى مە، جوق الدە وق تيگەننەن بە، مەن دە تىماقتاي كوككە ۇشتىم. توپ ەتىپ جەرگە ءتۇستىم. جانۇشىرا قارمانىپ، قاسىمدا ءولىپ جاتقان سولداتتىڭ اۆتوماتىن الا سالا، قۇيرىعىممەن جىلجىپ، تانكىنىڭ قالتارىسىنا جەتتىم. ارقامدى تانكىنىڭ دوڭعالاعىنا سۇيەپ، اۆتوماتىمدى كەزەپ وتىرمىن. نەمىس كورىنسە تاسادان تارتىپ سالماقپىن. «و دا مەندەي ادام-اۋ»،— دەپ ويلامايمىن. قانىم قايناپ، كوزىم قانتالاپ كەتكەن. جولداستارىمنىڭ كەگىن الۋعا ءتيىسپىن. جاۋدى قۇرتا بەرسەم دەيمىن. ايتسە دە السىرەپ بارا جاتقانىمدى سەزەم. سالدەن سوڭ اۆتومات قولىمنان ءتۇسىپ تە كەتەتىن سياقتى. قارۋدان ايىرىلسام — بىتكەندەيمىن. بويىما بار كۇش-قۋاتىمدى جيىپ، تىستەنىپ الدىم. «وستاپ ولگەن جەرىڭ وسى شىعار»،— دەيمىن. قان شاپشىعان جاراقات تا ۇمىتىلعان... كەنەت: «ۋرالاعان!» داۋىس ەستىلدى. قاسىمنان ءبىزدىڭ جۇلدىزدى تانكىلەر ءوتتى. كومەككە جىبەرىلگەن جاڭا پولك بولۋى كەرەك. مىنە، ماسكا-حالاتتارى جەلبىرەپ سولداتتار دا شاۋىپ بارادى. «ۋف...» دەدىم. كوزىمنەن قالاي جاستىڭ ىرشىپ كەتكەنىن دە بىلمەيمىن. جانىمنان ءبىر سولدات وتە بەرە توقتاپ:
— وۋ، ءتىرىمىسىڭ؟ ا... اياعىڭدى جۇلىپ اكەتكەن بە؟ وح، يتتەر-اي،— دەدى.
كەيىن قاراپ «سەسترا» دەيدى الگى ايقايلاپ. بۇرىن جاراقاتتانعان ادام تاڭدايى كەۋىپ، ولەردەي شولدەيدى دەگەندى ەستۋشى ەدىم. اياعىما قارايمىن، تىزەدەن جوعارى كەسىلگەن، شالباردىڭ تىگىسىنە عانا ءىلىنىپ تۇر. قان شاپشىپ جاتىر. ال مەندە ءشول جوق. ءارى اۋىرمايدى دا، تەك كەرەمەتتەي قارنىم اشادى. نان جەگىم كەپ بارادى.
— باۋىرىم، نان بەرشى،— دەدىم ۇياتتى قويىپ الگى سولداتقا.
ول بەتىمە تاڭدانا قاراپ الدى دا، جاۋىرىنىندا جۇرگەن اسكەري دورباسى ەسىنە ەندى ءتۇستى مە، اسىعا شەشىپ:
— ءما، جە، تانكيست،— دەپ ءبىر جۇدىرىقتاي نان بەردى.
اشقاراقتانا قارا ناندى قارپىپ ەكى اسادىم، سونان كەيىنگىسىن بىلمەيىم؛ ەسىمدى جيسام، گوسپيتالدا جاتىرمىن. سابىن يىستەنگەن تاپ-تازا اق پروستينا، جۇمساق جاستىق.
«بالىم اپا جازيراعا نەگە كوز الارتادى؟ جازىعى نە؟ الدە مەنەن قىزعانا ما؟ ونىسى نەسى! ءوزىن قۇرمەت تۇتۋشى ەم. ماعان وسى ءبىر باقىتتى كەشتى دە قيماعانى ما؟ سۇيەتىنىمدى ءبىلۋشى ەدى عوي». انە، ءجازيرا دا قارادى. ەزۋ تارتتى. «ءجازيراش، جانىم... مىناۋ وستاپتىڭ اڭگىمەسى بىتسە ەكەن». ىقسان تىنىسى تارىلعانداي گيمناستەركەسىنىڭ اق ماتا استارلى تىك جاعاسىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن اعىتىپ جاتىر. ەكى كوزى ءجازيرادا.
— اينالا ىڭىرسىعان جارالىلار. ءبىر اياعىمدى سناريادتىڭ جارىقشاعى جۇلىپ كەتكەنىن بىلەم؛ دارىگەرلەر ورنىنا قيىنىن كەلتىرىپ تىككەن-اۋ دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، جوق بولۋعا ءتيىس اياعىمنىڭ ءباشپايى قىشيدى. تابانىم دا ۇزاق جول جاياۋ جۇرگەندەي دۋىلداپ بارادى. ەپتەپ ودەيال استىنان قولىمدى جۇگىرتىپ، سيپاپ كورسەم؛ اياقتىڭ ورنى ۇڭىرەيگەن ويىق. سوندا قولىما سەنبەي ءباشپايىمدى جىبىرلاتام، اياعىمنىڭ باسىن قوزعايىم، بار سياقتى. كەيىن ءبىلدىم عوي، جوق ەكەن. بالداقپەن جۇرەتىن دە بولدىم. گوسپيتالعا كينو اكەلىپ قويادى. بىردە كينو سوڭىنان اياعىمنىڭ جوقتىعىن ۇمىتىپ كەتىپ، ۇشىپ تۇرام دەگەندە وڭباي قۇلادىم. ءقازىر ويلانىپ الىپ، بالداعىما جارماسام، - دەدى وستاپ كۇلىپ.
— تاننەن اجىراسا دا ءالى جان قالعان عوي.
— ە، قۇدايى شەبەر-اي،— دەپ بالىم جەكسەن قارتتىڭ ءسوزىن قوشتاي كۇرسىندى.— ىراشتاي، سورپاڭدى اكەل...
— ءيا، سوعىس وسى...
— فاشيستەردىڭ لاڭى از ەمەس. اۋىلداستار كۇبىرلەسىپ، ءوزدى-وزى شۇيىركەلەسىپ كەتتى. وستاپ اڭگىمەسى ءارى تاڭداندىرىپ، ءارى شىمىركەندىرىپ جىبەردى سوعىس اتى بۇرىنعىداي تەك قارالى قاعاز كورىنبەيدى، قىرعىن قان توگىس، وت جالىن، ءورت ەكەن دەسەدى. ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ، ءوز بوزداقتارىنىڭ ءتىرى ورالۋىن تىلەسەدى. وستاپ اڭگىمەسىنەن كەيىن ءۇنسىز وتىرىپ، سالدەن سوڭ ۇيدى-ۇيلەرىنە اسىعىسىپ قالدى. جەكسەن قارت اس قايىرىپ، بالىم نەمەرەلەرىنە باقىت، ۇزاق ءومىر تىلەدى. ەل ەكەۋدەن، ۇشەۋدەن ءۇنسىز داۋرىعىسپاي كۇڭكىلدەسىپ تاراپ جاتىر. انە، وستاپپەن بىرگە كەنجەقىز، قوجان، ساۋلە شىقتى. ولار وستاپتى ۇيىنە جەتكىزىپ سالماق. ەسىك الدىندا كيىنىپ ساعىناي مەن مەرۋەرت، ىقسان تۇر. ءقايىنسىڭلىسىنىڭ اينالشىقتاپ ىقسانسىز شىققىسى كەلمەگەنىن سەزىپ مەرۋەرت جالتاقتاي ءتۇستى دە، كوپكە ىلەستى. تورگى ۇيدەن جايناڭداي ءجازيرا كورىندى. ىقسان ونىڭ پالتوسىن الىپ كيىندىرىپ جىبەردى.
— ا، باكە، سوعىم كوپ بولسىن. راقمەت،— دەپ ءجازيرا ورامالىن تارتقانشا ىقسان قوشتاسىپ قالماق نيەتىن ءبىلدىردى.
— وركەنىڭ ءوسسىن، ىقسانجان. نەگە اسىقتىڭدار. شاي ىشەلىك، ءالى دە وزىمىزشە وتىرمادىق پا؟ — دەدى بالىم ىقسان جۇزىنە مەيىرلەنە ءۇڭىلىپ.
ساعىناي ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى. ىقساندى دالادان كۇتپەك سياقتى. ونى ءجازيرا عانا اڭداعان، كۇلىمدەي كوز تاستاپ:
— ىقسان، اناۋ قىز ساعان رەنجۋلى عوي. ۇيىنە جەتكىزىپ سالمايمىسىڭ؟ — دەدى.
— جاس قوي، ءۇيىن تابار. سەن ءجۇر.
— ە، مەنى كارى دەپ اياپ شىعارىپ سالماق پە ەڭ؟
— ءيا، ءيا، كارىسىڭ... ءسوزدى قوي دا ءجۇر،— دەدى ىقسان كۇلىپ.
— قاپ، مىنا باستىعىمىزدىڭ قورلىعىن-اي، ءا؟! ناۋرىزعا ايتىپ، كەلگەنسىن ساباتايىنشى. ال، aپa، ساۋ بولىڭىز. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا ءبىر سەرپىلىپ قالدىق. راقمەت.
بالىم انالىق كەڭ مەيىرىمەن ءجازيرانى قۇشاقتاپ ماڭدايىنان ءسۇيىپ:
— جانىڭ جاماندىق كورمەسىن، اينالايىن. ناۋرىز دا كەلەر، ءسىزدىڭ ۇيدە دە توي بولار. ءالى شىلدەحانا دا جاسارمىز. ءومىر جەتسىن دەڭىزدەر. ءبارى دە تىرىلەرگە كوزدى اشىپ جۇمعانشا،— دەدى.— سولاي ەمەس پە، ىقسان؟ سەنى دە ۇيلەنتەمىز. راقمەت، قاراقتارىم.
ءجازيراعا مىناۋ قاريا ءازازىل ، مىستان كەمپىردەن زۇلىم كورىنىپ، جانىن تۇرشىكتىردى. الگى ءبىر الدان سارعايا كۇتكەن ءتاتتى سەزىمنىڭ كۇلپاراسىن شىعارىپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ جىبەرگەنىمەن ءىسى جوق؛ بەيكۇنا كۇلىمدەپ قالا بەردى. ناۋرىزدى اۋزىنا العانى-اق قاتتى باتتى: «بالام، باسىڭا يە بول»،— دەگەندەي سەنىمسىزدىك سەزدىرىپ كەتتى.
تاستاي قاراڭعى كوشەدە ەكەۋى عانا كەلە جاتىر. ساعىناي كوزگە ىلىنبەدى... «مىناۋ ءتۇن ىقسانمەن تىلدەسەر وسى سوڭعى ءساتى بولسا قايتتى؟ بالىم قاريا ماعان سونى كوپ كورگەنى مە؟» جۇرەگىن تاعى دا ءبىر قيماستىق بيلەپ سىزدايدى.
— ءجازيرا، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
— ۇندەگەندە نە دەيىم؟ — دەدى داۋىسى وز-وزىنەن كۇمىلجي شىعىپ.
— سەن مەنى سۇيەسىڭ عوي، نەگە جاسىراسىڭ؟
— جوق... وتىرىك...
— راس... مەن دە سەنى سۇيەم. سۇيەم...
ءجازيرا جاۋاپ قايىرىپ ۇلگەرگەنشە بولمادى، جىگىت الەۋەتتى قولىمەن وزىنە جۇلقا تارتىپ، قاۋسىرا قۇشاقتاپ ەرنىنەن ۇزىلتە ءسۇيدى. تىنىسى تارىلىپ بوي-بويى بالقىپ: «جانىم... ىقسان»،— دەيدى ول ىنتىقتىعىن جاسىرا الماي. قارا كولەڭكە كوشەدە ەكەۋى عانا. الدەبىر تۇستان ءيتتىڭ ۇرگەنى عانا ەستىلەدى. ىقسان ەندى ونىڭ كوزىنەن، ماڭدايىنان، بەتىنەن دە ءسۇيىپ جاتىر. اشقاراقتانا ەسىن جيعىزار ەمەس. ءجازيرا بۇلقىنا قۇشاعىنان شىعىپ كەتتى. الدى-ارتىنا قاراماي بەزىنە جونەلدى. ىقسان شويناڭداي ازەر قۋىپ جەتىپ، جەڭىنەن ۇستاپ ەدى، ول قولىن تارتىپ الدى. قاتارلاسىپ كەلەدى.
— ءجازيرا...
— ۇندەمەشى، ىقسان.
— ءجازيرا، توقتاشى...
ىقسان ءجازيرانىڭ الدىن وراپ، جولىن بوگەدى. كەلىنشەكتىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قاراپ:
— سەنسىز...— دەي بەرگەن، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە كەلە جاتقان قاراڭداعان بىرەۋدى كوزى شالىپ ىركىلە قالدى.
ونى ءجازيرا دا كوردى. سول-اق ەكەن ورەكپىگەن جۇرەگى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، الگى ءبىر جاستىقتىڭ ماستىعىنان ايىعىپ تا كەتتى. ءتاتتى سەزىمدى اقىل، پارىز بيلەپ، ۇيات جەڭدى. ۇرلىق ۇستىندە ۇستالعان جانداي قىسىلىپ تا بارادى. جۇرەك تۇكپىرىندە قيماستىق تا بار؛ اقىرىن سىزداپ، وزەگىنە اششى جاس تىعىلىپ كۇيدىرىپ تە ءوتتى.
— ءجازيراش...
— ىقسان، ۇيىڭىزگە قايتىڭىز. بىرەۋلەر كورىپ وسەكتەپ جۇرەر،— دەدى ءجازيرا شەگىنشەكتەي داۋىسىن كوتەرىپ. اناۋ بەيتانىس قاراڭداعان جان دا ەستىسىن دەگەنى سياقتى. — شىعارىپ سالعانىڭىزعا راقمەت. ەرتەڭ جۇمىس، ۋاقىت كەش. حوش بولىڭىز!..
ءجازيرا سىرت اينالىپ، ۇيىنە قاراي جەدەل ادىمداي جونەلدى. ىقسان ءبىر اۋىز جۇرەك ءسوزىن ايتا الماي، ءۇمىتى ۇزىلە، پۇشايمان كۇيدە ۇمتىلا ءتۇسىپ، ىركىلدى. «ءبارى دە ءبىتتى. ەندى ول ماعان جوق. نەتكەن باقسىز، باقىتسىز جانمىن؟!» ول تەرەڭ كۇرسىنە، باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى. ءجازيرا قايدا؟ الگىندە سۇيگەنى سول ما؟ ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟ ءتۇسى شىعار؟ ءجازيراش...» —دەيدى جىگىت كۇبىرلەي.
كولەڭكەدەي قاراڭداعاننىڭ اياق تىسىرىن ەستىپ، ول ىزالانا جالت بۇرىلدى. ساعىناي ەكەن. كۇلىمدەپ كەلەدى. ىقسان وقتى كوزىمەن اتا قاراپ، جان قالتاسىنان شىلىم وراعالى العان قاعازىن اياق استىنا لاقتىرىپ تاستاپ، قايىرىلماي ءجۇرىپ كەتتى. سوڭىنان باتىلسىز ەرە تۇسكەن اياق تىقىرى الىستاي ۇزاپ، قالا بەردى.
7
كۇن بۇگىن دە بۇلىڭعىر، كەشەلى بەرلى تۇنەرۋلى. اۋادا ىزعار بار دا، جاۋىن، جەل جوق. ەڭسەنى كوتەرتپەيدى. ءجازيرا ەرتەڭگى ساۋىننان كەلە جاتىر؛ قولى دومبىعىپ توڭىپ، ءارى جارىلعان جەرى سىزداپ اۋىرادى. ۇيگە كەپ كورپە-جاستىقتىڭ بىرىنە ورانىپ السا دا، بويى جىلىنبايتىن سياقتى. مىنە، ول ۇيگە دە جەتتى؛ قاقپانى اشىپ، شارباققا كىرسە ەسىك الدىندا قۇنىسىپ بىرەۋ وتىر. «بۇ كىم؟ ىقسان با؟ نە كەرەك بۇعان؟»
— ءجازيراش، مەنىڭ... مەنىڭ سەنىمەن...— دەدى ول كۇمىلجىپ، كوڭىلىندەگىسىن ايتا الماي.
«جالعىزدىعىمدى، السىزدىگىمدى پايدالانىپ باسىنعانى ما؟ نەگە قويمايدى؟ ونىڭ سەزىمىنىڭ، ماعان دەگەن ءىلتيپاتىنىڭ قاجەتى نە؟ جەتتى عوي تالكەگى».
ءجازيرا قورلانعانداي بولدى.
— نەمەنەگە مەنىڭ سوڭىمنان قالمايسىز؟ ءىزىمدى باعاسىز، مەن سىزگە ويىنشىقپىن با؟ جەتتى عوي تالكەگىڭىز... سىزگە وزگە ايەل جەتپەي مە؟ بويجەتىپ وتىرعان قىز از با؟ قىز الاتىن جىگىت ەمەسسىز بە؟! نامىسىڭىز قايدا؟.. Meءنىڭ كۇيەۋىم بار، بىلەمىسىز؟ كۇيەۋىم... كەتىڭىز ەندى... كەتىڭىز...— دەدى ءجازيرا ءار ءسوزىن ۇستەمەلەتە لاپىلداپ.
— ءجازيراش...
— كەتىڭىز دەيىم.
ىقسان ءتۇسى قاشا قالتيىپ قاتتى دا قالدى. ءجازيرا ءسال كىدىرسە كوزىنەن جاس ىتقىپ كەتەرىن سەزدى مە، سىرت اينالىپ، اسىعا ۇيگە كىرىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ول دالاداعى قاقپانىڭ سارت ەتىپ جابىلعانىن تەرەزە الدىنان وتكەن ادامنىڭ اياعىن سۇيرەتە باسقانىن ەستىدى. «ءبىتتى... ماڭگىگە ءبىتتى»،— دەپ ءجازيرا توردەگى كورپەگە كيىم-ميىمىمەن قۇلاي كەتىپ، ەتپەتتەي جاتىپ ۇزاق جىلادى. وسى ءسوزدى تۋرا ايتۋدىڭ وزىنە قانشالىق قاتتى تيەرىن بىلمەگەن؛ كەيىن سەزىندى. ەندى مىنە جۇرەك ءتۇبى سىزداپ، قولقاعا اششى جاس تىعىلىپ ورتەپ بارادى.
ءيا، سول ءبىر مۇنارلى، بۇلتتى كۇن ءومىرى ۇمىتىلماس-اۋ. تەرەزەدەن قيعاش تۇسكەن كۇننىڭ العاشقى شاپاعىن قىزىقتاپ، توردە جالعىز جاتقان ءجازيرا اۋىر كۇرسىنىپ قويدى. ىقسان سونان بەرى بويىن اۋلاق ساپ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسادى؛ ول ارينە ءجازيرانىڭ ساعىنىپ جۇرگەنىن، ءتىپتى تىلدەسكىسى دە كەلەتىنىن بىلمەيدى. «قاتىگەز... ادامدى اياۋشىلىعى جوق»،— دەپ ويلادى ءجازيرا كورپەسىن قىمتانا ءتۇسىپ.
— ءاي، ءجازيرا!... مىنا قاتىن تالتۇسكە دەيىن ۇيىقتاي ما، نەمەنە؟! ءجازيرا! — دەگەن داۋىسپەن بىرگە الدەكىمنىڭ تەرەزەنى دۇسىرلەتە سوققانى ەستىلدى.
— ءقازىر!... ءقازىر دەيىم!
ۇشىپ تۇرىپ، باس جاعىنا تەكشەلەي جيناپ قويعان كويلەك-كونشەگىن ول اسىعا كيە باستادى. بىلەكتەي قوس بۇرىمىن جاۋرىن سىرتىنا سەرپىپ تاستاپ، جىلى قوڭىر ورامالىن بوس تارتتى دا، جۇگىرىپ بارىپ ەسىك اشتى. پوچتاشى ايەل ەكەن...
ءجازيرا ءۇش بۇرىش حاتتى ۇستاپ، قايتا ورالدى. جينالماعان توسەگىنە كەپ تىزە بۇكتى؛ حاتتى اسىعا اشىپ، كۇلىپ جىبەردى. «ناۋرىز... ناۋرىزدان» دەيدى كۇبىرلەي. «كەلەسى جۇما گۋريەۆتە بولام»... ءجازيرا ويلانىپ قالدى. «وعان ءوزى قانشا بار؟ بەس كۇن بە؟ ءيا؟..» ول حاتتى وقىپ شىعىپ، كوكىرەگىنە باستى؛ وز-وزىنەن سىقىلىقتاي كۇلدى. ورنىنان سەكىرىپ تۇرىپ، توسەگىن جينادى؛ ونان سوڭ ءۇيدى سىپىرىپ، سالقىن سۋمەن دالاعا شىعىپ بەتىن جۋدى؛ مۇنىڭ ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي قۋانىش ۇستىندە ىستەلگەننەن بە، ول ءتىپتى سىرعىپ جاتقان جۇيرىك ۋاقىتتى دا اڭداپ ۇلگەرمەدى. بويىنا قانات بىتكەندەي ۇشىپ ءجۇر. سولاي دەپ ءوزى دە ويلايدى. ويتكەنى شاعىن، ۇياداي ءۇيدىڭ ىشىندە ول ىستەگەندەي ەشتەڭە قالمادى. قالىڭ قارا شاشى دا ءورىلدى؛ باياعى سىنىق ايناعا قايتا-قايتا قاراي بەرگەننەن باسقا نە بىتىرەدى؟ «جو... جوق، ول ساماۋرىن قويۋعا ءتيىس. ساۋىنعا كىم بارادى؟ ءيا، ساۋىنعا بارۋ كەرەك. بالەكەڭ ەرتەڭگى شايىن ءىشتى مە ەكەن؟ وعان سوعىپ حاتتى كورسەتكەن ءجون. و دا قۋانادى عوي. قۋانسىن... قۋانىشتى تىعىپ قويۋ قاتە، ۇيات. قۋانىش ءلاززاتى دا كوپكە، توڭىرەگىڭنىڭ ءىلتيپاتىنا بايلانىستى ەمەس پە؟»
ول كيىنىپ دالاعا شىقتى؛ كۇننىڭ شاعىرماق شۋاقتىعىن دا، تۇساۋ بويى جيەكتەن كوتەرىلىپ قالعانىن دا اڭدامادى. جۇرەك ءلۇپىلى ەش نارسەگە كوڭىل كوزىن توقىراتار ەمەس، الىپ قاشا بەرەدى. جۇگىرىپ بالىم قاريانىكىنە كەلسە، ول نەمەرەلەرىنىڭ ورتاسىندا، بەيعام شاي ءىشىپ وتىر.
— اپا،— دەدى ءجازيرا كۇلىمدەي.— مەن حات الدىم... ناۋرىزدان...
— ءا... امان با؟ قاشان كەلەم دەيدى؟ — دەپ قالىپ، بالىم قاريا ءوزىنىڭ ءالى كورشىسىن داستارقانعا شاقىرماعانىنا قىسىلدى.— مەن بەيباق ءتىپتى شايعا كەل دەۋدى دە ۇمىتىپپىن عوي. كەل... ەرتەڭگى ءدام، اۋىز تي... سونسىن حاتىڭنىڭ ءجايىن ايتارسىڭ. ءيا، اللا، ايتەۋىر ەر-ازامات كەپ، قۋانىشتارىڭ ۇزاعىنان بولعاي دا. سەنىڭ «ناۋرىزعا كەل» دەگەنىڭە ىرزامىن. كىم باسىنا بەينەتتى تىلەپ الادى دەيسىڭ؟ كىم ءقارىپ بولعىسى كەلەدى؟ جاقسى... سەن ونىڭ بەتىن قايتاردىڭ-اق دەيىك... ءجونى ءتۇزۋ كىسى دە تاپقان-اق بول. سوندا ول... اناۋ ناۋرىز ءبىر ءسات تە بولسا كوڭىلىڭە ورالىپ، ارلى كوكىرەگىڭدى لايلاماي ما؟ كەيىن كىشكەنتايلى، نەمەرە كورگەندەي كۇندە دە كىمگە ادالدىق ءجايلى اقىل ايتقاندايسىڭ. شاي ءىش، ءجازيراش. تارىنى سۇتكە جىبىتەيىن بە، جوق شايعا سالىپ ىشەسىڭ بە؟..
— تۇرا بەرسىن، اپا، قايتەسىز اۋرەلەنىپ.
— ءا، ەندەشە شايعا سالا عوي،— دەپ ول اعاش كوزەلدەگى تارىنى ءجازيراعا قاراي ىسىرىپ قويدى.
ءوزى كەڭ، مول تىگىلگەن، ۇساق كوك-الا گۇلدى، اق كويلەكپەن قولقىلداپ، جەلپىنىپ وتىر. ەكى قولىندا دا بىلەزىك؛ الگىلەر داستارقان ۇستىنە تەرەزەدەن ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىنە تۇرا كەلگەندە شاعىلىسا جىلت ەتە قالادى. «ءومىرى ءبىر تاستامايدى. كىر جۋسا دا ول قولىندا»،— دەپ ويلادى ءجازيرا.
— لاپىلداپ سويلەتپەدىم بە قالاي؟! سونىمەن قاشان كەلەم دەدى دەيسىڭ؟.. ءاي، سەرىكجان... شولپان، مىنالاردى كيىندىرىپ دالاعا شىعارىپ جىبەرە قويشى. جۇگىرمەك بۇلار بip كىسىمەن سويلەستىرە مە؟
سەرىكتەن كىشى، ەڭ كەنجەسى ەكى بەتى بۇلتيعان، ىسپەك كوز، دومالانعان قارا ەدى؛ اتى سەيىت. سەرىكپەن ىلەسە كوتەرىلە قويمادى؛ اجەسىنىڭ الدىنداعى جارتى شاقپاق قانتقا كوز الارتۋمەن وتىر. اۋىق-اۋىق قورس ەتكىزە مۇرنىن تارتادى؛ ونىسى «مەن ءالى وسىندامىن. جۋىقتا قوزعالماسپىن دا» دەگەنى سياقتى. شولپان سەرىكتى كيىندىرىپ، ەندى مىنا بالپيعانعا كەپ، يىعىنان ءتۇرتتى:
— تۇر-اي!
— سەن قىز، نە ۇرىناسىڭ! — دەدى ول ودىرايىپ.
— تەك ءارى! قايتەدى-اي مىناۋ؟! اپاسىنىڭ بەتىنەن العانى نەسى. بار شىق!
— ول اپا ەمەس، اجە... شولپان عوي.
— سەنەن ۇلكەن ول. سوندىقتان اپا،— دەدى بالىم قاريا.— وي، وڭباعان! تاعى نەمەنەگە تەلمىرىپ قالدىڭ؟
سەيىتتىڭ كوزى ەرىكسىز سىرعىپ اجەسىنىڭ الدىنداعى جارتى قانتقا تىرەلدى. ءجازيرا كۇلىپ جىبەردى؛ الگىندە عانا بالىم الدىنا تاستاعان ءۇش شاقپاق قانتتىڭ ءبىرىن بالاعا ۇسىندى. سەيىت المادى. اجەسىنە قاراپ قويدى. بالىم دا ونىڭ نەگە ءجىپسىز بايلانعانىن اقىرى اڭداعان ءتارىزدى:
— ايتەۋىر ءتۇبىن تۇسىرمەي تىنبايسىڭدار-اۋ. تىسىڭنەن نە قالادى. ءما...
سەيىت جارتى قانتتى ءبىر ۇرتىنا تىعا سالىپ، ورنىنان تۇردى. بار شارۋاسى بىتكەندەي كىشكەنتاي قولىن بىرىنە-بىرىن قاعىپ، ءجازيراعا كوز قيىعىن تاستادى. اجەسى ساماۋرىننان قۇمانعا سۋ قۇيعالى بۇرىلعاندا، جاڭا عانا قوناقتىڭ وزىنە ۇسىنعان، سونان شەتكەرىلەۋ قالعان قانتىن ءىلىپ اكەتتى. ونى ءتىپتى شولپان دا بايقامادى. ءجازيرا كوردى. «رەنجىمە، مانا ۇسىنىپ ەڭ عوي. مەنىڭ العانىم سول» دەپ تۇردى ءسابي كوزى قوناققا. ءجازيرا ەزۋ تارتتى.
— بار... بار، ەندى نە كەرەك؟ — دەدى بالىم سەيىتكە قاباعىن تۇيە قاراپ.
بالالار تەز كيىنىپ شىعىپ كەتتى. داڭعازا دابىر-دۇبىر باسىلىپ، ءۇي ءىشى قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش بولا قالدى.
— تۋ... ۋف، ابدەن سىلەڭدى قاتىرادى-اق وسىلار. ءيا، سونىمەن قاشان كەلەدى دەدىڭ. ءجازيراش؟
— كەلەسى جۇمادا گۋريەۆتە بولاتىن سياقتى.
— ءا... ە، ءالى-اق ەكەن عوي. ءىش... ءىش، اينالايىن شايىڭدى. سۋىپ كەتكەن جوق پا؟
— جوق، جارايدى،— دەدى ءجازيرا كۇلىمدەپ.
اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى شالقاسىنان اشىلىپ، بالالار سۇرىنە-قابىنا كىرىپ كەلدى:
— اپا...
— اجە،— دەپ ءبىرىن-بىرى سويلەتپەي، الاق-جۇلاق ەتەدى.
— ويپىر-اي، ساقتاي گور! نە بوپ قالدى تاعى،— دەدى بالىم مىنالاردىڭ جۇرىستەرىنەن ۇرەيلەنىپ.— ءاي، سەرىك، اپتىقپاي توقتاشى. شولپان، سەن ايتشى نە؟
— ساليما اپام ءبىر... ءبىر مىنا سەيىتتەي...
— مەندەي ەمەس، كىشكەنتاي،— دەپ سەيىت شولپاننىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— ءيا، سەندەي! — دەدى شولپان ەرەگىسىپ.
— ءجا، بولدى! تاپ-تاپ بەرگەن ادەتتەرىڭ قۇرسىن! نە جەتپەيدى سەندەرگە، ءا؟
— ونىڭ سەيىتتەي ەكەنى راس، اجە،— دەپ قالدى سەرىك.
— وتىرىك...
— بولدى ەندى!.. بالا الىپ كەلىپ پە، شولپان؟
— ءيا، اجە. بالاسى بار عوي، اجە، اپپاق... ءتىپتى شاشى دا اق.
— كوزى كوك،— دەدى سەرىك تاعى ارادان قىستىرىلىپ.
— بالا دەگەن وسى، ءجازيرا. بۇلاردان بىردەڭە سۇراپ، سويلەسىپ بەرەكە تاپپايسىڭ. اسقارجانىم مەنىڭ ورنىقتى، كىشكەنتايىندا ءار ءسوزىن نىقتاپ، ۇلكەن كىسىشە ايتاتىن.— بالىم قاريانىڭ ءۇنى سىنىپ كەتتى.— مىنالاردىڭ الاڭعاسار بوپ قايدان تۋعانىن بىلمەيىم...
— كەلىنىڭىزگە تارتقان دا، aپa.
— توپىراعى اۋىر بولماسىن، كەلىنىم تۋعان قىزىمداي ەدى عوي، ءجازيرا. ءاي، قايدام تۋعان قىز دا كەيدە ونداي باۋىرمال بولماس. تۋ...ۋ، بالامنان بەتەر قامقور، اقىلدى تۇعىن. ءار ءىسى ورنىقتى، قانداي تازا، كىشىپەيىل. شارشاپ جۇرسە دە قاباق شىتۋدى بىلمەيتىن. ونىڭ ۇستىنە قوناق تا اعىلىپ كەلىپ، كەتىپ جاتاتىن. كەيدە ءتىپتى قۇدايىم-اۋ، ءتۇن ورتاسى اۋا دا كەلەتىن عوي. سوندا عوي. سوندا ول كىرپىك تە ىلمەدىم-اۋ، اپا، دەمەيتىن. جارقىلداپ شاي-سۋىن، اسىن بەرەتىن... سويتسەم ءومىرى ءوتىپ بارادى ەكەن دا.
— قوي، aپa، جىلاعانىڭىز نە! — دەدى ءجازيرا، جاۋلىعىنىڭ ۇشىن كوزىنە اپارا بەرگەن بالىم قاريانى قايتىپ جۇباتارىن بىلمەي، ابدىراپ.
— قايتەيىن، ءجازيراش... سەندەر ءالى تۇر ما ەڭدەر! بارىڭدار، ويناساڭدارشى جانىم.
نەمەرەلەرىنىڭ كوزى جاۋدىراي قالىپتى؛ اجەسىنىڭ نەگە كوڭىلى بوساعانىن ولار دا تۇسىنگەندەي. قاباقتارى ءتۇيىلىپ، ءبىرىن-بىرى يتەرمەلەي، شۋلاماي، ءۇن-تۇنسىز شىعىپ كەتتى.
— شايىن سۋىپ قالدى-اۋ، ءجازيراش.
— بولدىم، اپا، راقمەت.
— ءساليما دا كەيىنگى كەزدە مۇلدە وزگەردى. جالعىزدىقتان با، تىم جەلپىلدەۋشى ەدى-اۋ. ءبارىن دە قويىپتى،— دەدى بالىم قاريا ىدىس-اياقتى جيناپ جاتىپ.
— و كىسىگە جول-جونەكەي سوعىپ: «كىشكەنتايىڭنىڭ باۋى بەرىك بولسىن» دەمەيمىز بە، اپا؟
— ءاي، ءجازيراش-اي... ە، نەسى بار كىشكەنتاي وزىنىكى عوي. سوقساق سوعايىق. ساۋىنعا ۇلگەرەمىز بە؟
— ۇلگەرەمىز، اپا.
ولار كەلگەندە ءساليمانىڭ ۇيىنە اجەپتاۋىر ادام جينالىپ قالىپتى؛ اۋلا ورتاسىنان جەروشاق قازىلعان، قازان قۇرىلىپ جاتىر. ارىدە ەكى ادام تايىنشا ما، الدە باسپاق پا، سويعان؛ تەرىسىن ىرەپ، باس-سيراعىن ءۇيىتىپ الەك؛ شەلەكتەپ سۋ اپارىپ، تاباق-تاباق ەت الىپ جۇگىرگىشتەگەن جاۋلىقتى دا سو ماڭدا مول. بەرىدە ۇستا قارت، بەيتانىس شينەلدى ورىس، يساحمەت، ونىڭ جانىندا ىقسان: جالاڭ باس، شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قويىپتى. الدەنەنى ايتىپ جارقىلداي كۇلەدى.
ءجازيرا قالت تۇرىپ قالدى. ىقسان كوزىنە وتتاي باسىلىپ، ءىشى جىلىپ قويا بەردى. «سەن نەگە تىلدەسپەيسىڭ مەنىمەن؟ جازىعىم نە؟ سەن قاتىگەزسىڭ! وزىڭنەن وزگەنى ويلامايسىڭ. جو... جوق، اقتالماي-اق قوي. بىلەم... ساعىنا بەرسىن... مەيلى... دەپ ايامايسىڭ. قاشقاقتاپ جاقىندامايتىنىڭ دا سونان. مەن... مەن سەنى كورسەم دەيىم». جۇرەگى الىپ ۇشىپ، «تارتىنبا، وسىنى ايت» دەگەندەي بولدى. ايتسە دە انا سۇتىمەن بىتكەن ايەلدىك نامىس جىبەرەر ەمسە؛ ءارى ءتوس قالتادا ناۋرىز حاتى بار. و دا ۇيالتادى. ءجازيرا بويىن بيلەگەن الاۋ سەزىمنەن سەرپىلە، ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. «اقىلىمنان اداسپاعاي ەم. نە ىستەمەكپىن؟ ناۋرىز قايدا؟ ناۋرىز كىم؟.. نە دەپ تۇرمىن مەن؟!» بالىم قاريا ونىڭ جەڭىنەن تارتىپ قاپ، كوڭىلىن ءبولدى. ءۇش-تورت جاستىڭ شاماسىنداعى ورىس بالاسىن جەتەلەپ ءساليما ۇيدەن شىعىپتى؛ باياعى ارسىڭ-گۇرسىڭى جوق. بالىم مەن ءجازيرانىڭ «باۋى بەرىك بولسىنىنا» راقمەتىن ايتىپ، ۇزىن جەڭ، مول اق كويلەگىنىڭ جاعاسىن تۇزەپ قويدى. باسىندا كوگىلدىر جاۋلىق، جەڭسىز جىلى كەۋدەشە كيىپتى. اياقتاعىسى قونىشتى امىركەن بوتينكا. بالانىڭ دا كيىمى اسەم؛ ۇستىندە قوڭىر، كونەتوزداۋ ۆەلۆەت شالبار، پەنجەك؛ ءوڭىرى نەشە ءتۇرلى زناچوك. ءبىرى ىلىنسە، ءبىرى اق جىپپەن تىگىلىپ تاستالىنعان. الگىلەر ساۋدىر-ساۋدىر ەتەدى.
— اتىڭ كىم، بالام؟ — دەدى بالىم قاريا ونىڭ باسىنان سيپاپ: ەكى بەتى بۇلتيىپ، ءسابي جاتىرقاي قارادى جۇدەۋ ءوڭدى، شىناشاقتاي اققۇبا قازاق كەمپىرى نە سۇراپ تۇر دەيتىن سياقتى. ءساليمانىڭ ەتەگىنە جارماسىپ، تىعىلا تۇسەدى. ءجازيرا مەن بالىمنىڭ ۇسىنعان قاعازعا وراۋلى قانت، ءمانپاسيىن دە بۇرتيىپ، ازەر الدى.
— راقمەت دە،— دەپ قالدى ءساليما.
ءسابي وندا دا ۇندەمەدى.
— ايتساڭشى، قۇلىنىم... مۇرات، مۇرات دە! ال، ايت، - دەپ ءساليما ءسابي اۋزىنا ءسوز سالدى؛ ەلجىرەي باسىنان سيپادى.— مۇراتىم بولسىن دەدىم، باكە. ءومىر قىزىعى وزىڭنەن وربىگەن بۇتاقتا كورىنەدى. ونى قۇداي ماعان جازبادى. ءبىر شيكى وكپە بۇيىرار ما دەپ ۇمىتتەنگەن مەن بەيباق نە ىستەمەدىم؟ اللا كوپسىنبەسىن ءومىر قىزىعى الدا سياقتى عوي. ساۋشىلىق بولسا ءالى-اق، نەمەرە سۇيەرمىن دەيىم. مۇراتىم سول. سوعان جەتكىزگەي دە.
— ءا، بارەكەلدى! يللاحي، تىلەگىڭ بولعاي. ءقازىر-اق ازامات بوپ شىعا كەلەدى.
ءجازيرا تۋ سىرتىنان ات تۇياعىنىڭ تىسىرىن ەستىپ بۇرىلعان، جەكسەن قارت ەكەن. كۇلىمدەپ كەلەدى؛ سىعىرايعان قيىق كوزدىڭ اينالاسى تال-تال ءاجىم، ولار دا ساۋلەلەنە قالىپتى؛
— ءوي، وڭكەي قاتىن، جالعىز ەركەكتى قورشاپ نەعىپ تۇرسىڭدار، ءا؟! كانە، مۇراتجان، وتىر مىنا اتقا... ايەلدىڭ ءسوزى بىتە مە،— دەپ ول بالانى كوتەرىپ اكەتتى.
— قايتەدى-ەي مىناۋ. قۇلاتاسىڭ، مۇراتجانىمدى... — ساليما شىر ەتىپ، داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى. ۇمسىنا ءتۇسىپ ىركىلدى.
— ءجا، قۇلامايدى، قورىقپا! جىگىت ەمەس پە؟
جىلى ءجۇزدى قارتتىڭ بىزديگەن، سەلدىر تەكە ساقالىنا كۇلدى مە؛ جوق الدە تىزگىن قولىنا ءتيىپ، ەر ۇستىنە قونعانىنا قۋاندى ما:
— مام... ما... ماما!... چ-چۋ!.— دەي بەردى ءسابي ماز-مەيرام بوپ.
8
ىقسان فەرمانى ارالاپ قايتتى. كۇندە جاراقاتى سولقىلداتىپ، جانىن شىعارا جازدايتىن؛ اسىرەسە اتتان تۇسكەندە قاتتى اۋىراتىن عوي. ەرتەڭگىسىن دارىگەرگە كورىنگەننەن بە، بۇگىندىككە ول ازاپتى سەزىنبەدى؛ تىزەسىنىڭ بۇگىلمەيتىندىگى بولماسا، اياعى قۇلانتازا جازىلعانداي. «ءبارى كوڭىلدەن-اۋ. تاڭ اتقالى قۋانۋلىمىن. ءساليما ءسابيلى... مەحانيكتى بۇ كۇندە شام الىپ ىزدەسەڭ دە تابۋىڭ ەكىتالاي. مىنە، ول ءوزى كەلدى. اتى كىم ەدى؟ ا... ءيا، وستاپ... ءوزى ۋكراين. ە، مەيلى... جامان پولۋتوركامىزدى كادەگە اسىرعانىن ايت تا. ازامات... جارايسىڭ. ىراش تا زەردەلى. ماشينانى ۇرشىقتاي ءيىرىپ كەتكەن جوق پا؟ پالە... ەندى قول ۇزاراتىن بولدى. قالاعا ءسۇت تاسيمىز. جەتكەنشە ءىرىپ كەتپەگەي دەپ قاۋىپتەنبەيمىز. قاۋىن، قاربىزدى دا اۋدان ورتالىعىنا توگۋ كەرەك»،— دەپ ويلادى ىقسان تەمىر كەرەۋەتتە گيمناستەركا شالبارىمەن شالقاسىنان جاتقان كۇيى ءتاتتى قيالعا بەرىلىپ. جانىندا ارقالىقسىز ورىندىق تۇر. ونىڭ ۇستىندە دوڭگەلەك، سارى شىنى كۇلسالعىش، ورتاڭ قولداي، گازەتكە ورالعان شىلىم وعان باسىن سۇيەپ قالعان، سىزدىقتاي تۇتىندەيدى. ىقسان اۋناپ ءتۇسىپ ونى قولىنا الدى دا بۇرقىراتا سورىپ-سورىپ قايتا قويدى. «تەك ىراشقا اناۋ قۇبىلمالى، قىرسىق شالى كەسەل بوپ، قوي دەپ جۇرمەسىن. كەشە اۋدانعا بارىپ كەلدى. باقانعا سوقپادى. عاجاپ... و نەسى؟ دوسى ەمەس پە ەدى؟ ەكەۋىنىڭ دە ويلاعانى الداۋ. اناۋ مىنادان گورى اڭعال. كەيدە كەۋدەلەپ تە كەتەدى. ءسويتىپ ۇرىنىپ تا قالادى. جانە دە ىستەپ جۇرگەنىن جان بالاسى سەزبەيدى دەپ ويلايدى. يساحمەت سەزبەۋشى مە ەدى، بىلمەۋشى مە ەدى؟ وعان ءجازيرانى ءتۇسىرىپ بەرمەك بوپ ءبىر ۇستادى. ونان قاساپشىنىڭ قىزى — ساۋلەگە اۋىستى. بۇل جولى باقان ءتىس قاققان ەكەنىن، بالا ەمەستىگىن بايقاتتى. ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ، جايراڭداپ كەتتى. ءسويتتى دە الىستا، قۇم ىشىندەگى شوپاننىڭ بىرىنە قۇرىق تاستاپ، قىزىن الاتىن بولدى. ونى سىر عىپ، جىر عىپ ءوزى ايتتى؛ تويىنا شاقىردى. «جالعىز ءىنىمسىڭ عوي» دەيدى. ول مۇنىمدى يساحمەت بىلمەيدى دەپ ءماز. يساحمەت تۇرعاي تالايدى مەن ءبىلىپ وتىرعانىم جوق پا؟ ءبارى دە ايەل ارقىلى جەتىپ، ۇزىنقۇلاقپەن تاراماي ما ەكەن؟ اڭگىمە وندا ەمەس-اۋ، وسىلارعا نە جەتپەيدى؟ نەگە اڭدىسادى؟
ءيا... يساحمەت اقىماق ەمەس. ءار نارسەنى ويلاپ ىستەيدى وتە ساق ادام. ول ءبىر-اق رەت شىنىن ايتتى: «ساۋدا ورنىنان نەگە كەتتىڭىز، يسەكە؟» — دەگەنىمدە، كۇلىپ: «مەنى جوقتاي ما ەكەن؟» — دەدى. ىلە اتىن تۇساپ جىبەرىپ، جانىما كەپ وتىردى. سول كۇنى يساحمەت اشىلا سويلەدى؛ دالا بۇلىڭعىرلاۋ، قوڭىر سالقىن ەدى. بيىكتەۋ بەل ۇستىندە ەكەۋمىز عانا. ويدا سيىرلار جايىلىپ ءجۇر. ول مەنەن شىلىم اپ تارتتى؛ بۇرىن اۋزىنا الماعان نارسەسى عوي تاڭدانسام دا ۇندەگەم جوق.
— سوعىس كەزىندە ەلدە، ساۋدا ورنىندا ىستەگەن ادام ناعىز ەر،— دەپ باستادى ول جوتەلە ءتۇسىپ.—نە ءتۇپسىز اقىماق... ءيا، ءيا... اقىماق.
— نەگە؟
— سەن ءوزى، ىقسان، ادامدى تۇسىنەمىسىڭ. ءجا، قىزارما. سەن مەنىڭ ساۋدا ورنىن تاستاپ، نەگە مالعا كەلگەنىمدى سۇرادىڭ عوي؟!. ءبىزدى تىڭداپ تۇرعان ادام جوق. جاسىرماي-اق ءوز ويىمدى ايتايىن. سەنىڭ تالاي دۇكەنشىنى مىسالعا كەلتىرىپ تالاساتىنىڭدى بىلەم. ءيا، ونداي ادامدار كوپ، ءبارى دە سەن سياقتى اق جۇرەكتەر، ءبىلىمدى جاندار. ال، مەن سەن بولعىم كەلمەيدى. ءبىلىمىم دە شامالى. مەن تipلىكتە ىشىپ-جەپ، شايقاپ وتكىم كەلەدى، ءبىلدىڭ بە؟ سوعىس ونىما كەسەل بولدى.
— عاجاپ.
— جوق، مۇنىڭ عاجاپ دانەڭەسى جوق. بەيبىت كۇندە ىقسانجان، تەرگەۋ، تەكسەرىس از بولادى. ويتكەنى ول كەزدە مولشىلىق، ەلدىڭ پەيىلى كەڭ، جانى جايلاۋ. سەنىڭ كىر ۇستىنەن جەگەنىڭە دە، جەڭ ۇشىنان جالعاستىرىپ العانىنا دا كوپ قاباق شىتا بەرمەيدى. ۇستاسا سەنى ۇرسىپ، قاتاڭ ەسكەرتۋمەن تىنادى. ءقازىر جاعداي مۇلدە باسقاشا. سوعىس ەلگە ىزامەن بىرگە ۇرەي، سەنىمسىزدىك اكەلدى. ءار ادام ساعان بۇرىنعىداي كۇلىمدەي قارامايدى: «وسى سەن ءبىزدىڭ ماڭداي تەرىمىزبەن تاپقان نانىمىزدى جىرىپ جەپ ءجۇرسىڭ-اۋ»، - دەيدى. جەتىمسىزدىكتىڭ ءبارى دە سەنىڭ كەسىرىڭنەن بولىپ جاتقانداي كورەدى، اراعا اي، اپتا سالماي اناۋ كوميسسيا، مىناۋ كوميسسيا قىلقىلداپ كەلەدى دە تۇرادى. سەن ءتىپتى ىشىپ-جەگەنىڭنىڭ ورنىن جاۋىپ ۇلگەرە المايسىڭ.
— يسەكە، وزىڭىزگە تيەسى ەڭبەك اقىڭىزبەن قاناعات ەتۋگە بولماي ما؟
— ايتىپسىڭ... ە، وندا نەسىنە قازان قۇلاعىن ۇستايىم. ءا، كۇلەسىڭ بە؟ مىنە، وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا تۇزاققا باسىمدى سۇققىم كەلمەدى، ىقاش. التىن بولماسا دا، باسىمىز كۇمىس! قيمادىق ونى،— دەدى يساحمەت بوركىن الىپ، سيرەك، اق تۇقىل شاشىن سيپاي كۇلىپ.— ءبىر وزىمە جەتەرلىك ءدۇنيام بار. كولحوز ەڭبەككۇن بەرەدى. سونىمەن كۇنەلتەمىز دە.
— ە، دوسىڭىز قويمانىڭ باستىعى ەمەس پە؟!.
— ارينە، باستىق. بەيبىت كۇندە مەنىڭ وعان از شاپاعاتىم تيمەگەن. ول دا ەندى كورسەتسىن جاقسىلىعىن. «سىيعا سىي، سىراعا بال»،— دەگەن. جاڭا ساعان، ىقاش، مەن ادام جانىن بىلە بەرمەيسىڭ دەدىم. ەندى سونىمدى دالەلدەيىن. ارينە، مۇنىم ساعان ۇساقتىق بوپ كورىنەدى. ايتسە دە ايتايىن... سەن ءجازيرانى سۇيەسىڭ، سولاي ما؟ جو... جوق، سەن اقتالماي-اق قوي. بۇل جەردە مەنەن بوتەن كىم بار. ۇيالما دا. سۇيگەنىڭ ەمەي نەمەنە، ەتەگىنە جارماسىپ، تەلمەڭدەپ ارتىنان قالمايسىڭ. ول كۇيەۋىن كۇتىپ الاڭ، ءارى ەلدەن ۇيالادى؛ ايتپەسە و دا انە ءبىر ساعان كەت ءارى ەمەس. ويتكەنى سەن قىز الماعان جىگىتسىڭ. كورىكتىسىڭ. وتكىرسىڭ. قيپاق-سيپاعىڭ جوق. سوندا دا بولسا سەنىڭ بەتىڭدى قايتارادى. ونىڭ ساعان بارار جولى جوق. ادالدىعىمەن ول جولدى ءوزى الدەقاشان قيىپ جىبەرگەن. سەن سونى تۇسىنبەيسىڭ، بەتىڭدى قايتارعان سايىن اش بورىدەي تىستەسىپ قالمايسىڭ. مۇنىڭمەن ءوزىڭدى سىيلايتىن وزگە جەسىر ايەل، قىز-قىرقىندى قورلاعانداي بولاتىنىڭدى بىلەمىسىڭ؟
— يسەكە، قىلجاعىڭىزدى قويىڭىز.
— ءا، سولاي دەدىڭ بە؟ اناۋ ساعىناي، ساۋلەلەردى بالا دەيسىڭ عوي، ءا؟ جەسىر كەلىنشەكتەرگە قىس وتىن، جاز مالىنا ءشوپ بەرسەم بولدى دەيسىڭ دا. جوق، ولار ادام. ويناعىسى، كۇلگىسى كەلەدى. مىقىنىمنان مىتىپ جىبەرسە دەپ تۇرادى. «قاينىم» دەپ نەمەنەگە قاقىلدايدى دەيسىڭ. سەن بولساڭ ءبىر تاس قۇدايى. «ويتىڭدەر، بۇيتىڭدەر» دەيسىڭ دە جۇرە بەرەسىڭ. ولاردىڭ ەرتەڭدى-كەش، تەك جۇمىستان جالىعاتىن، ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كەزى بولادى.
— يسەكە، وسى اڭگىمەنى ۋشىقتىرماي دوعارساق قايتەدى، ءا؟!
— انە، سويدەرىڭدى بىلگەم. اتتەڭ، جاس ەمەن سەندەي... قارتتىڭ جىلىمشى جىلتىراپ، وزىنە قادالا قالعان كوزىن ءىقسان ءالى ۇمىتقان جوق. ءبىر ءسات كۇناھار دە سەزىنگەن ءوزىن. ءقازىر دە سول سۇقتى، سۋىق كوز توبەدەن ءتونىپ تۇرعانداي تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. «جو... جوق، جالعان ايتاسىڭ. ار تازالىعىنسىز تىرلىكتىڭ قىزىعىن بىلمەيىم. سەن ەڭكەيىپ كىرگەن جەرگە، مەن شالقايىپ كىرەم. ءجۇزىم اشىق، بەتىم كۇيەدى ەكەن دەپ قورىقپايىم. ويتكەنى ەل الدىندا ادالمىن. كەشە عانا قارالى قاعاز العان، باتىردىڭ جارى، انا مەرۋەرت پەن جاقسى قارىنداس ساعىناي، ساۋلەلەردى سىيلاپ، قۇرمەت تۇتقانى ءۇشىن ارباۋىم، السىزدىگىن پايدالانىپ الداۋىم كەرەك پە... ول حايۋان ءىسى». ىقسان ءۇيدىڭ ءىشى الاكولەڭكەلەنىپ، كوز بايلانا باستاعانىنان ءىڭىر قاراڭعىسى تۇسكەنىن اڭداپ ورنىنان تۇردى. شىلىمى الدەقاشان سونگەن، سىرىڭكە شاعىپ قايتا تۇتاتتى. ەسىككە جاقىن ستول ۇستىندەگى جەتىلىك ماي شامدى جاقتى. ەرتەڭگىسىن كەلگەن گازەتتەر دە سول جەردە جاتقان؛ ىقسان سونىڭ ءبىرىن الىپ، جانىنداعى ورىندىققا جايعاستى. «ءيا... نە جاڭالىق بار ەكەن؟ «سوسياليستىك قازاقستاننىڭ» كەشەگى سانى. 31 وكتيابر 1944 جىل. ءيا... مىناۋ نە؟ قوسىمشا اقى دەيدى؟ قىزىق ەكەن. «مال وسىرۋشىلەر قوسىمشا اقى الۋدا...» «لۋگوۆوي اۋدانىنىڭ 400-دەن اسا الدىڭعى قاتارلى مالشىلارى مال ءوسىرۋ جوسپارىن اسىرا ورىنداعانى ءۇشىن قوسىمشا اقى الاتىن بولىپ وتىر».
«ەڭبەكشى» كولحوزىنىڭ شوپانى سادىق ماقوۆ جولداس ءاربىر 100 ەشكىدەن 172 لاق وسىرگەن. ول ءوزىنىڭ ۇي-ىشىمەن 120 لاق الاتىن بولدى».
— Oho، مىنە كەرەمەت!.. «تەلمان اتىنداعى كولحوزدىڭ جىلقىشىسى ءبايتىش زادىربەكوۆ جولداس 30 بيەدەن 30 قۇلىن ءوسىرىپ، وعان 2 قۇلىن الدى. اۋداندى تۇتاس العاندا، مال ءوسىرۋدىڭ جىلدىق جوسپارىن قويدان 114 پروسەنت، جىلقىدان 105 پروسەنت، تۇيەدەن 137 پروسەنت، سيىر مالىنان 100 پروسەنت ورىندالدى» — دۇرىس! تاسس حابارلايدى دە؟! انگليا سامولەتتەرىنىڭ گەرمانياعا شابۋىلى. لوندون 28 وكتيابر. انگليانىڭ اۆياسيا مينيسترلىگىنىڭ حابارى بويىنشا، 28 وكتيابرگە قاراعان تۇندە «موسكيتو بومبارديروۆششيكتەرى بەرلينگە ەكى رەت شابۋىل جاسادى. ونىڭ ۇستىنە باتىس گەرمانياداعى ءار ءتۇرلى ورىندار بومبىلاندى». «ە، ءجون، ءجون... باياعىدان بەرى ءسويتىپ مازالاي بەرمەي مە... ەسىك سوعا ما؟» ىقسان گازەتتى ستول ۇستىنە تاستاپ، ەسىكتى بارىپ اشتى.
— و، قوجان! قايدان ءجۇرسىڭ؟ ءجاي ما؟ — دەدى ىقسان كوزىلدىرىكتى، ۇياڭ، ۇزىن سارى بالانى تانىپ. اياعىنا قونىشى تومەن قايرىلعان كەرزى ەتىك كيىپ، فۋراجكاسىن ءسانسىپ ءبىر شەكەسىنە قيسايتىپ قويىپتى. كۇپەيكەسىنىڭ جەڭى قىسقا ەكەن؛ دومبىققان قىزىل بىلەگى كورىنەدى.
— ءجاي... ءساليما اپاي جىبەرىپ ەدى.
— ويباي، ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. شىلدەحانا... ءيا، ءيا... قاپ، ۇيات بولدى-اۋ. كىسى جينالىپ قالدى-ما؟
— ءبىراز بار.
— ءقازىر مەن تەز... سەن اناۋ ەسىكتى اشىپ تاستاي قويشى. شىلىم ءيسى شىقسىن.
— ءتۇتىن عوي بۇل.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ، ءتۇتىن،— دەدى ىقسان ەتىگىن كيىپ جاتىپ.— كىمدەر بار؟
— اۋىلدىڭ ءبارى سوندا. ءجازيرا اپاي دا جاڭا، كەلدى.
«بۇ بالا دا بىردەڭەنى سەزەدى. كوڭىلىمنەن شىققان بوپ تۇر عوي. سوندا يساحمەتتىڭ مەنى مەن ءجازيرا ءجايلى ايتقانى شىن بولعانى ما؟ ءيا، شىندىق... ءىشىم جىلىپ قويا بەرگەنى دە سونان. مەندە جىگىتتىك نامىس...»
— ەستىدىڭ بە، اعا، ءجازيرانىڭ ەرتەڭ كۇيەۋى كەلەدى دەيدى؟ — دەپ قوجان ونىڭ كوڭىلىن ءبولىپ جىبەردى. ءوزى گازەت قاراپ تۇر.
— ەستىمەدىم.
— ىراش ماشينامەن بارىپ قارسى الامىز دەيدى.
— ە، دۇرىس قوي.
— ماشينانى ىقسان اعا ۇلىقسات ەتپەيدى دەپ ەدىم مەن.
— قاتەلەسىپسىڭ ەندەشە، قوجان. ءجۇر كەتتىك.— ىقسان تەز شامدى ءسوندىرىپ، بالانىڭ جاۋرىنىنان قاعىپ ىلەستىرە شىقتى. كۇندەگىسىنشە ەسىكتى كۇرەكپەن تىرەپ قويدى.— كۇن سالقىن ەكەن، قوجان، ءا؟
— كۇز عوي، اعا.
— كەلەسى جىلى مەكتەپتى بىتىرەسىڭ، ءا؟ وقۋعا قاي جاققا بارماقسىڭ، قوجان؟
— «اۋىل شارۋاشىلىق» ينستيتۋتىنە...
— ءا، دۇرىس ەكەن. ساۋلە قايدا بارماق؟ — دەپ ىقسان قوجاننىڭ جۇزىنە ۇڭىلە قارادى.
— اعا، ونى ءوزى بىلەدى عوي.
كوشە تاستاي قاراڭعى. اۋا ىزعارلى. «جەر دە تۇندە عانا تىنىستايدى، ءا؟! عاجاپ...» ورىنسىز ويدان سەرپىلگىسى كەلدى مە، ىقسان قوجاندى قولتىقتاپ الدى.
— ءاي، قۋ بالا-اي! مەنى تۇك كورمەيدى، بىلمەيدى دەيسىڭ-اۋ، ءا؟! — دەدى كۇلىپ.— ءبارىن دە بىلەم.
— كىم ايتتى؟
— سەن.
— مەن بە؟
— ءيا.
— قاشان؟
— ءقازىر.
— ءازىلىڭىز شىعار، اعا.
— جوق... مىنە، تاعى دا كوزىڭ ايتىپ تۇر.
قوجان ءوزىنىڭ بالا ەمەستىگىن، نە بولسا سوعان تاڭدانا بەرمەيتىنىن سەزدىرگىسى كەلدى مە، قالاي؛ ميىعىنان كۇلىپ، كەكىرەيە قالدى. ونىسىن ىقسان ەلەمەدى.
— ءيا... مەن بىلەم، قوجان. قىزىعام دا. سەندەردىڭ جانارلارىڭنىڭ، جاندارىڭنىڭ تازالىعىنا قىزىعام. ويتكەنى سەندەر قيماس دوستىڭ ءولىمىن، جاۋدىڭ حايۋاندىعىن، ءورتتى، وقتى كورگەندەرىڭ جوق. كورسەتپەسىن دە. سونى كورگەننىڭ سوڭى ءبىز بولايىق تا. ءيا...— ىقسان اۋىر كۇرسىندى. ەكى-ۇش رەت ءسۇرىنىپ تە كەتتى. ءۇنسىز كەلە جاتىر.
— اعا، ول... ول دارىگەرلىكتى قالايدى،— دەدى قوجان كۇمىلجي، ءۇنى تۇنگى اۋىل كوشەسىنە سىيماي قىسىلعانداي شىقتى.
* * *
يساحمەتتىڭ كوڭىلى حوش. جاڭا عانا سارى ماي مەن بودەنە باۋىرساقتى ىستىق شايعا بوكتىرىپ، تەرلەپ-تەپشىپ راحاتتانا ءىشىپ، دالاعا شىققان. باسىندا ءجايلى كوك ماقپال تاقيا، اياقتا قارا قۇرىم ەتىك. ۇستىندە جىلى ۇزىن جەڭ، قيسىق جاعا ارعى بەتتەگى قازاق-ورىستىڭ ىسمەر ايەلدەرىنە تىكتىرىپ العان «تولستوۆكا» اتالعان كويلەك، ونىڭ سىرتىنان ماقتالى، قالىڭ تەرى كەۋدەشە كيگەن. بيىك اعاش باسپالداعى بار، جان-جاعى اشىق دالىزگە ىراش شالقايما ورىندىق اكەلىپ قويعان، سونىڭ راحاتىن ءبىر كورەيىنشى دەگەندەي تالتايىپ وتىر. بالاڭ كەزىندە تالاي بايلارعا اتقوسشى بولعانى ويىنا ورالىپ، ەرىكسىز ءوزىن سولارمەن سالىستىرىپ: «ە، بيشارالار-اي، ءا؟! ولار دا ءدۇنيانىڭ قىزىعىن كورىپ، ءلاززاتىن تاتتىق دەيدى-اۋ. ءقازىر عوي سولاردىڭ سۇيەگى دە جوق. ارينە قۋراپ، كۇل بوپ كەتتى. ال، مەن مىنە الپىستى القىمداپ تاستاپ، جەتپىسكە جىلىنشىگىمدى ارتقاندا دا ءمىنىم قۇرىماي، توڭىرەگىمە شەكەمنەن قاراپ شىرت-شىرت تۇكىرەم. باي، باستىق دەگەن دە اتاعىم جوق. ايتكەنمەن ولاردان داۋلەتىم ارتىق. نە ىشەم، نە كيەم دەمەيىم. شىركىندەر، مەنىڭ وسى ءجايىمدى ءبىر ساتكە ءتىرىلىپ، كورەر بولسا: «ءاي، مىناۋ الگى شىلميگەن بوق مۇرىن بالا ما؟ ءبىزدى كىسىگە سانامايدى عوي»،— دەپ قىزعانىشتان جارىلىپ ولەر ەدى»،— دەيدى كۇبىرلەپ.
ۇيدەن سارعىش جىبەك شارقاتتى موينىنا بوس سالىپ ىراش شىقتى. قىناما بەل كوك الا كويلەك، ماقپال كامزول كيگەن، اياعىندا ەتىك، ەكى بەتىنىڭ ورتاسى ويماقتاي شۇڭقىرايىپ كۇلىمدەپ كەلەدى. جۇرىسىندە كەربەزدىك، پاڭدىق سەزىلەدى. باياعى يساحمەتتىڭ قامشىسىنان زارە-قۇتى قالماي بەزەك قاعاتىن ءشوپ جەلكە قىز ەمەس؛ كەسەك ءبىتىمدى قاز ءتوس ايەل. بەلدەن تومەن مۇشەسى دە توڭكەرىلگەن قازانداي بولەكشە كوز جاۋىن الىپ، بەسىكتەي تەربەلەدى. «جۇتىنۋىن قاراشى پاتشاعاردىڭ. كىسى جەيتىندەي قۇتىرىنۋىن كوردىڭ بە؟! شايتاندارىڭدى قاعىپ الار ما ەدى...» ايتسە دە ول نەمەنىڭ قولىنان كەلمەيتىنىن، دارمەنسىزدىگىن ىشتەي مويىنداپ ىزالانادى.
— ءيا، قاتىن سايرا! نە ايتاسىڭ؟ قۇلاعىم سەندە؟
— نە ايتايىن ساعان، كوپ وتىرىپ سالقىن الىپ قالا ما دەيىم دە،— دەدى ىراش كۇلىمدەي.
— اناۋ قوراداعى كوك بايتالدىڭ سۋۋى جەتكەن سياقتى. اۋىل سىرتىنا شىدەرلەپ جىبەرە سالشى. مەن الىگى ماناي بيشرانى مالعا تاستاپ كەتىپ ەدىم. ساۋىن جاقىن، تابىندى فەرما باسىنا ايداپ اپاردى ما ەكەن؟!
— مەن سوعا كەلەيىن بە؟
— جوعا، قايتەسىڭ... سەن قاعازعا وراپ، ءبىر ۋىس باۋىرساق اكەلىپ قوي. كەلسە قۇر اۋىز كەتپەسىن.
— ماقۇل.— ىراش كولەڭدەي ۇيگە بەت الدى. سالدەن سوڭ باۋىرساقتى الىپ، قايتا شىقتى. يساحمەت وتىرعان ورىندىققا جاقىن ءدالىزدىڭ جاقتاۋىنا قولىنداعىسىن قويىپ جاتىر.
— بارەكەلدى... مەن وعان مىنانى كورسەتىپ، ءالى قورانى دا تازارتتىرىپ الام. كور دە تۇر.
ىراش شالىنىڭ قۋلىعىن ەندى اڭداعانىن، تاپقىرلىعىنا ءدان ريزالىعىن سەزدىرە اۋلانى باسىنا كوتەرە سىڭعىرلاي كۇلدى. باسپالداقپەن اياعىن بۇرالا باسىپ، قوراعا قاراي تارتىپ بارادى. ۇڭىرەيگەن ۇلكەن مال قورانىڭ اشىق ەسىگىنەن ىشىنە كىرىپ، كورىنبەي كەتتى دە، ءبىرازدان سوڭ ويناقشىعان كوك بايتالدى جەتەكتەپ قايتا شىقتى. يساحمەتتىڭ يعىنان وتە بەرە كۇلىمدەي وعان كوز تاستادى. «و، كاازاپ! كوزىندەگى اق شايتانىن ولتىرەر مە ەدى. ادامدى كوزىمەن ىشىپ-جەپ ەمەشەسىن قۇرتادى»،— دەدى ول تاعى دا كۇيىنىپ. ماناعى ءبىر كوڭىلىنىڭ حوشى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ تا قالدى. وسى ءقازىر جان بالاسىن ماڭىنا جۋىتقىسى دا جوق.
كوپ كەشىكپەي ماناي دا كورىندى. قاقپادان باسىن سۇعا بەرە، ىرجالاقتاي كۇلىپ كەلەدى. «مىنا جىندىدا بار، مەنەن تابىلمايدى. قۇداي تاعالا دا قىزىق. سۇراماسقا بەرە سالادى. وسىنىڭ جاسىن ماعان سىيلاي قويساشى. بۇعان كەرەگى نە؟..»
— اعا، تابىندى ايداپ اپاردىم.
— ە، بارەكەلدى!... تۋ-ۋ ءوزىڭ دىڭداي ازامات ەكەنسىڭ عوي. قالاي، شارشاعان جوقپىسىڭ؟
— قارنىم اشتى، اعا. ماعان. ماعان نان بەرشى،— دەپ ماناي باسىنداعى قۇلاعى ەربيگەن بوركىن قولىنا الىپ، يساحمەتكە توسىپ تۇر.
— مەن ساعان ءقازىر مىنە... مىناۋ باۋىرساقتى بەرەم.
— ماعام با، اعا؟ راس پا؟
ماناي باسپالداقپەن جۇگىرە كوتەرىلىپ، يساحمەتتىڭ الدىنا جەتىپ كەلدى.
— راس... تەك سەن ول ءۇشىن اناۋ قورانى تازالاپ شىق. سونسىن جەيسىڭ،— دەدى يساحمەت سارى بودەنە باۋىرساقتاردى قاعازدى اشىپ كورسەتىپ — تىرما، ايىر قورانىڭ اۋزىندا. بار ال... قاس قارايىپ كەتەدى، تەز كىرىس.
— اعا قارنىم اشتى. شارشادىم.
— ىستەگىڭ كەلمەي مە؟ ەندەشە ساعان باۋىرساق جوق.
— تابىندى باقتىم عوي، اعا. قورانى ەرتەڭ تازالايىن. ماعان باۋىرساق بەرسەيشى، اعا،— دەپ ماناي جۇتىنا قولىن جايىپ، جاقىنداي تۇسكەن. — ءاي، وڭباعان، جالقاۋ نەمە! نە ايتتىم مەن ساعان؟ ءوزىڭ ءتىلازار ما ەڭ، ءا؟ جوعا، ەندەشى،— دەدى يساحمەت اقىرىپ. ونىمەن دە قويماي ىعىستاي شەگىنشەكتەپ بارا جاتقان باكەنە جىگىتتىڭ قۇيرىعىنان تەۋىپ جىبەردى.
ماناي ويبايدى سالا جۇگىرىپ، تومەنگى باسپالداقتان ءسۇرىنىپ قۇلادى. شىنتاعىن، بەتىن تاس جىرىپ، قىزىل-الا قان بوپ ەڭىرەي جىلاپ بارادى. يساحمەت الدەبىر ءوشىن العانداي: «شوشقا! قاراشى-ەي، بەزەرىپ ەگەسۋىن. جەرسىڭ باۋىرساقتى، ءيتتىڭ بالاسى!» — دەپ ايقايلاپ قالدى ورىندىعىنا قايتىپ وتىرماي، ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ ەرسىلى-قارسىلى ءجۇر. ماناي داۋسى ۇزىلگەنشە شاپتىعىپ، شاڭقىلداۋىن دا قويعان جوق.
ءزابىر كورسە ماناي ىقسانعا بارىپ شاعىنۋشى ەدى، بۇ جولى ونىسىنان جاڭىلىپ، وزەنگە قاراي تارتتى. سو جاقتا مول سۋعا بەتى، قولىنىڭ قانىن جۋىپ، ءبىراز وتىرىپ، وكسىگىن باسپاق سياقتى. جايشىلىقتا وزەن جاعاسىنا كەلىپ، ۇزاق كوز الماي قاراپ قايتاتىن دا ونىڭ ادەتى بار-تىن. وز-وزىنەن سويلەپ، تولقىنمەن تىلدەسكەندەي دە بولاتىن. ەگىل-تەگىل جىلاي، جۇگىرىپ كەلەدى. مىنە، ول وزەننىڭ جاعاسىنا تاياۋ جىڭعىلعا كەپ كىردى. توبەسى قىلتىڭداي كورىنىپ بارادى.
— ءاي، ماناي، سيۋدا!
وزەننىڭ جارقاباعىنا جەتە ماناي وقىس داۋىسقا ەلەڭدەي توقتادى. «بۇل كىم؟» — دەيتىن ءتارىزدى. وسقىرىنا توڭىرەگىنە كوز توقتاتا قاراپ تۇردى دا، الگى دىبىستاعان تۇسقا بەتتەدى. وزەن جاعاسىندا ءبىر ادام وتىر. قولىندا قارماقتىڭ تاياعى. ىمداي شاقىرىپ قول بۇلعايدى. ماناي تاني كەتتى. وستاپ ەكەن. قاسىندا ءۇش اياقتى موسىعا ىلگەن قازان. استىندا ءتۇتىنى بۋداقتاپ وت جانىپ جاتىر. ماناي بەتىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ جاقىنداپ كەلەدى.
— ساعان كىم ءتيدى؟ — دەدى ول ورىسشا، قاباعى تۇكسيە.
— يساحمەت... ماعان نان بەرمەدى.
— وح قانداي جامان ادام.
— ءيا، ول پاشەست...
— سەن جىلاما، مەن ونى سابايىم. كەل بەرى... قاسىما وتىر، مايدانداس دوس. قارنىڭ اشتى ما؟
— نان بەرشى، وستاپ.
— نان دا، بالىق سورپاسىن دا ىشەسىڭ. تەك جىلاما، جاراي ما؟
— سەن... سەن ماعان شىن ايتاسىڭ با، وستاپ؟
— وي، قاشان، سەنى الدادىم؟ كەل، وتىر،— دەدى وستاپ مانايدى جانىنا شاقىرىپ.
ماناي ۋكراين جىگىتىنىڭ قاسىندا جاتقان اسكەري دوربانى ەندى اڭدادى. وستاپ الگىنىڭ اۋزىن اشىپ دوڭگەلەك تابا ناننىڭ شەتىنەن ومىرىپ الدى دا مانايدىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— سەن، ماناي، ەندى جىلامايسىڭ عوي، ءا؟
— جىلامايمىن، وستاپ، سەن جاقسىسىڭ،— دەدى ماناي كۇلىمدەي ونىڭ قاسىنا وتىرىپ جاتىپ.— مەن بار عوي بالىقپەن سويلەسە بىلەم، وستاپ...
— تۋ-ۋ، ءوزىڭ مىقتى ەكەنسىڭ دە. سونىڭ ءبارىن قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىڭ؟
ماناي ءبىر ساتكە الىگىندە عانا يساحمەتتەن كورگەن ءزابىرىن ۇمىتىپ سالا بەردى؛ بالىق ءتىلىن بىلەتىندىگىن ايتقىسى كەلمەگەن جاننىڭ رايىن تانىتىپ، جالىنا ءتۇسسىن دەگەندەي ءجۇزىن سىرت سالىپ، قۇپيالى كۇلىمدەپ قالدى.
— جارايدى، كەيىن كوڭىلىڭ سوققاندا ايتارسىڭ، ماناي. قولىڭدى جۋ، ءقازىر ەكەۋمىز بالىق سورپاسىن ىشەمىز،— دەدى وستاپ قاسىندا جاتقان بالداعىن قولىنا الىپ.
9
اسپاندا شوكىمدەي دە بۇلت جوق؛ كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن، شاقىرايىپ تۇر. «ءۇپ» ەتكەن جەل بولساشى، تىپ-تىنىق. كۇز ايىنىڭ كادىمگى الدامشى شۋاعى. جوتا، بەل-بەلەس، جول بىتكەن تازباستانىپ، شالقايىپ جاتىر. وگىز اربا، نە ءتىپتى جاياۋ وتسە دە سوڭىندا سەلدىرەي اق توزاڭ شاڭ قالادى. دالانىڭ بار اجارى ساي-سالا، وياڭعا كوشىپتى؛ مىسىق مۇرت كوگىڭىز سول جەردە جەلبىرەيدى؛ كەيدە ءتىپتى الىستان ەلتىرى ەسكى بورىك تە سياقتاندى. وزەن جاعاسىنداعى مىناۋ شاعىن اۋىل جاز ايلارىندا ەتەك-جەڭىن جايىپ، اياقتى كوسىلىپ جىبەرگەندەي كورىنەتىن: وسى ءقازىر بۇل دا ءبۇرىسىپ، جيىرىلا ءتۇسىپتى. اۋىلدىڭ ورتاسىنان كوكتەي وتەر، كوشە عانا ايبىندى، اق تاقىر، كوڭ؛ ءار جەردە شىنى سىنىعى، قاڭىلتىر قالبىرى جىلت-جىلت ەتەدى. جاۋىندى كۇنى باتپاقتاعان اربا دوڭگەلەگىنىڭ ءىزى دە ۇلكەن جارانىڭ ورنىنداي ىرسيىپ، بىلەۋلەنىپ قالىپتى. كوشە جيەگىندەگى قالىڭ قارا باراق پەن بۇيرا باس بۇرگەم عانا سول كۇيى بوي ساقتاعان؛ ايتسە دە ونىڭ دا سۇرى قاشقان ءتارىزدى؛ تۇنگى مول شىق، سۋىق سوعىپ مالمىرەتىپ كەتىپتى. قىزىل كەكىل ون شاقتى تاۋىق سونىڭ اراسىندا؛ توبەسى قىلتىڭداپ الدەنەنى شۇقىپ ءجۇر. اۋىل ءۇستى مۇرجادان كوتەرىلگەن بولماشى كوگىلدىر ءتۇتىن. انە، سالت اتتى بىرەۋ جولدان شىعىپ، قىرلىققا بەت تۇزەدى. باسىنداعى اق جاۋلىعى بولماسا ورنىقتى، مىعىم وتىرىسىنا قاراپ «ەركەك-اۋ» دەپ قالعاندايسىڭ؛ سيپاي قامشىلاپ بارادى. قاپ ارقالاپ تەزەكتەن قايتقان ەكى ايەلدىڭ جانىنان ءوتتى؛ ايتسە دە ولارعا قايرىلىپ قاراعان جوق.
— مەرۋەرت قوي. قايدا اسىقتى ەكەن، ءا؟ — دەدى ايەلدىڭ ءبىرى ارتىنا بۇرىلا قاراپ.
— كىم ءبىلسىن.
— بۇ دا بيشارا جەر ساباپ قالدى.
— ءيا... قارالى قاعاز كىمگە تيمەي جاتىر.
— بۇگىن الگى ءجازيرانىڭ بايى كەلەدى دەي مە؟
— ە، قۇداي-اي، و دا نە وڭعان باي. جوقتان بار دەمەسەڭ. اياق-قولىنان بىردەي ايرىلعان، سوندا ساماۋرىن دەسەيشى. قاتىن بەيباقتىڭ ماڭداي سورى ارىلعان با؟
— «كەل» دەگەنى نەسى ەكەن؟ ءجازيرا دا قىزىق-اۋ.
— ە، كەل دەمەگەندە قايتەدى؟ ءوز بايى ەمەس پە؟ قاسىرەتتى كۇيەۋى تىلەپ الدى دەيمىسىڭ؟
— ءاي، قويشى سو... اق جۇرەك بولام دەپ الجاسادى دا. سوعان ءبىر ەمەشەسى قۇرىپ بارادى دەيمىسىڭ...
— كوزىڭە قارا! — دەدى جىڭىشكە قارا كەلىنشەك، كوزى ويناقشىعان اقسارى ايەلگە كۇڭك ەتىپ.
بەتىنە ءشوپ ءوسىپ، قۇم باسىپ سايازدانعان ەسكى قۇدىققا ءتۇسىپ كەتە جازداعانىن ەندى اڭداعان اقسارى ايەل:
— كوتەك! — دەپ شوشىنا كەيىن سەرپىلدى.— بۇ قايداعى قۇدىق، قۇداي-اۋ؟!
— كىم ءبىلسىن؟
— اۋىلعا دا كەپ قالىپپىز. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەنتەكتەرى نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟
— كىم ءبىلسىن؟
— قانشا دەگەنمەن، ءقارىپ تە بولسا، قىزداي تيگەن كۇيەۋىڭنىڭ كەلگەنى جاقسى-اۋ،— دەدى اقسارى ايەل ارمانداي تامسانىپ.
ولار ۇلكەن كوشەگە ءبىر بۇيىردەن كەپ ءتۇستى. ءجازيرانىڭ قاقپا الدىنا شىعىپ، قىرلىق جولعا كۇنساپ قاراپ تۇرعانىن كورىپ بۇرىلدى؛ «قۋانىشىڭ ۇزاعىنان بولعاي»،— دەپ جاقسى تىلەكتەرىن ءبىلدىرىپ، ءارى استى. ىرگەلەس ءۇيدىڭ اۋلاسىندا وتىرعان بەتى قاسپاق-قاسپاق سەيىت پەن سەرىك تە جامىراي امانداسىپ قالىپ جاتىر.
— انە، ءجازيرا اپا.
— اپا، توقال ەشكى قورادا! ءسىزدىڭ قورادا!
— سەرىكجان، دالاعا... ورىسكە شىعارىپ جىبەرسەڭ ەدى. اشتان-اش قاماپ قويامىسىڭ...
— جوق... ول سىزدىكى ەندى، اپا!
— نە دەيدى؟ سىزدىكىسى نەسى؟ — ءجازيرا اڭ-تاڭ. «بالىم قاريانىڭ ءوزى اكەپ قامادى ما ەكەن؟ نەگە؟ ءۇش-تورت ەشكىنىڭ ەڭ قوڭدىسى دەيتىن. ءارى ءسۇتتىسى دە وسى ەمەس پە؟ سونى... توقتا. سونى ماعان بەرگەنى مە؟ ناۋرىزعا... كەلەتىن قوناققا ارناپ سويسىن دەگەنى عوي شاماسى. وزدەرى قايتەدى؟ قوي، مۇنىم ۇيات بولار. انا كىشكەنتايلارعا جەتەكتەتىپ جىبەرەيىن»،— سەرىك!..
— اۋ...
— بەرمەن كەلشى!
— ماعان اپام اۋلادان تۇسپە دەگەن. تۇسسەڭ، سەيىت قۇلايدى دەيدى.
— ەندەشە ەكەۋىڭدى ءوزىم ءتۇسىرىپ الايىن.
ءجازيرا كۇپەيكەسىن قاۋسىرىنا، ورامالىن تۇزەپ، ۇمسىنىپ قالدى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن كوپتەن ساندىقتا جاتقان مونشاقتى، اق جىبەك شارقاتىن تارتقان-دى؛ سول الاقانىنا جۇمساق جىلى ءتيىپ، سۇيسىنە ىركىلدى:
— جو... جوق، اپا، ءبىز تۇسپەيمىز.
— نەگە؟
— ناۋرىز اعانى كورەمىز. سونى كۇتىپ وتىرمىز.
— ا...— دەپ ول قاقپانىڭ جاقتاۋ اعاشىنا يىق سۇيەي توقتادى. جۇزىنە كولەڭكە ءۇيىرىلىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
«اياق-قولسىز، ساماۋرىنداي ادام بۇلارعا دا قىزىق. «كورەمىز» دەيدى. ءيا، ءالى تالايلار قىزىقتايدى، مۇسىركەيدى. جانى اشىعانسىپ باستارىن شايقايدى. سولاردىڭ ەسىركەگەنى ماعان كەرەكتەي-اي»،— دەپ ويلادى ءجازيرا ەرىكسىز تىستەنىپ.— كەشە ىقسان ساعىنايعا ۇيلەندى. بۇرىن ءسوز ايتپاعان سياقتى ەدى، قالاي تەز. تويىنا شاقىرمادى. «سۇيەم سەنى» دەيتىن. ونىسى دا جالعان بوپتى. ءساليما: «سەنەن كۇدەر ۇزگەنسىن ىستەدى. ەرتەڭ كۇيەۋىڭنىڭ كەلگەلى وتىرعانىن بىلەدى عوي»،— دەدى. و دا مۇمكىن. ايتسە دە تىم اسىعىستىق ەمەس پە؟! جو... جوق، جانىم، مەن قىزعانبايىم ىقساندى. راس، ساعىناي جاس، تەڭى. كۇيەۋگە شىقپاعان قىز. تەك ادام بالاسى جۇرەك تۇكپىرىندەگى الدانىش، ءتاتتى سەزىمىن قالاي عانا وپ-وڭاي، قاباق تا شىتپاي سىلىپ تاستاي قويادى دەيمىن-اۋ. ول ءۇشىن اسا ۇلكەن ەرلىكتەن گورى بەز-بۇيرەك كوبىرەك كەرەك شىعار. مەن ونى ىستەي الماس ەم. «سولاي دە... ال، ءوزىڭ شە؟ ءوزىڭ نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ الا كوڭىل ەمەسپىسىڭ؟ جۇرەگىندەگى جىلىلىق كىمگە ارنالعان؟ ايتشى، كىمگە؟ ناۋرىزعا ما؟ ناۋرىزعا بولسا، ءىقسان كىم؟ نەگە سۇيەتىنسىڭ. بىلەم. ءقازىر شە؟ سول سەزىم سەندە بار ما؟ جوق! ءبارى جالعان!.. سەن ءوزىڭدى-وزىڭ الداعان جانسىڭ. ءىقساندى سۇيە تۇرا، ناۋرىزعا كەل دەيسىڭ. ونىڭ نە؟ اقىلدىلىق پا؟ الدە اڭعالدىق پا؟» — دەيدى الدەكىم قۇلاعىنا كۇبىرلەپ.— بىلمەيىم... ناۋرىزعا ءسۇيىپ تيگەم. ءيا، ءيا... سولاي. سۇيگەم. ءقارىپ بولعاندا باس تارتۋدى ار كوردىم. حايۋاندىق دەپ ءبىلدىم. «كەل دەگەنىم دە سونان».— «ە، باۋىرىم-اي، ونىڭ سۇيگەندىك ەمەس، جاي قىزىعۋ، ەلىگۋ ەدى دەسەڭشى. ناعىز سەزىم ەسكىرمەيدى. كۇتپەگەن كەزىندە كەلىپ، كۇتپەگەن كەزىندە كەتۋى دە مۇمكىن. ساعان كەلىپتى. كەتكەنى دە شىعار وسى. وپىنعاننان نە پايدا؟!» — «جوق... جالعان ايتاسىز، وپىنبايمىن. سونان بەرى ناۋرىزعا ءوزىمدى ارنادىم. قاس قاققان جاعىنان تابىلارمىن. قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاتپاسپىن دەدىم. جاتسام-تۇرسام ويلايتىنىم سول. بىردە ءتىپتى تۇسىمدە، كينوداعىداي اپ-انىق كوردىم. كۇزدىڭ ءبىر شۋاقتى، ناق وسىنداي كۇنى ەكەن دەيىم. الىستان ماشينا كورىندى. اۋىل ادامدارى جينالىپ كۇتىپ تۇر. ماشينا كوشەنىڭ ورتاسىنا كەپ توقتادى. ەل دابىرلاي ۇمتىلدى؛ جارىسا امانداسىپ جاتىر ءبىر كەز ماعان دە كەزەك ءتيدى؛ قاتتى قوبالجۋلىمىن. قالاي كورىسسەم دە داعدارام. جەرگە ءتۇسىرىپ قويىپتى؛ ماشينا كابيناسىنىڭ باسپالداعىنا ارقا سۇيەي ماعان قاراپ قالىپتى. كوزى مولدىرەي: «مىنە، مەن دە كەلدىم، ءجازيراش. ارينە بۇلاي قور بولعانشا ولگەنىم جاقسى ەدى. دارىگەرلەر ساقتادى. كەرەكسىڭ دەدى. قورعاتپايمىز دەدى. سونسىن مىنە كەلدىم» دەيتىن سياقتى. «اپىراي، كۇنى كەشە كەڭ توسىنە مەنىڭ كىشكەنە، جۇمىر باسىمدى قوناقتاتىپ، جىرتىلا ايرىلىسقان ءومىر قوساعىم، ناۋرىزىم وسى ما؟ ساماۋرىنداي ءبىر دەنە... كوزى عانا تانىس، جىلىۇشىرايدى»،— دەيمىن ىشىمنەن قان جۇتىپ. مەن دە اداممىن عوي. ءوزىمدى دايىنداعام. ءۇش-تورت قادام قالعاندا تىزەرلەپ بارىپ كورىسەمىن. سويتسەم بىردەي بولام، ەتەگىم بەتىنە تيمەس دەگەنمىن. ونىڭ ءبىرىن ىستەي المادىم. شوشىنا وياندىم. قان-سورپا تەرگە ءتۇسىپ جاتىر ەكەنمىن. بۇگىن دە سول قالا باسىندا قارسى الۋعا جۇرەگىم داۋالامادى. وسىندا كۇتىپ الماققا بەكىندىم. بەرىكپىن... ەندى ۇرىكپەيىم. ىراش جەتكىزسىنشى تەك. جو... جوق، مەن ونى قورلامايمىن. قۇداي اقى قورلامايمىن...»
— اپا! ءجازيرا اپا، شاڭ! شاڭ كورىندى،— دەدى سەرىك بوركىن بۇلعاي ايقايلاپ. ءجازيرا ءتۇسى قاشا، قاقپا تىرەۋىنەن سەرپىلىپ كەتتى؛ كەشەلى بەرگى ۇيىتقىعان وي تاعى دا ءۇزىلدى.
— كا... كانە!... قايدا؟!.
داۋسى دا قاتتى، ۇزدىگە شىقتى.
— قايدا؟ شاڭ دەي مە؟ — دەسىپ اۋىل ادامدارى دا ۇزدىك-سوزدىق جينالا باستادى.— قۇيىن بولار؟
— شاڭ دەيدى عوي.
— ويپىر-اي، كيمەلەمەي بىلاي تۇرشى! تۋ...ۋ مىنانى-اي، ءا؟!
— ە، نەمەن؟ سوقىرمىسىڭ؟
— ءجا، بالا، جەتتى!
— ە، جەتپەسە نە؟
— ءتىسىڭدى قاعىپ الارمىن دەگەنىم دە.
— جامان، ۋچەچيككە باس يمەسپىز. بايقا...
— تەكەدەي تىرەسكەن بۇ نە-ەي، ءا؟ ءاي، بالا، ءارى ءجۇر-اي!— دەپ قالدى كولدەنەڭنەن كيلىككەن جۋان داۋىس. سول-اق ەكەن ءىلىپ-قاقپاي سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ايتسە دە ەلەڭدەگەن كوپتىڭ كۇبىر-سىبىرى بۇ كەز ۇدەپ، ارا ۇياسىنداي گۋلەپ كەتكەن ەدى.
— انە... انە، ماشينا!
— كانە...
اۋلا ۇستىندەگى ەكى سابيگە عانا ەمەس، ماشينا جينالعاندارعا دا انىق كورىندى. انە، ول جورعالاعان قارا قوڭىز ءتارىزدى ءىلبىپ بەل ۇستىنە شىقتى دا، سول ءبۇيىر تارتىپ بارىپ، ىلديعا قۇلادى. ەندى مىنە سارعىش تارتقان كۇزگى دالادا ايدىن بەتىندەگى موتورلى قايىقتاي جۇيتكىپ كەلەدى؛ اقجال تولقىنداي شاڭ بۇرقىراي كوتەرىلىپ، سوڭىندا سوزىلىپ قالىپ جاتىر. اراكىدىك كابينا تەرەزەسى كۇنگە شاعىلىسا «جارق» ەتە قالادى.
— ىراشتىڭ... ىراشتىڭ ماشيناسى، اپا! — دەدى سەرىك شىڭكىلدەپ.
ءجازيرا ۇمسىنا العا شىقتى. قارتتاردىڭ كەيىن ىعىسىپ، جول بەرگەنىن دە ول اڭدامادى. جايشىلىقتا مۇنى يباسىزدىق، جەڭىلتەكتىككە سايىپ پىش-پىشتار ايەلدەر دە ونىڭ قازىرگى ءجايىن تۇسىنگەندەي ەلەگەن جوق. ۇندەمەدى. «سابىر... سابىر بولايىنشى. جۇرەگىم نەگە ورەكپيدى؟ سابىر...» — دەپ ويلادى ءجازيرا.
— و، سور ماڭداي! بەينەتكە جارالعان بەيباق-اي. قايتسىن ەندى!
توسىننان الدەقالاي ايتىلعان وسى بىر-ەكى اۋىز مۇسىركەۋ ءسوز ءجازيرانىڭ وزەگىن ورتەپ، ءتىلىپ وتكەندەي بولدى؛ ابدەن توزعان جۇيكەسى بوساپ، كوزىنەن جاس ەرىكسىز ىتقىپ كەتتى. ول تەز سىرت اينالىپ كۇپايكەسىنىڭ جان قالتاسىنان ورامال الدى.
— قوي، ءجازيرا، ونىڭ نە؟ — دەدى جاقىن تۇرعان كەلىنشەكتىڭ ءبىرى.
ءجازيرا وزىنە-وزى كەلىپ، بويىن جيىپ ۇلگەردى ايتسە دە كوڭىلى جاۋتاڭداي كوز تاستاپ، باسىنا تارتقان اق جىبەك شارقاتتىڭ ات جالىنداي توگىلگەن شاشاعىن تىنىم تاپتىرماي ساۋساعىنىڭ باسىنا وراپ، قايتا جازىپ، سيپالاپ اۋرە. نە ىستەپ، نە قويعانىن دا سەزەتىن ەمەس. ۇرەي، ءۇمىت، قۋانىش، مۇڭ... ءبارى-بارىسى اناۋ ۇيالى جانارىندا. اققۇبا ءجۇزى دە الاۋلاي، قۇبىلىپ، كەيدە ءتىپتى كۇرەڭىتىپ تە كەتەدى.
ىرگەسى سوگىلىپ، اۋىلدىڭ كەمپىر-شال، بالا-شاعالارىنىڭ وزىنەن اۋدەم جەر بولەك، وشارىلا تۇرعانىن دا ول بايقاماپتى. «جالعىز قالىپپىن عوي. جو-جوق، قاسىندا كەنجەقىز بار. مەنى اياپ، جەكە سالەمدەسسىن دەگەندەرى مە؟ ۇيات-اي، ولارى نە؟ انە، اناۋ بالىم قاريا، يساحمەت قارت، ءساليما، قوجان، ساۋلە، ساعىناي، بالداعىنا سۇيەنىپ وستاپ تا كەلىپتى. ماناي دا ىقسان بەرگەن سارى كونەتوز گاليفە شالبارىمەن ءتالتيىپ تۇر. كۇبىر-سىبىر بىر-بىرىنە الدەنە ايتادى. توقتا... مانايدان باسقالارى دا تويعا ازىرلەنگەندەي ءبىر-بىر ءتاۋىر كيىمدەرىن كيگەن بە؟» — دەپ ويلادى ءجازيرا. «بۇلار نەگە تىم-تىرىس؟ ە، ماشينا جاقىنداعان ەكەن عوي».
سول باياعى تۇسىندە كورگەندەي ىراش ماشيناسى سالدىر-گۇلدىر ەتىپ، اۋىل كوشەسىنىڭ ورتاسىنا كەپ توقتادى. بەيقام قىت-قىتتاپ جۇرگەن ءۇش-تورت تاۋىق دارىلداعان ماشينا ۇنىنەن ۇركە تىرىم-تىراقاي بەزىپ بارادى. «كەلدى» — دەدى ءجازيرا ەرىكسىز ۇمسىنا ءتۇسىپ. ماشينا دوڭگەلەگىن تىرسەكتەي قۋىپ جەتكەن قويۋ اقبوز شاڭ، قوشقار مۇيىزدەنە لىقسي كوتەرىلىپ، اۋىل ادامدارىن كومىپ ءوتتى... سەلدىرەي سەيىلىپ بارىپ باسىلعاندا ەل ىراشتى، سونسىن... ءبىر بەيتانىس اسكەري فۋراجكا، شينەل، كەرزى ەتىك كيگەن، اياق-قولى بالعاداي جىگىتتى كوردى. وزگە ادام ماشينا كابيناسىنان تۇسكەن جوق. «ناۋرىز... ال، ناۋرىز قايدا؟» اۋىل ادامدارىنىڭ دا، ءجازيرانىڭ دا جانارىندا وسى ءبىر سۇراق. «بۇل كىم؟ ناۋرىز كەلمەگەن بە؟ كابينادان تۇسە الماي وتىرعان شىعار؟ وۋ، اعايىندار-اۋ ارىستاي ازامات دەيمىسىڭدەر؟ وعان نەگە كومەكتەسپەيسىڭدەر؟ اللا...» ءبىرتۇرلى ءجازيرانىڭ تىنىسى تارىلىپ كەتتى.
«مەن نە كورىپ تۇرمىن؟ ەسىمنەن اداسقان شىعارمىن-اۋ؟! نەگە توڭىرەك تىم-تىرىس؟ ەل تىلدەن ايرىلدى ما؟ بۇلار نەگە ۇندەمەيدى؟ مىناۋ اسكەري ادام ماعان كۇلىمدەيتىنى نەسى؟..» ءجازيرا ىڭعايسىزدانا قاسىنداعى كەنجەقىزعا كوز تاستاعان؛ و دا اڭ-تاڭ ماڭگىرە وزىنە تەسىلە قاراپ قالىپتى. ول ماشينا جاققا قايتا بۇرىلدى؛ جاڭاعى بەيتانىس اسكەري ادام ماناعى ورنىندا ءالى تۇر. جۇزىندە الدەكىمگە جاقىن ءبىر ۇقساستىق بار. ەلىبى تانىس «بۇل كىم؟ ناۋرىز با؟ قوي، ول ەمەس شىعار؟ جوق، سول. ءيا-يا، سول»،— دەدى ءجازيرا كۇبىرلەپ.— «قولعا ۇيرەنگەن كۇشىكتەي باسىن قيسايتا، ءمۇلايىم قاراعانى كەلەدى ەكەن».
اۋىل ادامدارى تاڭدانا بىر-بىرىنە قاراسىپ، ەشكىم ورنىنان قوزعالا دا قويمادى؛ قارتتار جاعى مۇندايدى كۇتپەگەننەن بە، جوتكىرىنىپ ءجازيراعا قاراي جاۋتاڭداسادى. بىرەسە سۇرلانىپ، بىرەسە قىزارىسا تومەنشىكتەسىپ، مىناۋ جۇپىنى كيىمدى جەتىم كوڭىل، پەرىشتەدەي ادال كەلىنشەكتى وزدەرى الداپ، قارا بەت بوپ تۇرعانداي الابۇرتقان جۇزدەرىن الىپ قاشا بەرەدى.
ءجازيرا دا نە ىستەرىن بىلمەي دال. بەيكۇنا ەلدى ءبىر ءوزى الداعانداي قىسىلىپ، ءارى ءبىرتۇرلى ىشتەي قورلانىپ تۇر. جازىقسىز جازعىرىلعان سابيدەي قولقاسىنا اششى جاس تىعىلىپ، ەرنى دىرىلدەپ كەتتى. قاس-قاعىم وسى ءبىر بويكۇيەز تىنىشتىقتى:
— الدادى!.. الدادى!.. الداۋىش! — دەپ ماناي دارقىراي كۇلىپ بۇزىپ جىبەردى. باسىنداعى ءومىرى بايلانباي جۇرەتىن بوركىنىڭ قۇلاعى قالتاڭداي سانىن شاپاقتاي سەكىرىپ جاتىر. ارا-كىدىك ەل كىمنىڭ الداعانىن بىلمەي قالار-اۋ دەگەندەي ساۋساعىن شوشايتىپ ناۋرىزدى كورسەتىپ قويادى.
— تەك ءارى، انتۇرعان! جوعال! — دەدى قارتتىڭ ءبىرى اقىرىپ.
ماناي كۇلگەنىن قويا قويىپ، اۋىل ادامدارىنىڭ اراسىنان سىتىلا شىعىپ بەزىپ بارادى. ءالسىن-الى جالتاقتاي ارتىنا قاراپ، كولدەنەڭ كوشەنىڭ قالتارىسىنا ءتۇسىپ كورىنبەي كەتتى. اسكەري جىگىت تۇك بولماعانداي كۇلىمدەي اق شارقاتتى كەلىنشەككە بەت الدى. ەل ادامدارىنىڭ وزىنە قاتتى تاڭىرقاي كوز تاستاعاندارىنا دا ول پالەندەي ءمان بەرمەگەن ءتارىزدى. «قان مايداننان كۇندە ءبىر ازامات ورالا بەرەدى دەيمىسىڭ؟ قىزىقتاي ءسۇيىنىپ قاراي قالسا، ونىڭ نە ايىبى بار» دەگەندەي جىگىت كوڭىلىندە ءوزىمشىل، كەڭدىك تە جوق ەمەس. كەلگەنىمەن-اق ەلدى باقىتقا كەنەلتكەن جانداي كوڭىلىندە «مەن-مەندىك» تە جەتەرلىك ەدى، جاڭاعى ەسۋاس جىگىتتىڭ ايقايىنان، ەل ادامدارىنىڭ ۇنسىزدىگىنەن قايمىعىپ، قىسىلماعانى دا سونان.
— ءجازيراش، ەسەنبىسىڭ؟!!
ناۋرىز اۋزىن اشا، تاڭىرقاي قاراعان ءجازيرانى جەتىپ كەپ قۇشاعىنا الدى؛ ىڭعايسىزدانا ءجۇزىن بۇرىپ جەتكەنىن دە ەلەمەي ماڭدايىنان ءسۇيدى. كەلىنشەگىنىڭ قاتتى تىكسىنىپ، مىنا ەل ادامدارىن ءوزى الداعانداي قىپ-قىزىل بوپ كەتكەنىن ارينە ناۋرىز بايقاعان دا جوق. قۇشاعىنان سىتىلىپ شىققانىن ۇيالعانى دەپ ءبىلدى. اۋىل ادامدارى دا ەستەرىن جيىپ، ەشتەڭەنىڭ مانىنە تۇسىنبەسە دە قۋانعاندىق راي تانىتىپ جاتىر:
— قۋانىشىڭ ۇزاعىنان بولعاي، ءجازيراش! امان ورالعانسىن-اق، شۇكىرشىلىك تىلەۋ لازىم عوي،— دەسەدى ايەلدەر ەرىن ۇشىنان.
— امان با، ناۋرىز؟— دەيدى قارتتار قاۋمالاپ.
— قالايسىڭ؟ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ تەنتەگىن كورگەنىڭ جوق پا؟
— العاشىندا بىرگە ەدىك. ستالينگراد تۇبىندە ءبولىنىپ كەتتىك.
— ءا...
— حات الىپ تۇراسىز با، اقساقال؟
— ءيا... كەشە عانا كەلدى.
ءجازيرا مۇنىڭ ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي. «قالايشا؟ نەگە مەنى الدادى؟ جازىعىم نە؟ كۇتكەنىم. بە؟ سۇيەتىن ەدى عوي»،- دەپ ول قورلانعانداي دا بولدى. ەكى كوزى ىراشتا. ول ماشيناسىنىڭ كاپوتىن اشىپ، رادياتوردان قايناپ كەتكەن سۋدى اعىزىپ الەك. اۋىل بالالارىنىڭ ءبارىن سونىڭ توڭىرەگىندە. انە، ءبىر اياعى جوق بالداقتى ورىس ىراشتىڭ جانىنا كەلدى. باسىمەن ءجازيرانى مەڭزەيدى. ىراش تا ءجازيراعا قاراپ قويدى. الدەنەنى ايتىپ، ماشينا موتورىنا قايتا ءۇڭىلدى. «الدادى دەيتىن شىعار... ىقسان بىرگە كەتىپ ەدى عوي. ول قايدا؟ نەگە كەلمەدى؟ قالادا قالىپ قويدى ما؟ نەگە؟ مەنىڭ جەر بولعانىمدى... كورمەيىن دەگەن شىعار. جوق، ونى ىراشتان سۇراۋ ءجون. ىڭعايسىز بولماس پا ەكەن؟ اناۋ كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى ايەلدەردىڭ ماعان تەسىلە قارايتىنى نەسى؟» ءجازيرا قۋانارىن دا، جىلارىن دا بىلمەدى. «جۇرەگىم-اۋ، نەگە سىزدايسىڭ؟ كىمنەن ءجابىر كوردىڭ؟.. مەن نە دەپ تۇرمىن؟ قوي... ۋاقىت وزدىرماي ىراشقا راحمەت ايتايىن». ول ماشيناعا قاراي جۇرە تۇسكەن:
— اۋ، كەلىنجان، نەعىپ تۇرسىڭ؟ مىناۋ ەلگە ۇيگە كىر دەمەيمىسىڭ؟ — دەدى ەرتەڭنەن اس قامىن جاساپ جۇرگەن اۋىل قاريالارىنىڭ ءبىرى قاقپا الدىنا شىعىپ.
ءجازيرا ىڭعايسىزدانا جالتاقتاپ، كۇمىلجي كۇڭك ەتتى.
10
ءۇيدىڭ ءىشى قىپ-قىزىل: ەدەندە دە، كەرەۋەتتە دە، قابىرعادا دا — اينالا قالى كىلەم، بارقىت؛ ءبارى دە ەسىككە تاياۋ ورىندىق ۇستىندەگى وندىق شامنىڭ مول جارىعىمەن جىمىڭداسىپ، ساۋلەلەنىپ تۇر. اۋىزعا بولمەدەن جاس ەتتىڭ ءيىسى كەلەدى. دالا سۋىق، قارا جاۋىن؛ تەرەزە شىنىسىنا تىرس-تىرس تەرەزە شىنىسىنا تىرس-تىرس تيگەن جاڭبىر تامشىسىنىڭ سىبدىرى ەستىلدى. الگىندە عانا يساحمەت قوراداعى مالىن جايلاپ، قاتتى توڭىپ قايتقان؛ ەندى مىنە داستارقان جايىپ، كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ىراشقا سۇيسىنە كوز تاستاپ، توردە جامباستاپ جاتىر. كوپتەن ۇستالماعان قالاق دومبىراسى قولىندا؛ ونىڭ پەرنەسىنىڭ سيرەپ، شايتان تيەگىنىڭ ءتۇسىپ قالعانىمەن دە ءىسى جوق، تىڭق-تىڭق شەرتىپ:
«ءشىم...مار-اي، ءشىم...ماراي،
اركىم سىزگە قۇم..مار-راي»،—
دەپ باياۋ اندەتەدى.
كەنەت ول جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى؛ ەلەڭدەي دالاعا قۇلاق تىگىپ:
— ىراش... اۋ، ىراش! — دەدى يساحمەت.
— ءو، نە؟
— يت ۇرەدى عوي دەيىم، قاراشى.
— تۋ...ۋ، اللا-اي. اۋىلدىڭ ءار ءيتى ۇرگەن سايىن دىردەكتەپ دالاعا شىعا بەرەمىز بە؟! ءو، نەسى سونشا. ءسال كۇتسە ۇشىنىپ كەتپەس...
— ءاي، مەن كىمگە ايتىپ تۇرمىن، ءا؟
— تۋ...ۋ، ءتىپتى...— ىراش شىققىسى كەلمەسە دە، ەرىكسىز ەسىككە بەتتەدى.
— ءوي، اتاڭا نالەت!
يساحمەت مۇنى تىستەنىپ ايتتى. دومبىرانى قابىرعاعا سۇيەپ قويىپ، جوتكىرىنە بورىك استىنان كيەتىن تاقياسىن قولىنا الدى؛ وڭ تىزەسىنىڭ ۇستىندە جاتقان كوكالا جيەكتى، تۇكتى ورامالمەن تەرشىگەن ماڭدايىن، سيرەك شاشتى باسىن ءسۇرتتى. سوڭعى كەزدە ءبىر بايقاعانى — جاس توقالى بۇرىنعىداي ىعىستامايدى؛ ءارى تىڭداۋى دا ءجۇردىم-باردىم، ءات-ۇستى. يساحمەتتىڭ كۇيىپ-پىسىپ، ۇرىسقاق قاتىنداي شاڭق-شاڭق ەتكەنىن دە ەلەمەيتىن بولىپتى. «قوي مەن رەتسىز ۇرىسا بەرمەي سابىر ساقتايىن. ءتىپتى مىنا قالپىممەن ءتىلىن شىعارىپ الىپ جۇرەرمىن. ءجونى كەلگەندە ءتىلىپ تۇسەرمىن»،— دەپ ىشتەي مىقتاپ بەكىنگەن؛ ءقازىر دە مىنە قارا باسىپ، تىزگىنىنەن ايرىلىپ قالدى. «يت ۇرەدى عوي دەيىم قاراشى»،— دەپ مايموڭكەلەتپەي-اق: «ءاي، قاتىن، بىرەۋ كەلدى بىلەم. بار!» — دەسەم قايتەتىن ەدى؛ ءوتى جارىلىپ كەتەتىندەي-اق سيىرقۇيىمشاقتاندىرام-اي كەپ... ءبارى وزىمنەن... وللاھي وزىمنەن». يساحمەت اشۋدان جارىلىپ كەتە جازداپ، تەرىسىنە سىيماي وتىرعاندا ەسىك اشىلىپ، دالادان ىراشقا ىلەسە وڭكيگەن، دەنەلى بىرەۋ سۇيرەتىلە ءىسىرىپ كەلدى.
— كەش جارىق،— دەدى ول.
ءۇنى سىنىق، كۇمىلجي ەستىلدى. شامنىڭ جارىعىنا شىققاندا عانا، يساحمەت تانىدى؛ ۇستىندە تىزەدەن تومەن ۇزىن پلاشش، رەزينا ەتىك، تۇكسيىپ تۇرعان باقان ەكەن. ەزۋ تارتقان بولادى. ايتسە دە سۋىق جانارىندا ساۋلە جوق. ارينە مۇنىڭ بىردە-بىرىن ىراش اڭدامادى، داستارقاننىڭ شەتىن قايىرىپ، تورگە كورپە، جاستىق تاستاپ ءجۇر. يساحمەت مۇنىڭ الدەنەگە قاتتى كۇيزەلىپ تۇيىققا تىرەلگەنىن كوزىنەن كورىپ وتىر.«ءا، ءتۇستىڭ بە قولىما؟ قايران اشىق اۋىز اڭگۇدىگۇم-اي! مەنىمەن تىرەسىپ نە بىتىرەم دەدىڭ، ءا؟ قورلانعان دا بولدىڭ-اۋ وزىڭشە. دۇنيە كەزەك ماعان دا كەلگەن شىعار. ال كۇل... كۇل، اقىماق باقان! نەگە كۇلمەيسىڭ؟» — دەيدى ول ميىعىنان كۇلىپ. باقانمەن سالەمدەسپەگەنى ەسىنە ەندى ءتۇستى مە:
— ەسەنبىسىڭ، باكە؟! تورلەت! — دەدى كوسىلە تاستاعان اياعىن جيماعان كۇيى، سامارقاۋ.
— شۇكىر. اللا دەپ جۇرەمىز.
— اۋىل امان عوي؟
— ءيا...— باقان پلاششى مەن ەتىگىن شەشىپ ىراشقا بەردى دە، جوتكىرىنىپ قويىپ تورگە ورلەدى؛ جۇمساق كورپەگە مالداسىن قۇرا وتىردى.— ۇندەمەيسىڭ، يسەكە، قالاي كەلگەنىمدى جاقتىرماي قالدىڭ با؟
— ءو، نە ءسوزىڭ، باكە؟ ءازىلىڭ بە؟
— قايدان بىلەيىن، قوڭىرقايسىڭ ايتەۋىر.
— ءتاڭىرى جارىلقاسىن، باكە، قاشاننان قاس-قاباققا قارايتىن بولدىڭ؟ اللام ساقتاي گور، جاس توقالىڭ ۇيرەتپەگەي ەدى،— دەدى يساحمەت جوري شوشىنعانسىپ. ىلە قىت-قىتتاي كۇلىپ تە قويدى.
— توقال دەيدى؟ قايداعى توقال؟
ساماۋرىن تۇبىندە قىزارا ءبورتىپ، ىستىق شايدى سوراپتاپ وتىرعان ىراش ەلەڭدەي شالىنا قارادى؛ جۇزىندە تاڭدانۋ بار. «ءاي، بەتى بۇلك ەتپەيدى-اي. كىرپىك قاقسا نە دەيسىڭ؟ وسى باقاننىڭ ۇيلەنگەنىن قاتىنداردان ەستىپ، ماعان ايتىپ كەلگەن ءوزى ەمەس پە؟ مۇنىسى نەسى؟ ءا، مەنى قوشتاپ، باقاندى ابدەن ىقتىرىپ، جىعىپ بەرمەك دە. «قوڭىرقايسىڭ ايتەۋىر» دەپ مىندەتسي كەلگەنىنە نامىستانىپ ىستەدى ما، ءا؟ و، اقىلدىم-اي، جارايسىڭ». يساحمەت ىراشقا ىرزالىعىن، ونى تۇسىنگەنىن، سەزدىرە ەزۋ تارتتى:
— ءپالى، مىناۋ دالادا ءجۇر ەكەن عوي. وۋ، قاتىن، سەن نە، ءبىزدىڭ باكەڭ ۇيلەنگەنىن بىلمەيسىڭ؟
— «ءبىزدىڭ باكەڭ... ءبىزدىڭ باكەڭ» دەپ جەلپىلدەتىپ، قۇدايى كەرەمەت كورەسىڭ. قويشى ەندى سونىڭدى.
— ءجا، قاتىن، ساندالما،— دەدى يساحمەت ءزىلسىز، ۇيالعانسىپ.
— جوق-اۋ، ءتىپتى... ە، تويىنا شاقىرماسا، مەن نە ونى يىسكەپ بىلەم بە؟
— قوي دەيىم-اي... — يساحمەت ىراشتىڭ سوڭعى كەزدە كوپ يمەنبەي، نەگە دە بولسا دۇرسە قويا بەرىپ، دورەكى كەتەتىنىن اڭداپ ءجۇر. ءسال قاقپايلاپ، وسىنداي جەردە ىراشتىڭ تىلدىلىگىن، كەيدە ءتىپتى وتكىرلىگىن دە يساحمەت الدەكىمدى مۇقاتۋ ءۇشىن پايدالانىپ قالادى. وعان ول: «سەن ءسۇيت، ءبۇيت» دەمەيدى؛ ىراش ءوزى بىلەدى، سۇراۋسىز، كەنەت ارالاسادى. ءقازىر دە سول باقانعا تۇتقيىلدان سوقتى. باقان ابدىراپ، كوڭىلىندەگى ايتپاعانىنان جاڭىلىپ:
— ءيا، رەنىشتەرىڭ ورىندى. مويىندايىم. «قىلشا موينىم تالشا». نە ىستەسەڭدەر دە قولدارىڭدى قاقپايىن،— دەي بەردى.
يساحمەت ميىعىنان كۇلىپ:
— ءاي، سەن قاتىن دا ءبىر سىرەسە قالاسىڭ-اۋ،— دەدى.
شالىنىڭ ويىنان شىققانىنا ىراش تا قۋانىپ، جەلپىنىپ كەتتى:
— ءجا قۇرداس، ەر باسىڭىزبەن ۇگىتىلىپ، بورداي ەزىلمەڭىزشى. سىزدەر توقال الساڭىزدار مەن قۋانبايدى دەيمىسىز. مەن شالعا تيگەندە... ولاردىڭ مەنەن نەسى ارتىق؟! ءتيسىن... الا بەرىڭدەر! قۇسىڭىز قۇتتى بولسىن!
— ىرەكە، يسەكەڭ شال ەمەس قوي،— دەپ قالدى باقان. يساحمەت ونىڭ ازازىلدىگىن بىلسە دە، بۇ جەردە ۇرىنباس، وت تاستاماس دەگەن، سويتسە رەتى كەلسە شاعىپ الاتىنىن تاعى سەزدىردى.
— جىگىت تە ەمەسسىزدەر، ارينە.
— ءاي، بيشىكەش قاتىن، قۇيىسقانعا قىستىرىلماي جينا مىناۋ شايىڭدى. اس سال! — دەدى يساحمەت سۇرلانىپ.
— قاجەتى جوق، يسەكە. مەن اسقا قارامايمىن. اسىعىسپىن. ءبىر سوعاتىن جەرلەرىم بار ەدى.
— قوي ءارى، قىسىلما. تەرگەپ-تەكسەرىپ جاتسا بىزدىكىندە بولدى دەرمىز.
— ە، كىم تەرگەيدى؟ تەرگەيتىن كەتكەن.
— كەتكەنى قالاي؟ — دەدى يساحمەت ەدىرەيىپ. ىراشتان ىڭعايسىزدانعانداي بوپ باقان يىعىن قومداپ قويدى— شىنىڭ با؟
— ءيا... اناۋ كەمپىرىممەن، قىزىممەن تىستەسىپ، بەت تىرناسىپ الەك سالدى. قۇلاعىم تىنىشتانسىنشى دەپ ۇيىنە اپارىپ تاستادىم.
— ءوزى كىمنىڭ بالاسى ەدى؟
— قويشىنىڭ... سوناۋ قۇمدا وتىرعان قويشىنىڭ قىزى عوي.
— قالاي بىلاي ءوزى... ءتاۋىر مە؟ — دەپ يساحمەت سىبىرلاپ قالدى. كوزى كۇلىمدەپ، جۇتىنىپ تا قويدى. ىراش شالىنىڭ سەلدىر ساقالىنا، ۇڭىرەيگەن اۋزىنا تاڭدانا قاراپ وتىردى دا، سىقىلىقتاي كۇلىپ جىبەردى.— ءوي، ساعان بىردەڭە كورىندى مە؟! ويباي...ي كۇلكىڭە بولايىن. نەگە كۇلەسىڭ-ەي. و، جارتاقىل! تۇر كەت...
— سەندەرگە ءبارىبىر ەمەس پە؟ — دەيدى دە كۇلەدى.
— كەت دەيمىن-ەي!
ىراش كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى، قايتا كەلىپ داستارقاندى جيناپ، ساماۋرىندى اكەتتى. ءالى سول كۇلكى. ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلتتانىپ، باقانعا قارايدى دا كۇلەدى... قارايدى دا كۇلەدى.
— ءاي، نەمەنەگە ءجۇرىپ الدىڭ، ءا؟ — دەدى يساحمەت اقيىپ.— جەتتى عوي ىرجالاقتاۋىڭ!..
ىراش ابدىراپ، ىعىپ قالدى. شەگىنشەكتەي ءتۇسىپ شىعىپ كەتتى. الدەنەگە سەرگىپ، قۋانعانداي بولعان باقان يساحمەتتىڭ ءتۇسى بۇزىلعانىن اڭداپ ۇندەمەدى: تاماعىن ءسال كەنەپ، قوزعالاقتاپ قويدى. يساحمەت تۇتەپ وتىر. وعان توڭىرەگى الدامشى، سيقىرلى ءبىر سىردان تۇنىپ تۇرعانداي كورىنەدى. «ورتەپ جىبەرسەم بە؟» — دەپ ويلادى ول — ءۇيىمنىڭ، وشاعىمنىڭ باسى نەگە قىپ-قىزىل دەسەم، ۇياتتان كۇيىپ تۇر ەكەن عوي. باقان... باقان، سەن تاعى دا الدىمنان شىقتىڭ-اۋ. توقالىڭدى قويا بەرگەنىڭدى ايتىپ قۋانتقانىڭ با؟ كۇلەسىڭ، ءا؟! جارايدى». يساحمەت باقانعا بۇرىلدى.
— اقىرى اسقا قارامايمىن دەدىڭ بە، باكە؟
— ءيا.
— ءا، ەندەشە شارۋا ءجايىڭدى ايت. مىناۋ جاۋىندى تۇندە بەكەر جۇرمەگەن شىعارسىڭ؟
— ونىڭ راس، يسەكە. وزىڭنەن وزگە سىرلاسار جان تاپپادىم.
— ە، ءتاڭىر-اي، مەندەي باقتاشىنىڭ قولىنان نە كەلەدى؟ ايتسە دە تىڭدايىن. قۇلاعىم سەندە...
— يسەكە، كۇنى كەشەگە دەيىن اشساڭ الاقانىڭدا، جۇمساڭ جۇدىرىعىڭدا بولدىم. كيلولاپ ەمەس، كەرەگىڭدى شەتپەرتىلەپ جەتكىزدىم. ساناسقان دانەڭەم جوق. ماعان توقال الىپ بەرەدى ەكەن دەپ تە شاشىلمادىم. ءتىپتى بۇيىرماس بولعاندا دا بۇل اۋىلعا كۇيەۋ بالالىقتى وزىمە قول كورمەيتىنىم. ويتكەنى قيماس دوسىم سەن بارسىڭ عوي. ءسوز ۇشى ساعان تىرەلگەنىن قالامايتىن جانمىن. سوعىس الدىندا سەبىڭ تيگەنىن دە بىلەم. ارينە، مۇنىڭ ءبارىن سەن دە، مەن دە «ەرۋلىگە قارۋلى» دەگەننەن ىستەدىك پە؟ جوق... دوستىقتان. قانداي تۇيىققا تىرەلگەندە دە، قۋانعاندا دا سىرلاسارىم ءوزىڭسىڭ. ءيا، تەك قانا ءوزىڭسىڭ، يسەكە!..
— ءباتىر-اۋ، سەنىڭ جانىڭدى مەن تۇسىنبەيدى دەيمىسىڭ؟
— وسى ءسوزىڭ ەدى كۇتكەنىم، يسەكە،— دەپ باقان ىرزالىعىن سەزدىرە كۇلىمدەي قارادى. ءالى سول توق ەتەرىن ايتا الماي، الىستان ورعىتۋمەن ابدەن شاتاسقانىنا ءوزى ىشتەي رەنىشتى؛ يساحمەتتىڭ جاقتىرماي كىرجيىپ، ءسوزىن بولگەنى دە ايازداي ەندى باتتى.— بۇگىن ءۇشىنشى كۇن مەندە ريەۆيزيا. جەتپەس كوپ.
— قانشا سوندا؟
— ءتورت تۇيەنىڭ باسىندەي.
«بۇ نە جۇمباقتايدى-ەي»،— دەگەندەي يساحمەت جالت قاراعان، كوزى الدەنەنى الىپ شىعىپ بارا جاتقان ىراشتى شالدى؛ تۇسىنگەندەي بولدى. «قاتىن ەستىمەسىن دەيدى، ءا. ءجون. ءار تۇيە ون مىڭ بولسا، قىرىق مىڭ سوم دە»،— دەپ ىشتەي ەسەن قايىرىپ تا ۇلگەردى.
— ءيا، اجەپتاۋىر ەكەن، باكە.
— بۇل تەك استىقتان عانا.
— باسقادان دا بار ما؟
— قۇر بولماس... كەيىنگى تويدىڭ شىعىنى از ەمەس-تىن. وزەن، جاعاسىندا وتىرعان جالعىز ءۇي — اعاش قاراۋىلىن بىلەسىڭ عوي. سوندا ءتورت قاپ اق ۇنىم جاتىر.
— ە، اناۋ جاڭبىرلى تۇندە قايىقپەن اپاراتىنىڭ دا؟
— وندا التاۋ ەدى. ءيتتىڭ بالاسى ساتىپ جىبەردى مە، بىلمەيمىن، تورتەۋ دەيدى. الىپ كەپ ورنىنا سالماسام.
— ءبالى ونىمەن نە بىتەلەدى. قايتا كوزىن قۇرتۋ كەرەك. - يساحمەت ول قاراۋىلدىڭ ءوزىن بىلەتىنىن، نە بىلمەيتىنىن ەسىنە تۇسىرە المادى؛ سول اناۋ جاڭبىرلى تۇندە وزەن جاعاسىندا، ات ۇستىنەن كورگەن، سونان كەزدەسپەگەن سياقتى. – باكە، قاراۋىلىڭ مەنى بىلەتىن شىعار؟
— سەنى مە؟ قايدان بىلەدى؟ بىلمەيدى. كەيىن ۇيىندە ءبىر بولعانىمدا: «سەنىڭ جانىڭداعى كىم ەدى؟ كىشكەنتاي، كوزگە قوراش كورىندى، جاۋلىقتى-اۋ شاماسى»،— دەپ ازىلدەگەن. Mەن «ءيا» دەي سالدىم.
«و» مىڭ بولعىر! جارايسىڭ. قايران اڭقىلداق باقان-اي. سەنىڭ مەندەگى جۇمىسىڭ نە، تىنىش جۇرەتىن جانسىڭ عوي. يساحمەتتىڭ قولىنان تۇك تە كەلمەيدى دەپ ويلادىڭ-اۋ، ءا؟ قورلادىڭ دا. قولىڭدى قاققان، ارا تۇسكەن، نامىسىمدى جىرتقان پەندە جوق. باسىندىڭ. ءالى دە مەنى رەتى كەلسە اياعىڭمەن تاپتاپ، ميىعىڭنان كۇلىپ جۇرمەكسىڭ، ءا؟ ە، جوق، دوستىم. ولاي بولا بەرمەس». يساحمەت ىشتەي ماساتتانىپ، جادىراپ كەتتى.
— قالاي قۇرتام، يسەكە؟
— نەنى؟
— ۇندى دەيىم. ۇيىمە اكەپ تىقسام با؟
— ادام بالاسىنا كورسەتپەي قۇرت. قايىقپەن وزەن ورتاسىندا شىعارىپ، تاستا.
— تەس!..
باقان كويلەگىنىڭ تاماق ىلگەگىن اعىتىپ، يساحمەتتىڭ جانىنداعى تۇكتى ورامالدى الىپ بەتىن ءسۇرتتى. «ۋف... ف».— دەدى. جاۋتاڭ-جاۋتاڭ ەسىك جاققا قاراپ قويدى.
— جانە دە مۇنى كۇنۇزاتپاي ەرتەڭ كەش ىستەۋ لازىم.
— ويباي-اۋ، يسەكە-اۋ، ونى بىرەۋ كورسە قايتتىم؟ اعاش قاراۋىلى قورقاق ادام. سوت الدىنا بارسا ءبىتتى، ءبارىن جايىپ سالادى.
— ەندەشە قايتپەكسىڭ؟
— بىلمەيىم... باسىم قاتتى. سويتسەم سويتەرمىن.
يساحمەت تۇرىپ وتىردى؛ ەكى كوزى كىلەمنىڭ ويۋىندا، كىرپىك قاقپايدى. شىقشىتى بۇلكىلدەپ، الدەنەگە ءتىسىن قايرايدى. ءاجىم باسقان ءۇش ەلى ماڭدايى ءسال قىزعىلت تارتىپ، اراكىدىك جازىلا تۇسەدى دە، قايتا قىرتىستانا قالادى. جالت ەتكىزىپ كىشكەنە توراي كوزىنىڭ ءبىرىن اشىپ، باقانعا قاراپ قويادى. قازىرگى كۇيىنىشىندە جادىگويلىك، سىر تارتۋ جوق پا ەكەن دەگەندەي باسقا دا جەتپەسى كوپ-اۋ، ءا؟ ءيا، ونى اقشامەن جابۋ قيىن. ءوزى قاتتى قينالۋلى. قورقادى دا. سوندا ماعان نە ايتپاق؟ تەگىن كەلمەگەنى حاق. ءا، مىنە باستادى... «ريەۆيزيا جاساپ جاتقانداردىڭ باستىعى سەنىڭ بالدىزىڭ، يسەكە... ەسەنتەمىر رۋى. سوعان، يسەكە، جولىقساڭ قايتەدى؟
جەتپەسىنىڭ ورنىن كەيىن تولتىرادى. سەندەردى ۇياتقا قالدىرمايدى. ءقازىر «دۇرىس ەكەن» دەپ كەتسەڭدەر بولعانى دەسەيشى، يسەكە، ءا؟! مۇمكىن تىڭدار...» — دەيدى ول. ءا، كورەرمىز رەتىنە قاراي...»
تەك باقان عانا سويلەپ وتىر. يساحمەت سول كۇيى ءۇنسىز؛ ءالسىن-الى باسىن يزەپ قوشتاعانسيدى. باقان ساندىراقتاۋعا اينالدى. «نە ىستەيمىن؟ وۋ، دوستىم-اۋ، وسىندايدا جول تاپقىش ەڭ عوي، ءبىر باعدار بىلدىرسەيشى»،— دەپ يساحمەتكە سامارقاۋ كوز تاستايدى دا، جاۋاپتىڭ بولماسىن بىلە مە؛ ىلە قايتا سويلەپ كەتەدى. ءوزىنىڭ تاپقان قۇتىلۋ جولدارىن ءوزى جوققا شىعارۋمەن-اق قالجىرادى. يساحمەتكە كەرەگى دە ونىڭ وسى ءبىر ءساتى. «توق ادام اس تاڭدايدى؛ ءتاتتىسىن، ءدامدىسىن قالايدى. اشقا ۋ جاعىپ بەرسەڭ دە «بۇ نە؟» دەپ سۇرامايدى. نان ەكەنىن بىلسە بولعانى، شاپ بەرىپ جۇلىپ جەيدى. باقان دا سول اش ادامنىڭ قالپىنا ەندى كەلدى. قانداي اقىل بەرسەڭ دە ول تالعامايدى، قاعىپ الادى. ماعان كەرەگى دە ونىڭ وسى ءبىر اشقاراق، تۇيىققا تىرەلگەن ءساتى ەمەس پە ەدى. ءاي، بالەم، قارماعىما ىلىنگەن شىعارسىڭ-اۋ» — يساحمەت الدەبىر اۋىر ويدان سەرپىلگەندەي جەردەي باسىن جۇلىپ الدى. باقان ۇمىتتەنە قاراي قالدى.
— باكە، مۇنان قۇتىلاتىن بولدىق، — دەدى يساحمەت.
— قالايشا؟ اۋزىڭىزعا ماي.
— ەبىن تاۋىپ قويمانى ورتەڭىز.
— ويباي-اۋ...
— تىرس ەتپە، باكە. ەسەپ-قيساپ، الىس-بەرىس قاعاز دا سول ورتەنەتىن قويمادا قالسىن. ورتتەن كەيىن نە جەتىپ، نە قالعانىن جيىرما كوميسسيا كەلسە دە تابا المايدى. اكت جاسالادى. ارينە بىرەر كۇن قاماپ، جاۋاپتاپ كورەر... سونسىن قويادى عوي. نە ىستەر دەيسىڭ؟ ال، قالاي؟ مۇنان وزگە مەن ەشتەڭە تابا المادىم. باكە.
— قايران يسەكەم-اي، اقىلدىسىڭ-اۋ. قۇتقاردىڭ، قۇداي بىلەدى قۇتقاردىڭ،— دەدى باقان كوزى جاساۋراي.— مەن كەتتىم.
— اناۋ قاراۋىلىڭدى ۇمىتپا، باكە.
— ءقازىر ۇيگە سوعىپ، سوعان تۋرا تارتام.
باقان تەز ءجۇرىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىن الا يساحمەت تە اتتاندى. ول ىراشتىڭ تاڭدانا:
«جەتى قاراڭعىدا قايدا باراسىڭ؟» — دەگەنىنە دە تولىمدى جاۋاپ قاتپاي:
— قاقپانى بەكىتپە، تاڭعا دەيىن ورالام. كەلگەسىن ايتام. ۇيدە وتىر،— دەدى.
يساحمەت سول بويى كوميسسيانىڭ باستىعى، ريەۆيزور قىزعا «بالدىزىم-اۋ» دەپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ باقانعا قاتتى قايران قالعانىن، قويمانى ورتەمەكتىگىن. ءبىر جەردە ءتورت قاپ ۇنى تىعۋلى جاتقانىن، سونى سۋعا تاستاماقتىعىن ەستىپ، حابارلاعالى كەلگەنىن ايتتى. «زاڭ ورنىنا بىلدىرمەدىڭىز بە؟» — دەگەندە، ول كۇلىپ: «تاعى دا سەكەمدەنىپ جۇرەر ماعان. ءسىز ايتىڭىز. ءبىر جولداسىنىڭ ۇيىنە اراق ءىشىپ بارىپ ءبوسىپتى دەيسىز بە، ايتەۋىر مەن دەمەڭىزشى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. بوتەن ويمەن ايتتى دەپ ويلاساڭىز مەنى، ۇندەمەي-اق قويىڭىز. ءسىزدى مەن ءبىر ادال ادام دەگەسىن ارقا تۇتىپ كەلدىم»،— دەدى.
مىنە سونان بەرى ارادا ءۇش كۇن ءوتتى. اۋدان جاقتان ەش حابار جوق-تىن. كەشە كەش اۋداندىق پروكۋراتۋرادان «شاقىرۋ قاعاز» الدى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن قۇلان يەكتەنە اتقا قونعانى دا سونان. كوك بايتالىن سيپاي قامشىلاپ كەلەدى. وزەندى جاعالاي قاشقان ەشكى سوقپاق تا يرەلەڭدەپ جەتكىزەر ەمەس. كۇن الا بۇلت، ىزعارلى. جىرا-جىقپىلدى ەرنەۋلەي وسكەن نايزا قارا بۇيىرعىن، ماي قاڭباق، مورتىقتىڭ دا ابدەن بەرەكەسى قالماعان ەكەن؛ ءورت شالعانداي قارا-كۇلگىن، مالمىرەپ تۇر. تەك يساحمەتتەي ءجىتى، كوزى قانىق قارت بولماسا كولدەنەڭ جولاۋشى ەش اجىراتقىسىز. «بيىل قىس قاتتى بولار ما؟ بۇيىرعىن بۇرىنەن ەرتە ايرىلدى عوي. قار قالىڭ تۇسسە مىناۋ مالمىرەگەن مورتىق، ماي قاڭباق نە تەبىن بولادى؟» — دەپ ويلادى ول. ۇيقىسى قانىپ، ىستىق شايدى بابىمەن ءىشىپ شىققان قارتتىڭ كوڭىلى سەرگەك، باسىنداعى بوركىن قامشىنىڭ سابىمەن ماڭدايىن اشا كوتەرىڭكىرەپ قويدى. ءيا، باياعىدا اكەسى ەكەۋى ەكى اتپەن ناعاشىسىنىڭ اۋلىنا قىدىرىپ بارىپ، سوعىمنان سىباعا جەپ قايتقان. وندا دا وسىداي الابۇلت، سۋىق تۇعىن. جول بويى مارقۇم اكەسى ەرتەگى ايتىپ، قيالىن بيلەپ ەدى-اۋ. كەيىن دە تالاي اڭىز اڭگىمە، نەبىر حيكايا ەستىمەدى ول. ءبارى دە ۇمىتىلادى. اكە ايتقان «ارىستان كۇشىگىن اسىراعان مىسىق» ەرتەگىسى ءالى ەسىندە. «يساجان، باياعىدا ءبىر مىسىق بولعان ەكەن» دەپ باستايتىن كوكەسى باياۋ، ءۇنىن جۇمسارتا، كوزىنە تۋرا قاراپ. سونان ءارى داۋسىن كوتەرمەي، قۇپيا سىرعا بولەپ سويلەيتىن؛ ءتىلى جەتپەگەن جەردە ارامدىق پەن ادالدىقتىڭ اراسىن قاس-قاباقپەن اڭداتىپ، سىبىرلاپ تا كەتەتىن. شىناشاقتاي قارا بالاسىنىڭ زەيىندى تىڭداعانىنا قۋانا ما، الدە ماساتتانا ما، قالاي؛ ەركىنەن تىس ەلىگىپ، دۇنيەنى مۇلدە ۇمىتاتىن».— سول مىسىق قاڭعىرىپ ءجۇرىپ ءولىپ جاتقان ارىستانعا تاپ بولادى دا، ونىڭ جەتىم قالعان كۇشىگىن باۋىرىنا باسىپ، ەمىزىپ اسىرايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ارىستان ءوسىپ، ازۋلى اڭ بولادى. ءوز تاماعىن ءوزى تاۋىپ جەيتىن حالگە جەتەدى. ءبىر كۇنى اشىققان ارىستان ءوزىن اسىراعان مىسىقتى جەمەك بولادى. مىسىق ونىڭ بۇل ويىن سەزىپ، ورمەلەپ اعاش باسىنا شىعىپ كەتەدى. سوندا ارىستان تۇرىپ:
— و، مەنىڭ اق ءسۇتىن ەمىزگەن اسىراۋشىم! ماعان سەن تۋعان انامداي ىستىقسىڭ. بار اقىلىڭدى ۇيرەتكەندە، اعاشقا ورمەلەۋدى نەگە ۇيرەتپەگەنسىڭ؟ — دەدى.
سوندا مىسىق:
— و، قايىرىمدى، اقجۇرەك بالام! سەنى مەن كىشكەنتايىڭنان باۋىرىما باسىپ ءوسىردىم، بىلگەن اقىل — ايلامنىڭ ءبارىن ۇيرەتتىم. ءبىراق قۇلقىنىڭنان قورقىپ، ءبىر ونەرىمدى ايتپاي بۇگىپ قالىپ ەدىم، ونىم اقىل بولعان ەكەن! — دەيدى.
— ارىستان ناعىز وپاسىز عوي، كوكە، ءا؟ قاراشى جەپ قويا جازداعانىن،— دەپ ءسابي كوڭىلىمەن ەش رياسىز اشىناتىن. وعان دا اكەسى «ءيا، بالام» دەيتىن ىرزا بولىپ.
يساحمەت سول ءبىر پاك، الاڭسىز، بالدىراعان ءومىرىن ساعىنعانداي تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى. «ويعا ورالمايتىن جوق-اۋ». قايدا سانارعا شىققانىمدى دا ۇمىتىپپىن. ە، ونى ەسكە الىپ قايتەم. ارينە باقان ۇستالدى. ايتپەسە مەنى شاقىرمايدى عوي. الدەنە شاتىپ جۇرمەسە؟ ءتايىر-اي، سونىڭ ءسوزى نە، ءوزى نە؟ ساندالا بەرسىن. تەك اناۋ «بالدىزىم» مەنىڭ ءسوزىمدى تەرگەۋشىگە قالاي جەتكىزدى؟ ءوزى ەستىگەن، بىلگەن بوپ ايتتى ما؟ سولاي ىستە دەگەنمىن. كوزىلدىرىكتى تەرگەۋشى كىمنەن كەلگەن حابار ەكەنىن ايتقىزباي تىنبايدى. ول يساحمەت دەيدى. ءوزى قايدا دەيدى. كەلىنشەك: «ءسىز تاعى دا سەكەمدەنەر» دەدى دەيدى. «...جوق، مىناۋ ادال قارت ەكەن. بەكەر جازعىرىپپىز-اۋ»،— دەپ سونسىن تاۋبەگە كەلەدى. تاعى دا سەكەمدەنسە شە؟ كوزىلدىرىكتى جاس ءسۇرىندىرۋى دە مۇمكىن. اللام جار بولعاي دا...»
«اۋداندىق پروكۋراتۋرا» مەكەمەسىنىڭ الدىنا كەپ ات باسىن تىرەگەندە عانا ويى ءۇزىلىپ كەتتى. ول كەڭسەگە بىردەن كىرمەي ورەكپىگەن كوڭىلىن باسقالى دالادا تۇرىپ قالدى؛ تىزەسى قالتىراپ، كارى جۇرەك اۋزىنا تىعىلعانداي ەدى؛ ءسال سايابىر تاپتى، باسىلدى. اياعىن سۇيرەتە باسىپ ىشكە باتىلسىزداۋ ەندى؛ ەسىك الدىنداعى حاتشى قىز تانىدى ما:
— ءا، ەسەنسىز بە؟ كىرىڭىز، ءسىزدى كۇتىپ وتىر،— دەدى.
ەسىك شالقاسىنان اشىلعان: سول باياعى بولمە، توردە ستول، ونىڭ جانىندا تەلەفون قويىلعان تۋمبوچكا. ۇستىنە مالمىرەتىپ كوك سۋكنو جاۋىپتى. موسقال ادام وتىر دا، قاسىندا باياعى كوزىلدىرىكتى جىگىت تۇرەگەپ تۇر. ەكەۋى الدەنە ءبىر قاعازعا ءۇڭىلىپ جاتىر. بەرىدە قابىرعاعا قاز قاتار قويىلعان كوپ ورىندىقتا ىقسان مەن «بالدىزى» وتىر. يساحمەت تابالدىرىققا اڭسىز ءسۇرىنىپ كەتكەن، سوت تا، ىقسان دا، ايەل دە جالت قاراستى.
— حوش كەلدىڭىز، اقساقال،— دەدى موسقال ادام ورنىنان تۇرىپ.
يساحمەت مۇندايدا ءالسىز قاجىعان قارت بولا قالۋعا دايىن عوي؛ ءقازىر سول قاباعىن كىرجيتىپ، سوتتىڭ ءوزى كەلىپ كورىسسىن دەگەندەي كىرە بەرىستەگى ورىندىقتىڭ بىرىنە سىلق وتىرا كەتتى. جاس تەرگەۋشى يەك قاعىپ سالەمدەسكەن، ونان وزگە ىلتيپات بىلدىرمەدى. كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن كىرپىك قاقپاي قاراپ قانا قويدى. «پالەكەتتىڭ ءتۇسى نەتكەن سۋىق ەدى»،— دەپ ويلادى يساحمەت جاسقانشاقتانىپ.
— قالاي، اقساقال، جول سوقتى شارشادىڭىز با؟ — دەپ جىگىت اعاسى جانىنا كەپ وتىردى. وتكەندەگىدەي ەمەس، ۇستىندە سارعىش گيمناستەركە، گاليفە شالبار، اياعىنا ەتىك كيىپتى. ءجۇرىسى دە شيراق؛ ءۇنى دە سالماقتى. تەك سۇرعىلت، ۇلكەن كوزدىڭ اق ەتى قىزارىپ، استى قالتالانىپ تۇر؛ ءاجىم دە جاسىل جاپىراقتىڭ اق تارامىس تامىرىنداي مول، ايقىش-ۇيقىش ءتۇسىپتى.— ءسىزدى مازالاماساق تا بولاتىن ەدى؛ جۇمىس بابى قاجەت ەتتى، اقساقال.
— ە، ءجون... نە ايىپ.
— سىزگە، اقساقال، سەكەمدەنبەيمىز.
— ءا؟.. راس پا؟ — دەدى يساحمەت ەزۋ تارتىپ.
— ءيا... ايتسە دە سۇرارىمىز بار. قويمانى باقاننىڭ ورتەمەك بولعانىن قايدان ءبىلدىڭىز؟ ا، ءيا... اراق ءىشىپ كەپ ءبوستى دەگەن ەكەنسىز عوي.
— جوق. ءوزى ايتتى.
— ءوزى ايتتى دەيمىسىز؟ قالايشا؟ — دەدى ول تاڭدانا قارت جۇزىنە ءۇڭىلىپ. يساحمەت شولاق پالتوسىنىڭ جان قالتاسىنان ورامال الىپ، اسىقپاي بەتىن ءسۇرتتى. «ويىمىزدان شىقپادى-اۋ. تاعى دا جالت بەردى. الدە وپ-وڭاي سوزدەن تۇتىلعالى وتىر ما؟ ونداي اڭعال كورىنبەيدى. تۋرا كەلدى. تاۋەكەلى مە؟» — دەگەندەي كوزىلدىرىكتى جاس تەرگەۋشىگە موسقال كىسى كوز جۇگىرتىپ الدى.— «مۇمكىن بۇلاڭ قۇيرىققا سالماق بولار؟..»
— ءبىز دوسپىز. ءبىر كەزدە جارتى قۇرتتى جارىپ جەگەن قۇربىمىز. ءومىردىڭ اششىسىن دا، تۇششىسىن دا بىرگە تاتىسىپ وتكەن جاندارمىز. ماعان ول تۋرالى ايتۋ، قارالاۋ ەكى ەسە اۋىر. سوڭعى جىلدارى باقان مۇلدە وزگەردى. شاشپالىعى دا كوبەيدى. ءوز ءدۇنياسى بولسا ءبىر ءسارى؛ ونىسى حالىق مۇلكى عوي. ءار نارسەنىڭ شەگى، شەتى بولماي ما ەكەن؟ مىنە وسىلاي دەپ تالاي ۇرىستىم دا كەزىندە. مەنىڭ اقىل-كەڭەسىمدى كورە الماۋشىلىقتان قىزعانىشتان تۋعان دەي مە، كەيىن قاتىسىمىز سيرەپ كەتتى. باتپاققا بەلشەسىنەن باتپاي تۇرعاندا زاڭ ورنىنا سەزىگىمدى بىلدىرەيىنشى دەپ تالاپ قىلعانىمدى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. سونان بەرى تالاي ۋاقىت وتپەدى مە؟ ءبىر كۇنى ماعان كەپ، شاي ۇستىندە ۇلكەن جەتپەسى بارىن ايتتى. ونان قۇتىلۋدىڭ جولىن سۇرادى. مەن مال-مۇلكىڭدى ساتىپ تولە دە، قاتەلىگىڭدى مويىندا دەدىم. ول جاتىپ تۇرىپ اشۋلاندى. ەندى قايتىپ كورىسپەس ادامنىڭ ءسوزىن ايتتى. ءبارىن دە كوتەردىم. كەنەت ول ءوزىنىڭ جاقسى ويى بارىن ءبىلدىردى. قۇلاق سال دەدى. تىڭدادىم... قويمانى ورتەپ جىبەرىپ، جەتپەسىن سونىمەن بۇركەيتىنىن سەزدىرگەندە مەنىڭ توبە شاشىم تىك تۇردى. «ويباي-اۋ، ەل الدىندا قارا بەت بولماقپىسىڭ؟ بۇ نە ءسوزىڭ؟ قوي ءارى، ءويتىپ الجاسپا»،— دەدىم. كونبەدى. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ءوز ويىن ماعان تۇسىندىرۋمەن بولدى. قايتپاسىنا كوزىم ابدەن جەتكەسىن، ءارى ماڭداي تەرىمىزبەن تابىلعان اق استىقتى سۋعا توكپەكتىگىن ەستىگەنسىن شىدامادىم. سول تۇندە ريەۆيزور، مىناۋ «بالدىزىما» جەتىپ ايتىپ كەتتىم. مالداعى ادامنىڭ كۇندىز قولى تيە مە؟
— ونىڭىزعا مىڭ دا ءبىر راقمەت، اقساقال.
— ىم... ءسىز، اقساقال، «قوي ءارى، ءويتىپ الجاسپا» دەگەندە، ول نە ايتتى؟ — دەدى كوزىلدىرىكتى جاس تەرگەۋشى جاقىن كەپ.
— جانىمنان تولەپ جىندىمىن با؟! ورتتەن كەيىن اكت جاسالىپ، جوق تا، بار دا سونىمەن ءتامامدالادى. تەك اڭسىن-اڭداپ، ءورتتى بىلدىرمەي ىستەۋ كەرەك دەدى.
— ىم...
ەسىك اشىلىپ قارا-كوك شينەلدى ميليسيا كورىندى.
— اكەلەيىن بە؟ — دەدى ول.
— ءيا.— موسقال اعام يساحمەتتىڭ جانىنان تۇرىپ توردەگى ستولعا، ورنىنا بارىپ وتىردى. كوزىلدىرىكتى جاس تەرگەۋشى ورتاعا ورىندىق قويدى.
قولىن ارتىنا ۇستاپ، اسقاق كىرگەن باقان تەرگەۋشىنىڭ قاسىنداعى ورىندىقتىڭ بىرىنە جايعاسقان يساحمەتتى كورگەندە سۇپ-سۇر بوپ كەتتى. «بۇ قالاي؟» — دەگەندەي يساحمەتكە، تەرگەۋشىگە ءبىر قارادى.
— نەعىپ تۇرسىز؟ وتىرىڭىز،— دەدى موسقال پروكۋرور باقانعا ورتاداعى جالعىز ورىندىقتى مەڭزەپ.— قويمانىڭ اينالاسىنا كەروسين قۇيىپ، سىرىڭكە جاعىپ ورتەگەلى جاتقان جەرىندە ۇستالعان ەرىڭىز بۇل. ەكى قاپ ۇندى وزەنگە اعاش قاراۋىلى اعىزىپ ۇلگەرىپتى، ەكەۋىن قۇتقاردىق. ناعىز ازعىندار... بۇكىل حالقىمىز مايدان ءۇشىن كۇن-تۇن دەمەي ەڭبەك ەتىپ جاتقاندا، مىناۋ سياقتى سۇمپايىلار ءتۇپ ەتەگىمىزدەن تارتىپ كەسەل جاساماق ارەكەتىندە. جوق، ولارىڭنان تۇك شىقپايدى. بوسقا اۋرەلەنبەڭدەر! جەرگە كىرىپ كەتسەڭىزدەر دە ءبىز تابامىز! جەلكەلەرىڭنەن ءبۇرىپ تۇرىپ سۋىرىپ الامىز!... فەرما مەڭگەرۋشىسى جولداس، ءسىز بۇل كىسىگە استىق بەرىپ پە ەدىڭىز؟
ىقسان تاڭدانا:
— جوق،— دەدى.
— ءتورت قاپ استىقتى باقان ءسىز بەردى دەپ تۇر.
— باكە، قاشان بەردىم؟ ونداي استىق ماعان قايدان كەلەدى؟
باقان ۇندەمەدى. باسىن تومەن ساپ وتىر. ۇستىندە ۇزىن، كۇزدىك پالتو، اياقتا ەتىك.
— نەگە ۇندەمەيسىز؟ — دەدى جاس تەرگەۋشى.— مىنا كىسىدەن استىق العانىڭىز راس پا، جوق پا؟
— جوق... جوق.
— كوپ وتىرىگىڭىزدىڭ ءبىرى بولدى عوي.
— وپاسىز يت! حايۋان!.. سەن... سەن مەنى كۇيدىرگەن!.. قولىڭدا ولەيىن-اي! — دەپ باقان، جىن قاققان ادامداي كوزى اليىپ، كەنەت وتىرعان ورنىنان سەرپىلە تۇرىپ، يساحمەتكە اتىلدى. ءسال بولعاندا تاماقتان شەڭگەلدى سالعانداي ەدى؛ جانىنداعى ميليسيا توبىقتان قاعىپ جىبەرىپ، قالپاقتاي ۇشىردى. ەسىن جيعىزباي جەلكەلەپ الىپ كەتتى.
— وڭباعان! وپاسىز! حايۋان! — دەيدى باقان ايقايلاپ...
مۇنان كەيىن كىرگەن قاراۋىل شال باقانداي بۇلتارماي جالبالاقتاپ ءبارىن ايتتى. يساحمەتتى بۇرىن كورمەپتى. ىقساندى سىرتتاي تانيتىن بوپ شىقتى. «قۇداي مەنى اداستىردى، شاتاستىردى. ەندى قايتىپ باقانداي كىسىگە جۋىماسپىن»،— دەي بەرەدى. «قانداي جيرەنىشتى، ازعىن ادام»،— دەپ ويلادى ىقسان. تەرگەۋ دە ءبىتتى. پروكۋرور يساحمەت پەن ىقسانعا راقمەت ايتىپ:
— جۇمىس ادامىسىزدار، تالاي شارۋالارىڭنان قالدىردىق. ول ءۇشىن عافۋ ەتەرسىزدەر،— دەدى،— جۇرە بەرۋلەرىڭە بولادى.
يساحمەت پەن ىقسان شىعا اتقا قوندى. كۇن ماناعىدان دا گورى سۋىتقان، جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. ىقسان شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الدى. يساحمەت كوڭىلدى؛ ارنەنى ايتىپ كۇلەدى. اۋداننان ۇزاق قىرلىق جولعا تۇسكەنشە ەزۋىن جيعان جوق. «ءيا، بۇل ءوزىنىڭ دوسىن اداستىرىپ، اقىرى قاماتتىردى. سوعان قۋانادى. بۇ دا ادام. وزىنشە ەل ازاماتى...»
— ويحوي، كەڭ دالا-اي! قانداي حوش ءيىستى، اسىل ەڭ! — دەدى ول ىقساننىڭ كوڭىلىن بولە، ۇزەڭگى قاعىسىپ.— ات باسىن جىبەرىپ الساق قايتەدى، ىقاش، ءا؟
— جوق.
— قالىپ قويام دەپ قورقاسىڭ-اۋ، ءا؟ ءجا، قورىقپاي-اق قوي. ايدالادا جان كورمەيدى.
— يسەكە، وسى سىزدەرگە نە جەتپەدى؟
مۇنداي سۇراقتى كۇتپەدى مە، اتىنىڭ باسىن شىرەنە تارتىپ:
— ماعان با، باقانعا ما؟ — دەدى.
— ەكەۋىڭە دە.
— ءومىر ءۇشىن كۇرەس قوي، ىقاش. قايتەسىڭ ونى.
«دوس كۇيزەلىسىنىڭ ءوزىن «قايتەسىڭ» دەيدى. مۇنان ادامگەرشىلىك كۇتىپ، رەنجۋدىڭ ەش قيسىنى جوق ەكەن-اۋ. ءيا، بۇل ومىردەن تۇيگەنى كوپ ادام. قانداي اقىلدى، قانداي قارا جۇرەك ادام. نەگە ولاي؟.. ادام «تەك ءبىر ءوزىم دەپ قالسا» — تىرلىكتىڭ ەڭ قاتىگەز جاۋى سول-اۋ. ول تۋرا كەلگەن قانجارلى قاراقشىدان دا ءقاۋىپتى. ءيا، ول سولاي»،— دەپ ويلاۋمەن بولدى ىقسان. الىستان مۇنارتىپ اۋىل ءتۇتىنى دە كورىندى.
— ىقاش، ءوزى ءومىر دەگەن جاقسى-اۋ، ءا؟ — دەدى يساحمەت كۇلىمدەي.
ىقسان ۇندەمەدى.
* * *
ءتۇن جاراسى اۋىپ بارادى. ۇڭىرەيگەن تەرەڭ قۇدىق تۇبىندەي اينالا قاراكوك تۇڭعيىق؛ وسىنداي تۇندە مەزگىل مەن كەڭىستىك كەڭدىگى، شەگى سەزىلمەيدى، شەتىن ۇستاتپايدى، شەكسىز كورىنەدى. اقشۋلان جول تانابىنان وزگە توڭىرەكتە كوز سۇرىنەر جىلت جوق. تىپ-تىك سىرەسكەن جارالى اياعىن سىري-سىري سۇيرەتە باسىپ ىقسان بەس شاقىرىم جەردەگى كولحوز ورتالىعىنان كەلە جاتىر. سالت اتقا جاراقاتى جاراماي، اربانىڭ رەتى كەلمەي سوڭعى كۇندەرى ونىڭ بىلاي جاياۋ-جالپىلاۋى كوپ. ءارى دارىگەر دە وسىنىڭ ءجون دەگەندەي ەدى. شينەلىنىڭ جاعاسىن كۇن باتسا بولعانى كوتەرىپ الادى دا، ەكى قولىن ارتىنا شالىس ۇستاپ تارتا بەرەدى. كۇن دەمەيدى، ءتۇن دەمەيدى اسكەري فۋراجكاسىنىڭ كۇنقاعارىن ماڭدايىنا تۇسىرە كيىپ جوسىن جۇرگەنى.
«ءيا،— دەدى ول كۇبىرلەپ. اپىر-اي، نە دەگەن وكپەشىل، داڭق قۇمار. ەسىل-دەرتى لاۋازىم بىلەم، ءا؟ باسقارما ايەل... عايشانى ايتام-اۋ. «مەنىڭ ورنىما ءسىزدى قويماق كورىنەدى عوي» دەدى دە، كول-كوسىر وكپەسىن ايتتى. «اۋدان باسشىلارىنا نەمەن جاقتىڭ» دەيدى. و نە ءسوزى؟ كولحوزعا باسقارمانى اۋدان بەرە مە؟ كولحوزشىلاردىڭ وزدەرى سايلايدى ەمەس پە؟ جاقتىرماسا قابىلدامايدى. اۋدكوم تەك: «مىنانداي ادامعا قالاي قارايسىڭدار؟» — دەپ ۇسىنىس ەتەدى، تانىستىرادى. ونىڭ ءبارى بىردەي وتپەيدى. كولحوزشىلار تالايدىڭ تاقياسىن تەرىس اينالدىرىپ جىبەرگەنىن كورگەنبىز.
جوق-اۋ، جينالىستىڭ سوڭىنان الىپ قالعانداعى ماعان ايتپاعى وسى ما؟ مەنى ءبىر لاۋازىم قۇمار دەي مە ەكەن؟ جىبەرسە ەرتەڭ-اق استاناعا مالدارىگەرلىك وقۋعا جۇرسەم دەيمىن. ونىما ساعىناي دا قارسى ەمەس.
— ءجا، تۇك بىلمەيتىن جانداي مايموڭكەلەمە،— دەدى ول قاباعىن شىتىپ.— بىرەر ايدان سوڭ جينالىس، باسقارما سەن بولاسىڭ. مەن نە... مەن كىمگە كەرەكپىن. ءيا، سوعىس باستالعان كەزدە، سوناۋ ءبىر قيىن ۋاقتا كەرەك ەدىم. ەندى مىنە ەر-ازامات تام-تۇمداپ كەلىپ جاتقاندا، جاۋدىڭ دا تالقاندالار شاعى تايالعاندا مەنىڭ ۇيىمداستىرۋ، ەلگە باسشىلىق ەتۋ قابىلەتىم جوق كورىنەدى.
— جوق دەمەگەن شىعار، اپاي؟
— «قابىلەتىڭىز از» دەيدى، ايىرماشىلىعى قانداي؟
ول كەڭ بولمەنىڭ ءىشىن ەرسىلى-قارسىلى كەزىگى جۇرگەن، جالت قاراپ، ىركىلە بەردى. ىقسان كابينەتتىڭ ورتاسىنداعى ستول جانىندا جاعىن تايانىپ، كوز الدىنداعى پىلتەسىنىڭ ۇشى جالىنداي جانعان جەتىلىك ماي شامعا قاراپ وتىرعان؛ شۇعىل باسىن كوتەرىپ الدى.
قوڭىر-الا شاشاقتى شارقات تارتىپ، باقا باس قىزىل ەتىك كيگەن اقسارى ايەلدىڭ قاباق شىتپاي، سۇراعىنا جاۋاپ توسىپ قالعان بەيكۇنا رايىن كورگەندە نە دەرىن بىلمەدى؛ الدەنەگە شامدانىپ، ىزالانعانداي بولعان، ىلەزدە ساپ باسىلدى. قۇنجىنداي گيمناستەركەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنان شىلىم الىپ، اسپەتتەي ورادى. اسىقپاي تۇتاتىپ، قۇشىرلانا ۇستى-ۇستىنە سورىپ:
— ولاي دەمەڭىز، اپاي،— دەدى ىقسان.— قاجەت دەسەڭىز، ەرتەڭ اۋدانعا بارىپ ءسىزدىڭ ەل الدىنداعى زور ەڭبەگىڭىزدى ەسكەرتىپ، قالدىرۋلارىن وتىنەيىن. ماعان باسقارمالىق كەرەك ەمەس.
— راقمەت.
باسقارما كوستيۋمىنىڭ ىلگەگىن اعىتىپ، وز-وزىنەن كۇلىپ ستولعا جاقىن كەلدى.
— كانە، شىلىمىڭنان بەرشى.
ول ستول جانىنداعى ورىندىقتىڭ ءبىرىن دارىلداتا سۇيرەپ الدى دا، سوعان وتىردى. ىقساننىڭ قويان توبىقتاي قىپ شيىرشىقتاي وراپ بەرگەن شىلىمىن جەتىلىك شام مۇرجاسىنىڭ ۇستىنەن تۇتاتتى. كوز الدىنا كوگىلدىر كىرەۋكەلەنە تۇرىپ العان شىلىم ءتۇتىنىن قولىنىڭ سىرتىمەن جەلپىپ-جەلپىپ جىبەردى دە، استىنداعى ورىندىقتى سىقىرلاتا ەڭسەرىلە بۇرىلدى:
— بەرمەن قارا، ىقسان. قۇلاعىڭدى سال. جەتى كلاستىق ءبىلىمدى مەن تۇرعاي، ونجىلدىق بىتىرگەن سەن دە سوعىس بىتكەنسىن ءۇش-تورت جىلدا باسقارمالىققا جارامايسىڭ. سوندىقتان مەنىڭ اياعىمدى قۇشپاي تۇرىپ، ءقازىر وقىپ ال. اكىمدىك قاشپايدى. وعان ەش كەشتىك جوق. بىلىمگە كەشىگۋىڭ مۇمكىن.
— ءبىزدى وسىنشا قىرۋار شارۋا كەزىندە كىم بوساتادى؟
— ونى مەن مىندەتىمە الايىن.
— مەنىڭ قاتارىم سوعىسىپ جاتىر...
— سەن بولدىڭ عوي. مىندەتىڭدى وتەدىڭ.
— ارىم بارمايدى، اپاي. ەلدەگىلەرگە كومەكتەسەيىن. ونىم مايدانعا دا كومەگىم.
— ءيا، تۇسىنىكتى. باياعى eگic ەگۋ ءجايىڭ دا؟..
اقساڭداي ەمپەلەڭدەپ قاتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقانىندا، اۋىلدىڭ دا جىلت-جىلت وتى كورىنە باستاعانىن اڭداعان جوق؛ كۇبىر-كۇبىر وز-وزىنەن سويلەپ قويادى. «ول مەنى تۇسىنبەيدى. اۋدانعا ونى-بۇنى سۇراي بارسام، ەپتەپ ساتىپ السام ءبارى دە ءوزىمىزدىڭ فەرما ءۇشىن ەكەنىن بىلە مە؟ كەلەسى كوكتەم ەگىستىكتى قولعا السام دەيمىن. «ەگىستىكتىڭ كەرەگى نە؟ زەرىگىپ ءجۇرمىز بە؟ مەملەكەت الدىندا مىندەتتەمەمىز جوق. ءبىز وزىمىزگە تيەسىلى ەت پەن ءجۇندى، مايدى تاپسىرساق تا جەتەر. جارايدى، بارەكەلدى ەگىس ەكتىك-اق دەلىك. وۋ، ەرتەڭ ول توننا-توننا كارتوپ، پياز، قاۋىن، قاربىز، ءسابىزدى قايدا جىبەرەمىز؟» دەيدى. «ەلگە بەرەمىز. ارتىعىن قازىنا باعاسىمەن قالاداعى فابريكا، زاۆودتاردىڭ اسحانا، دۇكەندەرىنە ساتامىز. وعان ەلەكتر توگى ءۇشىن سىم، موتور، سوقا، تىرما الامىز. ۇلكەن ءبىر زاۆودپەن بايلانىس جاسايمىز. دوستاسامىز، ولار دا بىزگە كەيىن راديوتورابىن قالپىنا كەلتىرۋگە جاردەمدەسەدى. ءتىپتى باسقانى بىلاي قويعاندا سونان بىزگە نە زيان؟
كولحوزشىلارىمىز توننا-توننا كارتوپ، پيازدى قالانىڭ بازارىنان ساتىپ المايدى عوي. اعىندى، ارنالى وزەن جاعاسىندا وتىرىپ ءجونى ءتۇزۋ تال ەكپەۋىمىزدىڭ ءوزى ۇيات ەمەس پە. ءقۇلادۇز، قۋ مەكەندە تۇرعاندايمىز. ادام ايتسا نانعىسىز قىرسىزدىق قوي مۇنىمىز»،— دەدىم.
«ءجا-جا، پىسىقسىما. وڭمەندەپ قايدا باراسىڭ، مۇرادىڭ باسقارمالىق بولسا، وعان دا جەتەرسىڭ. اۋدان باسشىلارى بۇ ەرتەگىڭە ۇيىپ قالىپتى»،— دەيدى باسقارما. بۇعان نە دەرسىڭ. «ەرتەگى» دەيدى. قايداعى ەرتەگى؟ قولىمىزدان كەلەتىن تىرلىك تە «ەرتەگى» بولعانى ما؟..»
تاناۋىنا شىرىگەن ءشوپتىڭ يىسىنە ارالاس اعاش ءتۇتىنى كەلىپ، ونىڭ كوڭىلى ءبولىنىپ كەتتى. اۋىلدىڭ ورتاسىنان كوكتەي وتەتىن كەڭ كوشەنىڭ باسىنا ىلىككەنىن ول ەندى بايقادى؛ اينالا تىپ-تىنىش. جاپىرايعان توبەسى تايپاق قاقىرالار مۇنان ءۇش-تورت عاسىر بۇرىن تەڭىز تۇبىنە باتىپ كەتكەن ەسكى اعاش كەمەلەردەي قارا-كوك، بۋالدىر. مىناۋ شەتكى، وزەن بەتتەگى جالعىز ءۇي جەلكەندى قايىق ءتارىزدى. قاڭىراعان كوشەگە الدەكىمنىڭ كەپ كىرگەنىن سەزدى مە، ءشاۋ-شاۋ يت ءۇردى؛ ۇندەرى بۇيىعى، ايتەۋىر وزدەرىنىڭ ساققۇلاقتىعىن بىلدىرگەن ءتۇرى بار. «مىناۋ بالىم قاريانىكى. شام جوق. جاتىپ قالعان-اۋ شاماسى. ءجازيرالار... ناۋرىزدىكى ۇيىقتاماپتى. شامدارى جارقىراپ تۇر. اۋلاسىنىڭ ىشىندە بىرەۋ ءجۇر مە؟ جىلت-جىلت شىلىم وتى كورىنەدى. ناۋرىز بولار؟..»
ىقسان قاتتى ءسۇرىندى. ەڭكەڭدەي ءتۇسىپ، ءوزىن شاق ۇستاپ ۇلگەردى. «ي-ي، ەتىگىمدى قۇرتتىم-اۋ. سىم-تەمىر بىلەم، وڭدىرماي جىرتتى-اۋ، ءا؟ قاپ...» ول ەڭكەيىپ قولىمەن ەتىگىنىڭ تۇمسىعىن سيپاپ كوردى. «بولماشى جىرىپتى. وعان دا شۇكىر...»
سالدەن سوڭ باسقارما ايەل دە، ەتىك تە ۇمىتىلدى؛ كوڭىل جايلاۋىندا ءبىر-اق جان. ءجازيرا قالدى. ول ءالى سول مۇنىڭ ويىنا ءوزىنىڭ ەركە-توتاي قىلىعىمەن يمەنبەي، ەمىن-ەركىن ەنەتىن، جۇرەگىن سىزداتىپ، مۇڭدى ءبىر ساعىنىشقا بولەيتىن. وندايدا تەرەڭ كۇرسىنىپ، شىلىم شەككەننەن باسقا ىقساندا امال دا جوق. شالدۋار بالاسىن ءزىلسىز زەكىگەن بوسبەلبەۋ اكەدەي: «ءجازيراش-اي، ءجازيراش»،— دەيتىن. بۇل جولى ۇزدىگىپ، ۇزىلمەي كەلگەن جىڭىشكە ساعىنىش شورت كەسىلگەندەي بولدى. ونى دا وزگە ەمەس، الگى ءبىر جارىق ىستەدى. «ءجازيراش، سەنىمەن سۇقپاتتاسپاعالى دا ارادا تالاي جىلدار وتكەندەي-اۋ. ءتىپتى تىلدەسپەي-اق ديدارىڭا وڭاشا، ەمىن-ەركىن كەز تالعانشا قاراپ وتىرار ما ەم. ونداي باقىت قايتا اينالىپ كەلەدى دەيمىسىڭ...»
ءىقسان ەكى-ۇش ءۇي ءوتىپ كەتىپ، بۇرىلىپ ارتىنا قارادى. ءجازيرا تەرەزەسىنەن كورىنگەن جارىق جىمىڭداپ، ءاجۋالاعانداي بولدى. «قىز جەتپەگەندەي بىرەۋدىڭ ايەلىنە ىڭكار عىپ قويعان تاعدىرعا نە ىستەرسىڭ»،— دەدى ول سىرت اينالا ۇيىنە بەت تۇزەپ.
اۋىل كوشەسى قۇلازىپ تۇر. كوپ ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جارىق تا كورىنبەيدى. بارىنىڭ ءوزى دە جاماۋ-جاسقاۋ، ءار ءتۇستى جاپقىشتان ولەۋسىرەي وتەدى. كەيىن ءتىپتى وزگەشە ءبىر قىزعىلت داق. تۇنگى اۋىل كوشەسى دە سونان با ىقسان كوزىنە الا-شۇبار، تارعىل سياقتاندى. «كوشە دە جولبارىس جوندى بولادى ەكەن-اۋ»،— دەپ ويلادى. ىلە ءوز ۇيىنە دە كوزى ءتۇستى. «شام جوق. جاتىپ قالعان عوي. قاشانعى كۇتسىن، ءتۇن ورتاسى اۋىپ بارادى».
قاقپانىڭ كىسى كىرەتىن باكەنە ەسىگىنىڭ ىلگەشەگى سالىنباپتى. ءۇيدىڭ دە ەسىگى اشىق. ەسىكتى دۇسىرلەتە سوعىپ، كورشىلەردى مازالايمىن-اۋ دەپ كەلە جاتقان، بۇعان قۋانىپ قالدى. ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن ەپپەن، اياعىن ۇشىنان باسا اتتادى. داعدىسىنشا شينەلىن شەشىپ، كىرە بەرىستەگى شەگەگە ىلگەلى وڭتايلانعان:
— ىقسانبىسىڭ؟ — دەدى ساعىناي توردەگى تەمىر كەرەۋەت ۇستىنەن.
— ءيا، مەنمىن عوي. وياتىپ جىبەردىم بە؟
— جوق، ءوزىم دە وياۋ ەم. شام جاعايىن.
تەمىر كەرەۋەتتىڭ جانشىلا سىقىرلاعانى ەستىلدى. بولمە ءىشى الا-كولەڭكە. دالادان كەلگەن ءىقسان كوزى ەندى-ەندى ۇيرەنە باستاعان؛ ول كەرەۋەت ۇستىندە ەربيىپ، اق ءىش كويلەكپەن وتىرعان ايەلىن كوردى.
اس ىسىتايىن، سۋىپ قالعان شىعار، - دەدى ساعىناي سەلقوستاۋ كۇڭك ەتىپ.
— ىشپەيىم. شارشاپ كەلدىم، جاتام. اۋرەلەنبەي-اق قوي.
ىقسان ۇنىندە شام جاعىپ كۇتىپ وتىرماي جاتىپ قالعان ايەلىنە دەگەن وكپە بار. ونى ارينە ساعىناي دا سەزدى؛ ايتسە دە اڭداماعان جاننىڭ رايىن تانىتىپ تەز كوندى دە. «جارايدى» دەپ ورنىنا قايتا جاتا كەتتى.
— ءبىر جەردەن اۋقاتتانىپ پا ەڭ؟ — دەدى ساعىناي توسەككە ابدەن جايعاسقان سوڭ، تومەندە ىسىلداپ-پىسىلداپ شەشىنىپ وتىرعان كۇيەۋىنە.
ىقسان ۇندەمەدى. «وسىنىڭ جازىعى نە؟ داۋسىنا دەيىن جاعىمسىز، قۇلاعىما تۇرپىدەي تيەدى. نە كورىندى، نە بولدى؟!»
— ىقسان...
— نە؟
— نەعىپ وتىرسىڭ؟
— ا، ءيا...— ول اسىعا ورنىنان تۇرىپ، توسەگىنە كەپ جاتتى.
— ءارى... ارىرەك ىعىسشى، ىقسان. قانداي ىستىقسىڭ! جىبەرشى، ۇيىقتاعىم كەلەدى. تاڭەرتەڭ ساباعىم بار، شارشادىم.
ىقسان شەتتەپ، ءبىرتۇرلى جالعىز قالعانداي بولدى. ۇيقىسى دا شايداي اشىلدى. ويىنا ۇيلەنگەننەن كەيىنگى العاشقى كۇندەر ورالدى. جۇمىستان ءسال بوساسا، جەلدەي ەسىپ ۇيگە تارتىپ وتىراتىن. كەلگەندە دە بىتىرەرى شامالى، سول ساعىنايدى توڭىرەكتەپ قىلتىڭ-سىلتىڭ جۇرگەنى. ىلە-شالا ونىسىنا ءوزى وكىنىپ، بارماعىن شايناعانداي حالگە تۇسەتىن عوي. «قايداعى ءبىر كۇنامدى جۋىپ-شايىپ، اقتالعانىم با، بۇنىم نە؟ «سەنەن باسقا ەش جاندى سۇيمەيمىن، قۇداي اقى،— دەپ جالبارىناتىن دا سياقتىمىن. ونىڭ كەرەگى نە؟ — قابىرعاعا قاراي سىرت اينالىپ جاتقان كەلىنشەگىنىڭ اپپاق، جۇمىر موينىنا كوز تاستاپ، ءسال جوتكىرىنىپ قويدى. شىلىم شەككىسى كەلسە دە، ءوزىن-وزى تەجەپ باقتى.— «مەنى جالپاقتاپ، توڭىرەكتەي بەرسىن دەي مە، ۇندەمەيدى. ىلعي «اعاي» دەپ كۇلىمدەي سىزىلىپ تۇراتىنى قايدا؟ الدە مۇنىڭ ءبارى كۇيەۋگە ءتيىپ العانعا دەيىنگى تىرلىك پە؟ جو-جوق، ءجازيرا ويتپەس ەدى. ءجازيرا بەتكە جىلتىراپ، كولگىرەۋدى بىلمەيدى. ادال، اق. دۇنيەدە قادىر-قاسيەتىڭدى تۇسىنبەيتىن، باعالامايتىن ادام جامان. مەنى وسى ساعىناي ءبىر ءوزىنىڭ باسىبايلى ق ۇلى كورەدى عوي دەيمىن»
تاعى دا ىقسان كۇيىنىپ، ىزالانا باستاعانىن سەزىندى. Oيىنa بۇگىن ەرتەڭگىسىنگى ءجاي ورالدى. ساعىناي كىرىپ-شىعىپ شايدىڭ قامىن جاساپ جۇرگەن؛ بىردە ىقسان ونىڭ قولىنان ۇستاي الىپ، ويىن-شىندى:
— ساعىناي، بەرمەن قاراشى... نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ جازىعىم نە؟ — دەدى نازدانا.
كەلىنشەگىنىڭ قانىن ىشىنە تارتا، سۇرلانا وسىلايشا ۇندەمەي قوياتىنى بار. ءقازىر دە ول سونداي سۋىق كۇيدە. وندايدا ىقسان ءوزىن كۇنالى سەزىنىپ، ولەردەي سونىڭ ءبىر ەزۋ تارتقانىنا قۇشتار بولاتىن؛ مۇنىڭ ءبارى ەركىنەن تىس ىستەلەدى.
— نە دەيمىن ۇندەگەندە؟ كۇل دەسەڭ — كۇلەم. وتىر دەسەڭ — وتىرام.
ساعىناي بەيكۇنا كۇلىمدەي قارادى. «بەكەر بولدى. نەگە ۇندەمەيسىڭ دەۋىم قاتە. باسە ۇندەگەندە نە دەيدى؟ جازعىرىپ تا جاتقان ول جوق»،— دەپ ويلادى ىقسان تەز رايىنان قايتىپ. ايتسە دە ونىڭ ۇنسىزدىگىندە كەك، ىزا بارىن سەزە، مويىنداپ وتىر. تاعى دا ايەلىمەن اشىق سويلەسە الماعانىنا وكىندى.
«وۋ، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەگەن نە ءسوز؟ ونان دا اڭگىمەنى توق ەتەرىنەن ءبىر-اق باستاۋ كەرەك ەدى دا. جانىم-اۋ، مۇنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ وتىرمىن عوي. نەمەنەگە كۇلبىلتەلەيمىن. «سەن مەنى باياعى ءجازيرادان قىزعاناسىڭ با؟ ەندەشە نەگە شىن جادىراپ جۇرمەيسىڭ؟ قۇرىسىن كۇل دەگەندەگى — كۇلكى! كۇلكى ەمەس ول — ۋ! ونان دا سەن شاپىلداپ ۇرىس، تۋرا كەل! وتىر دەگەندە — وتىرما، ءبىراق كوكەيىڭدەگى زاپىرانىڭدى توك، تۇنشىقپا. ول تۇبىندە ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىزدى ۋلاماي قويمايدى» دەگىسى كەلدى ىقساننىڭ. مۇنىڭ ءبارىن ايقايلاپ تۇرىپ ايتپاق-تۇعىن. ساعىناي ويىن ءبولىپ جىبەردى. قىزاراقتاي زورلانا كۇلىپ كەپ:
— سەن تاماقتانا بەر. ماعان قاراما. مەنىڭ بەسىنشى كلاستا ساباعىم بار ەدى. كەتەيىن بە؟ — دەدى.
ىقسان تىستەنە:
— مەيلىڭ،— دەپ قالدى.
«ماعان كەرەگىڭ جوق. شارۋاڭ ءبىلسىن» دەگەلى ءبىر وقتالسا دا، ونىسىنان اياق استى اينىدى. ساعىناي شىعىپ، ەسىك جابىلعاننان كەيىن مۇنىسىنا ول تاعى وكىندى.
الدەكىم دۇسىرلەتە تەرەزەنى سوعىپ تۇر. «بۇ كىم-ەي؟» ءىقسان قاپەلىمدە ويىنان ايىعا الماي ەلەڭدەي بەردى، سالدەن سوڭ عانا ۇيدە، توسەكتە جاتقانىن، تاڭنىڭ دا جاقىندىعىن ۇقتى. ايتسە دە سالسۇيەكتەنە توسەكتەن كوتەرىلە قويمادى.
تەرەزەنىڭ شىنىسىن شىڭىلداتا تاعى دا سوقتى. ىقسان بۇ جولى ەرىكسىز، سەرپىلە تۇردى. شينەلىن جەلبەگەي جامىلىپ، ەتەگىنەن ءىش كيىمى كورىنە، اق توبىقتانا دالاعا شىقتى.
ماناعىداي ەمەس، دالا سۇتكوگىلدىر. كەي ءۇيدىڭ مۇرجاسىنان ءتۇتىن كوتەرىلىپ جاتىر. «تاڭ دا اتىپ قالىپتى-اۋ، ءا». ول تىزەسىنەن بۇگىلمەيتىن جاراقات اياعىن سۇيرەتە باسىپ قاقپاعا كەلىپ، ءۇيدىڭ كوشە بەتىنە كوز تاستادى. كوكقۇتاننىڭ بالاپانىنداي موينى شىلميگەن، باسىندا كۇنقاعارى تاباقتاي فۋراجكاسى بار بىرەۋ ءالى سول تەرەزەنى سوعىپ تۇر ەكەن. تۋ سىرتىنان قاراعاننان با، ىلكىدە ءىقسان ونى جىعا تاني دا الماي قالدى.
— ءاي، بۇ قايسىڭ؟ — دەدى ول داۋىستاپ.
— مەنمىن...
جالت قاراعان كۇپەيكەلى ۇزىن جىگىتتىڭ قوجان ەكەنىن ىقسان بىردەن تانىدى. قاقپادان شىعا قارسى ءجۇردى.
— ءيا، تىنىشتىق پا؟
— ىقسان اعا، يساحمەت قارت ءبىر ماشينا پىشەن اكەلدى. تۇسىرگەلى جاتىر.
— قايدان؟
— شابىندىقتان بولۋى كەرەك. ارينە ءوزىنىڭ شاۋىپ، جيناعان ءشوبى ەمەس.
ىقسان يەگىن سيپاپ ءسال ويلانىپ قالدى. «وزىنە ءبىر كۇش بىتكەن-اۋ شاماسى، ءا؟ سۇراۋسىز-ساۋالسىز، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ ۇرلايدى. باسىنعانى ما؟» كوز استىنان ۇرلانا قوجانعا قارادى. و دا ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن؛ باتەڭكەسىنىڭ باسىمەن جەر شۇقىپ تۇر.
— سولاي دە...
— ءيا، سولاي، اعا. كورشىلەرى دە كولىك ىزدەپ، بورلىگىپ جاتسا قايتەسىز؟
— ە، ونى قايتەدى؟
— ولاردا دا مال بار عوي، اعا.
— بولسا شە؟
«سونى دا تۇسىنبەيسىز بە؟» دەگەندەي قوجان يىعىن قومداپ، باسىن شايقادى. بۇلاردىڭ قاسىنان ءۇش-تورت سيىردى قاقپايلاي قۋىپ، ەكى كەلىنشەك ءوتتى. «كەشە قالادان كەلگەن ءبىر جەكجاتى، ءۇندى شايىنان ەكى قايناتىمداي اكەلگەنىن، سونى ۇنەمدەپ ءىشىپ وتىرعاندارىن» ايتىپ، جارىسا سويلەپ بارادى. ءبىرىن-بىرى تىڭدامايدى.
— جارايد... مەن ءقازىر شىعام. سەن كەتپە. كۇت.
ءىقسان ۇيگە كىرىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي، باسىنداعى اسكەري فۋراجكاسىن جۇرە تۇزەتىپ، قايتا شىقتى. جاناسا بەرە: «باستا» دەگەندەي يەك قاقتى. انە، ەكەۋى يساحمەتتىكىنە قاراي بۇرىلدى. جىڭىشكە، يرەلەڭدەگەن ۇزىن قوجان اۋىق-اۋىق ءيىلىپ الدەنە ايتادى. شاماسى اكەسى ەكەۋىنىڭ پىشەن تيەگەن ماشينانى قالاي كورگەنىن، كوكەسىنىڭ ىقسانعا حابارلا دەپ جۇگىرتىپ جىبەرگەنىن اڭگىمەلەپ بارادى. يساحمەت ۇيىنە جاقىنداعاندا ارىدەن ەكى ادام قوسىلدى.
كەڭ اۋلا ءىشى. اۋلا تورىندەگى قورانىڭ اۋزىندا ءۇش توننالىق ماشينا تۇر؛ ۇستىندە ءتورت بۇرىشىن شىعارا، ادەمى تيەلگەن ءشوپ. جانىندا قوجان قۇرالپى ەكى جىگىت. كۇيبەڭدەپ الدەنە ىستەپ ءجۇر. ءبىرى ۇزىن بويلى، باسىندا پيلوتكاسى بار سارى. «اكەسىنىكى، نە اعاسىنىكى بولار»،— دەپ ويلادى ىقسان بار شارۋاسى سول پيلوتكانىڭ كىمدىكى ەكەندىگىنە تىرەلگەندەي. ەكىنشىسى كۇپەيكەلى شومبال قارا. انە، ول ماشينانىڭ كابيناسىنا كىرىپ شىقتى. سەگىز ساي قوڭىر فۋراجكاسىن كوزىنە تۇسىرە كيگەن، ءجۇزى كورىنبەيدى. وزدەرى اسكەري كيىمدى اقساق جىگىت پەن ەكى-ۇش ادامنىڭ اۋلاعا كىرگەنىن دە، ۇندەمەي قىزىقتاپ تۇرعانىن دا اڭدايتىن ەمەس. تەزەك العالى قوراعا شىققان بولۋى كەرەك. ىراش قولىندا شىلاپشىن، ءۇيدىڭ بيىك باسپالداعىمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىر. و دا ىقسانداردى جاڭا كورگەن ءتارىزدى، اڭتارىلا ىركىلىپ قالدى.
— ءا، ىراش، امان با؟ — دەدى ىقسان قارسى ءجۇرىپ. — مىنالارىڭ نە؟
— نە ەكەنىن بىلمەيسىز، ءا؟ پىشەن عوي.
— قايدان الدىڭدار؟
— ونى قايتەسىز؟
— بىلەيىك تا... اكەسى مايداندا قان كەشىپ، ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسىندا جۇرگەندە قىزى كولحوزدىڭ ءشوبىن قالاي ۇرلايتىنىن بىلگەننىڭ نە ايىبى بار؟
— بۇل ۇرلىق بولماسا شە؟ — دەدى ىراش ىقپاي، بەدىرەيىپ.
— قالايشا؟
— مەن مۇنى ەڭبەك كۇنىمە ءتيىستى استىقتىڭ ورنىنا الدىم. ارتىق دەسەڭىز، ونى ايتارسىز. ال، بۇل ۇرلىق ەمەس.
— سەن سياقتىلار كولحوزدا بار. ءبىراق ولار ازىرگە ءشوپ ورنىنا ءبىرىڭعاي استىق پەن ەت سۇراي قويعان جوق. مىنا سىزدەردەي قولداپ الىپ تا كەتە المادى. ارينە استىق پەن ەت ايدالادا ءۇيۋلى تۇرعان مايا-مايا ءشوپ ەمەس...
الدەكىمدەر جامىراي كۇلدى. ىقسان قوجاننىڭ شاقپا، دارقىلداق كۇلكىسىن ءبىلۋشى ەدى؛ ىلكىدە سو ما دەپ قالعان؛ سويتسە قوجاننىڭ ۇستا اكەسى ەكەن تۋ سىرتىنان كەپ تۇرعان. اجەپتاۋىر ادام جينالىپتى. «مۇنىڭ بارىنە دە تەكە تىرەس ءبىزدىڭ تىرلىكتىڭ نەمەن بىتكەنى قىزىق»،— دەپ ويلادى ىقسان جاقتىرماي. ءارى ءوزىنىڭ ءسوز جارىستىرىپ، ىراشپەن قىلجاقتاسقانىنا، بوسبەلبەۋلىگىنە دە ىزالى.
— ءجا، كەكەتپەڭىز، ىقسان اعا.
— ەندەشە قالام مەن قاعاز اكەل. مىناۋ ەل كۋا — اكت جارايمىز.
ىراش كەكەسىندى مىرس ەتتى دە، باسىن كەكجەڭدەتىپ قوراعا بەت الدى. سوڭعى كەزدە پايدا بولعان مىنەز. كوڭىلىنە جاقپاعان جانعا شەكەسىنەن قاراپ شىعا كەلەدى. وزگەگە قالاي اسەر ەتكەنىن كىم بىلەدى؛ ايتەۋىر ىقسان كۇيىپ كەتتى.
— ءاي، جىگىتتەر، بەرمەن كەلىڭىزدەر!
شومبال قارا جىگىت «بىزگە ايتاسىز با؟» دەگەندەي ماشينانىڭ تاساسىنان باسىن قىلتيتتى.
— ءيا-يا، سىزدەرگە ايتام... بەرى كەلىڭدەر! — دەدى ىقسان ءۇيدىڭ بيىك باسپالداعىنا جايعاسا وتىرىپ جاتىپ.— مىنا ءشوپ شيكى وكپە سىزدەردىڭ شاپقاندارىڭ ەمەس شىعار.
— قوساعاسى، ءسىز ءوزى نە دەپ باراسىز؟!
شومبال قارا ەگە-گە-گە-لەي سەبەپسىز كۇلگەن بولدى؛ ايتسە دە ماشينا توڭىرەگىنەن بەرى شىعا قويمادى.
— سىزدەرگە كوش جەردەن ايقايلاپ وتىرار ءجايىم جوق.
— باستىق بىتكەن وسى. قايتەسىڭ، كونۋگە تۋرا كەلەر،— دەپ شومبال قارا قاسىنداعى ۇزىن سارىعا يەك قاقتى. ۇستارا تيمەگەن جىبەك مۇرتى جەلبىرەپ، جىلىمشىلانا كۇلەدى.
— پىشەندى قايدان الدىڭدار؟
— ارينە، دالادان...
— قىلجاقتى قوي، مۇرتتى مىرزا، مەن سەنىڭ كوكەڭ ەمەسپىن!
— ءا، مەن پاقىر كوكەم ەكەن دەمەيمىن بە؟ ىلعي ءويسىتىپ شاتاسام دا جۇرەم.
ەكى جىگىتتى كيمەلەپ ىراش ورتاعا شىقتى. ۇستىندە ءورت قىزىل كويلەك: جەڭسىز قارا كوك كامزول. ماناعى وتىن سالعالى العان قاڭىلتىر شىلاپشىن جوق. قولىندا داپتەردىڭ ءبىر پاراعى مەن نايزا ۇشىنداي جاقسى ۇشتالعان قالام. كوپ اۋىل ايەلدەرىندەي ەمەس، بۇل ءوزى سوڭعى كەزدە ەركىن، ەركە-توتاي؛ ءقازىر دە سول جالاڭباس؛ اي قاستى التىن سىرعاسىن كورسەتە، جىلميتا تاراعان قارا شاشىمەن قۇلاق ءۇستىن عانا باستىرىپ قويىپتى. باياعى بالا جاۋىرىنى قايتىپ، قاز ءتوسى كوتەرىلىپ قالعان؛ بەلى ءۇزىلىپ-اق تۇر. جۇرىسىندە دە ءبىر مايدا ىرعاق، تولىقسۋ بار. ەكى بەتىنىڭ ۇشىنداعى القىزىل نۇر دا جاس كەلىنشەكتىڭ شىرايىن قۇلپىرتا تۇسەدى. ءسال دە بولسا كوپتىڭ ءۇنسىز تاڭدانا قاراي قالعانى وسىدان. ىقسان دا الدىنان ور كەزىككەندەي ىركىلە بەرگەن، ىراش:
— ءما... مۇرادىڭىز بىرەۋدى قارالاۋ بولسا، جازىڭىز. بىزدەن وتكەن ارامزا كىم؟ كۇندىز-تۇنى ماشينانىڭ توڭىرەگىندە ماي-ماي، شاڭ-شاڭ بوپ جۇرسەك تە كورىنبەيمىز عوي،— دەدى ۇيالى، باداناداي قارا كوزى جالت-جۇلت ەتىپ.
— ىراش اينالايىن، وزگەنىڭ ءسوزىن ايتپا...
ىقسان قاعازعا «اكت» دەپ جازا تۇسكەن، ونىسىن قويىپ كەلىنشەككە تۋرا قارادى.
— ءوز ءسوزىم، نەمەنە مەنى سونشا... ءتىلسىز، تاس جۇرەك دەپ پە ەڭدەر؟! مىنا بالالاردىڭ بۇعان قاتىسى شامالى.
اۋداندا پوترەبسويۋزدا ىستەيدى. قولقابىس ەت دەپ مەن وتىنەم. تاعى نە دەيىن؟
— ەگەر سەنىڭ ايتارىڭ وسى بولسا، باسقاعا نە جورىق؟
— مەن بىتەۋ ەمەسپىن. ادالدىق قارىن تويدىرمايدى. ىشكىم، جەگىم كەلەدى. ادام قاتارلى ءومىر سۇرگىم، كيىنگىم كەلەدى. ەڭبەگىم ادال بوپتى دا، وعان العان اقىم ارام بوپ پا؟
— توقتات!..
— ويپىر-وي، جىگىتتەر-اي، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ شىعا كەلەسىڭدەر-اۋ،— دەدى اۋلا تورىندەگى قورادان بەرى شىققان يساحمەت.
باسىندا تاقيا، ۇستىندە تۇيە ءجۇن توقىما كويلەك، سىرتىنان جەلەڭ جامىلعان قارا پالتو. ەكى قولىن شالىستىرا ارتىنا ۇستاعان، ىقسانعا تاياپ كەلدى. جول-جونەكەي ىراشتى دا كەيىن ىسىرىپ تاستادى.
— ىقسان، ءبىر ماشينا جامان شوپكە بولا بەتتىڭ ءمورىن بەس توگىپ قايتەسىڭ؟ الدا-جالدا الدەكىم كۇندەپ ءسوز كوتەرىپ جاتسا، قايتا اپارىپ تاستايىق. قۇداي بىلەدى، مىناۋ ىراشقا تۇك دەمەيدى. ەڭبەگىن كورىپ ءجۇر عوي. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق مىنا تۇرعانداردىڭ وزدەرىنەن سۇراشى...
— ەگەر ىراشتىڭ ءبىر ماشينا پىشەن العانىنا ەل ۇندەمەسە، تالتۇستە-اق اكەلمەيسىڭدەر مە؟ ءتۇن جامىلىپ جورتقاندارىڭ قالاي؟ — دەدى ىقسان ءۇيدىڭ باسپالداعىنان سەرپىلە كوتەرىلىپ.— ءجا، جەتەر قىلجاعىمىز! يسەكە، ءسىز بەن ءبىز بالا ەمەسپىز! ۇرلىق پا بۇلارىڭ، قارلىق پا، ونى زاڭ شەشىپ بەرەر. مەنىكىن زاڭسىز دەسەڭ، سوعان بار. جولىن ءسىز جاقسى بىلەسىز.
— سىقاقشىل، كورىنەسىڭ، ىقسان. سەن مىنا ءبىز سياقتى كارى-قۇرتاڭ شالدارعا قوجاڭداۋىڭدى دوعار. ول ەرلىك ەمەس، ەزدىك. باتىر بولساڭ، ونىڭدى مايداندا كورسەتپەدىڭ بە؟ تىشقان قۇيرىعىن كورىپ جارالى، سەنىكى سول... ال، شاۋىپ ال، ماعان نە ىستەيسىڭ؟
— ونى كەيىن كورەرمىز، يسەكە. كانە، ىراش، رۋلگە وتىر.
— ءاي، نەمەنەگە بىرەۋدىڭ قاتىنىنا زىركىلدەيسىڭ؟ «توقتات، وتىر!» دەپ كوزىڭدى اليتپا، ىقسان، قورقاعىڭ ءبىز ەمەس. ءوز قاتىنىڭا يە بول. ناۋرىزدىڭ قاتىنىنان دانەڭە شىعارا الماعانسىن، كۇيەك بايلاعان قوشقارداي تاپ-تاپ بەرەسىڭ عوي. بايقا!..
بىرەۋلەردىڭ سىلق-سىلق كۇلگەنى، ءارى مىناۋ شالدىڭ ارامزا ءسوزى ىقساننىڭ وزەگىن ورتەپ كەتتى. قالاي شالدىڭ جاعاسىنان شاپ ەتىپ ۇستاي العانىن اڭدامادى.
— ۇر... ۇر، كانە ءپاتشاعار!
يساحمەت كوزى اقشاڭداپ، تەپسىنە ءتۇستى. قوجاننىڭ اكەسى ىقساندى ايىرىپ، جاۋىرىنىنان قاعىپ اكەتتى. «سابىر بول» دەپ جاتىر.
— وۋ، حالايىق-اۋ، مىناۋ سياقتى باستىق سىماقتىڭ تالكەگىنە سالىپ، قاتىنىمىزبەن قوسا ساباتىپ قوياسىڭدار ما؟ جوق، الدە عادىلەتكە مويىن بۇراسىزدار ما؟ و زاماندا، بۇ زامان كولحوزشىنى باستىق سابادى دەگەندى ەستىمەسەڭدەر دە كوردىڭدەر عوي. تەپسە — تەپكەنىنە، جەكسە — جەككەنىنە كونىپ كەلمەدىك پە؟ قاشانعى شىدايمىز. مۇنىڭ شەگى بار ما ءوزى؟..
يساحمەت تارامىس قولىمەن كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن دار ەتكىزىپ جىرتىپ جىبەردى.
— بۇيتكەنشە ءولتىرسىن دا... ءولتىر، كانە! ءولتىر!..
ۇستا يساحمەتتى قاقپايلاپ ءىقسانعا جىبەرمەي تۇر.
جينالعان كورشى-قولاڭنىڭ ىشىنەن دە كۇڭكىل-سۇڭكىل شىعا باستادى: «قايتەدى، سو قۇرىماعىردى ەڭىرەتىپ. ىقسان دا قاتاڭ-اۋ»،— دەيدى بىرەۋ يساحمەتكە جانى اشىپ.
ىقسان ماناعىداي ەمەس، ءجۇزى ونان ءارى قۋارىپ قولىنداعى قاعازعا الدەنەنى تەز-تەز جازدى دا، ۇستاعا، تاعى دا ءۇش-تورت ادامعا قول قويدىردى. ءسويتتى دە ىراشقا تاياپ كەپ:
— «اكەسىنىڭ ولگەنىن دە ەستىرتەدى»، تۋراسىن ايتايىن: ەگەر وسى ءقازىر ماشينا رۋلىنە وتىرىپ، انا ەكى جىگىتپەن بىرگە پىشەندى ورنىنا اپارىپ تاستاماساڭ، وكپەلەمە. كۇيەۋىڭدى مىنا ەكى جىگىت پەن سەنى دە كولحوز مۇلكىن ۇرلاعان جاندار رەتىندە سوتقا بەرەم. كۋا — مىنا تۇرعاننىڭ ءبارى،— دەدى.— «سيىر سيپاعاندى بىلمەيدى، جامان سىيلاعاندى بىلمەيدى». يسەكەڭ تۇسىنبەدى. سەن ويلان... مەنى ارانداتىپ ەشتەڭە بىتىرمەيسىڭدەر.
پىشەنشى ەكى جىگىتتىڭ ءتۇسى قاشىپ كەتتى. ءىستىڭ ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن دا ۇقتى. ءارى مىناۋ جىگىتتىڭ بۇل اقىرعى ەسكەرتپەسى ەكەنىن دە ءتۇسىندى.
— ءبىز... باسەكە، دايىنبىز.
— ءيا-يا، اپارىپ ورنىنا جينايمىز.
— قۇداي اقى، تەك اكتى بەرمەڭىزشى،— دەدى شومبال قارا ىقسان قولىنداعى قاعازدى جۇلىپ الارداي ەمپەڭدەپ.
ىراش تا قاتتى سەسكەندى. ىقساننىڭ مۇنداي كۇيىن بۇرىن كورمەگەن؛ نەدەن دە بولسا تايىنباسىن سەزىندى. يساحمەت تە بۇ كەزدە باسىلىپ، اناداي جەردەگى كەسپەلتەك تومارعا سالبىراي بارىپ وتىرعان.
— كانە، ىراش، باراسىڭ با؟
— جارايدى... ماقۇل،— دەدى ول ماشينا كابيناسىنا بەت الىپ.
ەكى جىگىت قۋانا ماشيناعا وتىرىپ، جايراڭداي الدەنە دەپ جاتىر. قىزىق بىتكەندەي ەل دە تاراي باستادى. ماشينا تەز وت الىپ، قاقپادان دارىلداي، توڭىرەگىن كوك تۇتىنگە بولەي ازەر شىقتى. قوجان: «كەتپەيسىز بە، اعا» دەپ ءىقسان جانىنا كەلگەن، ول «اكەڭمەن جۇرە بەر» دەدى يەك قاعىپ.
كەڭ اۋلانىڭ تورىندە، كەسپەلتەك بورەنە ۇستىندە تاقيالى قارا شال وتىر. قۇنىسىپ ءبىر ۋىس بولا قالىپتى. ىقسان سوعان قاراپ ءسال تۇردى دا كوشەگە شىقتى. قىزىل جالقىندانا كۇن جيەكتەن كوتەرىلىپتى. ونى ول ەندى عانا اڭداعانداي بولدى. ەكى-ۇش سيىر مەن تورت-بەس قوي ايداپ، قاسىنان وتكەن قاريامەن جىلى امانداسىپ جان قالتاسىنان شىلىم الدى. اسىقپاي تۇتاتىپ، قۇشىرلانا سوردى. ءتۇننىڭ ۇيقىسىز وتكەنىن دە، قالجىراي شارشاعانىن دا ول جاڭا سەزدى.
تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى.
11
كۇن قىزارا ءبورتىپ، قاراكوك جيەككە باتىپ بارادى. ەگىستەن، ساۋىننان ورالعان ايەلدەر كەشكى استىڭ قامىنا كىرىسكەن سياقتى؛ اۋىل ءۇستى كوگىلدىر ءتۇتىن. مەڭىرەۋ ءبىر مۇرجا جوق، ءبارى جارىسا بۋداقتاپ جاتىر. اعاش پەن قيدىڭ ءيسى قولقانى اتادى؛ ءتىپتى كولەڭكە ۇيىرىلە باستاعان كوشەنى جايلاپ الىپتى. اۋىق-اۋىق ۇزدىگە سيىردىڭ موڭىرەگەنى، جىلقىنىڭ شۇرقىراي كىسىنەگەنى ەستىلىپ قالادى. الدەقايدان تۇيە بوزدايدى. ءار تۇستان ءۇن قاتىسقانداي اۋپىلدەي يت ۇرەدى؛ مىنە وستاپتىڭ جانىنان سالدىرلاپ بوس ات اربا ءوتتى. ۇستىندە اق كويلەكتى، قارا بالا؛ جالاڭ باس، تالتايىپ تۇرەگەپ تۇر. قوس قولىمەن كەرە ۇستاعان دەلبەنى ءالسىن-الى سارت ەتكىزىپ قاعىپ قالادى. وندايدا باسى ۇلكەن، جاتاعانداۋ، جالدى تورى، قاندى كوزى الايا ىتقي جونەلەدى. «قانشا دەگەنمەن كۇز سالقىن ەمەس پە؟! جەڭىل ءجۇر. اۋىرىپ قالارمىن-اۋ جوق». وستاپتىڭ ويىنا ءوزىنىڭ جاستىق شاعى ورالدى. و دا تالاي جاۋىندى كۇندەرى كويلەكشەڭ شىعىپ، ەسىرگەن. بىردە، قاقاپ تۇرعان ايازدا سۋۆوروۆتاي شىنىعام دەپ قۇلاعىن ءۇسىتىپ تە العان. «ءيا، ول ءبىر وزگەشە ءومىر ەكەن عوي». كوز الدىنا سوعىستان بۇرىنعى دەريەۆنياسى كەپ تۇرا قالدى. اينالا ورمان. قىستى كۇندەرى اق ۇلپا قار جامىلىپ، سىڭسىپ اندەتكەندەي بولادى. «مىنا اۋىلدىڭ توڭىرەگىندەي ءقۇلادۇز دالا جوق. وح، تۋعان جەر...» وستاپتىڭ الدىن كەسە ءۇش بالا جۇگىرىپ ءوتتى. ەڭ سوڭىندا تومپالاڭداعان جانە بىرەۋى كورىنەدى. ەرەسەك بالالارعا ەلىكتەپ قومپاڭ-قومپاڭ سەكىرگەن دە بولادى. اق شاشتى، كوك كوز، سارى بالا. اياعىندا باتەڭكە، ۆەلۆەت كوستيۋم. ءوزى قۋىرشاقتاي سۇيكىمدى. جۇرەگى ەلجىرەپ، تۋعان ۇلىن كورگەندەي وستاپ قالتىراپ كەتتى. «يۋروچكا، سەن ءتىرى مە ەڭ؟» — دەي دە جازدادى. جۇمىستان كەلە جاتقانىن، ءۇستىنىڭ ماي ەكەنىن دە ۇمىتتى. بالانى شاپ بەرىپ ۇستاپ جوعارى كوتەرىپ الدى. ءسال ۇرەيلەنە ءتۇسىپ، وزىنە تاڭدانا مولدىرەي قاراي قالعان ءسابيدى باۋىرىنا باسىپ؛
— كاك سلادكو پوتيانۋلو نا رودينۋ. پونيماەش... پونيماەش، تى مالىش! — دەدى دە، بەتىنەن شوپىلدەتە ءسۇيدى ساقال، مۇرتىنىڭ الىنباعانىن، بالانىڭ قىتىعىن كەلتىرەتىنىن، كىشكەنتاي قولىمەن يتەرىپ، بەتىن الىپ قاشا بەرەتىنى سونان ەكەنىن ول سەزبەدى.— كاك تەبيا زوۆۋت؟
— مۇر...رات!..
— ا... نۋ، مۋرات، يدي... يدي يگراي، مالىش!..
وستاپ بالانىڭ باسىنان سيپاپ قويا بەردى. ارتىنا قاراپ قويىپ قۇلدىراڭداي جۇگىرىپ بارا جاتقان ءسابي سوڭىنان ول قول بۇلعاپ تۇر. «ماعان نە بولعان؟ كۇندە كورىپ جۇرگەم جوق پا وسى بالانى... ءيا، ورىس بالاسى. سونان با كوزىمە جىلى ۇشىراعانى؟ الدە تۋعان جەردى ساعىندىم با؟» وستاپ ءوز ىسىنەن ىڭعايسىزدانا توڭىرەگىنە باعدارلاي قارادى؛ ەكى قادام جاقىن كەپ، مۇنىڭ ءبارىن ءۇنسىز، كورىپ تۇرعان ايەلدى ول ەندى اڭدادى. يىعىندا يناعاش، شەلەك. سول قولىنىڭ ساۋساعىن تىستەپ، قادالىپ قالىپتى. كوزىندە جاس، ءمولت-مولت ەتەدى. ءجۇزى قۋقىل، شۇبەرەكتەي. قولتىعىنداعى بالداعى قۇلاپ كەتكەندە عانا وستاپ، اۋىر تۇستەن ايىققانداي قاتتى شوشىندى. ايەل اكەلە جاتقان سۋىن جەرگە قويا قويىپ، جۇگىرىپ كەپ بالداعىن الىپ بەردى. «مانادان قالاي قۇلامادىم؟» — دەپ ويلادى وستاپ.
— راقمەت، سىزگە!..
ايەلدىڭ بىردەڭە ايتپاق بولعانىن دا ەلەمەي، ول بار سالماعىن، كۇشىن بالداققا ارتىپ، قۇشىرلانا بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ءۇيى اۋىلدىڭ شەتىندە ەدى؛ ءبىر كەمپىر-شالدىڭ ەسىك، سەنەگى بولەك، شاعىن ەكى بولمەسىندە تۇراتىن. ءقازىر ۇستانىڭ كومەكشىسى. بۇل جۇمىستان كەلە جاتقان بەتى ەدى. «نە بولدى ماعان؟ تۇسىنسەم بۇيىرماسىن». جوق... ول ءتۇسىندى. ءبارىن دە اقىلمەن ىستەدىم دەپ ويلاعان. ايتسە دە ەسكەرمەگەنى، ءبىر ءسات ۇمىتقانى بار ەكەن. ورتەنگەن ءۇيىن، اناسىن، ايەلىن، يۋريگىن ەسىنە الىپ، ءومىرى كۇيزەلەرىن سەزىندى. «كەتۋ كەرەك... الىسقا... باس اۋعان جاققا... ايتەۋىر سول اۋىر جارا، جان جاراسى سىزداماسىن» دەپ ول وسى قيانداعى قازاق اۋلىنا كەپ قونىس تەپتى. سويتسە باۋىردان بەتەر ىستىق تۋعان جەر، كىندىك كەسكەن توپىراق بار ەكەن عوي. ونى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن وستاپ بىلمەپتى.
شىرتتاي كيىنگەن كورشى كەمپىر مەن شال وستاپتى ەسىك الدىنان كۇتىپ الدى. جىگىتتىڭ اسىعىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، تاڭدانا:
— ءجاي ما، بالام؟ — دەدى.
— ا؟.. ە، انشەيىن شارشاعاندىكى شىعار... ءارى اياعىم سىرقىراپ اۋىرادى.
— ءتۇسىڭ بۇزىلىپ كەتتى عوي. قوي دەمال، جۇمىس قايدا قاشار دەيسىڭ. تۋ..ۋ، قورقىتقانىڭ-اي،— دەدى كەمپىر باسىنداعى جاۋلىعىن تۇزەپ.— شال بۇگىن ۇيرەك اتىپ اكەلدى. شەشىنىپ جۋىن.:. كەل سونسىن. جاراي ما؟ سورپا ىشەسىڭ.
— جاقسى... جاقسى، شەشە.
ۇيگە كىرىسىمەن بالداعىن كەرەۋەتكە سۇيەپ قويىپ، ورىندىققا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. جان قالتاسىنان قولى قالتىراي تەمەكى سالعان كيسەتىن شىعارىپ، شىلىم ورادى؛ اسىقپاي، باپتانا سورىپ: «بۇ دا ءبىر وتكىنشى سەزىم بولار، شىداۋ كەرەك. ءيا، شىداعان ابزال. ەشتەڭە ەتپەيدى، ءبارى دە ۇمىتىلادى. قانداي كەڭپەيىلدى حالىق. ءار ايەل سەنى اناڭداي سىيلاپ، ءاربىر كارى-جاس قۇرمەت تۇتسا، ونان اسقان ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك ىزدەۋدىڭ كۇنا ەكەنىن مەن بىلەم»،—دەيدى ول وز-وزىنەن كۇبىرلەپ.— «تەك تۋعان جەردى ۇمىتۋ قيىن... تۇسىڭە اناڭ، سۇيىكتى جارىڭ بوپ ەنسە، وڭىندە ءسابيىڭ سياقتانىپ ەلەس بەرەدى. مەن ءۇشىن ءومىردىڭ اششى تۇزدىعى وسى ءبىر ءسات. ءيا، سولاي...»
* * *
سارى ۋىزداي كۇزگى دالا. ءزارسىز، شاقىرايعان كۇن. ەرقاشتى جامان تۇعىرىن ىقسان بۇگىن عانا ەكى اياقتى، جەڭىل ارباعا جەككەن، سونىسىن اۋىق-اۋىق «شۋ» دەپ قويىپ كەلەدى. دەلبە ۇشى جونىنا تيمەسە جامان تۇعىر قۇلاق تا قاقپايدى؛ قۇيرىعىن ءبىر شيپاڭ ەتكىزىپ جەلپىنگەندەي بوپ تارتا بەرەدى. يەسىنىڭ اسا اسىعىس ەمەستىگىن و دا سەزەتىن سياقتى. «اكەم اسكەرگە كەتەردە اپام مەن قارىنداسىمدى اۋىلعا كوشىرىپ، جىلقىسىن باسقا بىرەۋگە تاپسىرىپتى. سولاي دەپ ماعان جازدى. «بەكەر ىستەدىڭىز-اۋ، كوكە. اپامداردىڭ مالدا بولا تۇرعانى ءجون ەدى عوي»، - دەگەن مەنىڭ حاتىمدى الماپتى. مايدانعا كەتىپتى. كۋرسكى تۇبىندە... قازا بولعان. ءيا... اكەم مەنىڭ... ابزال، اسىل جان ەدى-اۋ. ءومىرى مەنى جانىنان تاستامايتىن. ءالى ەسىمدە...» ىقساننىڭ جۇزىندە نۇر ويناپ، كوزى كۇلىمدەي كىشىرەيىپ بارادى. سوناۋ ءبىر بالالىق شاق سۋرەتى كوز الدىنا كەلە قالدى.
كەشەلى ءبىر تولاسسىز جاۋىننان كۇرەڭ جون دالا بۇگىن عانا كوزىن اشىپ، جىلى كۇن ساۋلەسىنەن بۋسانىپ جاتىر. جاسىل ويپات ۇستىندە اق شاربى بۇلت سەلدىرەي قالىقتايدى؛ الگى نە جوعارى، نە تومەن تۇسپەيدى. اسپان دا كوگىلدىر، تاڭ نۇرىمەن جۋىلعانداي ءموپ-مولدىر. باتىس جاق جيەكتەن توقىمداي بۇلت كورىنەدى؛ ءبىر جاق ساۋىرى قىزعىلت، قانعا بويالعانداي. اۋا دىمقىل، جەر يىستەنىپ تۇر. ساي-سالا شۇقىر-شۇقاناقتى قۋالاي شىققان جاس جىگىتتىڭ مۇرتىنداي الا قولداۋ كوك تە جەلكىلدەپ، تالپىنىپ وتىر. «مۇنان بىر-ەكى اي بۇرىن وسى جەر سىرەسكەن قار، الاقۇيىن بوران سايرانداعان دالا ەدى دەسە عوي جان سەنبەيدى، ءا؟ تاي، قۇنان تەبىندەپ جايىلعاندا قالتىراپ، ۇشىپ كەتە جازدايتۇعىن. جارىقتىق كوكتەم جازيرا-اۋ. قاراشى، قۇلپىرتىپ جىبەرگەنىن»،— دەپ موسقال جىلقىشى توڭىرەگىنە ماساتتانا قارادى. استىنداعى جيرەن، قانشىرداي قاتقان اتىن سيپاي قامشىلاپ، باسىنداعى قارا قالپاعىنىڭ كۇنقاعارىن كوتەرىڭكىرەپ قويدى. ۇستىندە سۇرعىلت پلاشش، اياقتا كەرزى ەتىك. دەنە-بىتىمى قورعاسىننان قۇيىلعانداي ءىرى، سوم. استىنداعى اتى مايدا جەلىسىنەن جاڭىلىپ، تىنىشسىز يت بۇلكىلگە تۇسسە دە ول قوزعالاتىن ەمەس؛ تەك جاۋرىنىنداعى كاپيۋشونى عانا قارا قۇستىڭ قاناتىنداي جالپ-جالپ ەتەدى. قالىڭ، قارا ساقالدى، دوڭەس مۇرىن جىلقىشىنىڭ سىعىرايعان قوي كوزىندە دە، قوڭىرقاي جۇزىندە دە الدەبىر جىلى ساۋلە وينايدى. استىنداعى ايداۋ اعاش ەردى سىقىرلاتا ارتىنا بۇرىلىپ:
— ىقسانجان، قايداسىڭ؟ — دەدى.
قۇرىق تاستام كەيىندە، استىنداعى كوك قۇنانىن ويناقتاتا التى جاستىڭ شاماسىنداعى قيىق كوز بالا كەلە جاتىر. ۇستىندە جاسىل، بارقىت شالبار، باسىندا كۇنقاعارى كەرى قاراتىلا كيىلگەن فۋراجكا؛ جىلقىشىنىڭ داۋسىنا ەلەڭدەي ءۇن قاتتى:
— ءقازىر...
— نە دەيسىڭ؟
— مۇندامىن، كوكە.
تاراقتىڭ بىركەلكى تىسىندەي جالى قىرقىلعان قۇنان كەكىلى جەلپىلدەپ، وعان كادىمگىدەي ۇركەكتەپ قالدى...
— ىقسانجان، كەلسەيشى قاتارىما،— دەدى اكە مەيىرلەنە.
بالا وقىس، قولىنداعى ءۇش ورمە، جىلان باۋىر قامشىسىمەن اتىن تارتىپ كەپ جىبەردى؛ سەكەكتەپ، ەسىرىپ كەلە جاتقان كوك قۇنان مۇنى كۇتپەدى مە، قۇيرىعىن جىمىرىپ، دىردەكتەي ءتۇستى دە؛ ىلە اسپانعا اتىلدى. بالا ءبىر ۋىس بوپ جال قۇشا، تاس كەنەشە جابىسا قالدى.
— اقىرىن، ىقسانجان! ۋا، اقىرىن!..
جىلقىشى مۇنى كۇتپەدى مە، بالاسىنا قالاي كومەك ەتەرىن بىلمەي، ابدىراپ تۇر. كوك قۇنان وسقىرىنا جۇلقىنىپ، شىر اينالدى. ىقسان تىزگىندى ءبىر ەزۋلەتە تارتىپ، بوساتا قويمادى. تاۋ تەكەسىندەي ەكى-ۇش ورعىپ بارىپ، ويقاستاي تارتتى. باسىن كەكجەڭدەتىپ، اكەسىنىڭ استىنداعى جيرەن ايعىرعا سۇيكەنە، ۇزەڭگى قاعىسا ءوتىپ، جەر تارپي توقتادى.
— اينالايىن، كىشكەنتاي جىلقىشىدان! ءتۇسىرىپ كەتەر مە دەپ قورىققانىمشى... اقىرىن، اقىرىن ءجۇر ەندى.
— في، بۇعان مەنى قۇلاتۋ قايدا...
— قوي، ماقتانبا ەندى... ماقتانبا...
— ەندەشە نەگە قۇلايسىڭ دەيسىڭ؟
— ساق بولماساڭ ات تا مىنەزدى، جىعىپ كەتە بەرەدى. جىلقىشىنىڭ بالاسى ەكەنىڭدى قايتسىن. قامشىنى جالقاۋ، جانايار جىلقىعا سىلتەۋ ءجون. سەنىڭ قۇنانىڭ قامشىسىز دا ويناپ كەلە جاتقان جوق پا؟ سوندا سەن نە ءۇشىن ۇردىڭ؟ جازىعى نە؟
ءىقسان ۇندەگەن جوق. شىنىندا جازىقسىز جازعىرعان سياقتى ەكەم-اۋ،— دەپ ويلادى ول.
— ءتىلى جوق دەمەسەڭ، جىلقى ءبارىن تۇسىنەدى. ىقسانجان. ورىنسىز قامشى جۇمساي بەرمە،— دەدى كوكەسى دوڭگەلەنگەن كەڭ ويپاتقا كەپ قۇلاعاندا.— جارىقتىق اجارلى-اۋ، ەرتەڭ قۇلىندى بيەلەردى اكەپ جىبەرەيىكشى... بۇرق ەتە تۇسكەلى تۇر. ءۇش كۇن جىلى بولسا-اق جەتەدى. باياعىدا وسى ماڭعا اران قۇرۋشى ەك...
— اران؟ و نە، كوكە؟
— اران با؟ — اكەسى ءسال قاباعىن شىتتى. قىلتاناقتاي كورىنگەن ءشوپتى جاپىرا، سىرىلداي سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان قۇرىعىن وزىنە قاراي تارتىڭقىراپ قويدى.— اران دەگەن نار قامىستان ىستەلەدى. ۇشىن بىزدەي عىپ شىعارامىز دا، ايقاستىرا جەرگە شانشاتىنبىز. جوعارى باسى باقان سياقتى اشالى بولادى. ءبىر شاقىرىمداي جەرگە سولاردان دوعالاندىرا شارباق قۇرىپ، اراسىنان كوز قالدىرۋشى ەك. ءتۇسىنىپ تۇرمىسىڭ؟.. بىلايشا ايتقاندا ەسىك... سونسىن سوعان وسى ەكەۋمىزدەي بەس-التى جىگىت جۇيرىك اتپەن قيقۋلاپ، ءوي، ءۇيىر-ۇيىر كيىكتى قاپتاتادى-اي كەپ. «كۇيتكىپ قاتتى ەكپىنمەن كەلگەن كيىكتەر تاسقىندى وزەننەن بەتەر ەمەس پە... شاپشىپ، قارعىپ وتپەك بوپ اتىلعاندا قامىسقا شانشىلادى، قولتىعىنا قامىس كىرسە، كيىك اسا جانىنا باتپاسا دا، سىرەسىپ جاتا كەتەدى. سوندا ول ەرەگەسىپ تۇرمايدى. قامىستى الىپ، ءوزىن بوساتساڭ جوسا جونەلەدى. «كيىكتەي ەرەگەسپە» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى حايۋاننىڭ الىگى ءبىر قىلىعىندا. قۋعاندا دا قيعاش، جولىن كەسە كولدەنەڭنەن تۇسسەڭ، سەنىڭ ول قالايدا الدىڭنان وتەمىن دەپ ولەدى، كەيىن بۇرىلمايدى. ارانعا ءسويتىپ تۇسەدى، نە اشىق «ەسىككە» ۇمتىلىپ تۇزاققا ىلىگەدى.
— تەك تۇزاق قانا قۇرىلا ما؟
— رەتىنە قاراي... كەيدە قاقپان دا قويامىز. ىم... اناۋ نە قارايعان؟ ىقسانجان، كوزىڭ جەتە مە قاراشى. ۇش-تورتەۋ مە ءوزى؟
— جىلقى عوي، كوكە.
— قاپ، جامالداتقىر... تاعى دا ۇيىردەن ءبولىنىپ، ەگىسكە بەت العانىن ءقاراشى-ا؟! نە ىستەسەم ەكەن، ىقسانجان، سەن «جارماعا» تارتا بەر. مەن مىنالاردى قايىرمالاپ قايتايىن.
اكەسى اتىن تەبىنىپ جىبەرىپ، بەلدەن اسىپ بارا جاتقان قارا نوقاتتاي جىلقىعا بەت الدى. ول تاڭ الدىنداعى جاسىل دالادا اعىپ بارا جاتقان جۇلدىز سياقتى ەدى؛ ىقسان ەلەڭدەگەن كوك قۇنانىنىڭ باسىن ىركىپ، ءسال ايالداپ تۇردى دا، ات باسىن كەرى بۇردى. بولماشى، سامال، ءشوپ ءيىسى، وڭاشالىق بويىن بيلەپ، تابان استى ءوزىن باتىر سەزىنىپ قالدى. «قاسقىر كەزدەسسە قورقار ما ەم؟ قۇنان ۇركىپ پالە قىلماسا ءقايتسىن. ايتپەسە، قامشىمەن قارا تۇمسىقتان بەرسەم، سەسپەي قاتار ەدى. اتتەڭ، قولىمدا دويىر جوق. مىناعان ولەدى دەيمىسىڭ. شىبىن شاققانداي دا كورمەس...» ىقسان سەزىكتەنە توڭىرەگىنە قاراپ قويدى. كۇن شاقشيىپ تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن؛ ءشوپ بەتىندە شىق جىلتىرايدى. دالا جاڭا جاندانا باستاعان سياقتى؛ بەزەكتەگەن تورعاي ءۇنى دە ەستىلەدى. «قاسقىردان كىم قورىقپايدى. ول شاپ بەرىپ اتتىڭ تىلەرسەگىنەن السا، قانداي جۇيرىك، جۇرەكتى دەگەنىڭنىڭ ءوزى زىتىپ وتىرار. قاشساڭ قۇتىلارسىڭ، ءو نەسى-ەي. جو... مەن قاشپايىم. تيمەسە ءجاي ايداماعان بوپ جۇرە بەرەم. تيسە شە؟ تيسە... باكىمدى الام دا قارسى ۇمتىلام. جارىپ جىبەرەم... جوق. اتتان تۇسپەيىم...» ءىقساننىڭ كوزى سوناداي جەردەگى قىبىرلاعان قارايعانعا ءتۇستى. الگى بۇعىپ جاتقان قاسقىر ءتارىزدى. «ەندى قايتتىم؟» جۇرەگى دۇرسىلدەپ زارە-قۇتى قالماي بارا جاتقانىن سەزسە دە سابىر ساقتاپ، تىستەنە، قايراتتانىپ باقتى. داۋىستاپ كومەككە شاقىرايىن دەسە، اينالا مي دالا، كىم ەستيدى. جانە دە ونىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ ايقايلايدى. «مۇمكىن قاسقىر ەمەس شىعار؟ كوڭىلى ءسال ورنىققانداي بولدى. ەندەشە بۇ نە؟ قوي... اڭىسىن اڭدايىن».
ات تۇياعىنىڭ تىسىرىن ەستىدى مە، قوس جۇدىرىقتاي قارايعان جىبىرلاپ، جاندانا باستادى. الگى قوياننىڭ كوجەگى تارىزدەنىپ قالقيىپ كورىندى دە، قايتا جوق بوپ كەتتى. «قاسقىر ەمەس... سوندا ول نە؟ بودەنە شىعار؟ ونان ۇلكەن. مىنە، قىزىق... تۇلكى مە؟» ىقسان تاڭدانا ات باسىن ىرىكتى؛ ماناعىداي ەمەس، قاۋىپتى مۇلدە ۇمىتقان. موينىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. قارايعان دا اڭسىن-اڭداپ قوزعالمايدى. ىقسانعا ول قايتا ءارى ىسىرىلىپ، قاشپاق ءتارىزدى كورىندى. «بۇ نە؟ ايتەۋىر قاسقىر ەمەس»،— دەپ بالا ويلاپ ۇلگەرگەنشە قۋراي تۇبىندە جاتقان قالقيىپ ورنىنان تۇردى. تۇك تە سەزەتىن ەمەس. ىڭىرسىعان سياقتى ءبىر دىبىس بەرىپ، باسىن ىقسانعا قاراي وقىس بۇردى. قۇلاعى ەربەڭ ەتە قالدى. شاماسى ول بالانى جاڭا عانا كوردى. جالت بەرىپ، سوناداي ءبىر بۇيىردەگى قالىڭ قۋرايعا قاراي سالدى. «مىناۋ كيىكتىڭ لاعى عوي. قاشىپ كەتەر مە ەكەن؟ قوي... قۋىپ ۇستاپ الايىن». ىقسان كوك قۇنانىن تەبىنىپ، جۇيتكي جونەلدى. ءاپ دەگەنشە، لاققا جەتىپ-اق قالعان، الگى جالت بەرىپ قىرلىققا قاراي. قۇلدىراڭداي جانۇشىردى. بۇرىلىپ كەيىن قايتپاق بوپ بالا ءبىر ىڭعايلاندى دا اسەم، اق الا لاقتى قيماي تاعى دا ىزىنە ءتۇستى. ەلىرگەن قۇناننىڭ باسىن قول بەرىپ، اعىزىپ كەلەدى. مىنە، جاپىرىلىپ ءشوپ تە، بۇلدىراپ قازان-وشاق ورنى دا، قايداعى ءبىر مال سۇيەگىنىڭ قاڭقاسى دا كەيىندە قالىپ جاتىر. جەلىگىپ العان ات جەر تىنىسىن قۋىرىپ بارادى. لاقتىڭ تايراڭداعان تىرسەگى دە انىق كورىنە باستادى. ءىقسان ات ۇستىنەن ءىلىپ اكەتپەككە ىڭعايلاندى دا، ونىسىنان تابان استى اينىدى. بۇرىن-سوڭدى ىستەپ كورمەگەن؛ ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن عوي. جاناسا بەرە بوي سوزىپ، ەڭكەيە قامشىمەن وستىرتا تارتىپ-تارتىپ جىبەرمەككە بەكىندى. بۇل ءتاسىل ات ۇستىنەن ءارى قاۋىپسىز، ءارى اڭدى السىرەتەدى. كەيىن ەش قيىندىقسىز اتتان ءتۇسىپ قولمەن ۇستاپ الۋعا بولادى.
ءىقسان ويلاعانداي لاق وڭاي تۇسەر ەمەس؛ دۇسىرلەتىپ كەپ ەڭكەيە بەرگەن؛ الگى بۇعىپ جاتا قالدى. كوك قۇنان ۇستىنەن اتىلىپ ءوتىپ كەتتى. سوناداي ۇزاپ بارىپ قايتا ورالعانشا، ول بۇرىلىپ كەيىن تارتتى. ايتسە دە لاقتىڭ بۋىن-بۋىنىن ۇساق ءدىرىل بيلەپ، السىرەي باستاعانىن سەزىندى. جۇرەگى القىنىپ تا ءبىتتى. ول «ءولدىم» دەپ ويلادى. تابىننان ءبولىنىپ، كوز جازىپ قالعانىنا ىلكىدە قۋانسا دا، ەندى قاتتى وپىنا باستاعان. بەكەر قاۋىپتەنبەپتى، جاۋ اياق استى تاپ كەلدى. مىنە داۋىلداتىپ تونە ءتۇستى... ءقازىر بۇقپاسا باسى مىلجا-مىلجا ەزىلىپ قالادى.
ول كوزى جاۋدىراي سايدىڭ جيەگىنە كەپ قۇلادى. قارا تور بوپ اتتى بالا دا جەتتى؛ ەكى رەت اينالىپ ءوتتى. مۇرىن ءۇستى شىپ-شىپ تەرلەپ، ءجۇزى كۇرەڭىتىپ كەتىپتى. ابدەن قىزىنىپ العان؛ ۇرماقشى بوپ ۇمسىنادى. ايتسە دە ونىڭ ىڭعايى كەلمەي-اق قويدى. قۇنان ۇركەكتەپ، قامشى سىلتەر جەرگە جاقىنداتپاي ىتقىپ كەتە بەرەدى. ءىقسان دا ابدەن داعدارىپ تۇر. ەندى نە ىستەيدى! جەردەگى لاق تا اياعىن سوزىپ جىبەرىپ، قوس ءبۇيىرىن سوعىپ جاتىر. ىقسان جانىنان كوكەسى بەرگەن شىناشاقتاي باكىسىن شىعاردى؛ كانىگى اڭشىلارداي باۋىزداپ الماق ءتارىزدى. پىشاقتى اۋزىنا تىستەپ، اتتان تۇسە بەرگەن، لاق تاعى دا تۇرا قاشتى. ول ماناعىدان بەرى اجەپتاۋىر تىنىعىپ العان. ىقسان اتىنا قايتا قونعانشا قالىڭ قۋرايلى سايعا تاياپ تا قالدى. جاس اڭشىعا لاقتىڭ الداعانى باتتى ما، قالاي؛ كوك قۇنانعا ۇستى-ۇستىنە قامشى باستى. بۇ جولى ول ەكپىندەتە جەتكەنمەن اسىپ كەتپەي، تىزگىندى تەجەي تارتىپ، الدىن كەس-كەستەي بەردى. كيىكتىڭ العان باعىتىنان تايىپ، جالت بەرمەيتىنى، ەرەگەسىپ، قالاي دا ءوتىپ كەتۋگە تىرىساتىنىن ول بىلمەيتىن. لاق تا بولسا كىشكەنتاي كيىك قوي، كەرى بۇرىلمادى. قالىڭ قۋرايعا كەلە قويىپ كەتتى؛ جاپىرىلا ءتۇسىپ، سىنا قويماعان قۋراي لاقتى تەلپەك قۇرلى كورمەي كەرى لاقتىرىپ تاستادى. «ءا، بالەم، سولاي ما؟ قۇتىلماق ەڭ عوي، كانە، ەندى قاشىپ كورشى»،— دەيدى بالا ات ۇستىنەن مىسقىلداي كۇلىپ. جاسىل ءشوپ ۇستىندە ءبۇيىرىن سوعىپ لاق جاتىر. ءدىر-دىر ەتەدى. كەنەت ول كيىكتىڭ تەكەسى بوپ، مىناۋ بالا سوقتالداي جۇيرىك مىنگەن جىلقىشى بولسا قايتەر ەدى؛ اناۋ، ۇشى بىزدەي باكى قانجارعا اينالىپ، جاسىل ءشوپ ۇستىندە القىزىل قان ۇيىپ قالار ەدى-اۋ...
ىقسان لاقتىڭ مولدىرەگەن جانارىنان دارمەنسىزدىكتى، مونشاقتاي جاستى كورىپ، ىركىلدى. تۇرا قاشار ما ەكەن دەپ جەرگە تۇسپەك ىڭعاي تانىتىپ ۇمسىنعان، لاق قوزعالمادى. ول دىبىسىن شىعارماي: «اپاتاي، اپاتاي... مەنى ءقازىر... باۋىزدايدى. سەن مەنى ەندى ءتىپتى دە كورمەيسىڭ»،— دەپ ءۇنسىز، اناسىمەن قوشتاسا جىلاپ جاتقانداي.
جاس اڭشى ءبىرتۇرلى قوبالجىپ، ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. ات باسىن كەرى بۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتى. لاق قالىڭ قۋرايلى سايدا قالا باردى. «كەشكە اناسىنا جولىعادى»،— دەپ ويلاعان ەدى-اۋ سوندا بالا ىقسان. ءيا وعان دا تالاي جىل ءوتتى.
«مىنە، مىناۋ سول دالا... كۇزگى دالا. «جارمانىڭ كەزەڭىنە دە ءىلىنىپ قالىپپىن-اۋ. اناۋ كىم؟ اۋدانعا باراتىن ۇلكەن جولدان بەرى بۇرىلدى عوي. «ۇستىندەگى پالتو ما؟ جو... جوق، شينەل... باسىندا پيلوتكا... ءبىزدىڭ اۋىلدىكى بولعاي ەدى دا...» ىقسان اتىنىڭ باسىن جالعىز جاياۋعا قاراي بۇرىپ، قامشىمەن ساۋىردان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. جامان تۇعىر شوشىنا سەلت ەتىپ، جۇلقىنا جونەلدى. «جاقسىلىق حابارشىسى بولعاي ەم. اياق الىسى شيراق. وسى جەردىكى سياقتى ما؟» — ءبىر يىعىنا اسىپ العان اسكەري قاپشىعى بار سولدات تا وزىنە قاراي سالدىراپ كەلە جاتقان ات اربالىنى اڭداپ توقتادى. «ويپىر-اۋ، مىناۋ بالىم... بالىم قاريانىڭ بالاسى عوي. قارا قاعاز كەلگەنى قايدا. ءيا، ءيا... اسقار. سول... جۇدەۋ ەكەن. كۇلىپ تۇر».
— اسقار اعا، ءسىزبىسىز؟ — دەدى ىقسان اپتىعا، دەلبەنى شىرەنە تارتىپ.
— ىقسان... امان با؟ ءيا، مەنمىن.
— ءتىرى مە ەڭىز؟..
— ءيا... باۋىرىم...
ىقسان اربادان ءتۇسىپ قارسى ۇمتىلدى. ەكەۋى قۇشاق تاسىپ تۇر. ءۇنسىز... دالا دا، كۇن دە، «جارما» جوتاسى دا ءۇنسىز...
* * *
وزەننىڭ شاپپا، تىك-تىك جارقاباعىندا قوربيىپ وستاپ وتىر. شينەلىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان، قولىندا سىرىقتاي ۇزىن قارماقتىڭ سابى، ەكى كوزى شىمىرلاعان cۋ بەتىندەگى بارماق باسىنداي قالىتقىدا. الگى ءسال بۇلكىلدەي ءتۇسىپ، باتسا بولعانى «سىر» ەتكىزە جوعارى سەرپە تارتادى. قاسىندا ەكى بالداعى، قاڭىلتىر قالبىرعا سالىنعان اق كوڭ قۇرتى، شاعىن سولدات قاپشىعى، ءۇش-تورت بالىق جاتىر. جۇمىستان كەيىنگى كۇندەگى داعدىلى تىرلىگى وسى. انە ءبىر قاتتى جاۋىن بولماسا، وتكىنشى جاڭبىر، ازىناعان قارا سۋىق جەل-قۇزعا ءمان بەرمەيدى.
بۇگىن كۇن الابۇلت. جاڭا عانا سىركىرەپ جاۋىن وتكەن. ادەتتە بالىق قارماقتى تاڭعى تىنىشتىقتا، نە وسىنداي جاڭبىرلى شاقتا جاقسى قابادى؛ وستاپ مۇنى دا بىلەدى. تەك ءبىر تۇسىنبەيتىنى جەرگىلىكتى حالىق بۇلاي بالىق اۋلامايدى ەكەن؛ ونى ىقسان دا، يساحمەت تە، ءتىپتى قوجان دا ەرسى كوردى: «سىرىق باسىنا ءجىپ بايلاپ، وعان ءبىر-اق قارماق جالعاپ نە وندىرەسىڭ؟ سەن ۇزىن جەلى جاسا، سونىڭ بويىنا ءۇش-تورت قارماقتى بولەك جىپپەن ءتىز، كوگەن سياقتاندىرىپ، باسىنا سالماقتى تەمىر ءىل دە وزەننىڭ ورتاسىنا جەتكىزە بۇلعاپ-بۇلعاپ لاقتىر. جاعادا قازىعى بار. قارماق ابدەن اعىسپەن ىعىپ، باتقاننان كەيىن ءسال وزىڭە تارت تا قازىقتىڭ قاسىنا مايىسقاق شىبىق شانشىپ سوعان جەلىنى ەكى ورا. مىنە، سول ساعان قالىتقى. بالىق تۇسكەن كەزدە شىبىق باسى ىلگەرلى-كەيىن سەرپىلىپ تەربەلە باستايدى. ول بالىقتىڭ قاپقاندىعىنىڭ بەلگىسى. اقىرىن ەپپەن جەلىنى جيناپ الساڭ ءبىر ەمەس، ءۇش-تورت بالىقتى ءبىر-اق شىعاراسىڭ. مىناۋىڭ دەگەن انشەيىن بالانىڭ ءىسى عوي» دەگەن ەدى. اڭگىمە كوپ ۇستاۋدا ەمەس، قىزىعىندا ەكەنىن تۇسىنگىلەرى كەلمەيدى. «ۇلكەن بالىق قاپپايدى، ىلعي شاباق ىلىگەدى»،— دەيدى. «ە، مەيلى... وسى دا جەتەدى». وستاپ باسىنداعى كونەتوز، قارا ەلتىرى بوركىن باسا كيىپ قويدى. ءۇي يەسى كەمپىر-شال: «قۇلاعىڭدى فۋراجكادان جەل قارمايدى. بالامدىكى ەدى، سەن ال. وزەن جاعاسى سۋىق»،— دەپ بولماي كيگىزگەن، سوعان وسى ءقازىر قاتتى رازى. جىپ-جىلى ەكەن. سىركىرەپ ەتە شىققان جاۋىندى دا ەلەمەگەنى كيىمىنىڭ جىلىلىعى عوي. وتكەندە فۋراجكامەن كەلگەندە باسى اۋىرىپ، قۇلاعى شانشىپ بەرەكەسى كەتكەن تۇعىن.
«وتە كەدەي اۋىل. پەيىلدەرىنە قاراساڭ ءبارى دە باي، اقجارقىن، اشىق جاندار. جەرى دە وڭدى. نە ەكسەڭ دە شىعادى. جاقسى ءبىلىمدى باسشى كەرەك. ىقسان ويى ورىندالسا، سوعىستان كەيىنگى ەڭ داۋلەتتى كولحوزدىڭ ءبىرى بولادى. ايتسە دە ەگىس ەگۋ، باقشا سالۋعا كەلگەندە ەنجار. سامارقاۋ تىڭدايدى. مۇمكىن بۇرىن جەرمەن اينالىسپاعاننان دا سولاي شىعار؟ كوڭىلدەرىندە سەنىم از. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعالى دا جيىرما جىلدان استى، نەعىپ بۇعان دەيىن جيدە-جەمىس وتىرعىزباعان؟ ەندىگى ءۇمىت جاستاردا. قوجاندار استانادان وقۋ ءبىتىرىپ، تۋعان اۋىلدارىنا ماماندانىپ ورالسا، بۇل ولكەنى گۇل-باققا بولەۋى عاجاپ ەمەس. بۇكىل اۋىلدا ەكى-اق ءۇي اۋلا ىشىنە تال وتىرعىزىپتى. جەكسەن قارت پەن كەنجەقىزدىڭ ءۇيى. قارتتى تۇسىنۋگە بولادى. ول سوۆەت ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن ءوزى ايتسا، ورىس پومەششيگىنىڭ مالىن باققان باتراك. ەگىستىگىن دە كۇزەتىپ، قاۋىن-قاربىز، اسقاباقتارىن دا جيناسىپتى. كورە ءجۇرىپ سولاردان ۇيرەنگەن، بىلگەن. ال، كەنجەقىز شە؟ «ول بالىقشىنىڭ قىزى»،— دەيدى ىقسان. كىمنەن، قايدان ۇيرەندى؟ كۇيەۋى شارۋاقور بولىپتى. ايتكەنمەن و دا جەر ءجايىن بىلەتىن ورتادان ەمەس كورىنەدى. شوپاننىڭ بالاسى دەيدى. جەكسەن قارتتىڭ اسەرى مە؟ تابيعاتىندا زەرەك، ىزدەنىمپاز ادامدار از با؟ ون جىل مەكتەپتە وقىعان. تراكتوريستىك ماماندىق العان. ءتىرى بولسا، ول جىگىت اگرونوم بولار ما ەدى، كىم بىلەدى؟! ازعانتاي دەمالىسقا كەلگەندە دە ءۇيىن جوندەپ تىنىم تاپپاعان. ناعىز شارۋا جان ەكەن عوي. ەكى ۇلى بار، جاس اكە... ءيا... كەنجەقىز قاتتى سۇيەدى دەيدى. ايتپاسا دا بەلگىلى، ونىڭ ءىسىن اياقسىز قالدىرماي وتىر ەمەس پە؟! ول ەككەن اعاشتى كۇتەدى، كوكتەم شىعا اۋلاسىنىڭ ىشىنە پياز، اسقاباق، كارتوپ، قاۋىن-قاربىز ەگەدى. كۇزدە جيناپ، تۇزدايدى. ءبىر سيىرى، ەكى ەشكىسى بار. ونى باعۋ دا قيىن. قورا-قوپسىسىن تازالاپ، جاز ءشوبىن جيناۋ، باقشاسىن سۋعارۋ، بالالاردى اسىراپ-باعۋ، فەرمادا ىستەي جۇرە، پىشەنگە دە شىعۋ از شارۋا ما؟ شىناشاقتاي بوپ الىپ، سونىڭ ءبارىن قالاي ۇلگەرەدى، ءا؟»
وستاپ وي ۇستىندە قارماعىنىڭ قالتقىسىن باعۋدى دا ۇمىتقانىن ەندى اڭعاردى؛ جەمىن جەپ كەتكەن بە، ونىسى ءمىزباقپاي قالتيىپ قالىپتى. وكىنە، سەرپە سۋىرىپ الدى. «قوي، ۇيگە قايتايىن. بۇگىنگە وسى دا جەتەر. كۇن دە سۋىتىپ بارادى». ول قارماعىن تەز جيناپ، قاسىندا جاتقان بالىقتاردى جىپكە ءتىزدى، قاڭىلتىر قالبىردىڭ قاقپاعىن جاۋىپ قاپشىعىنا سالىپ، يىعىنا ءىلدى دە، بالداعى مەن بالىقتارىن قولىنا الىپ، ورنىنان كوتەرىلدى. بويى تىتىرەنىپ، كادىمگىدەي توڭا باستاعانىن جاڭا سەزدى. بالداعىنا بار سالماعىن ارتا، بەلدەم اعاشىن قارۋلى قولىمەن سىعىمداي قىسىپ ءجۇرىپ كەلەدى.
ول وزەن جاعاسىنان كوتەرىلگەنشە دەمىگىپ، جاۋىرىنى شىپ-شىپ تەرلەپ تە كەتتى. ۇلكەندى-كىشىلى بالىقتاردىڭ دا سالماعى، ءجىپتىڭ دە ساۋساعىن ءتىلىپ بارا جاتقانىن جاڭا اڭدادى؛ ءسال قولىن سۋىتىپ، تەرەڭ تىنىستاپ تۇر. جالعىز اياق سوقپاق اۋىل مەن ەكى اراداعى قالىڭ جىڭعىلعا كىرىپ، كوكتەي ءوتىپ اسادى: ەندى جول جازىقتا، اۋىر تيمەيدى، وعان دا شۇكىر»،—دەيدى وستاپ كۇبىرلەي. وسى اۋىلعا كەلگەلى بىلگەنى دە كوپ. ەل ايتسا، مىناۋ جاتاعان، تىربىق جىڭعىل جەرگىلىكتى حالىققا قۇت. قىس وتىن. قىزۋى كۇشتى، كومىردەي ۇزاق جانادى. بۇتاعىن ارشىپ، قامشىعا ادەمى ساپ جاسايدى. ءوزى عالامات مىقتى دەيدى. سۋعا تاستاساڭ باتىپ كەتەدى، دەمەك تەمىردەي اۋىر. تۇيەگە مۇرىندىق تا جىڭعىلدان ىستەلەدى. ءارى بۇل قالىڭ وسكەن جەردىڭ ءشوبى شۇيگىن كەلەتىن كورىنەدى. قانداي قۇرعاقشىلىق جىلدا جىڭعىل قۋراپ، جەر شاڭىتپايدى دەيدى. Toپىراقتى ۇستايدى. «قىزىق وسىمدىك...»
وستاپ وز-وزىنەن تاڭدانا باسىن شايقاپ قويدى. سوقپاقپەن اقىرىن اياڭداپ، قالىڭ جىڭعىلدىڭ اراسىنا كىردى. الگىندەي بولماي ازىناعان وكپەك جەل تىنىپ، سۋىلداعان ءبىر دىبىس قانا ەستىلەدى. «قاراي كور ءوزىن، كادىمگىدەي ىقتاسىن-اي». ەل اۋىل توڭىرەگىندەگى مىناۋ جىڭعىلداردى وتىنعا دەپ شاۋىپ، قىستىڭ كوزى بوزقىراۋدا دا تيمەيتىنى قالاي؟ سونداي زاڭ بار ما؟ قالاي ساقتاپ وتىر؟» — دەگەنىندە، ىقسان: «بۇنى شاپسا، كەيىن كوكتەمدە لاق، قوزىسىن، بۇزاۋىن قايدا باعادى؟ شىلدەدە ءشوپ قۋراعاندا، وزەن بەتتەن سوققان ىزعارلى جەل جەردىڭ توپىراعىن سۋىرىپ اۋىلدى شاڭ، توپىراق باسپاي ما؟ مىنە، سوندىقتان ەل ەرتەڭگىسىن ويلاپ بۇعان تيمەيدى»،— دەدى. وتە اقىلدى ءىس. ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن. ايتپەسە، اۋىل اينالا جىڭعىلدى ءبىر قىستا-اق وتاپ، بىتىرەر ەدى.
— بالىقشى جولداس، امان با؟
داۋىس شىققان جاققا جالت قاراپ، وستاپ ىركىلە بەردى. سالت اتتى، باسىنا شاشاقتى قوڭىر الا شارقات تارتقان اقسارى كەلىنشەك بۇيىردەگى كولدەنەڭ جولمەن تونە كەلىپ-اق قالىپتى.
— و، عايشا، سالەمەتسىز بە؟ — دەدى وستاپ كۇلىمدەي كولحوز باسقارماسىن تانىپ.— مىنە، ءويسىتىپ جۇمىستان سوڭ بالىق اۋلايمىز.
— وتە جاقسى. بالىق اۋلاعان دا — دەمالىس.
ول قىزىل ەتىكتى ۇزەڭگىدەگى اياعىن شىرەنە شالقايىپ، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي دوعالانا بىرىنە-بىرى جالعاسىپ كەتكەن قويۋ قارا قاسىن كەربەزدەنە كەرىپ قويدى. جاسىل يۋبكانىڭ استىنان قالامپىر ءتۇستى شالبار كيىپتى، ۇستىندە كۇپەيكە. كوزى دە ۇيالى ۇلكەن، قۇس مۇرىن. وڭ جاق بەتىندە تارىنىڭ تۇيىرىندەي مەڭى بار. ءتۇن قاتىپ، ۇيقىسى شالا، قاجىپ جۇرگەن سياقتى؛ ءوڭى سىنىق. كوز استى قالتالانىپ تۇر. «ءوزى قازاق ايەلىنەن گورى وزبەك قاتىندارىنا ۇساي ما، قالاي؟» — دەپ ويلادى وستاپ. ءۇش فەرما، الىستاعى وتار، ولاردىڭ وتىن-سۋى، ءشوپ ءبارى-بارىسى ءبىر وسىنىڭ موينىندا. از شارۋا ەمەس. اي، ايەل ادامعا قيىن-اۋ».
ات ۇستىنەن شىرەنە وتىرىپ، جەردەگى اداممەن سويلەسۋدىڭ ابەستىگىن ول ەندى سەزىپ، سەكىرىپ ءتۇستى. تورقاسقا بەستى اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، ەدىرەڭدەي قالدى دا، جەر تارپىپ توقتادى. باسقارما تىزگىنىن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا ءىلىپ، وستاپتىڭ بالداعىنىڭ جانىندا بۇلعاقتاپ تۇرعان بالىقتى الىپ:
— جۇرە سويلەسەيىك، سىزگە اۋىر بولماسىن،— دەدى. قانجىعاسىنا بايلاپ، اسكەري قاپشىعىن ەردىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ تاستاي سالدى.— قالاي، ءبىزدىڭ اۋىل سىزگە ۇناي ما؟
— ۇنايدى. حالىق جاقسى.
— باسقارما جامان عوي.
ەكەۋى قاتار كەلەدى. كەلىنشەك جىگىت جۇزىنە كۇلىمدەي قارادى.
— نەگە؟ باسقارمانىڭ ازىرگە جاماندىعىن كورگەنىم جوق. جۇمىس بەردى، جىلى قابىلدادى. ماعان سو دا جەتەدى.
— ە، وندا دۇرىس. ۇستاحانا قالاي؟
— جامان ەمەس، تەك وتىن جاعى قيىن بوپ ءجۇر. شىركىن، كومىر تابىلسا عوي.
— اعاش از با؟
— اعاشپەن تەمىر ۇزاق قىزادى. جىلۋى از.
— ويلاستىرىپ كورەيىك. قالادان سۇرارمىز. زاۆودتىڭ ديرەكتورىن تانۋشى ەدىك،— دەدى عايشا ويلانا.
— عايشا قايىروۆنا، سىزگە ءبىر سۇراق بەرۋگە بولا ما؟
— سۇراڭىز،— دەدى باسقارما كۇلىمدەپ.
— ءسىز قانشاداسىز؟ ارينە ايەل ادامنىڭ جاسىن سۇpay ىڭعايسىز، دەگەنمەن دە؟
— ۋاقاسى جوق... وتىز ۇشتەمىن.
— و، تىپتەن جاس ەكەنسىز عوي. قانشا بالاڭىز بار؟
— و، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز بىرەۋ ەمەس پە ەدى؟ جارايدى، ايتايىن... بەس بالا.
— ءبارى دە ۇل ما؟
— جوق ەكەۋى ۇل، باسقاسى قىز. قولىمدا ەنەم مەن اتام، ءوزىم. ۇزىن ۇرعاسى ءبىر ۇيدە سەگىز جانبىز. كۇيەۋىم بەلورۋسسيا مايدانىندا. بۇگىن حات الدىم. امان...
— و، قۋانىشتى ەكەنسىز عوي. ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن.
— راقمەت...
— ءسىز وسىندا نەگە تۇرمايسىز؟
— كەڭسە اۋدانعا جاقىن فەرمادا. بالالار دا سونداعى مەكتەپتە وقيدى. ءبىز وتىرىقشى ەلمىز عوي، كوتەرىلىپ كەتۋىمىز قيىن. اۋدانعا قاراستى كولحوزداردىڭ ىشىندەگى ءىرىسى بىزدىكى. كوپشىلىگى ۇساق شارۋاشىلىقتى كولحوزدار.
— ايەل ادام، سىزگە اۋىر دا شىعار؟
— ءيا، اۋىر... كوپ كەشىكپەي باسقارمالىقتى تاپسىرام. «ايەل باسقارعان ەل وڭا ما؟» دەپ ۇرىككەندەر العاشىندا كوپ بولعان. ءبارى دە وعان ۇيرەندى. ەل وڭدى ەمەس نە؟ تالاي قيىندىقتان وتتىك.
— و بەكەر ءسوز...
— بەكەر ەمەس. ءالى دە سولاي ويلايتىندار بار. ءقازىر ايەل باسقارمالاردى ەركەكتەرمەن الماستىرىپ جاتىر. ماعان دا كەزەك جەتكەن،— دەدى عايشا كۇلىمدەپ.— ءبىز ءوز مىندەتىمىزدى ادال وتەدىك. ەل الدىندا ارىمىز تازا. مىنە اۋىلعا دا كەلدىك. ال، cay بولىڭىز. مەنىڭ ىقسانعا سوعىپ، شوپاندارعا اساتىن شارۋام بار.
وستاپ باسقارمانىڭ ۇسىنعان قولىن ايالاي الىپ:
— جالپى ءسىزدىڭ ۇلتىڭىز كىم؟ — دەدى.
— كىم بولۋشى ەدى؟ قازاقپىن.
— مەن ءسىزدى وزبەك، نە تاتار ما دەپ ويلاعام.
— جوق... تازا قازاقپىن. مىنە، بالىعىڭىز، قابىڭىز.
— عايشا قايىروۆنا، بالىق الىڭىز. وتىنەم.
— راقمەت... مەن ءالى تالاي جەردى شارلاپ قايتۋعا ءتيىسپىن. تاعى بىردە الارمىن،— دەدى دە، باسقارما اتقا جەپ-جەڭىل قونىپ ءجۇرىپ كەتتى.
باسقارما ايەلدى وستاپ كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ، اۋىل ءى كوشەسىنە كىردى. بالداعىنىڭ جانىندا بالىقتارى بۇلاڭداپ كەلەدى. قاراڭعىلىق تۇسكەن. اۋىل كوشەسى مۇرجالاردان كوتەرىلگەن تەزەك، قي، اعاشتىڭ كوگىلدىر تۇتىنىنەن تۇنىپ تۇر. كوزدى اشىتىپ، قولقانى اتىپ بارادى. «بۇنىسى نە؟» ۇيىتقىعان جەل اۋلا، قورا، كوشەلەرگە قۋىپ تىعىپ، كوككە سەيىلتەر ءتۇرى جوق. ۇلكەندى-كىشىلى ءارقيلى تەرەزەلەر ىشتەگى شام جارىعىنان سارعىشتانا جىلتىراي قالىپتى. جارتىلاي ماتا، گازەت تۇتقان. «ءبارى دە كۇندىزگى كۇيبەڭ تىرلىكتەن باستارى بوساپ، كەشكى اسقا كىرىسكەلى جاتقان بولار؟! قاي تەرەزەدە قۋانىش؟ سىرتتاي توپشىلاۋ مۇمكىن بە؟ «قارا قاعاز» الماعان ءۇي از. قاسىرەتتى جارىق كوپ-اۋ. ءيا، ءبارى سوعىستىڭ كەساپاتى. سوعىستان كەيىن راديو تورابى، ەلەكتر شامى دا جۇرگىزىلەر. سو كەزدە مىناۋ تەرەزەلەر دە ۇلكەيىپ، ساۋلەلەرى كوشەگە دە تۇسەدى. Miنe، كەنجەقىز ءۇيى. سىرتى اكتەلگەن، توبەسى يتارقا قامىس. ۋكراين دەريەۆنياسىنان اكەلىپ، قازاق اۋىلىنا قوندىرا سالعانداي». ءۇيدىڭ قاقپا الدىنا جەتىپ وستاپ ىركىلە بەردى. كوز الدىنا بيازى ءۇندى، قارا تورى كەلىنشەك كەپ تۋرا قالدى. «جانى نازىك، كىسىنى اياعاش-اق. ءتىپتى ەكى بالانىڭ اناسى دەيتىندەي ەمەس، ءوزى بالا». ەڭ العاش كورگەنىندە قىز با دەپ تە قالعان وستاپ. بۇنىڭ بالداعىن الىپ بەردى. سونسىن بالىم قاريانىكىندە بىرگە وتىردى. قوناقتىقتان كەيىن قوجان، ساۋلەلەرگە ەرىپ، ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالدى. كەشە ۇستاحاناعا اكەلىپ، ساماۋىرىنىن تۇپتەتىپ الدى. اقشا جوق، ەكى كەسەدەي تارىسى بار. «الىڭىز»،— دەيدى. مەن ءبىر اقى سۇرايتىن ادامداي-اق. قاباعىمدى ءتۇيىپ، «مىناۋىڭىز نە؟» دەپ ەدىم، قىسىلىپ قالدى. وستاپ ىشكە كىرۋگە جۇرەگى داۋالاماي سىرت اينالىپ كەتتى، جۇرە ءتۇسىپ، تاعى توقتادى. ءبىرتۇرلى سول ايەلدى كورگىسى كەلەدى. بۇرىلىپ ارتىنا قاراپ تۇر. «تەرەزەسىندە جارىق بار. نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ ويباي-اۋ، مىناۋسى نە؟» كىشكەنە ەكى تەرەزەسىنىڭ بىرەۋىنىڭ شىنىسى جوق. ىشتەن جاستىق تىعىپ، بىتەپ قويىپتى.
وستاپ ەندى توقتامادى. ۇيىنە قاراي اسىعا اياڭداپ كەلەدى. ەكى مارتە بالداعىن تاسقا سوعىپ، ۇشىپ تا كەتە جازدادى. بۇلعاقتاعان بالىقتىڭ شىرىش قۇيرىعى ساۋ اياعىنىڭ تىزەسىنە ءتيىپ، ابدەن شالبارىن لاستاپ بىلعانعانىن دا ەلەيتىن ەمەس. جارتىلاي اشىق قاقپانىڭ ەسىگىن، قۇتىرىنا تەۋىپ كەپ جىبەردى دە، ءبىر قىرىنداي كىردى.
ۇيدەن پالتوسىن كويلەك سىرتىنان جەلەڭ جامىلىپ، شوقشا ساقال، باسىندا قارا تاقياسى بار قارت شىقتى.
— وۋ، وستاپ، اجەپتاۋىر بالىق ۇستاپسىڭ عوي. جارايسىڭ،— دەدى ول كۇلىمدەي.— سازان، كوكسەركە، سازان... مىناۋى نە؟ سىلا ما؟
— ءيا.
— كوكسەركە قۇرتقا تۇسپەيتىن ەدى. بۇ قالاي؟
— شاباق ىلىنگەن دە، ونى كوكسەركە قاپقان بولار.
— مۇمكىن...
بالىقتى جىبىنەن ۇستاپ، قارت قولىمەن سالماقتاپ تۇر.
— ون شاقتى كەلى تارتىپ قالادى-اۋ دەيىم.
— جەتى-سەگىزگە بارادى...— وستاپ شينەلىنىڭ جەڭىمەن ماڭداي تەرىن ءسۇرتىپ، «ۋف...» — دەپ قويدى.
— سەن ۇيگە كىرە بەر. كەمپىر ارشىپ تاستاسىن.
— بىرەۋىن... جوق، ەكەۋىنە تيمەسىن. كورشىگە اپارايىن.
— كىمگە؟
— كەنجەقىزدىكىنە...
— ە، ونىڭ ءجون. سورپالاسىن كىشكەنتايلارىنا.
— ايتپاقتايىن، اقساقال... ءسىزدىڭ قورادان بىر-ەكى ەسكى تەرەزەنىڭ شىنىسىن كورگەن سياقتى ەدىم.
— ە، ونى نەعىلاسىڭ؟ — دەدى قارت مىناۋ جالعىزباستى، ورىس جىگىتىنىڭ نە ىستەگەلى جۇرگەنىن تۇسىنە الماي. جۇزىنە ۇڭىلە قارايدى.
وستاپ ءسال قيپاقتاپ قالدى. تاعى دا كەنجەقىزدىڭ اتىن اتاۋعا، الدەنە ويلاپ، ادال كوڭىلىن تەرىسكە جورىماس پا ەكەن دەگەندەي ءقاۋپى بار. جەسىر ايەلگە ءسوز ەرگىش. جاۋلىعىن بولماشى كەربەز سالىپ، كوشەدەن قايقالاڭداپ ءبىر وتسە دە، جىمىسقى كوزدەر جىلتىڭداپ، سىپسىڭ ەرىندەر سىلپ ەتىپ، «بەتىم-اۋ» دەپ كىرجيسە قالاتىندارىن بىلەتىن ەدى. سونان ىعىستاپ تۇر. ورىنسىز تاماعىن كەنەپ:
— ءبىر جولداستىڭ تەرەزەسى سىنىپتى،— دەدى.— قول ءۇشىن بەرۋ كەرەك.
شال بۇ جولى، «قاي جولداس» دەپ تاقىمدامادى. الاكەۋگىم اۋلا ىشىندە ۇزاق كىدىرىپ قالعانىن دا جاڭا سەزىنگەندەي، جاۋىرىنىنان سۋسي بەرگەن پالتوسىن قايتا تۇزەي جامىلدى دا:
— ە، الا عوي،— دەدى.— توقتا، مەن ساعان شىنى كەسەتىن الماسىمدى اكەپ بەرەيىن.
— شەشەيگە ايتپاي-اق قويىڭىز، اقساقال.
— ە، ونىڭ جۇمىسى نە؟ — شال اپتىعا باسىپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
وستاپ جان قالتاسىنان شىلىم شىعارىپ، گازەت قيىندىسىنا وراپ جاتىر. انە، ول قولىنا اق تاس پەن بارماقتاي ارا سىنىعىن الىپ ۇرىپ قالىپ، ۇشقىنداتا پىلتەنى تۇتاتتى. اۋزىنداعى شىلىمعا تيگىزىپ، قۇشىرلانا سوردى. سىرىڭكەنىڭ قات كەزى، اسكەردەن كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگىندە وسىنداي وتتىق بولاتىن. وستاپ پىلتە مەن تاستى، ارا سىنىعىن ءتوس قالتاسىنا سالىپ شينەلىن تۇيمەلەدى. جەل ۇيىتقي سوعىپ، جىگىت اۋزىنداعى شىلىمدى ۇشقىنداتا ءتۇستى.
— وستاپ، بەرى ءجۇر.
شال پالتوسىن تاستاپ، كۇپەيكە كيىپ شىعىپتى. قوراعا بەتتەپ بارادى. وستاپ سوڭىنان ەردى.
— مەن ءقازىر... مىنانى جان قالتاڭا سال، ءتۇسىپ قالماسىن،— دەپ شال قورانىڭ اۋزىنا جەتە كەيىن قايىرىلىپ، قولىنا اعاش ساپتى، كىشكەنتاي الماستى ۇستاتتى.— مەن الىپ شىعايىن، كۇتە تۇر.
— قورا ءىشى قاراڭعى ەمەس پە؟
— دانەڭە ەتپەيدى، تابام.
قارت قوراعا كىرىپ كەتتى. كوپ كەشىكپەي قايتا كورىندى. قولىندا شىنى، ۇزىن ءجىپ. وستاپ كومەكتەسپەك بولعان:
— سابىر ەت، ءوزىم بالىقپەن بىرگە بايلاپ بەرەيىن. ويتپەسە، قالاي الىپ جۇرەسىڭ؟ — دەدى. ەكى ۇلكەن بالىق پەن شىنىنى قوسارلاي شاندىپ، وستاپتىڭ ساۋ اياعى جاعىنداعى بالداققا تاڭىپ تاستادى.— جولداسىڭا سوقپاس بۇرىن بالىقتى بەرىپ كەت.
— ماقۇل، اقساقال...
وستاپ قاقپانىڭ باكەنە، تاقتايدان ىستەلگەن ەسىگىنەن شىعىپ، كوشەنى بويلاپ كەلەدى. «كەنجەقىز نە دەيدى؟ سىزگە تەرەزەمدى بۇتىندەڭىز دەدىم بە؟ بۇنىڭىز نە؟ كەرەگى جوق. بىرەۋ-مىرەۋ كورە قالسا، ۇيات ەمەس پە؟ — دەسە قايتتى؟ ىڭعايسىز بولماس پا ەكەن؟ قايدان ەلپىلدەپ، قۇلشىنىپ كەتتىم؟ ءتۇن عوي. ەشكىم مۇنىمدى كورمەس...» وستاپ قارسى الدىنان وڭكيىپ، تاپ كەلگەن بۇزاۋداي توبەتتەن ىعىستاپ توقتادى. الگى ۇرمەيدى، نە ايبات شەگىپ ىرىلداماي، ماڭقيا قاراپ تۇر. «ءۇش اياقتى بۇ نەعىلعان ماقۇلىق؟» دەيتىن ءتارىزدى. «كىمنىڭ ءيتى؟ جەكسەن قارتتىكى مە؟ ۇندەمەي كەپ قاباتىن يت پە؟» جۇدىرىقتاي قارا تۇمسىعىن سوزىپ ءيىس الدى دا، وستاپتىڭ ىق بەتىنە ويىستى. «ءىرىسىن-اي... قاسقىر الاتىن توبەتتەرى وسى بولار».
— كەت... جوعال! — دەدى وستاپ باتىلسىزداۋ كۇڭك ەتىپ.
توبەت مارعاۋ اياڭداپ، ءارى استى. وستاپ الدەنەدەن قىسىلىپ، تەرلەپ كەتتى. ارينە، ول يتتەن قورىققان جوق. بەي ۋاقىتتا كوشەدە تانىس اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى جولىعىپ: «بالىعىڭ، شىنىڭ نە؟ — دەپ تۇرىپ السا قايتتىم؟» — دەگەندەيدەن قينالعان. ابىروي بولعاندا جان بالاسى كەزىكپەدى. جۇرەگى دە لۇپىلدەپ، تىنىشتىق تاپتىرار ەمەس. انە، وگىز اربالى ءوتىپ بارادى. «ول كىم؟ قايدان كەلەدى؟»
وستاپ ورنىنان قوزعالمادى. كوزدەن تاسالانىپ، قالتارىس ءبىر بۇيىردەگى كوشەگە بۇرىلعاندا عانا ءجۇردى. بالداعىن سىلتەي تاستاپ، جىلتىراي شامى كورىنگەن كەنجەقىز ۇيىنە جەتكەنشە اسىق. ەندى ول نەگە، قالاي كەلگەنىن دە جاسىرماي، سۇيەتىنىن دە سەزدىرمەككە بەكىندى: بويىن بەلگىسىز ءبىر سەرگەكتىك، باتىلدىق بيلەپ العان. كوپ بولسا: «ماعان ءسىزدىڭ جاردەمىڭىز قاجەت ەمەس. ەكى بالامدى ءوزىم دە اسىرايمىن. قايتەسىز مازالانىپ، وستاپ»،— دەر، باسقا نە ايتادى؟ جالعىز ىلىكتى كىسى عوي. كوڭىل ءبىلدىرىپ، ءسوز سالسام نە سوكەتتىگى بار؟ مەن دە بولاشاقتان ءۇمىتتى جانمىن. سوكپەس... ومىردە ۇندەمەي، ىشقۇسالىقپەن وتكەن جامان. ادام تىرلىكتە قانشا جاسايدى؟ ەلۋ مە، الپىس پا، ونى كىم بىلەدى؟ جيىرما جىلىڭ بالالىق ىردۋ-دىردۋمەن بىتەدى. ءبىزدىڭ قۇربىلاستارىمىز ءتورت جىلىن تاعى قاندى مايدان، سوعىسقا بەردى. ءقادىر تۇتار انا دا، اكە دە، جار دا، بالا دا جوق. جارىق دۇنيەدەن كۇتكەنىم وسى ما ەدى؟ كۇيگەن شوگىردەي جالعىز قالدىم. «ءبىتتىم، قۇرىدىم»،— دەپ تە ويلاعام. جو-جوق، قۇرىماپپىن. ەلگە ءالى دە سەبىم تيەدى ەكەن. كەرەكتىگىمدى سەزدىم. بەيتانىس قازاق ءوزى جاتسىنباي باۋىر تارتتى. «قورىقپا، بەرىك بول»،— دەيدى. جەكسەن قارت ايتقان اقىن ومىرىندەي تىرلىك كەشپەسپىن. و دا جارىق پانيدەن «سابىر» تىلەپ كەتىپتى عوي. سابىر... «سابىر ءتۇبى — سارى التىن»،— دەيدى، قالايشا ادەمى ايتىلعان ءسوز. ءيا، تەك سابىرلىلىق كەرەك». وستاپ وي ۇستىندە كوزىنە ىلعي دا ىستىق تارتىپ، شاقىرعانداي بولاتىن باكەنە ۇيگە قالاي تەز جەتكەنىن بايقاماپتى. مىنە، مىناۋ سول ءبىر جىلى ۇيا. ول الاسا كىسى كىرەتىن ەسىكتىڭ ۇستىنەن قولىن سوزىپ، اقىرىن تەمىر ىلگەشەگىن قايىرىپ تاستاپ، ىشكە ەندى. جۇرەگى قۇرىماعىر تاعى دا اتتاي تۋلاپ جونەدى. «سابىر...» — دەدى وستاپ وزىنە-وزى دەم بەرىپ.
الاكولەڭكە اۋلا ىشىنە كوز تاستاپ تۇر. توردە قاراۋىتىپ مال قورا كورىنەدى. ءۇش-تورت ءتۇپ الما اعاشى تەرەزەگە جاقىن ورىن تەۋىپتى. جاپىراقتان جۇرداي بۇتاقتارى سەلتەڭدەپ، ۇيتقىعان جەلدەن سىلدىر-سىلدىر ەتەدى؛ كەيدە الگى جالاڭاش بۇتاقتار تەرەزەدەن تۇسكەن جارىقتا ىسىلداپ، ايبات شەككەن وق جىلانعا دا ۇساپ كەتەدى. وندايدا وستاپ تىتىرەنىپ، ءبىرتۇرلى تۇلا بويى تۇرشىككەندەي دە بولدى.
«يد...دەت ۆوينا نارودنايا.
سۆياشش...ششەننايا ۆوينا».—
دەپ شىڭكىلدەي اندەتىپ كەپ، اياعىندا:
«ليا-ليا-ليالا لا...
نانا-نا... نا-نا،— »
دەيدى الگى وقىس شىققان داۋىس، قاھارماندىق اۋەننىڭ سوڭىن سيىرقۇيىمشاقتاندىرىپ. شاماسى ءوزى بۇلكىلدەپ كەلەدى. ىرس-ىرس ەتكەن دىبىسى ەستىلەدى. وستاپ ونى كورمەسە دە الاسا قاقپانى قالقالانىپ، سىعالاي قارادى. تۇسىنا جەتكەندە تانىدى؛ ماناي سورلى ەكەن. ىشقىرىن ءالسىن-الى كوتەرىپ قويىپ، بۇلكەكتەپ بارادى. كوڭىلدى. ءبىر ۇيدەن ءبۇيىرى شىعا تويىپ العان ءتارىزدى، بيشارا-اي. ءجۇرىسىن. بۇعان قاراعاندا باقىتتىمىز عوي. سونى دا شۇكىرلىك ەتپەيمىز. اياعىمىز جوق، مۇگەدەكپىز دەيمىز. مەنى كورسە سابيدەي قۋانىپ: «وستاپ... وستاپ، سەن جاقسىسىڭ. بالىق جەيمىز بە، ءا؟» — دەيدى. تاماققا راحاتتانا ءبىر تويعان دا ول ءۇشىن باقىت. ولمەي ءتىرى قالعانىنا بۇ دا قۋاناتىن بولار-اۋ. ويتكەن تىرلىك قۇرسىن». مىناۋ ۇيگە نەگە كەلگەنى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي وستاپ بالداعىنا بار سالماعىن سالا، باتىلدانا ەسىككە بەت الدى.
ورىس ادەتىنشە ەسىكتى اقىرىن تىقىلداتا قاعىپ ەدى، ىشتەن بىرەۋ:
— بۇ كىم؟ — دەدى قازاقشا ۇرەيلەنىپ. «كىم؟»، «ول»، مەن»، «نان»، «بەرشى» سياقتى ءبىرقىدىرۋ قازاق ءسوزىنىڭ پارقىن ۇعىپ قالعان وستاپ:
— مەن... وستاپ،— دەدى.
— ا؟ ەسىك اشىق قوي، كىرىڭىز،— دەپ كەنجەقىز ەسىكتى شالقايتا اشىپ تاستادى. ۇيدەن دالاعا تۇسكەن ءۇشبۇرىشتانعان جارىقتا بالداعىنا سۇيەنىپ، سولبىرايىپ تۇرعان ۋكراين جىگىتىنە جاس كەلىنشەك تاڭدانا قارادى. ءوزى جالاڭباس، ۇستىندە اقسۇر كويلەك. ەسىكتەن سوققان جەلدەن ەتەگى جەلبىرەپ تە كەتتى. «كىرىڭىز...» دەۋ دە ەسىنەن شىققان.
— قايىرلى كەش، كەنجەقىز!
— كەش قايىرلى بولعاي.
— مەن مىناۋ بالىقتى سىزگە اكەلىپ ەدىم.
— راقمەت... نەعىپ تۇرسىز، كىرىڭىز،— دەدى كەنجەقىز قالبالاقتاپ.— كۇتپەپ ەدىم... كەشىرەرسىز.
— ۋاقاسى جوق.
— اكەلىڭىز ماعان. مىناۋ شىنىڭىز نە؟
— ا... مىناۋ ما؟ ءسىزدىڭ تەرەزەڭىزدىڭ سىنىق ەكەنىن كورىپ، ءۇي يەسىنەن سۇراپ العام. ءقازىر سالىپ بەرە قويايىن،— دەدى وستاپ.
— ونىڭىزعا راقمەت. ەرتەڭ ىقسانعا ايتسام با دەپ وتىرعام. بالالار عوي. وي، تەنتەكتەر-اي! ىستەمەيتىندەرى جوق. ءۇيدىڭ ىشىندە اتىسىپ، سوعىسىپتى. گرانات دەپ دوپ لاقتىرسا، ول تەرەزەگە ءتيىپتى. اكەسى كەلگەندە دە ءويسىتىپ، ءبىر بۇلدىرگەن. شىداماي جاعىنان تارتىپ جىبەرگەم، كۇيەۋىم: «كەنجەقىز، ۇل بالانىڭ بەتىنەن ۇرما. ساعى سىنادى. ۇرىس تا قوي»،— دەگەن ەدى رەنجىپ. سول ايتقانى جادىمنان شىقپايدى. ەسىك الدىندا تۇرىپ قالدىڭىز-اۋ.
— وقا ەمەس،— دەدى وستاپ.
— ءۇي يەسىڭىزگە دە كوپ-كوپ راقمەت.
— ولار كىمنىڭ تەرەزەسىن جوندەيتىنىمدى بىلمەيدى.
— ءتىپتى سولاي ما؟
— اۋىلدىق جەر بولعانسىن ءسىزدى سوزگە قالا ما دەگەنىم عوي.
— راقمەت... سوزدەن مەن قورىقپايىم.
— و، مۇنىڭىز ۇلكەن ەرلىك.
— ەرلىك تە سەبەپسىز ىستەلمەيدى. ءجا، مەن بالىقتى ارشىپ، كارتوپ سالىپ قۋىرايىن. شاي قامىن جاسايىن.
— تەرەزەدەگى جاستىقتى ءارى الا سالىڭىزشى.
— ماقۇل،— دەدى دە كەنجەقىز ەسىكتى جاۋىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
وستاپ اقىرىن اياڭداپ، كوشەگە شىقتى. كوڭىلىندە ءبىر جەلپىنىس بار. جۇزىنە نۇر جۇگىرىپ، كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. «ءوزى ورىسشا تاپ-تازا سويلەيدى. قايدان ۇيرەنگەن، ءا؟ كەزدەسكەن جەردە ءىش تارتىپ تۇرادى. باۋىرمال-اق. قانشا كلاسس ءبىتىردى ەكەن؟ اناۋ ىقسان دا، ءتىپتى قوجان مەن ساۋلەنىڭ دە تىلدەرىندە مۇكىستىك كوپ... جاستىقتى الىپتى عوي». وستاپ تەرەزەنىڭ اشىق تەسىگىنە قولىن توسىپ ەدى، ىشتەن شىققان ايەل دەمىندەي ءبىر جىلىلىقتى سەزدى. «ءۇيى جىلى ەكەن...» ول اقىرىن تەرەزە كەنەرەسىن ساۋساعىمەن تازالاپ، اكەلگەن شىنىسىن ولشەپ كەسكەلى تەسىك كوزگە سالىپ كورگەن؛ الگى الماسپەن ءتىلىپ، قيىنداستىرماي-اق ءدال كەلدى. وستاپتىڭ بۇل كۇتپەگەنى تۇعىن؛ وعان دا قۋاندى. «بۇ تەرەزەلەردىڭ راماسى ءبىر شەبەردىڭ قولىنان تۋعان دۇنيەلەر-اۋ شاماسى، ءا؟ عاجاپ... دۇرىس بولدى». سىرىڭكە تالىنداي شەگەلەردى ورىن-ورنىنا قاعىپ جاتىر... «مىنە ەندى ءبىتتى...»
ول الماستى شينەلىنىڭ جان قالتاسىنا اسپەتتەي سالىپ، شىلىم شەكتى. جىلتىلداعان تەمەكىسىنىڭ جارىعىن بىرەۋ-مىرەۋ كورمەسىن دەدى مە، جەڭ ىشىنە تىعىپ تۇر. اسىقپاي تارتىپ بولىپ، تۇقىلىن اياعىمەن تاپتاي ءسوندىردى دە ۇيگە قاراي اياڭدادى. ءالسىن-الى تاماعىن كەنەپ، جوتكىرىنىپ قويادى. «سوزدەن مەن قورىقپايىم...» — دەيدى. جارايسىڭ... قاراماعا نازىك، يبالى. ايتسە دە باتىل-اۋ ءوزى تەگى؟ قورىقپايدى. ءتۇبى شيكى ادامداردىڭ ۇركەك، جالتاق كەلەتىنى نەدەن دەيسىڭ؟ تازا ەمەس، ويلارى بۇزىق. جانى، ارى تازا كىسى عانا باتىل. ويتكەنى قۋىستانىپ، ىعىستار دانەڭەسى جوق... مەن نەگە اسىقتىم وسى. كىشكەنە ايالدايىنشى». وستاپ ەسىككە جەتە توقتادى. «يساحمەت ادامعا كوزىن ءبىر سەكۋندتەن ارتىق كىدىرتپەي، الىپ قاشادى. مىنە، وندا زىمياندىق بار. قۋ كىسى... ونىمەن مايداندا ءوز باسىم قاتار سوعىسپاس ەدىم. سەنىمسىز ادام. راس، اناۋ ىقسان، ءجازيرا، جەكسەن قارت دۇرىس جان. اسىرەسە ءجازيرا... ادەمى، كىشىپەيىل. مۇعاليما قىز... ەسىمى كىم ەدى؟ ۇمىتىپ قالعانىمدى قاراشى. قالاي بولعاندا دا ونى مەن تۇسىنبەيىم. جۇمباق ادام. ءوزى تىپتەن تاكاپپار-اق. ۇيگە كىرۋ كەرەك شىعار. جوق، ءالى ەرتە. اسىقپاي شايىن دايارلاي بەرسىن. كەنجەقىز... مەن ونى بىلەم بە؟ جوق... ەندەشە نەگە سونشا سەنىمدىمىن؟ مۇمكىن «سوزدەن مەن قورىقپايىم» دەگەننىڭ ارجاعىندا بىردەڭە بار بولار؟ نەسىنە سەنەدى؟ قازاق ايەلدەرى ورىس كەلىنشەكتەرىندەي اشىق كەلمەيدى، تۇيىقتاۋ. ىشتەي تارتىنىپ تۇرادى. ابدەن كوزى جەتىپ سەنبەسە، ەرلىككە قۇلاش ۇرا قويار ما ەكەن؟ ءبىراق بۇلاردىڭ شىعىس قىزدارىنان كوپ وزگەشەلىگى، بوتەندىگى دە سەزىلەدى. ەن دالادا ەركىن، كۇيەۋلەرىمەن قاتار اتقا شاۋىپ وسكەن. ءومىرى پارەنجا كيمەگەن. قوجان سولاي دەيدى. جاقىندا مانشۇك مامەتوۆا، ءاليا مولداعۇلوۆا دەگەن ەكى قازاق قىزى سوعىستا ەرلىك كورسەتىپ، باتىر اتاعىن الدى، دەمەدى مە؟ ال، شىعىستا باسقا قانداي سولارداي باتىر قىز بار؟ ەستىگەن ەمەسپىن». وستاپ تاڭدانا باسىن شايقاپ قويدى. قايداعى ويدىڭ شيىرىنا ءتۇسىپ كەتتىم...»
— وستاپ-اعا،— دەدى ەسىكتەن بىرەۋ. كەنجەقىز ەكەن.— ۇيگە كىرىڭىز. شاي دايىن...
— راقمەت. ءقازىر.
ول شاقىرۋ تىلەگەندەي دالادا جاپادان جالعىز تۇرىپ قالعانىنان قىسىلىپ، شىلىم شەگەم دەپ ايالداعان جاننىڭ ءراسىمىن جاساپ بۇگەجەكتەي ءتۇستى دە، ەسىككە بەت الدى. اسىقپاي تابالدىرىقتى اتتاپ، ىشكە ەندى. ءۇي سىرتتاي شاعىن كورىنگەنمەن، ءۇش بولمەلى، اجەپتاۋىر كەڭ بوپ شىقتى. الدىڭعى، اۋىزعى بولمەدە قازان، تەمىر پەش. استىندا سىرتىلداي تەزەك، قۋراي جانىپ جاتىر. قاسىندا شىجىلداعان ساماۋرىن تۇر. كىرە بەرىس، ەسىك قايىرىلىسىندا ستول، ورىندىق. كەلەسى بولمەنىڭ ورتاسىندا جارتىلاي مۇرجاسى قاعاز، ماي شام. توردەن ەسىككە دەيىن ويۋلى تەكەمەت، ونىڭ ۇستىندە الاشا. ءبىر بۇرىشتا كەرەۋەت. ەكى تەرەزەسى بap. وڭ بۇيىردە تاعى ەسىك. سول جاقتا ءبىر بولمە، ونىڭ دا ەسىگى جابىق. تەرەزەلەرگە اق شىلتەرى جاپقىش تۇتىپ قويىپتى. توردە جايۋلى كورپە، جاستىق جاتىر. وستاپ اۋىز ۇيگە شەشىنىپ، بالداعىنىڭ ۇشىن ەسىك الدىنداعى توقىمداي اياق سۇرتكىشكە ءسۇرتىپ تورگە ورلەدى. ەكى بالداعىن ىرگەسىنە تاستادى دا، قازاقتارداي ءبىر جامباستاي قيسايدى؛ جاستىقتى قولتىق استىنا جۇمارلاي قىستى. «ءۇيى جىپ-جيناقى، تازا. ارتىقباس، ورىنسىز شاشىلىپ جاتقان دۇنيە جوق. كەرەۋەتى دە ادەمى جينالعان».
— ءسىز كەشكى اسىڭىزدى ىشپەگەن دە بولارسىز؟ — دەدى كەنجەقىز اۋىز ۇيدەن كىرىپ. قولىندا شيىرشىقتاي ورالعان كوكشىل داستارقان.
— تاماقتاندىم.
— سولاي ما؟! — كەنجەقىز داستارقاندى وستاپتىڭ الدىنا جايىپ، اۋىزعى بولمەگە قايتا شىعىپ كەتتى.
«قورىقپايىم...» — دەيدى. مۇنى ماعان نەگە ايتتى؟ جالعىز ادامعا شاي ءىشۋدىڭ ءوزى قيىن دەمەدى مە؟ ونىسى: «جولداسسىز قيىن ەكەن دەگەنى ەمەس پە؟» كەنجەقىز كىرىپ، وستاپ كوڭىلى تاعى ءبولىندى. داستارقان ورتاسىنا بۋى بۇرقىراپ قۋرىلعان بالىق كەلدى. نان مەن قايماق تا جەتتى. كەنجەقىز توبە كورسەتكەن سايىن داستارقان اجارى قۇلپىرىپ، وزگەرىپ سالا بەردى. قۋىرىلعان بالىق پەن سارعىش كارتوپ ءيىسى بولمە ىشىنە جايىلىپ، تۇستەن بەرى ءنار سىزباعان وستاپتىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتتى. ايتسە دە شىداپ، سىر بەرمەي قىديىپ وتىر.
— اۋقاتتانساڭىز دا تاماق الىڭىز. سۋىق سورىپ ىشكەنىڭىز تاراعان بولار،— دەدى كەنجەقىز ساماۋرىن تۇبىنە ءۇش اياقتى تاباعا سالعان قىپ-قىزىل شوقتى اكەلىپ قويىپ. ساماۋرىن شۇمەگىنەن اق قۇمانعا سۋ قۇيىپ جاتىر. وستاپ شانىشقىنى الىپ، ىستىق كارتوشكىنى شانىشتى. قارپي اساپ، ءبىراز تاماقتانعاننان كەيىن شايدى دا ولەردەي تەرلەپ-تەپشىپ، ۇزاق ءىشتى. «ۇياداي جىلى، تازا ءۇي. قانداي تاماشا». سوعىس الدىندا وستاپ سەمياسىنىڭ ورتاسىندا وسىلايشا راقات كۇيدە وتىرماۋشى ما ەدى. ارادا ءبىر عاسىر وتكەندەي. قازىرگىسى دە ءوڭ مەن تۇستەي. «وشاق يەسى بولعان باقىت ەكەن عوي. مىنە، ناعىز ءومىر»، — دەيدى ول كەرىلىپ.
— بالالارىڭىز قايدا؟ — دەدى وستاپ ءبىر كەزدە، ۇيدە كىشكەنتايلاردىڭ بارى ەسىنە ەندى ءتۇسىپ.
— ە، ولار ۇيىقتاعالى قاشان. انا بولمەدە جاتىر.
كوزىنىڭ استى جىلتىراي تەرشىپ، كەنجەقىز وڭ جاق بۇيىردەگى ەسىگى جابىق بولمەنى يەگىمەن مەڭزەدى. ىلە كويلەگىنىڭ جەڭ ۇشىنا قىستىرعان قولورامالىن الىپ، بەتىن ءسۇرتتى. وستاپتىڭ وزىنە قادالىپ كىرپىك قاقپاي قالعانىنان ەپتەپ قىسىلاتىن دا ءتارىزدى. ۇرلانا كوز تاستاپ قويادى. بالىق تا، قايماق تا ەڭسەرىلە جەلىنگەن. اسىقپاي شاي ىشەدى. وستاپ تا كوكەيىندەگىسىن سەزدىرگىسى-اق كەلەدى؛ ايتسە دە اڭگىمەنى نەدەن باستارىن بىلمەي دال. توماشاداي مىناۋ كەلىنشەكتىڭ وزىنە قالاي، نەسىمەن ۇناعانىن تۇسىنبەيدى.
«بالكي، اناۋ ۋكراين قىزدارىنا ءتان كەلتە تاناۋدىڭ ءبىر كوز قۋانتار جاقىندىعى سەبەپ پە؟ ومىردە ونداي دا بولادى. ادامنىڭ بوي-سويى تۇگەل ۇنامايدى؛ كەيدە كىسى ايەلدىڭ ءبىر ەزۋ تارتقانىنا عاشىق. «كوزى قانداي ادەمى»،— دەپ تامسانىپ جۇرەتىن ەركەك از با؟ «ال، ەرنىن قايتەسىڭ؟ تاڭ نۇرىندا اشىلعان گۇل قاۋاعى ەمەس پە؟ بولماشى شىقتانعانداي ۇلبىرەپ تۇرعانىن كورگەندە ولە جازدايىم»،— دەمەۋشى مە ەدى جولداستارى. كەنجەقىز نەسىمەن ادەمى؟ ەزۋ تارتىپ كۇلگەنى مە ەكەن؟ مۇمكىن نازىكتىگىنىڭ دە ءبىر سىرى بار شىعار؟ العاش كورگەندە سابيدەي اشىق، تىم السىزدىگى قايران قالدىرعان. تۇرمىس كەمتارلىعى مەن اۋىر كولحوز شارۋاشىلىعىنا تىلەرسەگى مايىسىپ، قالاي شىداپ ءجۇر دەپ مۇسىركەۋ دە بولعان؛ جانىم اشىپ، قولۇشىن بەرگىم دە كەلگەنى ەسىمدە. سو كەزدەن باستالدى ما؟ سونسىن بالىم قاريانىكىندە ۇياڭدىعىن تاعى سەزىندىم».
بويكۇيەز تىنىشتىقتان ىڭعايسىزدانىپ كەنجەقىز وستاپ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
— بالالاردىڭ كيىمدەرىن جاماپ-جاسقاپ، تاماقتاندىرىپ ۇيىقتاتتىم. سيىر ساۋدىم، مالدى جايلادىم. انە-مىنە دەگەنشە كۇن دە باتتى، قاس تا قارايدى. قالاي زىمىراپ ۋاقىتتىڭ وتكەنىن دە بايقامادىم. تاڭ اتتى ءبىتتى، ساعات ءتىلى جۇيرىك-اق زاۋلاپ بەرەدى. ءتىپتى ءوزىڭنىڭ قاشان، قاي جەردە تىزە بۇگىپ، ءدام تاتقانىڭدى دا اڭعارمايسىڭ. «وسى مەن بۇگىن نە تىندىردىم؟» — دەپ كەيدە ويلايسىڭ عوي. سوندا ەسىڭە ءجوندى، كوڭىلىڭ توياتتار ەشتەڭە تۇسپەيدى. كۇندەگى ءبىر بولىمسىز تىرلىك. ەكى مەزگىل ساۋىن، بالالاردىڭ تاماعى، ءۇيدىڭ شارۋاسى، مىنە وسىلاي ءار كۇنىڭ ءبىر قۇيىن، ۇيىتقىپ جونەيدى.
— پىشەن شە؟
— ە، كۇندە پىشەنگە شىعىپ جاتقانىمىز جوق قوي.
— سەن قانشا كلاسس ءبىتىردىڭ؟ — دەدى دە وستاپ، ىزىنشە قيپالاقتاپ،— «سەن» دەپپىن-اۋ، كەشىرىڭىز «ءسىز».
— ەشتەڭە ەتپەيدى. اۋىلدا «ءسىز»ء-دى كوپ قولدانبايدى. «سەن» دەي بەرىڭىز. ونىنشىنى ءبىتىردىم.
— و، ۇلكەن ءبىلىمدى ەكەنسىز عوي. ورىسشا تازا سويلەيسىز.
— مەن بالىقشىنىڭ قىزىمىن. كورشىلەرىمىز ورىستار بولاتىن. وتە قاراپايىم، قايىرىمدى جاندار ەدى. بالا كۇنىمنەن سولارمەن ارالاس ءوستىم. قۇربىلارىم دا ورىس قىزدارى تۇعىن. شۇلدىرلەپ سويلەسە بەرەتىنبىز. بىرگە بالىق اۋلادىق، وينادىق. ءوزىڭىز بىلەسىز، قىزدار ۇل بالالارداي «مىلجىڭ»، كوپ ءسوزدى ەمەس، تىپتەن «از» سويلەيدى،— دەدى كەنجەقىز باسىن شايقاپ. مۇقىم سوعان رەنىشتى دە سياقتى.
كەلىنشەكتىڭ جەڭىل كەكەسىنىن جەرگە تۇسىرمەي وستاپ تا قاعىپ اكەتىپ: «ونىڭىز راس. و نە دەگەنىڭىز؟» — دەدى دە قاباعىن شىتىپ، ىلە ءازىلدى ساتىمەن ۇققانىنا ىرزا كوڭىلمەن راقاتتانا، شالقاقتاي كۇلدى. جايشىلىقتا ەزۋ عانا تارتقىزار ءسوز جىگىت ەركىن بيلەپ كەتتى، كوزىنەن جاس اققانشا قارقىلداپ، تىزگىنىن ازەر جينادى. وستاپتىڭ كۇلكىسى كەنجەقىزدى دا ەلىتىپ جىبەردى. و دا قولورامالىن كوزىنە اپارىپ، اۋزىن كولەگەيلەي كۇلەدى. دۇنيەدە ءوزىڭ سۇيەر جاننىڭ بولماشى لەبىزى دە — شاراپ بۋىنداي ەكەن دە، جۇرەك قىلىن شەرتىپ، بوي-بويىڭدى بيلەپ جۇرە بەرەدى. قالاي، ماساڭ كۇيگە تۇسكەنىن وستاي اڭدامادى.
— قۇربىلارىممەن «از» شۇلدىرلەسسەم دە، ءماز بىردەڭە بولعان شىعار. ءتىلۇستارتقان سولار،— دەپ كەنجەقىز وستاپ كەسەسىنە شاي قۇيىپ ۇسىندى.
— ءيا، تازا سويلەۋ سەبەبىڭىزدى ءتۇسىندىم.
— سوندا نە تاۋىپ ايتاتىنىمىزدى بىلمەيىم. نە ءجون ءسوز دەيسىز. ايتەۋىر مىلجىڭداي بەرەمىز دە.
— نەگە؟ كەيدە بالالار دا ءتاۋىر اڭگىمە قوزعايدى.
— ءاي، قايدام...
— سىزگە مەكتەپكە مۇعالىمدىككە بارۋعا بولاتىن ەدى عوي. جۇمىسى جەڭىل، تازا ورىن.
— ارينە. ساعىناي ىستەپ ءجۇر ەمەس پە؟ سوعان انەبىر قۇلقىم سوقپادى. ءارى ۇيرەنگەن ساۋىنشىلىق جۇمىسىمدى قيمادىم. بالىقشى اۋىلىنانمىن عوي، ايتسە مال جاعىن ءتاۋىر كورەم. بالالار اياقتانىپ، كىشكەنە وسسە مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىنە تۇسسەم دەيىم. زامان تۇزەلىپ كەلەدى، جەڭىس جاقىن.
— ستيپەنديا ءۇش ادامعا از. قالالى جەردە قايتىپ كۇن كورەسىزدەر،— دەپ وستاپ مىناۋ كەلىنشەك وسى ءقازىر ينستيتۋتقا بارعالى جينالعانداي ءقاۋپىن ايتتى.
— ەڭ اۋەلى جەڭىس كۇنى تۋسىن. مال، ءۇيدى ساتام. ستيپەنديادان باسقا دا قوسىمشا تابىس تابام. ەكى قولعا قالادا دا ءبىر جۇمىس بار شىعار.
— ارينە، تابىلادى.
— ءسىز ەستىدىڭىز بە، ىراش پەن مەرۋەرت اۋداندا تراكتورشىلار كۋرسى اشىلماق ەكەن، سوعان باراتىن بولدى.
— مەرۋەرتتىكى دۇرىس. ىراش قالاي؟ يساحمەت كونە مە؟ و كىسى قۋ عوي.
— ىراش شالىنىڭ بيلىگىنەن كەتكەن. ول ايتقانىن ىستەپ تىنادى.
— راس پا؟ ە، وندا ول جاراعان ەكەن.
— اقىل كىرەيىن دەگەن دە. بايعۇس قىزدىڭ كورمەگەنى جوق. شالدان ولەردەي تاياق تا جەدى. باسىنان نە وتپەدى دەيسىز. ءجا، قويدىق. قايتەمىز ىراشتىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ. مەن ءسىزدى كەلەدى دەپ كۇتپەگەنمىن،— دەدى كەنجەقىز كۇلىمدەي.— قىزىق...
— كۇتكەنىڭىز بار ما ەدى؟
— بولسا شe؟
كەنجەقىز جىگىتكە سىناي قاراپ قالعان. «باتىل-اق. ءوزى سۇيمەيتىن ادامنىڭ ەركىندىگى سەزىلەدى. «بولسا شە؟» — دەيدى. ءيا، مەن وعان نە ىستەيىم؟ ال، بار. سوندا نە؟ الدە ول مەنىڭ وزىنە دەگەن كوڭىلىمدى بىلە مە؟» بۇل وستاپقا تانىس سەزىم. سوعىستىڭ الدىندا مەكتەپتەس دوسىنىڭ قارىنداسى وعان شىن عاشىق بولعان.
تراكتوريستىك كۋرستى ءبىتىرىپ كەلگەن كەزى. ءوزى جاقسى سپورتشى. كولحوز نامىسىن قورعاپ كەيىن اۋدان، وبلىس قۇراماسىنىڭ قاتارىنا الىنعان. دارىندى ۆولەيبولشى دەيتىن. الگى قىز وستاپتى الىستان توراۋىلداپ: «كينوعا ەكى بيلەت الدىم. بارساق قايتەدى؟» — دەپ ىلعي جولىن كەس-كەستەيتىن. وستاپ ونى العاشىندا قىزىق كورىپ، بويىن سىرت سالىپ: «كەشىر، ۋاقىتىم جوق. بۇگىن جاتتىعۋىمىز بار»،— دەۋمەن بولدى. «مەن سەنى سۇيمەيمىن» دەپ بىردەن بەتىن قايتارۋعا باتىلى دا جەتپەدى. بىردە، كوكتەمدە جەر جىرتۋعا شىقتى. كۇندى قويىپ، كەيىن تۇندە دە تراكتورعا وتىردى. بۇرىن نەعىپ بايقاماعانىن قايدام، جولداسى: ءاي، وستاپ، انا قىزدى قارا. كەشەلى بەرى ورمان شەتىندە «ءجۇر»،— دەدى. قاراسا... سول قىز. اق كويلەگى جەلبىرەپ تۇر. قولىندا شۇبەرەككە وراعان تۇيىنشەگى بار. وستاپ وزىنە بولىنگەن جەردى جىرتىپ بولىپ قاسىنا كەلدى. «كىمدى ىزدەپ ءجۇرسىڭ، نيۋرا؟» — دەدى. ول كۇمىلجي: «ساعان تاماق اكەلىپ ەدىم، وستاپ» — دەيدى. «مەن اش ەمەسپىن. ازىعىم بار. ۇيگە قايت، نيۋرا، شەشەڭ ىزدەپ قالعان شىعار»،— دەدى. «مىناۋ ىستىق اس. جاڭا اعاش جاڭقاسىنا قويىپ، ىسىتتىم»،— دەيدى. وستاپ امالسىز ىستىق بورششىن ءىشتى. قىزدىڭ وزىنەن كوزىن الماي تەلمىرىپ وتىرعانىن اڭداپ، ىزاسى كەلدى. ءبىر جاعى قياڭقىلىعى دا ۇستاپ: «نيۋرا، سەن مەنى سۇيەمىسىڭ؟» — دەدى. نيۋرا نە دەرىن بىلمەي ابدىراي ءتۇستى. «كەل ەندەشە، مەن سەنى سۇيەيىن» — دەپ ونىڭ بولماشى قارسىلىعىنا قاراماي، بوتەن جىگىتتىڭ كوزىنشە ەرنىنەن قۇشىرلانا ءسۇيدى.
نيۋرا بەتىن باسا جىلاپ، اۋىلعا قاراي قاشا جونەلدى. جۇمىستاس دوسى وستاپ قىلىعىنا رەنجىپ: «ول سەنى سۇيەدى عوي. نەگە مازاق ەتەسىڭ»،— دەدى. سونان كەيىن نيۋرا مەكتەپ ءبىتىرىپ قالاعا كەتتى. وستاپ ءوزى سۇيگەن قىزعا ۇيلەندى. «مەن ءقازىر سول نيۋرا دا، كەنجەقىز مەن... ەركىندىگى دە، باتىلدىعى دا سونان»،— دەپ ويلادى وستاپ.
— نەگە ۇندەمەيسىز؟ — دەدى كەنجەقىز جىگىتتىڭ قاباعى تۇيىلە قالعانىن تۇسىنە الماي.
— كۇتكەنىڭىز — باقىت بولسىن. وزگە نە دەيىم؟
— راقمەت... — كەنجەقىز دا ايەل كوكىرەگىمەن جىگىت ۇنىنەن ءبىراز ءجايدى ۇققان ەدى. ەزۋىندەگى كۇلكىنى جيىپ الدى. ءجۇزى سولعىن تارتىپ، كوزىنە اۋىر مۇڭ ۇيالاي قالدى.— كۇتكەنىم — «قارا قاعاز» بولدى.
— ءيا، سوعىس تالاي ارماندى جەرلەدى عوي.
— ءولدى دەگەنگە سەنگىم كەلمەيدى. ول مەن ءۇشىن ءتىرى... ەستيمىسىز، وستاپ؟ ول ءتىرى...— كەنجەقىز كومەيىنە اششى وكسىك تىعىلعانداي ءۇنى بۇزىلا توقتادى.— مەن شىن سۇيەم ونى. ول مەنىڭ — باقىتىم، ارمانىم، قۋانىشىم، قىزىعىم. دۇنيەدە ونداي ادال، اقجارقىن، باتىر جان جوق. ءبىزدىڭ قازاقتا ەركەك ايەل ءىسىن ىستەمەيدى، ار كورەدى. ال، ول كيىز باساتىن. تراكتورشى دا ەدى. قىزىل شىبىقتان شەتەن دە توقيتىن. اۋىلدىڭ بارلىق تەرەزەسىن دەرلىك سول جاساعان، اعاش شەبەرى. قىزىل قىش-كىرپىشتەن پەش تە سالاتىن. «كەنجەقىز، سوعىس بىتكەنسىن ەكەۋمىز بالالاردى الىپ، دەمالىس ۇيىنە تەڭىزگە بارامىز. ەل ارالايمىز. مەن ينجەنەر بولام. ءۇي تۇرعىزام»،— دەيتىن. «سەنى سۇيەم. عاشىق جاننىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى. ويتكەنى ولار ارمانشىل، ءومىردى سۇيەدى. سەنبەيسىڭ بە؟ مىنە، قول... ءسوزىم ءسوز! مەنىڭ ۋادەگە بەرىكتىگىم وزىڭە ايان»...
— جالىندى جان ەكەن دە.
— ءيا، وتكىر ەدى. ەڭبەكقور بولاتىن. «مەنىڭ بار بايلىعىم ءوزىڭسىڭ»،— دەدى ول سوڭعى كەلگەنىندە. ۇلكەن ءبىر شابۋىلدا ەرلىك كورسەتكەنسىن ەكى اپتا دەمالىس بەرىپتى. «سەن تىنىق، ەشتەڭە ىستەمە»،— دەسەم دە بولماي، ءۇيدىڭ توبەسىن اشىپ، قايتا جاپتى. قورانى، قاقپانى جوندەدى. ءبىر كۇن تىنىم تاپپادى. جۇرەرىنىڭ الدىندا عانا، وسىنداي كەشتە: «جانىم، ايتشى نە تىلەگىڭ بار؟» — دەدى. «نە تىلەگىم بولۋشى ەدى سەنەن. امان-ەسەن ورالۋىڭدى تىلەيىم!» — دەپ كۇلدىم. «دۇنيەدە سەنەن وزگە ماعان ەش قىزىق جوق»،— دەدىم.
«كەنجەش، مەن ءولىمدى كوزىممەن كوپ كورگەن جانمىن. تالاي ارىستاي ازاماتتار قىرشىن قيىلدى. ءبارى دە ونەرلى، ورىمدەي جاستار. ولار دا ءومىردى سۇيەتىن ەدى. ارماندا كەتتى. وسىدان ون بەس مينۋت بۇرىن تۋعان جەرى، ەلى ءجايلى سىر شەرتىپ، جارقىلداي كۇلىپ جۇرگەن دوسىڭنىڭ قانسىراپ «اپالاپ»... جاتىپ كوز جۇمعانىن كورۋدەن اۋىر، قيامەت جوق. و دا باسىمىزدان ءوتتى. ۇستىڭنەن ىسىلداي جاڭبىرشا وق جاۋىپ، جەر سولقىلداتا سناريادتار جارىلعاندا كىرەرگە تەسىك تاپپايسىڭ. ءوزىڭدى-وزىڭ تەجەپ: «مەن ەلىمدى قورعاۋعا اتتانباپ پا ەدىم؟ بۇنىم نە؟ كەنجەشىم، بالاپاندارىم ەستىسە نە دەيدى؟ جارىم، بالالارىم مەن ءۇشىن قورلانىپ، ازاپ شەكپەي مە؟ حالقىمنىڭ ار-ۇجدانى ەمەسپىن بە؟ جو-جوق، ولسەم دە قارىس قادىم شەگىنبەيىم. ولمەيمىن، ولتىرەم جاۋدى!» — دەيمىن قايسارلانىپ. كوردىڭ بە، كەنجەش، سەن مەنىڭ تۋىمسىڭ! مەنىڭ ەرلىگىمنىڭ ىشىندە سەن دە، بالالارىم دا، تۋعان حالقىم دا ءجۇر. ءبىر ەسكەرتەرىم — سەنىڭ كۇيەۋىڭ ەشقاشان دا حالقىن ۇياتقا قالدىرمايدى. وسى ەسىڭدە بولسىن! كوپ سويلەپ كەتتى-اۋ دەمەگەيسىڭ. سوعىستىڭ اتى سوعىس. الدەقالاي مايداندا قازا تاپسام، ساعان ايتار ءبىر تىلەگىم بار...» دەي بەرگەن ەدى: «اۋزىڭا قاي-قايداعى جامان ءسوزدى الماشى. سەن ولمەيسىڭ! ەستيمىسىڭ، ولمەيسىڭ! جەڭىسپەن ورالاسىڭ!» — دەپ جىلاپ جىبەردىم. ول شوشىنا، مەنى قۇشاقتاي جۇباتىپ: «ارينە... ارينە، ءبىز جەڭەمىز. قويشى ەندى، جانىم. ءجا، ايتپاي-اق قويايىن»،— دەي بەردى. كوڭىلىندە اشىلماعان سىر، ارمان كەتتى. مەن بەيباق نەگە جىلادىم؟ نە دەمەك ەدى؟ ەندى، مىنە سوعان وكىنەم. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق» دەگەن ەمەس پە؟ بەكەر... بەكەر تىڭدامادىم. اقىماق باسىم، ەڭ بولماسا ارتىندا سابيلەرى بارىن ويلاسامشى. ەرتەڭ ولارعا نە دەيىم؟..»
— كەنجەقىز... سابىر، جىلاماڭىز،— دەدى وستاپ كەلىنشەكتىڭ بەتىن باسا ەكى يىعى دىرىلدەي ەگىلگەنىن كورگەندە نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ.— مۇمكىن ءتىرى شىعار. قارا قاعاز كەلگەنمەن كەيىن امان ورالعاندار دا بار عوي. جامان ىرىم باستاما.
— راس پا، وستاپ؟
— ءيا، وندايلار از ەمەس. جىلاپ وتىرىپ، جادىراي كۇلەتىن؛ كۇلە ءتۇسىپ، كوزىنە جاس الاتىن ءبىر كىسىلەر بار. تەگىندە ونداي جاندار قاسىرەتشىل ەمەس، ومىرشەڭ كەلەدى. مىناۋ كەنجەقىز دا سونىڭ بipi بولسا كەرەك دەپ ويلادى وستاپ. الدەنەدەن ۇمىتتەنە قالىپ، كەلىنشەكتىڭ ەندى مىنە جۇزىنە شۋاق جۇگىرىپ وتىر. شىعىس ادامدارىنداي كوڭىلىمدەگىنى جۇمباقتاماي توق ەتەرىن ايتايىن»،— دەگەندەي ول ءبىر شەشىمگە دە كەلدى. ايتسە دە اڭىسىن اڭداي ىركىلدى.
— وستاپ، مەن دە ساعان ءبىر ساۋالىمدى بىلدىرەيىنشى، كوپتەن ويىمدا ءجۇر ەدى. ايىپ ەتپەسەڭىز...
«ءوزى باستادى. تىپتەن جاقسى. جولىم بولعاي، ءيا، ول نە؟ كوڭىلىن بىلدىرمەك پە؟ ە، ونىڭ ايىبى نە؟» وستاپ شىدامسىزدانا:
— ايت، كەنجەقىز، قىسىلما،— دەدى.
— ءسىز تانكيسسىز بە؟
— ءيا...
— مەنىڭ كۇيەۋىم دە تانكيست.
— ءا، سولاي ما؟! — وستاپ كەلىنشەكتى اياپ كەتتى. ءوز مۇددەسىن ۇمىتىپ اقجارقىن، ادال كوڭىلىمەن اقتارىلا قالاي دا جۇباتۋدى ويلاپ:
— تانكيست دە... ە، وندا بەكەر جىلايسىڭ. مايداندا تالاي قىزىق ءجايلار بولادى. مىسالى ءبىزدىڭ پولكتان ءبىر تانكى ۇلكەن شابۋىلدا ۇشتى-كۇيدە جوعالىپ تا كەتكەن. ەكى اپتادان كەيىن تابىلدى. بەلورۋسسيانىڭ باتپاعىنا تانكى مۇلدە باتىپ، وزدەرى امان قالىپتى. ال ءبىز قارا قاعازدى ۇيلەرىنە جىبەرىپ تە قويعانبىز،— دەدى.
— مەن... مەن سىزگە «قاعازدى» كورسەتەيىنشى،— دەپ كەنجەقىز سول جاق بولمەگە بەتىن ورامالىمەن سۇرتە كىرىپ كەتتى. ءبىر جاپىراق قاعازدى الىپ قايتا شىقتى.
وستاپقا بەرىپ، جاقسىلىق حابار كۇتكەندەي تەلمىرە قاراپ وتىر. ساماۋرىننىڭ دا ءۇنى الدەقاشان وشكەن، ءۇش اياقتى تەمىر تاباداعى شوق تا سونگەن؛ الدىندا شالا ىشىلگەن، سۋىق شاي. ەكى كوزى وستاپتا. ءوزى كۇنى كەشە مايداننان ورالعان ادام، ول بىلمەسە ايتپايدى عوي دەگەندەي جۇزىندە ءۇمىت نۇرى ويناپ تۇر. وستاپ اۋەلى قاعازعا ءبىر كوز جۇگىرتىپ الدى دا، ورتاداعى شامعا جاقىنداتا ۇستاپ، اسىقپاي وقۋعا كىرىستى. ادەتتە: «پالەن جورىقتا كۇيەۋىڭىز ەرلىكپەن قازا تاپتى»،— دەپ باستايتىن. بۇل حاتتا جالپىلاما جازىلىپتى. «ۇلكەن شابۋىل ۇستىندە جانقيارلىق ەرلىك كورسەتتى. مايدان دالاسىنان ورالمادى. ءبىز جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ وتان ءۇشىن كورسەتكەن باتىرلىعىن ەشقاشان ۇمىتپايمىز»،— دەلىنىپتى. وزگە تىلگە تيەك، نەگىز بولعانداي جەر اتى اتالماپتى. وستاپ بۇعان دا شۇكىر دەگەندەي شىن قۋانىپ:
— مىنە، ايتام با، كۇيەۋىڭنىڭ قاي مەكەندى ولكەدە وپات بولعانى كورسەتىلمەگەن. دەمەك، انىق وزدەرى دە بىلمەيدى،— دەدى.
— راس پا؟ — كەنجەقىز جايراڭداي كۇلىپ جىبەردى.
وستاپ ابەستىك ىستەپ العان جانداي قىسىلا، ءبىر جاعى ءوزىنىڭ اڭعالدىعىنا كۇيىنىپ ۇندەمەدى، كەلىنشەك كوكىرەگىندەگى ءۇمىت وتىن ونان ءارى ۇرلەپ، ابدەن سەندىرگەنشە نەگە الاسۇردىم دەپ وكىنىپ وتىر.
— كەنجەقىز، مەن كەتەيىن. ۋاقىت ءبىراز بولدى بىلەم،— دەپ وستاپ بالداعىن قولىنا الدى.
— كەلگەنىڭىزگە، ادال نيەتىڭىزگە راقمەت، وستاپ. جىلاپ-سىقتاپ بەرەكەڭىزدى كەتىردىم. ول ءۇشىن كەشىرەرسىز.
— ۋاقاسى جوق، كەنجەقىز. مەزگىل سولاي عوي.
— ءيا...
وستاپ اقىرىن اۋىز ۇيگە ءوتتى. كەنجەقىز اپەرگەن شينەلىن كيدى. بالداعىن قولىنا ىڭعايلاي الىپ، تەرەڭ كۇرسىنىپ قالدى. ەسىككە جەتە بەرىپ، كەيىن بۇرىلدى:
— كەنجەقىز،— دەدى باتىلسىزداۋ كۇڭك ەتىپ.— سىزگە قازىرگى ساتتە بىردەڭە دەۋدىڭ ءوزى ۇيات.
— و نە دەگەنىڭىز، وستاپ؟ ءسىز مەنىڭ اسا قۇرمەت تۇتار، ءقادىرلى ادامىمسىز،— دەدى كەنجەقىز كۇلىمدەي. ءتىپتى جاۋرىنىنان قاعىپ، سۇيىنە يىعىنان دا سيپاپ قويدى.
وستاپ كەلىنشەكتەن مۇنداي ىستىق ىقىلاس كۇتپەگەن، كادىمگىدەي كوڭىل تۇكپىرى جىلىپ سالا بەردى. «قارا قاعازدىڭ» اتى قارا قاعاز. كەلمەسىنە سەنەدى. مەنى دە قيمايدى. ءوزى ايتسىن دەيدى. ايەل ادامنىڭ جولى جىڭىشكە عوي. ەركەكتەن بۇرىن قايتىپ سىر بەرەدى. مەن باستاۋعا ءتيىسپىن». ول باسىن جەردەن شۇعىل كوتەرىپ الدى:
— سىزگە قويار ساۋالىم بار تۇعىن. قايتەرىمدى بىلمەيمىن.
كەنجەقىز تاڭدانا جىگىت جۇزىنە ءۇڭىلىپ، جاقىنداي بەردى دە، ءبىرتۇرلى الدەنەدەن شوشىنعانداي ىعىستاپ توقتادى. وستاپ جانارىنان ىستىق كوڭىلدىڭ ساعىنىش ساۋلەسىن اڭداپ، ۇرەيلەنىپ تۇر. «ايتپاعاي ەدى» دەگەندەي كوزىندە جالىنىش تا بار. ايەلگە ءوزى قاتتى قۇرمەت تۇتار، سىيلاس جاننىڭ بەتىن قايتارعاننان اۋىر ازاپ جوق. سىرلاس، اقىلداس كورەر، مۇڭداس كىسىدەن ايىرىلۋ، ونى جاتىرقاپ كەيىن بويىڭدى اۋلاق سالۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىن جەتىم كوڭىلدى جەسىرلەر جاقسى بىلەدى. ءسۇيىپ قوسىلعان قوساعىنان ءزابىر-جاپا تارتسا دا، تەز ۇمىتىپ قايتا تابىسارى حاق. و دا انا شاپالاعىنداي شيپالى، كەكسىز تىرلىك. سۇيگەن جۇرەك كەشىرىمشىل. ال، دوستىق مۇلدە وزگەشە جۇمباق. رەنىش بويعا سىڭبەيدى، جۇرەك تۇبىنە تۇنادى. جامان استان ۇشىنعان جانداي ءبىر جاعىمسىز تىرلىك كەشتىرە، جان قينالادى. وسىنىڭ ءبارى كەنجەقىزدىڭ كوڭىل ەلەگىنەن وتە شىقتى. نە دەرىن بىلمەي ءارى-سارى كۇيگە تۇسكەنى سونان ەدى. وستاپ قويار ساۋالدان دا ءتۇبى ءبىر قۇتىلماسىن سەزەدى.
— ايتىڭىز، وستاپ،— دەدى ول كۇمىلجي.
وستاپ كەلىنشەكتىڭ ۇزاق ۇنسىزدىگىن جاقسىلىققا بالاپ-اق قالىپتى؛ كادىمگىدەي جەلپىنىپ، جالتاقتاي بەردى. كەنجەقىز قاباعىن شىتىپ، اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەي ىعىستاپ، جاۋىرىنىن ەسىك جاقتاۋىنا تىرەي تۇردى. كوزىندە ۇرەي بار.
— جو-جوق، ايتپايىم...
ول كەنجەقىزدىڭ جۋىق ماڭدا كۇيەۋىن ۇمىتپاسىن، قاتتى سۇيەتىنىن جانارىنان وقىعانداي بولدى. ءبىرتۇرلى جۇرەگى لۇپىلدەي الىپ ۇشىپ، ءجۇزىن تايدىرىپ الدى. «بوس اۋرەشىلىك. ول كۇيەۋىن سۇيەدى. انە، قاباعى دا ءتۇيىلدى. كوڭىلىن بىلدىرمەسە دەيدى. «وستاپ، نەنى ايتپاقسىز؟» — دەپ كەنجەقىز سۇرار دەگەن دە ۇمىتتە ەدى، و دا اقتالمادى، ەلەۋسىز قالدى.
— وستاپ...
جىگىت سۇرلانا سىرت اينالىپ، جاۋىرىنى كۇرجيە ەسىككە بەت الدى. كەنجەقىز ىلەسە شىعىپ، ءۇش-تورت مارتە اتىن اتاسا دا، ول قايىرىلىپ قارامادى. ارينە، جىگىت رەنىشتى. وزىنە دە ىزالى. ايتسە دە نە ىستەيدى؟ ءقازىر ول قارا كولەڭكە كوشەنى بويلاي بالداعى سىقىر-سىقىر ەتىپ، قىلاڭداي كەتىپ بارادى. ۇزاپ، كوزدەن عايىپ بولسا دا، بالداقتىڭ تاستاق، توڭ جەرگە تيگەن تاقىل-تاقىل ءۇنى ءالى ەستىلىپ تۇر.
12
— قاباعىڭ ءبىر اشىلار بولمادى عوي. جادىراپ كۇلگەنىڭدى دە كورمەدىم. شىلدەحانا، توي-تومالاقتان دا سىرعاقسيسىڭ. قاتار جۇرگىڭ دە، بارعىڭ دا كەلمەيدى. سىلتاۋ ىزدەيسىڭ، الدەنەنى تىلگە تيەك قىپ كوزىڭە جاس الاسىڭ. Meن ءبىر قۇبىجىق جان سياقتىمىن. ەل، «ارىسىم» دەسە، سەن كوكىرەگىمنەن كەرى يتەرگەندەي «جاتسىڭ» دەپ قارايسىڭ. قارا جامىلماساڭ دا ۇيالى، شۇعىلالى ماعان عانا تانىس، جۇرەگىمە ىستىق جانارىڭ ءولى سۋداي جىلت جوق. نە ىستەدىم؟ جازىعىم نە؟ جازيراش-اۋ، سەنەن وزگە مەنىڭ كىمىم بار؟ ويپىر-اي... قۇداي-اي، قۋانىش ەمەس بۇل ۇيگە، سورلى باسىم، قايعى-قاسىرەت اكەلىپ پە ەم؟!— دەدى ناۋرىز ءۇنى بۇزىلىپ. توردە، قالىڭ كورپەنىڭ ۇستىندە وتىرعان، جۇلقىنا كوتەرىلدى؛ كيىز ۇستىندە تۇرعان جەتىلىك ماي شام ەكپىنىنەن جىپىلىقتاپ ءسونىپ قالا جازدادى.
— ماعان نە ىستە دەيسىڭ، ناۋرىز؟ تۇسىنبەيىم...
شىمىلدىق پەشكە جاۋرىنىن بەرە، ءبىر تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرعان ءجازيرا ءسال موينىن بۇرىپ، كوز استىنان قاراپ قويدى. ۇستىندە قىناما بەل، اق شۇعا كويلەك. ۇلكەن قارا بۇرىمى وڭ يىعىنان قۇلاي ءتۇسىپ تۇر، بالاپان ماڭداي شاشى بۇيرالانىپ بارىپ سامايعا ۇيىسىپتى. الگىندە عانا ىشىلگەن كەشكى، ىستىق استان با، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، ويماقتاي ەرنى شامنىڭ جارىعىندا شيەدەي قىپ قىزىل؛ ەكى ەزۋدەگى بولماشى كولەڭكە دە قۇبىلىپ كەتە بەرەدى. ناۋرىز — «تۇسىنبەيىم» دەي قيتىقتانىپ، اشۋ شاقىرا جالت قاراعاننان ارىگە بارا المادى؛ ايەلىنىڭ اسا كورىكتى ەكەنىن بىلسە دە ءدال بۇل كۇيى كورمەگەندەي ەدى، ىركىلگەنى دە سونان. ول وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى. اياعىندا توقىما ءجۇن شۇلىق، بەلبەۋسىز، تىك جاعا گيمناستەركەسىن گاليفە شالبارىنىڭ سىرتىنا شىعارىپ جىبەرگەن، بولمە ءىشىن ەرسىلى-قارسىلى كەزىپ ءجۇر. سالدەن سوڭ تاماق استىنداعى تۇيمەسىن اعىتىپ، جەل قاعىپ توتىققان كەسكىندى كەلبەتى سۇرلانا، سىرت قاراي تەرەزە الدىنا توقتادى. «بۇگىن دە ءۇنسىز... ءتۇن جاراسا اۋىپ بارادى. ىلعي تاڭعا جاقىن جاتامىز. جوق، بۇلاي ءوزىڭدى-وزىڭ الداپ ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ءبارىن دە ايتۋ كەرەك. شوشىنسا قايتتىم؟ ءبىرجولا بەزىنۋى دە مۇمكىن عوي». ناۋرىز قايتىپ كەپ توردەگى ءوز ورنىنا، ەكى بۇكتەپ سالعان كورپەگە، جاستىقتىڭ ءبىرىن جۇمارلاي قولتىق استىنا باسا جايعاستى؛ كوز قيىعىن ۇرلانا ءجازيراعا تاستاعان؛ ول ءالى سول كۇيى، ءمىزباقپاي، سىتىر-سىتىر جانعان جەتىلىك شامنىڭ پىلتەسىنە قاراپ وتىر ەكەن. نازارىن وزىنە بۇرعالى ناۋرىز جوتكىرىنىپ قالعان، ءجازيرا ۇركەكتەي باسىن جەردەن كوتەرىپ الدى.
— ءا... ءيا، توسەك سالايىن،- دەپ.
ورنىنان شيراق تۇرىپ، تەرەزەگە جاقىن، كيىز ۇستىنە قالىڭ كورپە جايىپ، جاستىق تاستادى؛ جولبارىستىڭ تەرىسىندەي تارعىل ودەيالو اكەپ اياق جاعىنا قويدى. «تاعى سىڭار توسەك... بولەك جاتاق دەگەن وسى. ءقازىر وزىنە پەش تۇبىنە سالادى. انە، ايتام با...» — ناۋرىزدىڭ قاباعى تۇيىلە قالدى.— «قايتسەم، ءا؟!»
كەلگەن كۇنى عانا ءبىر توسەكتەس بولعان؛ سونان سوڭ-اق ءجازيرا جۇرەگىم قىسىلادىمەن ىرگەسىن كەيىن تەپتى. ىلكىدە ناۋرىز بۇنىسىنا سەنسە دە، بەرتىن كەلە تىپتەن ونىڭ وزىنە سالقىندىعىن سەزىندى؛ مۇنىڭ ءبارى ايەلدىك جاتسىنۋ، جيرەنۋ بوپ شىققانسىن ىزالاناتىندى تاپتى. ايتسە دە ەركەكتىگى ۇستاپ، داۋىس كوتەرىپ، قول قاتقان جوق. ويتكەنى ءجازيرانى نە دەپ جازعىرارىن بىلمەدى. «جۇرەگىڭ قىسىلماق تۇرعاي شورشىپ شىقسىن، بۇلاي ءومىر سۇرە المايمىن» دەۋ ۇيات قوي. ءجا، دەپ و باستا بۇعان كونگەن ءوزى.
— ناۋرىز؟
— Ay.
— مەنىڭ سەنەن كوپتەن سۇراعالى جۇرگەن ءجايىم بار،— دەدى ءجازيرا توسەگىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ. كوزى شامنىڭ جارىعىندا.
«ءوزى باستاماق پا ەدى. ە، سونىسى كەرەك قوي. ەندى دۇنيە ورتەنىپ كەتسە دە ايتىپ تىنارمىن»،— دەپ ويلادى ناۋرىز قىپىلىقتاي.
— تۇندى-تۇنگە ۇلاستىرىپ، كۇندى-كۇنگە قوسىپ، سارىلا كۇتكەنىم راس. ارىڭا قىلاۋ ءتۇسىرىپ، كوزىڭە ءشوپ سالسام ەرتەڭگى تاڭدى كورمەي وتەيىن، ناۋرىز... جەسىر ايەل دە جەل وتىندە تۇرعان كاڭباق سياقتى. جەلبۋاز ءسوز ەرگىش... دوڭگەلەنتىپ الا جونەلەدى. قاڭباقتىڭ قونارىن ساي بىلەدى، وسەك-اياڭنىڭ تۇراعىن كىم بىلەدى؟ مۇمكىن مەن تۋرالى ەستىگەنىڭ، بىلگەنىڭ بار شىعار، ناۋرىز؟ بولسا ىركىلمە، ايت. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق». اقتالمايمىن، ويتكەنى اقپىن.
— ەستىمەدىم دەسەم وتىرىكشى بولارمىن. ەل قۇلاعى – ەلۋ. «ءىقسان ءسوز ايتىپ ءجۇر. قاتىنىڭ كەت ءارى ەمەس بىلەم»،— دەگەن حاتتى گوسپيتالدان شىعار جەردە الدىم.
— كىمنىڭ حاتى؟
— يساحمەتتىكى. شىنىمدى ايتسام، تاڭداندىم. سەنبەدىم.
— نەگە؟
— ىقسان ءسوز ايتسا، سەن كەت ءارى بولماساڭ ماعان كەل دەۋىڭنىڭ ەش قيسىنى جوق. جالعاندىعىن سونان سەزدىم، ءجازيراش. كەلگەنسىن ويىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى.
— ناۋرىز، سەن ءبارىن دە بىلەدى ەكەنسىڭ. ماعان تاعار ايىبىڭ بار ما؟
— سۇراعىڭدى تۇسىنبەدىم عوي، ءجازيراش؟
— مەنى نەگە الدادىڭ؟
ناۋرىز بىردەن جاۋاپ قاتپادى؛ تەرەڭ كۇرسىنىپ، ءۇنسىز ءبىراز وتىردى. جان قالتاسىنان شىلىم اپ ورادى؛ قوس تاناۋدان بۇرقىراتا شىعارىپ، كوز الدىندا سەيىلە قويماعان بوزعىل ءتۇتىندى قولىمەن جەلپىپ قويدى. وسى سۇراقتىڭ تۇبىندە ءبىر بولارىن بىلسە دە، ناق ءقازىر كۇتپەگەن؛ توسىلىپ قالدى. ويىن جيناقتاي الماسا دا:
— ءجازيرا، مەن ساعان مايدانداعى ءومىرىم ءجايلى جارتىمدى ەشتەڭە ايتقانىم جوق،— دەدى جوتكەرىنە ءتۇسىپ.— ارينە، سوعىستىڭ اتى سوعىس. اڭگىمە وندا دا ەمەس، ادام تاعدىرىندا.
— ادام تاعدىرىندا؟ و نە ءسوز، ناۋرىز؟
— قورىقپاشى، ءجازيراش. مەن ەل الدىندا دا، ۇكىمەت الدىندا دا ادالمىن... ءۇش رەت جارالاندىم. ەڭ العاش نەمىس وعى جيتومير تۇبىندە ءتيدى. ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسىندا جاتتىم. دارىگەرلەردىڭ، قالا بەردى ءبىر ادال ءسۇت ەمگەن ايەلدىڭ كۇتىمى جانىمدى ساقتادى. تاعدىردىڭ جازۋى سولاي ما، قايدام، ونىمەن كوڭىل قوستىم. ءۇش-تورت اي بىرگە تۇردىم. ساعان ايتۋعا كوڭىلىم داۋالامادى، ءارى قيمادىم. جانە دە كوپ كەشىكپەي مايدانعا ءتۇسىپ كەتتىم. ونان كەيىن دە ەكى جاراقاتتاندىم. سوڭعىسىندا كونتۋزيا الىپ، مىنا سول قولىمنىڭ بۇلشىق ەتىن وق جۇلىپتى... مۇمكىن سناريادتىڭ جارىقشاعى شىعار، بىلمەيىم. ايتەۋىر ەسىمدى گوسپيتالدا جيدىم. ارادا بىرنەشە اي ءوتتى. ءبىر كۇنى جانىمدا جاتقان ەكى كوزىنەن ايرىلعان سولدات وكىرىپ، باسىن وراي بايلاعان ءبينتتى جۇلىپ، لاقتىرا باستادى. ايەل بىتكەندى «وپاسىز، ساتقىن... فاشيستەن دە وتكەن قانىپەزەر» دەپ داتتادى.
كوپ ۋاقىت تىنشي المادى... ەرتەڭىنە، ساباسىنا تۇسكەنسىن مەن وعان قوسىلمايتىنىمدى بىلدىرگەم، ول مىسقىلداپ؛ «قاتىنىڭ كۇيەۋگە ءتيىپ كەتپەسە شۇكىر دە. ايتپەسە ەكى اياعىم، قولىم جوق كەلەيىن بە؟» — دەپ سىناپ حات جازىپ كورشى، نە دەر ەكەن. «كورەيىن پەرىشتە ايەلىڭدى»،— دەدى. ەت قىزۋىنان با «جارايدى» دەپپىن. سەنىڭ الدىڭدا بولسا دا كۇنالىمىن. نە دەيىن ساعان... وعان جازدىم. «كەشىر.. مۇگەدەكپەن وتكىزەر وكسىك ءومىرىم جوق»،— دەپ مەنى ول كەرى تەپتى، قابىلدامادى. مىنە، كورشى،— دەدى دە، ناۋرىز capعىش تارتقان كوكالا تەلەگرامما بلانكاسىن گيمناستەركەسىنىڭ ءتوس قالتاسىنان شىعارىپ، ءجازيرانىڭ الدىنا تاستاي سالدى. قاعاز ءتورت بۇكتەلگەن ەكەن؛ اشىلعان الاقانداي جازىلا ءتۇسىپ جاتىر. ءجازيرا تىكسىنە كوز تاستاعانى بولماسا قولىنا المادى.— توبە شاشىم تىك تۇردى. ءتۇڭىلدىم ونان... «ىرگەلەس جاتقان سولدات ءسوزى شىن با؟ نەگە ولاي؟» — دەپ قاتتى تولعاندىم. ەرىكسىز ەسىمە سەنى الدىم... ساعان سەنىپ ەم. ويىمنان شىقتىڭ...
«ويىمنان شىقتىڭ» دەيدى؟ مۇنىڭ الدىندا قۇنىم شامالى ەكەن عوي. كىمدى كۇتكەنمىن، ءتاڭىرىم-اۋ... كىمدى —دەپ ويلادى ول.— «جازىعىم نە؟ بۇ نەسى؟ تاعى بىرەۋگە ۇيلەنىپتى. ءبارى دە وپ-وڭاي... ىقساننىڭ قاسىندا بۇ دا اداممىن دەيدى-اۋ، ءا؟ ونىمەن دە تەڭگەرمەك بولىپپىن...» ءجازيرا ءىشى-باۋىرىنىڭ قالتىراپ باراتقانىن اڭدادى؛ استىڭعى ەرنىن تىستەلەپ، شىداپ باقتى. ناۋرىز ءالى سويلەپ وتىر:
— راس، مەن كىنالىمىن. كەشىر، جاسىرا المادىم. ايتپاي كەلدىم... ىشىمە سىيار بولمادى. كوڭىلىمنىڭ كوزى دە، جۇرەگىمنىڭ ءسوزى دە جالعىز ءوزىڭسىڭ. باسقاعا وندا ورىن جوق. وتقا سال، سۋعا سال. قاباق شىتپاي وتەم. سەنىڭ... سەنىڭ مەن دەگەندەگى ۇلكەن جۇرەگىڭە سەنىپ كەلدىم. بىلەم... مۇندايدى كىسىنىڭ كىسىسى كەشىرەدى، ءجازيراش...
ايەلىنىڭ مۇڭدى، اۋىر، اششى جاس ۇيىرىلگەن جانارىن كورىپ ىركىلدى. ادامنىڭ كەيدە وزىنە-وزى جيرەنىشتى كورىنەتىن كەزى بولادى، ول قانداي بەزبۇيرەكتىگىن دە، زىمياندىعىن دا سول ءبىر ساتىندە ۇمىتىپ، قاتتى تۇيلىگۋمەن جۇرەدى؛ قاتار-قۇربىسىمەن دە اڭگىمەسى جاراسپاي الاس ۇرادى. بويىن بيلەگەن ىزانىڭ دا قايدان تۋىنداپ، نەدەن ەكەنىن دە بىلمەيدى، اڭدامايدى. ناۋرىز دا الگى ءبىر وكىنىشكە تولى اۋەنىنەن جاڭىلىپ، شىتىناي باستادى.
— ەندى مىنە، جاسىرىنباق ويناعان بالادايمىز. ۇندەمەيسىڭ. اياق-قولىمنىڭ بارلىعىنا شۇكىرلىك ەتپەيمىسىڭ. اناۋ سىزدى دالادا، ورمان اراسىندا جاۋ وعىنا ۇشىپ قالعان از با؟!. نەمەنەگە قارا جامىلاسىڭ؟ سۇمدىق-اي... سۇمدىق! الدە اياق-قولدى ماعان كوپسىنەمىسىڭ، ءا؟
— ءيا... بولماعانى جاقسى ەدى.
— ءجازيراش، نە دەپ وتىرسىڭ؟ ءيا، تاۋبە دە... تاۋبەگە كەل. ەسىڭ دۇرىس پا؟ — دەدى ناۋرىز ورنىنان اتىپ تۇرىپ.
ءجازيرا ۇندەمەدى. كوزىنەن ىتقىپ كەتكەن جاستى دا سۇرتپەي، بۇكتۇسە وتىر. ناۋرىز ءسال قيپاقتاپ تۇردى دا، بۇرىلىپ ەسىككە بەت الدى. ءجازيرا جاستىعىنا ەتپەتتەي قۇلاپ، تۇنشىعا ۇزاق جىلادى... سول كۇيى ۇيىقتاپ كەتتى. ول ناۋرىزدىڭ دالادان كەلگەنىن، شەشىنىپ سالۋلى توسەگىنە جاتقانىن سەزگەن دە، بىلگەن دە جوق...
كوكتەم ايى... تاڭ قىزىل يەكتەنىپ كەلەدى. بالاۋسا كوكتىڭ بەتى شىقتانىپ، بولماشى ساۋلەنى قاقپاقىل قىپ ويناپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. بوزتورعاي ءۇنى دە اشىق، قالىقتاپ تۇر. ءجازيرا وڭ يىعىنداعى جارتى قاپ قيدى جەرگە قويىپ ماڭداي تەرىن ءسۇرتتى؛ بەلىن جازدى. الدەقايدان سالقىن سامال سوقتى: ول كوز الدىنداعى كىرەۋكەنىڭ سەيىلىپ، تىنىسى كەڭىگەنىن سەزىندى. «ويحوي، تاڭعى سامال-اي. سالقىن بۇلاق سۋىنان بەتەرسىڭ-اۋ». دالا قارا كۇرەڭىتىپ قالىپتى، بۋسانىپ جاتىر. ساي-سالا ۇستىندە نازىك، اق ۇلپا سەلدىرەيدى. قىزعىلت جيەكتەن قالىڭ ءنوپىر كورىندى. «بۇ نە، قۇداي-اۋ؟» ءجازيرا تاڭدانا قاراي قالدى. الىستان الگى سىناپتاي سىرعىعان قارا جەلمايا ءتارىزدى. انە، ەندى بەتىن تۇستىككە تۇزەدى؛ سۇيىرلەنىپ، ساداقتىڭ وعىنداي اعىپ بارادى. «ويپىر-اۋ، مىناۋ جوڭكىلگەن جىلقى عوي. ءبورى تيمەسە يگى ەدى دا. نەدەن وسىنشا ۇرىكتى؟ الدىنداعى تورىنىڭ جالدىسىن-اي؟ باسى دا كىشكەنتاي ەكەن... قۇرىق تاستام الدا جۇلىنۋىن جانۋاردىڭ. بەرى... بەرى بۇرىلدىما-ەي. ساقتاي گور قۇداي، تاپتاپ وتپەسە نەعىلسىن». ءجازيرا جارتى قاپ تەزەگىن تاستاي قاشىپ ەدى، قۇتىلا المادى؛ ەسىرگەن جىلقى قويا ما، دۇركىرەي قۋىپ جەتتى. اسىپ كەتتى. «ماعان نە كورىندى؟.. مىنالار بالالار عوي. ءيا، ءيا... وزەنگە شومىلعالى بارا جاتقان بالالار ايتپەسە قۇتىرىنعان ءبىر ءۇيىر جىلقى تاپتاپ وتپەي مە؟ سوندا بالالار سارالا تاڭنان سۋعا تۇسە مە؟ سۋ سۋىق ەمەس پە؟ جانە دە اي دالادا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟». ول قابىنا ەڭكەيە بەرگەن، تۋ سىرتىنان ات تۇياعىنىڭ تىسىرىن ەستىدى. «تاعى دا جىلقى ما؟» باسىن كوتەرىپ، تاڭدانا بۇرىلعان — سالت اتتى ەكەۋ وزىنە تاياپ قالىپتى. «ويباي-اۋ، مىناۋ الگى يساحمەتتىكىنە كەلىپ جۇرەتىن شال عوي. ەسىمى كىم ەدى؟ ا، ءيا... باقان... ۇستالدى، تۇرمەدە دەگەنى قايدا؟ بۇ اي دالادا نەعىپ ءجۇر؟ قاسىنداعى كىم؟ يساحمەت پە؟ و نەگە ءجۇزىن الىپ قاشادى-ەي؟ تۋرا قارامايدى. مىنا... مىنا شال نەمەنەگە كۇلەدى. جىلىمشىلانعان كوزى قانداي جامان. اتىنان ءتۇسىپ كەلە جاتىر عوي. ءوي، نە كەرەك وزىڭە؟» باقان وڭىرەڭدەپ ءتونىپ كەلەدى. ءجازيرا يساحمەتكە: «ۋا، قايناعا، مىناۋىڭىزدان قۇتقارساڭىزشى» دەگەندەي جالبارىنا قاراعان، اناۋ سىرت اينالدى. «ءتاڭىرىم-ay، يساحمەت ەمەس... جو... جوق. بۇ... بۇل ناۋرىز... ءيا، Hayرىز. ناۋرىز عوي... «ناۋرىز، قورلاتپاسايشى»،— دەپ ايقايلاماق بولعان، ءۇنى شىقپاي قالدى. باقان كوتەرىپ اكەتتى...»
ءجازيرا قانسورپا تەرلەپ، شوشىنا وياندى. مۇنىڭ ءبارى ءتۇسى ەكەنىنە كوزى جەتكەندە: «ۋف...ف!» — دەدى تەرەڭ تىنىستاپ. شام سونگەن، ءۇيدىڭ ءىشى الا كولەڭكە. ناۋرىز توردە قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. اۋلا ىشىنەن قورازدىڭ قىلعىنىپ شاقىرعانى، ءار تۇستان اۋپىلدەي ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى ەستىلدى، ءجازيرا ورنىنان تۇرىپ توسەگىن جيناپ، قازاندى تازالاپ سۋ قۇيدى. كەرزى ەتىگى مەن كۇپەيكەسىن كيىپ، قالىڭ قوڭىر ورامالىن تاماق استىنان وراي تارتتى؛ مۇنىڭ ءبارىن كۇندەگى داعدىسىنشا تەز ىستەدى. كولحوز ساۋىنعا ءبىر سيىر بەرگەن؛ سونى ساۋعالى دالاعا شىقتى. اسپان قارا قوشقىل، الاساپىران. بەتكە سالقىن، ىلعالدى لەپ سوعادى؛ اۋادا جاڭبىر ءيىسى بار. «ءاي، بۇگىن تۇسكە جەتپەي-اق جاۋارسىڭ-اۋ. قاشانعى تۇنەرەرمىن دەيسىڭ... ارتىڭ قارعا اينالماسا قايتسىن، سۋىتىپ كەتتىڭ عوي»،— دەپ ويلادى ءجازيرا.
سيىردى ساۋىپ بولا بەرگەن:
— اپا!.. ءتاتاي اپا؟ — دەدى بالا داۋسى اۋلا سىرتىنان. ناۋرىز قاقپاعا ىلگەشەك جاساعان؛ قاس قارايا بەكىتىپ تاستايتىن. سول ءالى اشىلماعان ەكەن، ارجاعىنان بالانىڭ قىلتىڭداعان توبەسى كورىنەدى. ءجازيرا شەلەگىن جەرگە قويا ساپ، جۇگىرىپ بارىپ اشتى.
— شولپانبىسىڭ؟ ءجاي ما؟
— ءتاتاي اپا... ءتاتاي اپا، ءسۇيىنشى!
— ءيا...
— ءسۇيىنشى؟ — دەدى شولپان ەنتىگىپ. ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزعىلت تارتىپتى؛ سۋىق سورعان عوي. كوزى كۇلىم-كۇلىم ەتەدى. - كەنجەقىز اپام ۇل تاپتى؟ ۇل!..
— ۇل ما؟
— ءيا... ءما، اپا!
— مىنانى ال، شولپانجان! ال دەيمىن! ۇلكەن بولعاندا تاعارسىڭ،— دەپ ءجازيرا قوياردا-قويماي ساۋساعىنان التىن ساقيناسىن الىپ بەردى.
شولپان قۋانا سەكىرىپ، جۇگىرە جونەلدى. ءجازيرا تۇرىپ ەكى جۇمالىق دەمالىسقا كەلگەن اسكەري كيىمدى، كونتەك ەرىن، ۇزىن قارا جىگىت ونىڭ ءالى كوز الدىندا. سارالا تاڭنان تۇراتىن؛ قولىندا كەتپەن، كۇرەك. ساۋىنعا بارا جاتقان قىز-كەلىنشەككە جادىراي امانداسىپ، قول بۇلعاپ قالاتىن. «شاڭىن بۇرقىراتىپ ءۇيدىڭ توبەسىن اشىپ، قامىسپەن قايتا جاۋىپتى. قورا-قوپسىسىن جوندەۋگە كىرىسىپتى»،— دەپ ەل جىگىت ءىسىن العاشىندا ەرسى كورسە دە، كەيىن بۇعان قۋاندى؛ ويتكەنى ول ءسال دە بولسا سوعىستى ۇمىتتىرىپ، بەيبىت تىرلىكتىڭ قىزىعىنا، راحاتىن تانىتىپ كەتتى. ەل ءالى كۇنگە ونى سۇيسىنە «ازامات ەدى عوي» دەپ ەسكە الادى. مىنە، دۇنيەگە ءۇشىنشى ۇلى كەلدى... اكەسىنىڭ كوزى... ءجازيرا سيىرىن ورىسكە شىعارىپ ساپ، يناعاشپەن وزەنگە بەت العاندا دا وسى ويدىڭ قۇشاعىندا ەدى.
وزەن بەتى شىمىرلاپ جاتىر. جاز كۇندەرىندەي ەمەس، بالىقتىڭ اسىر سالىپ ويناۋى از. ءجازيرا سالقىن سۋدى رەزينا ەتىگىمەن كەشىپ بارىپ توقتادى؛ شەلەگىن تولتىرا الىپ قايتا شىقتى، يناعاش جانىنا اپارىپ قويدى. قولىنا ەكىنشى شەلەكتى العالى ەڭكەيە بەرگەن، جىلقىنىڭ پىسقىرعانىن ەستىدى. قاراسا... ىقسان. اتىن سۋعارعالى كەلگەن بە؟ اۋىزدىعىن الىپ جاتىر. ءجازيرا ءبىر ءسات ءىشى جىلىپ قويا بەرگەنىن سەزىنسە دە، ءوزىن-وزى ۇستاپ ۇلگەردى. ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى... ونىڭ كوزىنە سول كەزدە وزەن بەتىندە قالىقتاعان قارايعان، ءىرى نارسە شالىندى. «بۇ نە؟ ادام با؟ الدە بورەنە مe؟ جو... جوق، ونان ءىرى. اعىسپەن ىعىپ بارادى». ۇرلانا ىقسانعا كوز تاستاعان؛ و دا كورگەن ەكەن، قاراپ تۇر.
جاقىنداعاندا عانا اجىراتتى؛ ەسكەكسىز، يەسىز قايىق. ىشىنە ءبىراز سۋ دا تولعان سياقتى، اۋىر بۇرىلادى. باتۋى دا جاقىن ءتارىزدى.
— ءجازيراش، باقاننىڭ... باقاننىڭ قايىعى عوي،— دەدى ىقسان داۋىستاپ.
كەلىنشەكتىڭ كوز الدىنا سوناۋ جاڭبىرلى ءتۇن، ىقسان ەكەۋىنىڭ سۋعا بارعانى، جۇرەك ءلۇپىلى، ءتاتتى ءبىر سەزىم، بەيتانىس سالت اتتىلىلار، بۇلاردىڭ ءۇنسىز باقىلاپ، تىعىلا قالعانى كەلە قالدى. سول ءبىر باقىتتى شاقتىڭ كۋاگەرى مىنا قارا قايىق وعان اسا ىستىق تارتىپ كەتتى:
— جاقسى قايىق... اتتەڭ ەسكەگى جوق، يەسىز...
— ءيا. دۇرىس ايتاسىز... اسەم قايىق، — ىقسان ءۇنى جۇدەۋ شىقتى؛ ونى ايەل كوكىرەگىمەن ءجازيرا سەزە قويدى. ايتسە دە سىر الدىرماي اڭداماعان ىڭعاي تانىتتى. شەلەگىنىڭ ءىشىن شايعان بوپ، كۇيبەڭدەيدى.
— ءجازيرا!
— اۋ؟
— كوپتەن كورىنبەي كەتتىڭ عوي. قالايسىڭ، ءجازيراش؟— دەدى ىقسان ات جالىنىڭ ۇستىنەن موينىن سوزىپ.— نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ الدە مەنىڭ رەنجىتكەن جەرىم بار ما؟ نە جازدىم ساعان؟.. مەن باقىتتىمىن. سەن شە؟ قالايسىڭ، ءجازيراش؟..
ول «باقىتتىمىن» دەپ ايقايلاعان ادامنىڭ باقىتتى بولا بەرمەيتىنىن بىلەتىن؛ ىقساننىڭ دا وكىنىشسىز ەمەستىگىن اڭدادى. اسىقپاي ەكى شەلەكتى يناعاشىنا ءىلىپ الدى دا، تال شىبىقتاي بۇرالا باسىپ، وزەننىڭ تۇيە تايلى قاباعىنا كوتەرىلە ءتۇسىپ توقتادى. موينىن ءسال بۇرىپ:
— ىقسان، ءبىز وسى ومىردە نەگە اسىعامىز؟ نەگە؟ اعىسپەن ىعا بەرەتىن ەسكەكسىز قايىق ەمەسپىز عوي. نەگە؟ — دەدى.
— ءجازيراش...
— باقىتتى بول، ىقسان! ساعان تىلەگىم سول.
— ءجازيرا!..
ىقسان ۇمسىنا تۇسكەن، ول بۇرىلمادى؛ قايىرىلىپ تا قارامادى. جۇرە بەردى. «ءبارى مەنى ايايدى. مۇسىركەيدى. مەن كىم ءۇشىن ءومىر كەشەم؟ كىمگە كەرەكپىن؟ ناۋرىزعا ما؟ جوق... وعان قۇنىم ارزان. سوندا مەن كىمدى قيمايمىن؟ اكەسىن جوقتار-اۋ دەگەندەي مەندە بالا كانە؟ نە كوردىم ومىردەن؟ ىلعي كۇتۋ بىرەۋدى... كۇتۋ. مەنىڭ ماڭدايىما كۇتۋدى... تەك كۇتۋدى جازعانى ما؟ كۇتكەنىم كىم؟» ءجازيرا وي ۇستىندە ۇيگە قالاي تەز كەپ قالعانىن بايقامادى.
ەسىك اشىق. ناۋرىز ءالى ۇيىقتاپ جاتىر. قور-قور ەتەدى. «ءيا، مەن بۇعان بۇكىل ءومىرىمدى ارنادىم-اۋ». ول باتىل ءبىر شەشىمگە كەلگەندەي بولدى. ەكى شەلەكتى اۋىز ۇيگە قويىپ، تورگى ناۋرىز جاتقان بولمەگە كىرىپ قاعاز، قالام الىپ شىقتى. «ناۋرىز، مەنى كۇتپە، ىزدەمە. جولىڭ اشىق، باسىڭ بوس... كەتتىم. حوش... ءجازيرا»،— دەپ باتتيتا جازىپ، ونى ۇستەل ۇستىنە قويدى. سونان سوڭ تالاي جىل جىلى ۇياسى بولعان ءۇي ءىشىن كوزىمەن ءسۇزىپ ءوتتى.
ءبارى دە وزگەشە ەلەس بەرىپ، الدەبىر سىردىڭ كۋاسىندەي وزەگىن ورتەپ بارادى. ەڭ ءارىسى اناۋ تەرەزە الدىنداعى اينانىڭ سىنىعى دا، مىناۋ ەسىككە جاقىن، كۇپايكەسىن ىلەتىن قارا شەگە دە وسى ءقازىر كوزىنە اسا ىستىق. ءجازيرا كوكىرەگى قارس ايرىلا اۋىر كۇرسىنىپ: «تەڭىزگە... بالىقشى اكەمە بارام. وزگە جول جوق»،— دەدى كۇبىرلەپ. سالقىن ەسىك جاقتاۋىنا ماڭدايىن سۇيەپ قالعان؛ الدەنەدەن شوشىنعانداي سەلت ەتىپ، باسىن جۇلىپ الدى...
قولىندا قوزى قارىن تۇيىنشەگى بار جالعىز ايەل وزەننىڭ بۇرىلىسىنداعى شاعىن اۋىلدان ۇزاپ، قىرلىق جولعا بەت تۇزەپ، كەتىپ بارادى. كۇزدىڭ سالقىن، جابىسقاق، بەيمازا جاۋىنى سىركىرەپ تۇر.
وكتيابر 1963 — يۋل 1967 ج.
You Might Also Like
-
بيىلعى جىل حالقىمىزدىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، كەشەگى اباي، ىبىراي، شوقان سالعان اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتى ىلگەرى جالعاستىرۋشى ءىرى عالىم، كوسەمسوز شەبەرى، ادەبيەت زەرتتەۋشى، ت...
