كۇتەم سەنى، ديدار
پوۆەست
ءبىرىنشى تاراۋ
— وۋ، ديدار!.. ديدار!.. قايداسىڭ، ەي؟!
اپامنىڭ كوزىنەن ءسال تاسا بولدىڭ با، مىنە وسى. ايدىڭ كۇنى امانىندا ءوستىپ جوعالتىپ الادى دا وتىرادى سەنى.
— جانىم-اۋ، الگىندە عانا شىقپاپ پا ەدى.
شىقسا نە؟!شىقتى. بىقسىپ وتىرا بەرۋىم كەرەك پە ەكەن. مىناۋ شىلدەنىڭ ماي تامىز كۇنىندە ەسىك-تەرەزەنى قىمتاپ قويىپ، تۇيە ءسۇتىن قاتقان قارا كۇرەڭ شايدى ءۇش-تورت ساعات تارتاتىن ولارعا ما، جاسىرارىم جوق، ءوز باسىم ىلەسە المايمىن. كونبىسپىن بە دەۋشى ەم، ونىم قاتە ەكەن. جاڭا دا سول بارىمشا شىداپ كورگەم، ەكى شىنى اياق ىشۋگە ءتوزىمىم ارەڭ جەتتى. قانسورپا تەرگە ءتۇستىم. ەسىكتى اشايىن دەسەم بولعانى اپام «ويبايىن» سالادى: «شانشۋلاتاسىڭ جاپ دەيمىن! ي... ي، قۇداي شىركىن-اي!.. قويان اياعىن جەگەن نەتكەن تىنىمسىز ەڭ. بۇگىن ءبىر شاي ىشەيىن دەگەندە كولەڭدەپ ءجۇرىپ الدىڭ عوي»، — دەپ تاقىمداسىن-اي كەپ مەنى. كۇندەگى ءىشىپ جۇرگەندەرى شاي ەمەستەي-اق.
— ديدار!.. قاپ، بۇل ما... قۇداي اقى ادام بولمايدى... كوردىڭ بە «ادام بولمايدى» دەپ وتىرعانىن. ينستيتۋتقا بارماي قالعاندا مەن «جىگىت» ەدىم. كەيدە زىعىردانىم قايناپ، سوۆحوز ورتالىعىنان ءبىر اي بويى كەلمەي وسى جاتىپ السام با دەيمىن... اي، وسى كوكەم بار ما، سو دا ءبىر ۇندەمەس. نەمەنەگە ءۇنسىز مىقىرايىپ وتىر. اۋزىن اشسا اپام توبەسىنە وت جاقپايدى عوي. قوي، بالجان، ويدەمە.
مەكتەپ ءبىتىردى. سويداۋىتتاي جىگىت ەمەس پە، ەندىگىڭ ۇيات. ءۇيىمىز اۋىلدان شالعاي بولعانمەن وزەن بويى عوي. داۋىس داريا بەتىن قۋالاي ۇزاپ، ارعى جاعاداعى توعايدا جاڭعىرىعادى. قايتەسىڭ ايقايلاي بەرىپ، بىرەۋ-مىرەۋ جول-جونەكەي سوعا قاپ ەستىسە، نە دەيدى بۇنىڭدى. اناۋ «باكەننىڭ1» ەر جەتكەن بالاسى اتا-اناسىن سىيلامايدى ەكەن. قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قاقساتادى دا جاتادى دەسە ساعان جاقسى ما»، — دەدى بار عوي كوكەم، اپام جىم بولادى. وبالى نە كەرەك ول سالدىرلاق، تىنىمسىز دەمەسەڭ سوزگە توقتايدى. وڭمەندەپ كەپ بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرمايتىن.
وتكەن جىلى كۇزدىكتە مەنى ۇيلەندىرمەك بولعاندارى دا ەسىمدە: «اللاۋ ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ءوزى. قانداي يبالى دەسەڭشى. ۇلكەننىڭ الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتپەيدى-اۋ، وتپەيدى. قولىنان ءىس كەلەدى. وقىعان، توقىعان دەگەنىڭنىڭ ءوزى سول. انە كورگەندى ءۇيدىڭ بالاسى كەرەك بولسا... ءتۇسىرىپ الساق قايتەدى، ديدارجان؟ ساداعاڭ كەتەيىن...» — دەپ ەدى ولار. كونبەدىم. كونبەگەندە سول توسىراڭداماي، جاي ايتتىم. سۇيمەگەن ادامىما مەنى قيناماڭدار، كوڭىلدەرىڭ قالار دەدىم. اپام جۇزىمە باعدارلاي قاراپ تۇردى دا: «ونىڭ دا ءجون شىعار»، — دەپ كونىپ قالدى...
قوي، بۇ جۇگەرمەك پە؟.. قۇداي-اۋ، زىم-قايىم قايدا جوعالىپ كەتەدى ول، ا؟! و مىڭ جاساعىر دەرەكتىر بۇعان تراكتەر تىزگىنىن بەرىپ، كوسەگەمىزدى كوگەرتەدى دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ؟! ۇياتقا قالدىرماسا يگى ەدى دە. قايدام... باياعى سول سالدىر-سالاقتىعى. تراكتەرلەرىڭدى وپات قىپ جەر سوقتىرماسا نە قىلسىن!..
انە، كوردىڭدەر مە؟ سالدىرلاپ سويلەپ ءجۇر. جۇمىس ىستەپ جاتسا دا، ونىڭ اۋزىنا ءبىر تىنىم بولماس. جەز شىلاپشىندى قۇم-توپىراقپەن ىسقىلاپ ءسۇرتىپ قويعان، ەندى ساماۋىرىننىڭ كۇلىن قاعىپ جاتىر. سونسىن ءۇيدىڭ قارسىسىنداعى، ىرگەسىندە مەن جاتقان قورادان تەزەك الىپ شىعادى. اناۋ ءۇيدىڭ الدىنداعى قازاندىقتىڭ توڭىرەگىن مۇنتازداي عىپ سىپىرىپ، لايلىگە سۋ اكەل دەپ ايقايلايدى. ءوزى قازاندى قىرىپ، اس سالادى.
وڭ جاق ءمۇيىزى سىنىق قىزىل سيىرىمىز بار. ونىڭ دا ورىستەن قايتار ۋاعى بوپ قالدى. ءۇيدىڭ سىرتىندا جايىلىپ جۇرگەن ەكى قوزى مەن ءبىر بۇزاۋدى ايداپ اكەپ، قوراعا كىرگىزۋ كەرەك. ءشوپ اراسىندا «قىت-قىتتاپ» جۇرگەن تاۋىققا جەم بەرمەسە بولا ما. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ اپامدى كۇتىپ تۇر. ول ءالى سويلەپ ءجۇر.
— وۋ، ديدارجاننىڭ اكەسى-اۋ، جامان قايىقتىڭ كەتتىك تەسىگىنە ەرتەڭدى-كەش سىعىراڭداپ ونى-مۇنى تىققىشتاي بەرگەنشە انا بالاڭا سەن دە ءبىر كوز سالساڭشى. ودا ءۇي شارۋاسىنا قاراسىن، ۇيرەنسىن دە. بۇ نە؟.. دۇنيەدە مىناۋ الدىڭداعى قارا ماي مەن ەسكى قايىقتان وزگە تىرشىلىك بار ما؟
— ءاي، كەمپىر-اۋ، وسىنىڭدى كەشكە اس ۇستىندە ايتساڭ قايتەدى، ءا؟ قاربالاستا تاس كەنەدەي قادالا قالاتىنىڭ بار سەنىڭ، — دەپ كوكەم گۇر-گۇر ەتتى.
— و، قۇداي ۇرسىن سەنى! كەشكەسى نەسى!..
كوكەم موينىن جالقاۋلاۋ بۇرىپ، قازان تازالاپ جاتقان اپاما قالىڭ قاباعى تۇكسيە قاراپ تۇر.
— سەن، كەمپىر، مەنى كەيىتەتىن شىعارسىڭ، — دەدى ول سامارقاۋ. اپام ىعىسا قويعان جوق.
— و، قۇداي، قيراتارسىڭ... ءلايلا، ءلايلا!.. سو كويلەگى قۇرىماعىرىڭدى كەشكە دە تىكپەيمىسىڭ. شانشىلا قالعانىڭ نە؟!
اپام ءوزى ءبىر شارۋا ىستەسە توڭىرەگىندەگىلەردى تىنىش وتىرعىزبايدى. انە، ءقازىر دە سول ادەتى.
— Ay، اپا؟! نەگە كەيىدىڭ مەن مۇندامىن عوي.
ەكى بەتى بال-بۇل جانىپ ءلايلا ۇيدەن جۇگىرىپ شىقتى. اپامنىڭ كوزىندەي جانارى قاپ-قارا، كىرپىگى ۇزىن. قۋانسا دا، رەنجىسە دە ءبارى كوزىندە. ۇشقىندانا لاۋلاپ كەتسە، ەندى بىردە تۇڭعيىق، تۇنا قالادى. كوز اينالاسىنداعى بولماشى كولەڭكە دە ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمدى-اق. ءجۇزىنىڭ اقتىعى كوكەمە تارتقاندىعى دەيدى كورشى-قولاڭ. سول راس. سوۆحوز جىگىتتەرى ءلايلانى كورگەندە ماعان قالبالاقتاپ قالاتىندارى بار. سىرلاسىپ، دوس بولعىسى كەلەتىنى نە دەسەم، قارىنداسىم ەل كوزىن سۇرىندىرگەندەي بوپ قالعان ەكەن دە. توقتاي تۇر...
— ءلايلا!.. بوتام، الگى اعا بولماي كەتكىرىڭدى تاۋىپكەلشى ! اناۋ ءبىر قورانىڭ الدىنداعى توماردى ۇساقتاپ تاستا دەيىن دەپ ەم. كوردىڭ بە ۇشتى-كۇيدى جوعالعانىن. تاعى دا سول وزەن جاعاسىنداعى سۋ پەرىسىن كۇتكەندەي سەلتيىپ، قارماق قالتقىسىن باعىپ وتىرعان شىعار... و، قۇداي...ي، توبا-اي! ەلدىڭ وزىندەي بالالارى ءۇي بوپ، نەمەرە سۇيگىزىپ وتىر. بۇل شىركىن ءالى سول كۇيى... دالاقباي. تۇكپەن ءىسى جوق...
اپام سويلەنىپ ءجۇر. انە، ول سيىر قوراعا كىرىپ، كوكتەمدە شاقپاق قانتتاي ەتىپ ويىلعان سارى قيدى الىپ شىقتى. قازاندىق باسىنا اپارىپ تاستاي بەرىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى. سول ساتىندە مەن دە جاتقان جەرىمنەن تۇرىپ، تۇك بىلمەگەن جانداي كەلدىم دە توماردى بالتالاي باستادىم. ايقارا قۇشاق جەتپەس جۋان تومار بالتاعا بولا قويۋشى ما ەدى؛ مەنىكى دە انشەيىن اپام ۇيدەن شىعا قالعانداۇمىس ىستەپ جاتقانىمدى كورسىن، سوندا نە دەر ەكەن دەگەندىك تۇعىن.
— اپا، ديدار كەلىپ اعاشتى ۇساقتاپ جاتىر! ءىسىمدى تىگە بەرەيىن بە؟
— قانە؟
— انە... ەندى مەنىڭ كەرەگىم جوق قوي...
تۋ سىرتىمنان ءۇن-تۇنسىز كەپ تۇرعانىن سەزسەم دە ارتىما بۇرىلىپ قاراماي قۇشىرلانا بالتالاي بەردىم. بالتالاي بەردىم...
اعاش جاڭقاسىنان اينالام كول-كوسىر. نەگە ەكەنىن قايدام، تابان استىنان جۇرەگىم ءلۇپىل قاعىپ قويا بەردى. بالكىم ول اپامنىڭ، ارتىمدا ءۇنسىز باقىلاپ تۇرعانىنان دا شىعار؟! «كىرش» ەتىپ تومارعا كەپ شابىلعان بالتانى قايتا كوتەرمەي، قول سىرتىمەن ماڭداي تەرىمدى سىپىرا تاستادىم. تۇك سەزبەگەنسي شالقاق تۇرعان كۇيىم بىلەك جەڭىمدى اسىقپاي شىنتاقتان اسىرا ءتۇرىپ جاتىرمىن. سابىرلى-اق بولعىم كەلەدى. ىڭىلداپ ءبىر ءان اۋەنىن قايىرماق تا ويىم بار. ايتسە دە ءۇنىم شىقپاي، تاماعىم جىبىرلاپ جوتەلەتىن سياقتانام. نە ەكەنى وزىمە دە جۇمباق ايتەۋىر ءبىر نارسەنى كۇتەم.
— قۇلىنىم-اۋ!..
تۇلا بويىم شىمىرلاپ قويا بەردى. اسىعا-اپتىعا جالت قارادىم. شەكسىز ءبىر ۇشقىندى مەيىرىمگە تولى ەكى قارا كوز شارپىپ الدى. جانىمدى جاڭا شاتتىق بيلەپ، مىناۋ تانىس تا، ىستىق تا ۇمىتىلماس نۇر ايدىنىندا ءجۇزىپ جۇرگەندەيمىن.
«اناشىم... اناشىم مەنىڭ» دەي بەرگىم كەپ كەتتى. ءوزىمدى شاق ۇستاپ ۇلگىردىم.
— ساداعاڭ كەتەيىن-اۋ، كۇناكەر باسىم جازىقسىز جازعىرعام ەكەم دە. وي، اينالايىن!.. قايدا كەتە قويىپ ەدىڭ. ءجا... ءجا، بىلەم. ايتپاي-اق قوي. دەمىڭدى الشى. ايران ىشەمىسىڭ؟ ءۋا، ءلايلا!
— اۋ!..
— اقتى اپكەشى. تورسىقتاعىنى ەمەس، تاڭەرتەڭگى قويعانىمنان! — دەپ اپام مەنىڭ جانىما كەپ وتىردى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن بەتىنىڭ قايماعىن الماي ءپىسىرىپ، اشىتىپ قويعان ايرانى. — ۋف... ي... ي، قۇلىنىم-اي، ساعان ۇرسىپ، تىنىشىڭدى الا بەرەيىك دەيمىز بە. ارقا سۇيەگەندىك تە بىزدىكى. سونىڭ وزىنە دە كادىمگىدەي كەڭىپ، ءبىر جاساپ قالامىز. اكە مەن انا كوڭىلى دەگەندى سەن قارا تەنتەك قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭ. ءالى. بىلەرسىڭ دە. قۇداي عۇمىر جاسىڭدى ۇزاق ەتسىڭ دە... اكەڭ بولسا اناۋ ەكى كۇننىڭ بىرىندە بەلىنەن شويرىلىپ جاتىپ قالادى. سەن كەلگەنسىن عوي، سو باسىن كوتەرىپ جۇرگەنى مايەك2 قويۋعا ءلايلاجان شىعادى. قاتە بوپ سۋعا كەتىپ قالا ما دەپ-اق ۇرەيىم ۇشادى...
— مىنە، اپا، ايران.
— اعاڭا بەر، توبەمىزدەن ۇستاماي. ي... ي، تىكباقاي بوتام-اي، يىلسەيشى، — دەپ اپام ءلايلانىڭ كىسىگە ايران ۇسىنعانى كوڭىلى تولماي قالدى. ارينە، ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىزدار، ول «كىسىڭىز» مەنمىن عوي. جەڭىلتەكتىك كورسەتپەي، اعالىق ءبىر بايسالدى قالىپقا ءتۇسىپ قالعان جايىم بار. سەزەم، ءلايلاعا ونىم ۇناپ تۇرعان جوق. كوردىڭ بە استىڭعى ەرنىن تىستەنە بەرگەنىن. جالپى مەنى «اعا» دەپ سىيلاي قويمايتىنى راس. اپام بىلمەسە ۇرىسپايدى عوي. ءقازىر ول امالسىز. مەن دە سونىسىن پايدالانىپ وتىرمىن. جوتكىرىنە ەڭسەمدى كوتەرىپ، مۇرنىمنىڭ تۇسىنا كەلگەنزەرەڭ اياقتى سامارقاۋ الدىم. «قالاي ەكەن، بالا، ءا؟» دەگەندەي ءلايلاعا تابالاي ەزۋ تارتىپ ەم، ول ءتىلىن شىعارىپ كەلەمەجدەپ كەتتى. «كوردىڭ بە، انە؟! جاقسى، جامان بولايىن مەن ونان ەكى جاس ۇلكەندىگىم بار ەمەس پە؟ اعامىنعوي». وز-وزىمنەن بۋلىعا تىمىرايدىم دا قالدىم.
— ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىرعان جوق پا، قۇلىنىم؟ قاباعىڭدا كىربىڭ بار عوي، — دەدى اپام جۇزىمە ۇڭىلە.
ءلايلاعا رەنىشىم ءوز الدىنا، ءبىر جاعىنان مىناۋ الدىمدا ءالى ۇساقتالا قويماعان اعاش تا جىنىما ءتيىپ، كەجەگەم كەرى تارتىپ وتىر ەدى. اپامنىڭ سەپتىگى ءتيىپ كەتكەنىن قاراشى. «ويباي-اۋ، باسىم سىرقىراپ بارادى» دەي سالماي، نەسىنە تارتىنام. اپام مەنىڭ بىردەن جاۋاپ قاتا قويماعانىمنان دا ۇركىپ قالعان ەكەن.
— قۇلىنىم-اي، اۋىرىپ تۇرماساڭ يگى ەدى، — دەدى دە ول ماڭدايىمدى ۇستاپ، بەتىمە جاۋتاڭداي بەردى.
— ءيا، اپا... كەشە دە سول ءتۇس اۋا باسىم سولقىلداپ اۋىرعانداي بولعان. ءقازىر ءتىپتى سىرقىراپ بارادى. دەگەنمەنقايتەر دەيسىڭ، قالعان اناۋ اعاشتى... ۋف! — دەپ تەرەڭ كۇرسىنىپ، دەم جەتپەگەن، ادامداي وتىرا كەتتىم. ماڭداي تەرىمدى دە سۇرتپەي، كوزىمدى كىرتيتە، دەل-سال ادامنىڭ كۇيىنە ءتۇستىم. كولدەنەڭ كىسىگە مەنىڭ مىنا ءتۇرىمنىڭ قاندايلىق اسەرلى بوپ شىققانىن قايدام؛ ءبىر اينالىستا ءلايلاعا كوز جۇگىرتىپ ەم، كوڭىلىم قوڭىلتاقسي قالدى. الاقانىمنىڭ سىرتىمەن اۋزىن كولەگەيلەي جىمىڭداپ تۇر ەكەن. كوردىڭ بە؟! اڭدىعانى مەن... ءوزىمنىڭ كۇيىنە باستاعانىمدى سەزىپ، ءلايلانى ويلاماۋعا تىرىستىم. ايتپەسە قاباعىم تۇكسيىپ، اۋىرعان ادامنان گورى باس بۇزار سوتقارعا ۇساپ كەتەتىن ءتۇرىم بار. مەنى تاعى دا سوعان ۇساتىپ جۇرگەن كىم دەيسىز. ءلايلا عوي. بولماسا اشۋ ۇستىندەگى ءوزىمنىڭ قانداي ەكەندىگىمدى قايدان بىلەيىن.
قاباعىمدى كىرجيتە:
— قوي، نە وتىرىس... قالعان اعاشتى ۇساقتاپ تاستاپ، ءبىرجولاتا دەم الايىن. كەشكە قاراي بريگاداعا جۇرەم عوي، — دەدىم.
— اۋىرىپ وتىرساڭ قايتەسىڭ، قۇلىنىم. اسقىندىرىپ الارسىڭ، جات. تىنىق، جانىم. كەلەسى كەلگەنىڭشە تامىزىقتىعىمىز بار عوي. ساداعاڭ كەتەيىن-اي، اۋىرىپ قالماساڭ جارار ەدى، — دەپ اپام قۇراق ۇشتى. — ۋا، شال! بەرمەڭ كەلشى!.. ءلايلا دەيمىن!.. ي...ي، بوتام-اي، جۇرسەڭشى تەز، جاستىق تاستا، — دەدى ول اپتىعا. ىلە قوياردا-قويماي مەنى دە ورنىمنان تۇرعىزىپ، قولتىعىمنان الدى. كۇبىر-سۇبىر سويلەنىپ قويادى.
كۇن تۇسپەسكە تەرەزەلەردى تۇمشالاپ قوياتىن. سونان با بىلمەيمىن، بولمە سىز تارتىپ، ساپ-سالقىن بون تۇرادى كەيدە بولماشى شاڭ ءيىسى دە سەزىلەدى. ول ارينە كيىز الاشانىڭ ءۇستىن سىپىرىپ شىعىسىمەن اۋا قاقتىرماي تەرەزەنى، ەسىكتى بىردەن جاۋىپ تاستاعاننان. وسى ءقازىر دە شاڭ يىستەنىپ، بولمە ءىشى تاستاي قاراڭعى بوپ تۇر ەكەن. اپام تابالدىرىقتى اتتاي بەرە، ءبىر نارسەنى قاعىپ كەتتى الگى داڭعىر-دۇڭعىر ەتە قالدى.
— ەسىكتىڭ كوزىنە جەز شىلاپشىندى قويىپ جۇرگەن قايسىسىڭ؟ ءلايلى!.. قايداسىڭ؟! ەرتەڭدى-كەش تەرەزەنى قىمتاي بەرمەي اششى... قوقىرسىتپاي اناۋ تىگىپ جاتقانىڭ بىتپەيتىن نەمەنە سونشا... — ءلايلا اپامنىڭ الدىنان قىلاڭداي ەتە شىقتى دا، تەرەزەنىڭ قاعازىن الدى. كۇنگە قۋراپ سارعىش تارتقان گازەتتەردى قاۋدىرلاتا بۇكتەپ جاتىر. كوزىنىڭ استىمەن «جالت» ەتىپ، مەن جاققا قاراپ قويادى. — وۋ، سەن ءوزىڭ بولماس ءىستى ەرمەك قىپ ءجۇرىپ الدىڭ عوي. ەندى قاشان؟ — اپام ءومىرى بىرەۋدىڭ ىستەگەن ىسىنە كوڭىلى تولماي-تۇعىن؛ ءلايلانىڭ پىسىقتىعىن جاقسى كورگەنمەن دە، جايباسارلىعىنا رەنجىپ وتىرۋشى ەدى؛ ءقازىر دە شىدامى جەتپەي، جۇلقىنا جۇك-اياقتىڭ ۇستىندەگى كورپە-جاستىقتى جەرگە تاستاي باستادى. انە مىنە دەگەنشە توسەك تە سالىنىپ بولدى.
— جاتىپ از-كەم دامىلدا. مەن الگى... تاماق قامىن ىستەيىن، قۇلىنىم. ازار بولسا سو جۇمىسىڭدى دا بۇگىنشە قويا تۇر. جانىڭنىڭ ساداعاسى... ءجۇر... ءجۇر...، ءلايلا... — كوپ ايالداماي ول ءلايلانى ىلەستىرە اۋىز ءۇي گە شىعى كەتتى. «ادام جانى دەگەن قىزىق-اۋ. الگىندە بويكۇيەزدەنە دەل-سال بوپ، كوڭىلىم وڭاشالىقتى، وسىن داي ءبىر تىنىشتىقتى قالاعانداي-تىن. ءتىپتى اپامنىڭ بايبالام داۋسىنان باسىم اۋىرعانداي دا ەدى. ەندى مىنە ءبىر ءتۇرلى ەلەگىزىپ ءىشىم پىسقانداي بولادى. ۇيقىمنىڭ دا قايدا قاشىپ كەتكەنىن بىلمەيىم.
اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگى شالقاق اشىلعان، ار جاعىنان كوكەم كورىندى. باسىن تومەن ساپ، سول باياعى ءبىر تانىس، ويلى قالپى. «ويلى ادامنىڭ از ءسوزدى، اڭقىلداقتاردىڭ سالدىرلاق كەلەتىنى نەسى وسى» دەپ كەيدە اكەمدى ەسىمە الام. «و دا مىنەز بە؟ انە ءبىر تۇيىق تا ەمەس قوي كوكەم. وتكەندە ءبىرلاپىلداپ كەپ، وزەن-سۋ شارۋاشىلىعىنىڭ اگەنتىن جەپ قويا جازداعانى بار». ول سول ءۇنسىز قالپى جانىما كەپ وتىردى. جۇزىندە ابىرجۋلىق جوق. سابىرلى سالقىندىق قانا.
— باسىڭ قالاي؟.. سالقىن عوي باسىڭ. وتىرىك اۋىرىپ جاتقان جوقسىڭ با؟ — دەدى ول تومەن قاراپ قالعان مەنىڭ بەتىمە ۇڭىلە ءتۇسىپ. سىعىرايعان قيىق كوزدىڭ قارا شىعىنان اكەلىك مەيىرىم عانا ەمەس، مەن بۇ جولى تاعى دا ءبىر وتكىر، بۇلتارتپاس ۇشقىن كوردىم؛ ول بەينە سەنىڭ جان-دۇنيەڭدى شارلاپ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالت جىبەرمەي ءبىلىپ وتىرعاندايەدى. «وسى مەن اكەم الدىندا جالتارا الماي بيشارا كۇيگە تۇسەتىنىم نە؟ و دا بولسا جىگەرسىزدىك تە، باسقا نە دەيسىڭ. تەك اكە الدىندا سولاي ما ەكەم؟ جالپى... زاتىم ىنجىق اداممىن. اپام: «ءالى جاس قۇلىنىم»، — دەيدى. قايداعى جاس؟.. جيىرماعا بيىل كۇزدىكتە شىعام. جاس دەگەنى نەسى...»
اكەمە قاراپ ەدىم، جاڭقالتاسىنان تەمەكىسىن الىپ، بارماقتاي قىپ وراپ وتىر ەكەن. ءبىر جاقسىسى ادامدى «نەگە ۇندەمەيسىڭ، ەي» دەپ اسىقتىرمايدى. بۇرناعى جىلى عوي دەيىم ۇمىتپاسام: كوكەم مەنى ماياك قويۋعا جۇمسادى. و كەزدە مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقىپ ءجۇر گەن ۋاعىم. كوكتەمگى كانيكۋلعا كەلگەنىم سول عانا-دى، دالاعا شىعۋعا بەتىمنەن باسىپ، ديۋمانىڭ «ءۇش مۇشكەتور» رومانىن وقىپ جاتقام. جانە دە كىتاپتىڭ ەڭ ءبىر قىزىق جەرىنە كەلەرمىن بە. تاپ سول ارادا اكەم ءنىڭ مەنى قيناعانى... ءومىرى ءتىلىن الماعان كەزىم جوق ەدى؛ امالسىز كىتاپ بەتىن جاپتىم. البارداعى ەسكەكتى الىپ، وزەنگە قاراي جۇرە ءتۇستىم دە، شىداماي كەرى قايتتىم. «قالاي تەز ورالدىڭ، ديدارجان» دەپەدى اپام. «ۇيدە... جىلى جەردە وتىرعان ادام زاۋلاپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتى بىلە مە»، دەگەندەي بۇرتاڭداپ، ءجون جاۋاپ قاتپاي، الگى كىتابىمدى قولىما قايتا الدىم. ارينە ، اپام ەندى سەندى. كوكەم اۋىز بولمەدە ماي شامنىڭ شىرىعىمەن ءتورت ورمە قامشى ءورىپ وتىرعان؛ جاڭاعىنى تاستاي ساپ، ءۇنسىز كيىنىپ، شىعىپ كەتتى... وتىرىگىمدى ءبىلىپ قالىپتى. سونان ءتۇن ورتاسى اۋا ورالدى. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ. قاباعى قارس جابىلىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. مەن ءبىر پالە بولدى-اۋ دەپ شوشىنىپ ەم. جوق... امان... رەنجىگەندەي ەشتەڭە سەزىل مەيدى...
— وتىرىك ايتقانشا بارماي-اق جاتپايمىسىڭ. سەنىڭ كەسىرىڭنەن بارجالى كەمە قايىرلاپ قالسا، نە ەسكەك-ۆينتىن سىندىرسا ءوستىپ ەكى قۇلاعىڭ سالبىراپ وتىرار ما ەڭ؟! كوكەمدى تۇك ايامايسىڭ. جانىڭ اشىمايدى، — دەپ ءلايلانىڭ قىزاراقتاماسى بار ما. ويپىر-اي، مۇنداي ساسپاسپىن. ءارى ءلايلا ۇيالتادى ەكەن دەپ ويلا سامشى. تۇك قاپەرىمدە جوق ول. بۇلان-تالان كەيىپ دە المادىم. جەر شۇقىپ وتىردىم دا قالدىم.
شىدامسىز اپام ەكەش، و دا بۇل جولى قۇلاق كەسكەن دەي، جىم بوپ ءجۇر. ءبارى دە دانەڭە ەمەس-اۋ... دۇنيەدە اكە رەنىشى قاتتى باتادى ەكەن جانىڭا. كوكەم ءۇش كۇندەي تىلدەسپەي، ءتىپتى ەلەمەي قويعاندا ىشتەي ەرەگىسىپ مەن دە ءجۇرىپ العام، ونىم كوپكە جەتپەدى. ەرتەڭدى-كەش قول قۋسىرىپ كەپ وتىرام. ءارى كەتكەندە سول توردەگى قۇراق كورپەشەنىڭ ۇستىندە شالجيىپ جاتىپ الام دا، قالاق دومبىرانى تىڭق-تىڭق شەرتىپ قويىپ «ەلىم-ايدى» ايتام. قۇرىسىن بۇيتكەن مىسىق تىرشىلىك! جىندانىپ كەتە جازدادىم.
— ءتۇسىڭ بۇزىلىپ وتىر، ديداش. قالايسىڭ، ءا؟ — دەدى كوكەم جاۋىرىنىما قولىن ساپ. ويىم ءبولىنىپ كەتتى.
— جو-جوق، كوكە. ءتاۋىرمىن.
قولىنداعى شىلىمىنىڭ كۇلىن ەسىك جاققا قاراي سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن شەرتە قاعىپ جىبەردى دە، سول ءبىر ويلى قالپى ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. كوكەمنىڭ ساماي شاشى ۇيپا لاقتانا تىكىرەيىپ كەپ ساقالىمەن جالعاسادى ەكەن. قىرىنان قاراعاندا كادىمگى باكەنباردى. كوزى بولماسا جالپى اكەم قازاق شالىنان گورى قارا بۇيرا ساقالدى سىگاندارعا كوپ ۇقسايدى. بىزدە ءبىر قۋ بار. سا پاردى ايتام دا. وعان سالساڭىز مەنىڭ اكەمنىڭ جوتالى مۇرنى دا قازاقتىكى ەمەس، «امەريكا ۇندىلەرىنىكى. ءيا، ءيا، سولاي» دەپ جەڭىستىك بەرمەيدى. وزگە بىرەۋ سويلەي قالسا ءاجۋالاپ، يت-سىلىكپەسىن شىعارار ەدىم. بۇعان كەلگەندە ءتىلىم بايلانىپ، ءتىپتى ول بىلمەيدى ەكەن دەپ ويلاي دا المايمىن. سول سابازىڭ ءارى كەتكەندە سوۆحوز ورتالىعىنان التى شاقىرىم جەردەگى قالادا بولعان شىعار، ال استانا كورمەگەنى كامىل. امەريكالىق ءۇندىنى ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە كورمەگەنى بەلگىلى، ارينە... مەكتەپتى بىرگە بىتىرگەنبىز عوي. وسىنىڭ ءبارىن بىلە تۇرا كادىمگىدەي سەنەم الگىگە.
ءۇنى بىپ-بيازى-اق. ول ءبىر اڭگىمەنى باستاردا كوزى ويناقشىپ، الدىندا وتىرعانداردى ارباپ، تىلەۋلەس تىككە شاقىرا شىبىن-شىركەي قىدىرار ەدى. ءوز دەگەنىڭە جەتكەن كەزدە قوڭقاق مۇرنى يميە ءتۇسىپ، سالقىن سابىرلىلىق ابدەن سورىپ العان، ءسولسىز بۇيرەك بەتى بۇلك ەتپەي قالادى. تىڭداۋشىنىڭ اڭقاۋ كوڭىلىنە سول ساتىندە دۇنيەدە جوق ، ۇرەي ۇرلانا كىرىپ، جانىن تۇتقىنداي باستار ەدى، الاس ۇرىپ، جاۋتاڭداي جالعىز سىراعان كەزىڭىزدە، ماناعى ءبىر ءوزىڭىز ايرىلىپ قالعان جۇرەگىڭىزدىڭ قۋانىش ۇشقىنىن قايتىپ بەرىپ، سۇيىسپەنشىلىگىڭىزگە بولەنەدى. كوڭىل كىلتىن تابۋ دەپ ەل وسىنداي شەشەندى ايتادى دا. عالامات... مەن ءبىر ءتىلشىنىڭ دە سويلەگەنىن كورگەم. «مىڭگىر-مىڭگىر، مىڭگىرلەكدەگەندەي تاناۋىنىڭ استىنان مىڭقىلداپ تۇرعان. ساپارعا قاراعاندا قايدا ول...
— ديدارجان، — دەدى كوكەم سىبىرلاي. مەنى ۇيىقتاپ كەتتى دەسە كەرەك. — مەن وزەندى ءبىر ءسۇزىپ كەلەيىن. سەن... جانىم، الاڭسىز دەمال. كوز ءىلىندىرىپ ال ەڭ بولماسا. شارشاپ وتىرسىڭ عوي.
مەن «جوق، كوكە» دەگەنشە، ول اياعىن ۇشىنان باسا شىعىپ تا كەتتى. كوكەمنەن كەيىن كوپكە ۇزاماعان سياقتىمىن.
تاقىلداعان موتوسيكل ۇنىنەن شوشىنا باسىمدى جاس تىقتان جۇلىپ الدىم. جاۋىرىنىم قۇرىستاپ، وڭ قولىم استىما باستىرىلا ۇيىپ قالىپتى. سىرقىراپ جانىمدى شىعارىپ بارادى. «تپا، تپا!» دەپ ەپتەپ ۋقالاپ ەم، ءسال باسىلعانداي بولدى. وتىرعان كۇيىم ولاي — بۇلاي جۇلقىنىپ قانتاراتقانسىپ جاتىرمىن.
ەسىك سىقىر ەتە تۇسكەن: بىرەۋ قىلاڭداي كىرىپ كەلدى. «بۇل كىم جانىم-اۋ؟» تابالدىرىقتان بەرمەن جارىققا شىققاندا عانا تانىدىم. ءلايلا... كادىمگى ءوزىمىزدىڭ ءلايلا ەكەن. تەرەزە جاق بەتتەن كۇن اۋىپ كەتكەننەن بە، ءۇيدىڭ ءىشى الا-كولەڭكە. ول مەنىڭ وياۋلىعىمدى اڭداماعان عوي دەيمىن. جارىققا ءبىر قىرىن قاراپ تۇرعان كۇيى تارقاتىلعان بۇرىمىن اسىعا ءورىپ، اۋلا ىشىندەگى دابىر-دۇبىرعا ەلەگىزە قۇلاعىنتىگەدى. ءجۇزى ءسال قۋقىل تارتىپ، قارا كوزى ۇلكەيە تۇسكەندەي. كۇن ۇزاعىنا قولىنان تاستاماي جۇرگەن كوگىلدىر كرەپجورجەت كويلەگىن قىناما بەل قىپ تىگىپ، ءتىپتى، كيىپ تە الىپتى.
— كەلگەن كىم، ءلايلا؟ — دەپ ەدىم، ول مەنىڭ وسى بولمەدە ەكەندىگىمدى مۇلدە ۇمىتقانداي ۇركە جالت قارادى. يى عىنان توگىلە الدىنا تۇسكەن قوس بۇرىمىنىڭ ءبىرىن جاۋىرىنا قاراي سەرپىپ تاستاپ، ماعان:
— وياتىپ جىبەردىم بە سەنى؟ — دەدى. داۋسى اپامنىڭ ۇنىندەي جانىمدى ەلجىرەتىپ، سۇيكىمدى شىعىپ كەتتى.
— جو... جوعا، ءلايلاش... ءوزىم وياندىم، — دەپ ونان ءارى قانداي جىلى-جىلى، باۋىرمال اعاعا عانا ءتان ءسوز ايتسام دەگەندەي ىركىلىپ قالدىم. بار تاپقانىم: — كويلەگىڭ اسەم تىگىلگەن ەكەن. ءوزىڭ كەرەمەتتەي شەبەر ءسىڭ عوي، — دەدىم. مۇنىم ءلايلاعا ۇناعان سياقتى. قىمسىنا سىرت اينالىپ كەتتى.
— ايتپاقتايىن، كەلگەن كىم؟
— ەرتۇرلى... — مىنە، عاجاپ. ءلايلانىڭ ءۇنى باياۋ، دىرىلدەي شىقتى. كادىمگىدەي قوبالجىپ تۇر. و نەسى-اي؟ دالاداعى داۋىسقا ەلەڭدەپ، ەسىككە ەلىكتىڭ لاعىنداي ۇركە قارايدى. وزىنە تاڭدانا، قادالا قالعانىمنان قىمسىندى ما، الدە قازىرگى ءوز كۇيىنىڭ ەرسىلىگىن سەزىندى مە؛ سول يىعىنان قۇلاپ تۇسكەن بۇرىمىن تارقاتىپ اسىعا قايتا ورە باستادى. الدىنداعى ايناعا كوزىنىڭ استىنان قىلىمسي، كادىمگى ۇلكەن قىزدارداي-اق سۇزىلە قاراپ قويىپ تۇر. «و، ءشوپ جەلكە-اي! ءسانقويىن قاراشى...» اجۋالاعىم كەپ ءبىر وقتالدىم دا، ىزىمشە ونىمنان اينىپ قالدىم. ءتىپتى وزىمە سونداي ويدىڭ كەلگەنىنە قىسىلا، دارمەنسىزدىگىمدى سەزىندىم. ءارى ءلايلاشتايدى اياپ، وسىنشا كۇيگە تۇسىرگەن جاننان قىزعانا باستادىم.
— ەرتۇرلى دە؟.. ە، سول يت پە ەدى، ءتايىرى، — دەدىم. ءۇنىم باياۋ، كۇمىلجي شىقتى.
ەكىنشى تاراۋ
الگىندەي بولماي اۋلا ىشىندەگى دابىر-دۇبىر تەرەزە تۇسىنا كەلدى. ەندى، مىنە، ۇزاپ بارادى. قۇلاققا سارى ماسانىڭ ىزىڭىنداي ءبىر سارىن عانا جەتىپ جاتىر. ول ءۇيدىڭ قارسىسىنداعى ۇلكەن قوراعا وتىن العالى كىرگەن بولۋى كەرەك. انە، قايتا شىقتى. ساڭىراۋعا سويلەگەندەي بۇ جولى داۋسى انىق، اششى ەستىلدى. ءبىر ورىندا وتىرماي داۋرىعا ءجۇرىپ سويلەيتىن اپامنىڭ قاشانعى ادەتى. ءسوز توركىنى مالدىڭ قىسقى ءشوبى سياقتى. ويتكەنى اراگىدىك:
— قىستىرىلماي جونىڭە وتىرشى. ايتسام ەرتۇرلى جان بوتەن بە؟! و دا ءوز بالام، — دەپ قويادى. ءسىرا، اكەم كەلگەن كىسىنىڭ مازاسىن الما دەگەن-اۋ دەيىم. ءورشي ءتۇستى. كوكەمنىڭ اناۋ-مىناۋعا وڭاي كوتەرىلە قويماي تىنىن بىلەدى عوي. — اللاۋ، مەن سويلەسەم بولعانى اۋزىمنان قاعا باستايتىنىڭ نە؟.. — اپامنىڭ كەيدە وسىنداي ءبىر ەرسىلىگى بارى راس. وعان جىلدا وسى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جالعىز سيىرى اشتان ولە قالاتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى. ە، ولسە مەيلى، وزگە تىرشىلىك جوق پا ەكەن.
— و، اينالايىن ەرتۇرلىجان، ءسويتشى قاراشىعىم. مىنا ديداردىڭ اكەسىن قوي، — دەپ جاتىر اپام وعان كوڭىلى تولا.
— ءجا، بولدى عوي ەندى. بالام، ۇيگە كىرە بەر. ديدار دا تۇرعان شىعار، — دەدى جۋان داۋىس. كوكەمنىڭ داۋسى.
جەيدەمدى جەلەڭ جامىلىپ، توردەگى ورنىما تۇك بىلمەگەندەي بوپ جاتا قالدىم. ءلايلا ايتىپ قويماسا، ءالى تۇرماعان ەكەن دەپ ويلاسىن دەگەنىم. و قۋدى الداۋ دا قيىن شىعار.
ەسىك سىقىر ەتە ءتۇستى. ەرىكسىز باسىمدى كوتەرىپ الدىم. ۇستىندە اسپالى كومبينەزون، اياعىندا كەرزى ەتىك، جالاڭ باس ىرسيا كۇلىپ ەرتۇرلى كىرىپ كەلە جاتتى. ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ كەڭسەسىندەگى قازىرگى تراكتورشى وسىلاي كيىنىپ جۇرەدى دەگەن پلاكاتتان جاڭا عانا تۇسكەندەي. قيىلعان قارا مۇرتتى، اق قۇبا، بۇيرا شاشتىلىعى بولماسا، تۋرا سول سۋرەتتەگى تراكتوريست ەكەن دەر ەدىڭ دە قويار ەڭ. جازىق ماڭداي قازاق جىگىتىنىڭ ءبىر كەلبەت ءتىسى. ونىسىن ءوزى دە سەزەدى:
— حال نەشىك، باۋىرىم؟ — دەدى ول قاسىن كەرىپ.
— شۇكىرشىلىك...
— كوڭىلسىزسىڭ عوي.
— مەن بە؟
— يە، دەدى ول ەكى ۇداي ەزۋ تارتىپ. ونىڭ قولى قاراپ تۇرۋشى ما ەدى. ستول ۇستىندەگى كىشكەنە سارى اينانى الىپ ارتىنداعى تىرەۋىش سىمىن تۇزەتىپ جاتىر. بار ىنتى-شىنتىمەن بەرىلە كىرىسكەندەي استىڭعى ەرنىن تىستەنىپ قويادى. — مىنە، بولدى دا... ايتپەسە ءبىر جامباستاپ، مىقىرايىپ قالىپتى.
ورنىمنان تۇرىپ، قۇرىستانعان بويىمدى جازعالى جۇلقىنىپ-جۇلقىنىپ الدىم. ەرتۇرلىنىڭ قولىنداعى اينانى وزىمە قاراي بۇرىپ، دۋدىراعان شاشىمدى تاراعان بولدىم. ءومىرى قالىپ كورمەگەن شاش ىرىققا كونۋشى مە ەدى؛ جامان كولدىڭ قوعاسىنداي تىكىرەيدى دە قالدى. ءار تالى بىر-بىرىنەن ۇركىپ تۇرعانداي. بۇ شىركىن مىناۋ ەرتۇرلى، اناۋ بريگادير سارسەننىڭ شاشىنداي جىلميا قالسايشى. وسى مەنىكى بەكەرشىلىك-اۋ دەيمىن. تاماشاسى، ماشينكانى قاسقا ماڭدايدان سالىپ جىبەرىپ، جەلكەدەن ءبىر-اق شىعارعان.
— سەنىڭ مىناۋ قازاقى قويدىڭ قۇيرىق جۇنىندەي شاشىڭ بار ما سول بۇلدىرەتىن... — دەپ ەرتۇرلى سىلق-سىلق كۇلگەن بولدى.
«ءاي وسىنىڭ ويىنى جامان. كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى ەكەن دەۋ جوق. قويىپ قاپ قاراپ وتىرادى».
— ايتپەسە جوتالى مۇرنىڭ، قالىڭ قاباعىڭ تاما شا.اسىرەسە قاقپاقتاي جاۋىرىنىڭ. سەندە ءبىر سۇستىلىق بار. ءوز باسىم ەركەكتىڭ ىرىمشىكتەي ىرمەتىلمەي وتكىر، ءور تۇلعالى بولعانىن قالايىم.
— ءوزىڭ سونداي ەمەسپىسىڭ، ەرتۇرلى؟
— ءجا، تالكەكتەمە... شىنىم وسى. جالپى سەنىڭ كومپلەكسياڭ جاقسى، — دەدى ول بەتىمە تۋرا قاراپ. — اۋىر سالماقتى بوكسەر سياقتىسىڭ.
— بولدىڭ با؟
— ءيا.
— ەندەشە، — دەدىم دە، نە ايتارىمدى بىلمەي كۇرمەلىپ قالدىم. الگىندەگى ءلايلانىڭ جان دۇنيەسى، كەسكىن-كەلبەتى كوز الدىما كەپ تۇر. ەندى بىردە ول ەرتۇرلىعا كۇلىمدەي قارايدى. جو... جوق، مۇمكىن ەمەس. ۇيدەن تەز كەتۋى ءمىز كەرەك. — ەرتۇرلى، ەرتەرەك جۇرەلىكشى. بارىپ تىنىقپاساق، ۇيدە ادام ءجوندى دەمالا المايدى ەكەن.
— توقتا... شاي ءىشىپ جۇرمەيمىز بە؟
— ءىشىپ جۇرگەن شاي ەمەس پە. كەرەگى نە؟ شولدەسەڭ جولداعى شايحاناعا كىدىرەرمىز. الىپ بارا جاتقان ءشول بولماس، ا؟
— ازداعان بار.
— جاقسى سەنىڭ دەگەنىڭ-اق بولسىن. جولداعى سيىر فەرماسىنا سوعايىق. قاس قارايعانشا جەتىپ بارامىز. تاڭ ساز بەرە بريگاداعا قۇلايمىز. قالاي بولعاندا دا ەرتەڭگى جۇمىسقا ۇلگەرەمىز عوي، — دەدىم شاشىمنىڭ ءتۇبى اۋىرعانىنا قاراماي كەپكەمدى باسا كيىپ جاتىپ.
— ە، باۋىرىم، جولعا تۇنەيمىز دەسەيشى. بىرەۋلەر ساۋىن شى قارىنداسىمەن كەتەدى ەكەن. مەن اسپانداعى ايعا قاراپ: «سەن دە جالعىز، مەن دە جالعىز قالقاتاي»، — دەپ جاتام دا. اناداعىدان كەيىن مەنىڭ وعان زاۋقىم سوعىپ تۇرعان جوق. قۇرىعاندا ايران، نە ءسۇت پەن نان جەمەي قوزعالمايمىن...
— جاقسى، بولسىن. ءبىراق ەتكە قارامايمىز.
— ەتكە مە؟
— ءيا... قارامايمىز.
— ەتكە قاراعان تەرىس بولماس ەدى... ءجا، قويدىم. تەك كوزىڭدى اليتپاشى. سەنىڭ اسىعىستىعىڭدى تۇسىنەم عوي. ايتپەسە...
— سوعان سەن اپامدى كوندىرەسىڭ.
— قولىمنان كەلسە... ماقۇل، ماقۇل... كورەيىن، — دەدى ول قاباعىن كىرجيتە. «كوردىڭ بە كەتكىسى كەلمەي قيپاق-سيپاق ەتۋىن. بۇنى قايتسەم ەكەن، ءا؟ قارىنداسىما جىگىتسىنۋىڭدى قوي. ول ءالى بالا. ءارى ءجۇر جايىڭا دەسەم بە؟ ە، مەنىڭ جۇمىسىم نە سەنىڭ قارىنداسىندا. ونى كىم ايتتى ساعان، دەسە شە؟ قوي، مەنىكى سەزىكتى سەكىرەردىڭ كەبى سياقتانار».
ەكەۋمىز تىركەسە دالاعا شىقتىق. كوكەم ماناعى ەسكى قايىقتىڭ توڭىرەگىندە قۇنجىڭداپ ءجۇر. جانىنا قارا ماي قۇيعان كىشكەنە شەلەكتى اپارىپ قويىپتى. سابى سىنىق ارا مەن تىستەۋىك، شەگە سالاتىن قوبديشا دا قاسىندا. قاقپاعىن اشىپ تاستاپتى. اپام قازان استىنا تەزەكتى قالاپ تامىزىق اعاشىن تۇتاتقالى جاتىر ەكەن. ءبىزدى كورىپ باسىن كوتەرىپ الدى. جاۋلىعىن شەشىپ تۇزەي تارتتى. قورانىڭ جانىنداعى جەر-كومبەدەن بەتى قىزىل شۇبەرەكتەي جابۋلى تاباقتى كوتەرىپ شىققان ءلايلا دىردەكتەيباسىپ كەپ، «دىك» ەتكىزە قازاندىق جانىنا قويا سالدى. مۇنى كۇتپەگەن اپام شوشىنا، قابا عىن شىتىنىپ قالدى. كوكەم دە قولىنداعى بالعاسىن كوتەرگەن كۇيى اڭتارىلا بەرى بۇرىلدى. قىز بالانىڭ قازان-وشاق توڭىرەگىندە اياق-تاباقتى داڭعىرلاتقانى كەلگەن قوناقتى سىيلاعانى ەمەس. ەل سولاي ۇعادى. ءوز قولاپايسىزدىعىنان ءلايلا قىسىلىپ، قىپىقتاپ تۇر. ەرتۇرلى وڭباعاننىڭ كوزى دە سوندا... ءلايلانى قاتتى اياپ كەتتىم. «اپام نە دەر ەكەن؟ ول ءسوزىن بولگەندى ولەردەي جەك كورەتىن، ءارى...»
— اڭداساڭ نەتتى، بوتام، — دەدى اپام سالدەن سوڭ. — سەندەر قايدا اسىقتىڭدار. قۇلىنىم-اۋ، سەن نەگە تۇردىڭ؟! قايتالاپ قالارسىڭ... ەرتۇرلىجاننان پىرگادىرىڭە ايتىپ جىبەرسەڭ بولماي ما.
— اپا، مەن...
— ەرتۇرلىجان، اينام، سەن دۇرىستاپ ايت. مەن ديدار جاندى جىبەرمەسەم دەپ وتىرمىن. اۋىرىپ ءجۇر ەدى ءوزى. سەن اسىقپاي اس جەپ كەت، — دەپ اپام دەس بەرمەي سالدىرلاي جونەلدى؛ جارىسا سويلەپ دانەڭە بىتىرمەسىمدى بىلگەسىن، اڭىسىن انداپ ۇندەمەدىم. اۋىق-اۋىق ەرتۇرلىعا قاراپ قويام. ول وسى ءقازىر ءوسىپ كەتكەندەي. تىرسىلداپ كومبينەزونىنا ازەر سىيىپ تۇر. «مەنى تاستاپ كور. سونسىن سەنىمەن بولسىن ءىسىم».
اپامنىڭ كوزىن الا بەرە: «قام جەمە. ءبىر ءجونىن تا بام»، دەگەندەي جىمىڭ ەتتى. ونسىز دا جۇمىستان قالمايمىن عوي. اپامنىڭ كوڭىلىنە بولا، ايتەۋىر، رەنجىمەسە ەكەن دەيمىن دە.
— اپا، ءسىز بىلمەيتىن شىعارسىز يە... دۇنيەدە جامان نارسە — كوزگە ماقتاعان عوي. ايتپايىن دەپ ەدىم، ەندى بولماس.
— يە، نە قاراعىم؟ — اپام ۇرەيلەنە قالدى. ۇمسىنا ءتۇسىپ توقتادى. قولىنىڭ ۇشى دا دىرىلدەپ كەتتى. بالا جولىندا الەمدە انادان سەكەمشىل نە بار دەيسىڭ.
— ديدارسىز بريگادانىڭ جۇمىسى ونگەن ەمەس. ول سىزگە «ديدارجان» بولعانمەن بىزگە ونەرلى دوس، تاماشا تراكتوريست. اۋىرسا ءوزىمىز باسى-قاسىندامىز عوي، اپا. ۋايىم جەمەڭىز. ەمدەتەمىز. ءقازىر... ايتپاقتايىن سىزدەر ەستىمەگەن شىعارسىزدار، سوۆحوزىمىزعا جاڭا حيرۋرگ كەلدى.
— كىسى سوياتىن دارىگەردىڭ كەلگەنىنە دە قۋانادى. اي، بالالىق-اي، — دەپ اپام وعان قۇلاق اسا قويمادى.
— ويباي، اپا... ول ءبىلىمدى دارىگەر... كەز كەلگەندى سويا بەرمەيدى. ءوزى ىسكەر دەسەدى. — ەرتۇرلى كوزىنىڭ قيىعىن ۇرلانا ءلايلاعا جۇگىرتىپ قويدى. «سۇقتانا بەرەتىنى نەسى، ءا؟ ءوي، وسى قىز با؟ قىلماڭداپ كەتپەي تۇرعانىن قاراشى». — اۋرۋحانانى قولعا الىپ جاتقان سياقتى...
ەرتۇرلى ءتىلىن بەزەپ-اق جاتىر-اۋ قايتسىن. مەنى دە كوككە كوتەرىپ قويدى. دارىگەر قىزدىڭ ۇشكىرگەنى ەم بولاتىن سياقتانىپ بارادى. قايران ءتىل-اي. قانداي وتكىر دە ءوتىمدى ەدىڭ. الگىندە عانا وسى ۇيدەگى ءۇش بەلگىسىز جاننىڭ ءبىرى ەم. ەندى بۇكىل سوۆحوز سىيلار، يگى جاقسى ۇلكەنگە ءىنى كىشىگە اعا بولارلىق ازامات بوپ شىعا كەلدىم. اپام كادىمگىدەي كوتەرىلىپ قالدى. ءوزىم دە شىنىندا سونداي ەمەس پە ەكەم دەگەندەي ىشتەي ويلانىپ، جالدانا قوقىرايا باستاعانىمدى سەزدىم. تەك كو كەمنىڭ جۇزىنە كوزىم تۇسكەندى عانا ەڭسەم ءتۇسىپ، جۇرەك تۇپكىرىمدە وكىنىش سياقتى ءبىر نارسە سىزداعانداي بول دى. ءيا، كوكەم دوسىمنىڭ سوزىنە سەنگەن جوق. ويتكەنى سىرت اينالىپ، توڭكەرۋلى قايىعىن بالعامەن قاتتى-قاتتى ۇرعىلاپ جاتتى.
— ەندەشە، ايران ىشسەڭدەرشى، — دەپ اپام كوندى، ءلايلا ۇيگە كىرىپ ەكى اياق ايران قۇيىپ اكەلدى. ءبارىن ايتقىز باي ىستەپ، جۇگىرىپ ءجۇر. اپامنىڭ ءوزى دە قىزىن جاڭا كورگەندەي تاڭدانا قارايدى.
«وي، وسىنىڭ كەربەزسىپ ىشكەنى-اي! سىزىلىپ بولساشى ءبىر. ەكى ۇرتتاپ، ءتورت قاراپ وتىرعانى». شىداماي بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدىم. سەلك ەتتى دە، سىر بەرمەي اياقتى ءلايلاعا ۇسىندى.
— سالقىن... جاقسى ەكەن. راقمەت، — دەدى كۇلىمدەي.
— ال، كەتتىك...
— ديدارجان، كورپە الساڭ قايتەدى، ءا؟ ءتۇن سالقىن عوي. الدە ماساحانا بەرەيىن بە؟ — دەدى اپام اپتىعا.
— كورپەنىڭ كەرەگى نە وسى شىلدەدە. ماساحانا دۇرىسى، — دەپ ەرتۇرلى ارادان كيلىكتى.
— ءلايلا!.. اكەشى اناۋ سەلدىر ماساحانانى. وي، ساداعاسى كەتەيىن! — اپام دا قىزىق-اۋ. مەن ءبىر كىشكەنتاي بالا سياقتىمىن وعان. جىگىتتەردىڭ كوزىنشە بەتىمنەن ءسۇيىپ جاتقانى. كوكەمدى ايتساڭشى...
ول اپامنان سىتىلىپ شىققان ساتىمدە قولىمدى الىپ:
— تايراڭداپ اراق ءىشۋشى بولما. جىگىتتىك اراقتا ەمەس. ول بوركەمىك بوز بالانىڭ ءىسى. ناعىز جىگىتتىڭ قىزۋى وزىندە. بالىقشى بەكتاستىڭ بالاسى اراق ءىشىپ، بىرەۋگە ءتيىسىپتى دەگەندى ەستىرتپە، ءبىلدىڭ بە؟ بار ەندى، — دەدى. ءسويتتى دە قولىن ارتىنا ۇستاپ تۇرىپ قالدى.
مەن دەمالىسقا قارسى كەلىپ، كەتكەن سايىن ءۇي وسىلايشا شىعارىپ سالادى. وزەن جاعا سىنداعى ءبىزدىڭ جالعىز قىستاۋدان قان تامىرىنداي ءبىر سوقپاق قىزىل جىڭعىلدى ساي-سالانى شيىرلاي وتىرىپ، ۇلكەن جولعا قۇيىلاتىن. ءوز بەتىمەن باعىت-باعدارسىز لاعا بەرمەيتىن. ەنسىز دە بولسا، ءوز قاداري، حالىنشە اعىسى بار، كۇشى بار تاۋ وزەنى سياقتى. «قاي جەردە سۇيرەي جونەلىپ، قاي جەردە تۇڭعيىق تۇبىنە باتىرار ەكەنسىڭ. و، ءومىر وزەنى!.. بەتىندە قالقىتىپ، تولقىنىڭدى تەربەرمىسىڭ؟ الدە ەركە توتاي بالاڭداي ەركىن جىبەرىپ، ماڭدايىما جەل، جاۋىرىنىما كۇن تيگىزبەي وسىرەرمىسىڭ؟ جو... جوق! مەن كولەڭكەدە وسكەن كوك بولما يىن. ىزعىرىڭ دى دا، ۇسكىرىك ايازىڭدى دا، توبەمدى شاققانداي ىستىق-اڭىزاعىڭدى دا مەنەن اياما. بىلبىراعان كوكتەن دالانىڭ كۇن قاقتى، حوش ءيىستى گ ۇلى جاقسى ەمەس پە؟! مەنى گۇلدەي قىپ ءوسىر. تەك كوڭىلىڭ تولماعان كەزدە جاعاعا لاقتىرىپ تاستاماشى، ءومىر جولى»، — دەگىم كەپ بارادى لەكىتە سوققان جەلگە قارسى.
مىنە ايداۋ جولعا دا كەپ تۇستىك.
ءۇشىنشى تاراۋ
كوگىلدىر اسپان، جاسىل دالا، قىزعىلت تارتقان كوكجيەك ءبارى، ءبارى بيلەپ تۇرعانداي. قوڭىر سامال دا اجەنىڭ جۇمساق، الاقانىنداي ماڭدايعا، بەتكە جايلى تيەدى. تەنتەك دالا قۇيىنىنداي ۇشىپ كەلە جاتقان موتوسيكل ەكپىنى لەپىرگەن كوڭىلدى ونان ءارى جەلپىندىرە، جەل بەرە تۇسەدى. قارا كولەڭكە ۇيىرىلە باستاعان سارى الا بيدايىڭ، بوز جۋساندى دالا توڭكەرىلە دوڭگەلەپ قالىپ بارادى. جولدىڭ ءار قالتارىسىنان «پار» ەتىپ جۇدىرىقتاي بودەنە ۇشا جونەلەدى. ەندى بىردە ۇشكىر سارى قازىقتاي بوپ قاقيىپ تۇرعان سارشۇناق، بالپاق جاقىنداعانىندا سىنىق سۇيەم قۇيرىعىن كورسەتە ىنىنە زىپ بەرەدى. «ءبىزدىڭ ۇيدەن شىققان سوقىر-سوقپاققا قومسىنا قاراما. وعان ءتۇسىپ الىپ تارتا بەرسەڭ، ءار ءتۇرلى ادامداي، ءار ءتۇرلى جولعا تۇسەرسىڭ. تانىرسىڭ، ديدارجان»، — دەپ ەدى كوكەم. راس بىلەم.
بەتكە، كوزگە ۇرعىلاپ ءوتىپ جاتقان شىبىن-شىركەيدەن ەرتۇرلى ىعاتىن ەمەس. وقتاۋ جۇتقانداي باسىن كەكجيتىپ، كەكىرەيە قالىپتى. شوقالاق جەرلەردىڭ وزىنەن ىركىلمەي ورعىتىپ وتەدى. «ءتۇسىپ قالار ما ەكەنمىن» دەپ وندايدا ارقاسىنا جابىسا، بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتان الام...
بيىلعى كوكتەمدە جايىق ارناسىنان شىعىپ، تالاي ساي-سالا، وزەكتى، وياندى جايلاپ قارىق قىلعان، سونان با، جىلدا قۋاڭ تارتىپ، شاڭىتىپ جاتاتىن دالا ءقازىر شىرايلى، شۇيگىن. قالىڭ قويان-قارتا، بوز جۋساننان تۇنىپ تۇر. ءيىسى قانداي جۇپار. وياڭعا كەپ قۇلاعاندا اڭق ەتە قالادى.
— ديدار!..
— اۋ؟..
— قانداي تاماشا، ءا؟
— مىناۋ الدىمىزداعى ويپاتقا كىدىرىس جاساساق قايتەدى ؟
— قوي، ويباي!.. ايتا كورمە! ماسا-ەكەڭ قان جاۋىر قىلار. لىپا جەل جوق قوي. كورەمىسىڭ ماسانىڭ كۇنى. بۋىپ تۇر... ءبىز مىنانىڭ ۇستىندە كەلە جاتقاننان عوي، — دەدى ەرتۇرلى قاتتى داۋىستاپ. دارىلداعان موتوسيكل ءۇنى ونىڭ ءسوزىن كومىپ كەتتى. — مىنا بەلدىڭ استى فەرما. قالاي... جۇرەگىڭ لۇپىلدەپ بارا ما؟
— جو... وق!
— سوق وتىرىكتى... ۋپ!.. كوزىم!..
— نە بولدى! — دەدىم قۇلاعىنا ەڭكەيە ايقايلاپ.
— كوزىمە شىركەي ءتۇسىپ كەتتى! — ول موتوسيكلدى بەلدىڭ ۇستىنە ىلىندىرە ءسوندىردى. تۇسە ساپ وڭ جاق كوزىن ۋقالاپ، قولىنىڭ سىرتىمەن سۇرتكىشتەپ جاتىر. — كوردىڭ بە قىرسىقتى... ويىپ بارادى. ديدار، كەل قاراشى...
ادەمى قارا كەزدىڭ كوگىلدىرلەۋ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ ۇلگەرىپتى. ىلكىدە ەشتەڭە كورە المادىم.
— ءاي، سەن ءوزىڭ ۇركىپ تۇرسىڭ عوي. مەن «قارعىس اتقان حيروسيميدىڭ «حيباكۋسياسى» ەمەسپىن. قورىقپا...
ەرتۇرلىنىڭ ءبىر عاجابى ەستىگەنىن ۇمىتپاي، ۇرىمتال جەرىندە سوزىنە تيەك ەتە قويۋعا شەبەر ەدى. ۇمىتپاسام وتكەن جۇمادا عوي دەيىم؛ ساپار «زارۋبەجوم» گازەتىن وقىپ شىعىپ، حيروسيميدا اتوم بومباسىنىڭ ساۋلەسى نە ۇشىراعان 80 مىڭعا تارتا ادامداردىڭ بارىن، ولاردى ەل «حيباكۋسيا» دەپ اتايتىنىن ايتقان. «حيبا كۋسيالىقتارعا» ۇيلەنۋ، كۇيەۋگە شىعۋدىڭ قيىندىعىن، جان بالاسىنىڭ ولارعا جۋىماي، قاشىپ جۇرەتىنىن اڭگىمەلەپ ەدى. كەزىنە ءبىر شىركەي تۇسكەندە ەرتۇرلى سول باقىتسىز، سور ماڭدايلارعا ءوزىن تەڭەپ تە ۇلگەردى.
— نەمەنەگە قورقام؟! قورىقپايىم، — دەدىم. كوزىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ جىپىلىقتاعان كىرپىگىن قولىممەن جايلاپ كوتەرگەم: كۇيگەن تارىنىڭ تۇيىرىندەي قارا، كوز قيىعىنا شىعىپ قالعان ەكەن. شىناشاعىمنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الا قويدىم. — مىنە، «حيباكۋسيا»، سەنىڭ ساۋلەڭ.
— ءجا، تالكەكتەمە، — دەپ ول كادىمگىدەي قىسىلىپ، قىزاراقتاپ قالدى. ەرسىلىگىن سەزىنگەن سياقتى. موتوسيكلىن سۇرتەتىن شۇبەرەكتى ورىندىعىنىڭ استىنان سۋىرىپ اپ، ءۇنسىز قاعىپ جاتىر.
— كەلىپ تە قالىپپىز. وسى مىنا بەلدىڭ استىندا ەمەس پە ەدى؟
— يە، بىلمەيتىن بولارسىڭ؟! تانتۋىن قاراشى. مال ساۋىنى ءوتتى. بار... بارا بەر. تەك تەز قايت. وتكەندەگىدەي ءجۇرىپ الما. مىنا جاۋداي ماسانىڭ استىندا تاعى دا دىردەكتەمەيىن مەن، — دەدى ەرتۇرلى يىعىمنان يتەرە، فەرما جاقتى مەڭزەپ.
— جاقسى... جاقسى. تەك جىلاماشى. نە دەگەن اسان-قايعى ەدىڭ. جارايدى، كورەرمىن رەتىنە قاراپ.
— ءاي، كورگەنى نەسى-اي؟! سو قىزدان قورقامىسىڭ؟ ەركە باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولعالى، سەندە ءبىر قوبالجۋ بار...
بۇنىسى ەندى مەنى قايراعانى. تەز قايتسىن دەگەنى. سۇرىندىرەر جەرىن بىلەدى ءوزى؟ نامىسقا ۇرۋىن قاراشى».
— ە، سەن تىلدەن ايرىلدىڭ با؟ ۇندەمەيسىڭ عوي؟!
— ۇندەگەندە نە دەيمىن؟ جاقسى... تەز كەلەرمىن.
— ە، سويدەسەيشى باسە.
— ال، جاقسى... — ونان ءارى اڭگىمەسىن تىڭداماي ويداعى اۋىلعا قاراي تارتىپ كەتتىم.
كوڭىلىمنىڭ اسا حوشى جوق. العاشقى كەزدە مىناۋ ەتەكتە جاتقان اۋىل ماڭى ماعان قۇپيالى، قىزىقتى كورىنەتىن. مەن جاۋىن-شاشىندى، الاساپىران ءتۇندى جامىلىپ كەلىپ، جۇزدەسىپ كەتكەندى قالاۋشى ەدىم. سوندايدا جۇرەك تۇكپىرىمنەن شىعار بولماشى ءبىر سىرلى ءلۇپىل انىق، وزىمە دۇسىرلەي ەستىلگەن-دەيتىن. تانىس ەشكى سوقپاققا ءتۇسىپ، ەركەنىڭ ءۇيىنىڭ سىرتىنا قاراي بەت الدىم. «و جەردە بولماسا شە؟.. سايدىڭ ىشىمەن قۇدىق باسىنا بارايىن. قارا كولەڭكە ۇيىرىلگەنشە سول جەردە كۇتە تۇرعانىم ابزال شىعار. قاتار وتىرعان ءاۋىل-ۇي، بىرەۋ-مىرەۋ كورە قالعانداي دا ۇيات قوي. بەك تاستىڭ جىگىت بولعان بالاسى الگى اناۋ... تراكتوريست شە؟ سول ءجۇسىپتىڭ ۇلكەن قىزىنا ۇيلەنەتىن كورىنەدى دەپ سوعار. ەل اۋزىنا كىم قاقپاق... مىناۋ كىم؟ وتكەندە ەركە ەكەۋمىز كەزدەسكەن جەردە وتىر. الدىندا كىتاپ... اۋىلدان سىرت... سايدىڭ تەرىسكەي، ىق بەتىندە بۇعان نە بار؟ الدە و دا بىرەۋدى كۇتە مە؟.. توقتا... ەركە ەمەس پە؟ ءيا، سول... سول. ونى ارت جاعىنان بارىپ قورقىتايىن...» اياعىمدى ۇشىنان باسىپ، تۋ سىرتىنان جاقىنداي بەرگەم؛ ول جالت قارادى. جۇزىندە ەش تاڭىر قاۋ جوق. قايتا، «باسە سەندەي ادامنان بالالىقتان وزگە نە كۇتۋگە بولادى»، — دەگەندەي تورىعۋ بار. ورەكپىگەن كوڭىلىم گۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— ا... ەركە، كەلدىڭ بە؟ — دەدىم جانىنا قيسايا كەتىپ. — قايدان ءبىلدىڭ مەنىڭ وسى ماڭدا جۇرگەنىمدى.
— ەرتۇرلىنىڭ موتوسيكلى ايتتى. جايشا ما ەدى؟ — دەپ ول ءۇستىن قاعىنا ورنىنان تۇردى.
— جايشا... نەگە تۇردىڭ؟ وتىرسايشى...
ول ۇندەگەن جوق. كەزدەسپەگەنىمىزگە ەكى جۇما بولعان؛ قانداي وزگەرگەن ءوزى. بايسالدى-اق. باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى: «ە، ءتايىر-اي! مۇمكىن سودان با؟ مىنە، قىزىق!.. قوي، ونان ەمەس».
— ءجۇر!.. جۇرەيىك، — دەدى ول ەركىن. مەن ورنىمنان قالاي تۇرىپ ىلەسە جونەلگەنىمدى سەزبەدىم. — ءبىز كوممۋنيستىك بريگادا اتاعىن الۋ جولىندا كۇرەسىپ جاتىر مىز.
— جاقسى ەكەن... ال سۇتكە سۋ قوساتىنداردى قايتىپ جاتىرسىڭدار، — دەدىم سىقاقتاي.
— ولارعا دا جەتەمىز عوي.
— جەتەتىن نە بار. سونىڭ باسى ءسىزدىڭ ۇيدە ەمەس پە؟ ماسەلەن سەنىڭ كوكەڭ؟
— ءبارى دە ۋاقىتىندا اشىلار. اڭگىمە مەنىڭ اكەمدە بولسا كورەمىز عوي، — دەدى ول بەتىمە تىكتەنە قاراپ. «قايدا دا مەن وسى كورەسىمدى تىلىمنەن تابام».
— ەركە؟..
— يە...
— سەن رەنجىپ قالدىڭ با؟
— جوق، — دەدى دە، سىرت اينالا توقتادى. — ساعان بالا رەنجىمەسە ەسى دۇرىس ادامنىڭ جۇمىسى نە.
«ەسى دۇرىس... ادام؟ ول كىم؟ ا... يە، ەركە ەكەن عوي. ە، مەيلى ايتا بەرسىن». قاتتى جوتكىرىنىپ جىبەرىپ:
— ال، كومسومول جۇمىسى قالاي؟ — دەدىم وزىمسىنە. اۋزىما تۇسكەنى وسى بولدى. دۇنيەدە ادامنىڭ ۇندەمەي، ىشتەي ارپالىسقانىن جەك كورەم.
— جامان ەمەس.
— قولىڭداعى نە كىتاپ؟
— شىڭعىستىڭ «ءجاميلاسى». جاقسى ەكەن. وقىپ پا ەڭ سەن؟
— ءيا.
— قالاي؟ — دەدى ول جۇزىمە ۇڭىلە ءتۇسىپ. جازۋشى اتاۋ لىدان اينالماسپىسىڭ وسىندايدا؛ ەركەنى ءبىر ساتكە بولسا دا ەلىكتەگەن قالپىنان سۋىرىپ الدى-اۋ. الگىندە عانا اعاش ادام سياقتى ەدى، ەندى مىنە كوزىندە ۇشقىن وينايدى. تالاپتان گورى جانارىندا بىلسەم دەگەن قۇپيالى سىرعا قۇمار ايەلدىك اڭسار بار.
— تاماشا.
— ءيا، تاماشا. ە، ايتپاقتايىن سەن اڭدادىڭ با؟ ءجاميلا كومسومول ما ەدى؟
— بىلمەيىم. ونى نەگە سۇرادىڭ؟
— مەنىمشە كىتاپتا سونىسى جەتپەيدى. ۇلكەن كەمشىلىك بۇل، — دەدى ەركە تابان استىنان تاعى دا سالماقسي قاپ. — ديدار، وسى ايدا مەن ءتورت كومسومول جينالىسىن وتكىزەتىن بوپ جوسپارلاعام، سونىڭ بىرەۋى عانا قالدى. قارالعان ماسەلە شاش-ەتەكتەن. سەندەر عوي بارىنەن دە بەيحابارسىڭدار، ا؟ قوعامدىق جۇمىسقا دا جۋىمايسىڭدار.
— قانداي جۇمىس؟ ءبىزدىڭ ىستەپ جۇرگەنىمىز نە؟
— ول جۇمىستان تىس ۋاقىتتاعىنى ايتام دا، — دەدى يىعىن كەكجەڭ ەتكىزە.
— ە، ءتايىر-اي... ونىڭ جاراسى جەڭىل ەمەس پە. مىنە كەلىپ تۇرعام جوق پا.
— كەتشى... بىردەڭە ايتسام بۇرىپ الاسىڭ. جىبەرشى تاس كەنەدەي جابىسپاي. — ول مەنىڭ قولىمدى جۇلقىنا قاعىپ جىبەردى. بۇرتاڭداي جۇرە ءتۇسىپ، القىنا توقتادى.بۇيرەك بەتىنىڭ ۇشى ءسال قىزعىلت تارتىپ، جانارى سۋىنا، ىزعارلانا قالدى. — مەن ساعان داريعا ەمەسپىن عوي، ديدار. وپ-وڭاي بەرىلە قالاتىن. ءويتىپ اداسپا... وتكەن جۇمادا ەكەۋىڭدى قىزدار كورىپتى. قولتىقتاسىپ كينوعا بارىپسىڭدار...
— قوي ءارى قولتىقتاسقانى نەسى؟! — دەدىم شىداماي. كىم ايتتى؟.. كىم؟..
— كىم ايتقاندا شارۋاڭ نە؟ وتىرىك پە، ءا؟ وتىرىك دەشى...
— وتىرىك... — داۋىسىم قاتقىل شىقتى ما، ەركە تاڭدانا بەتىمە قاراپ تۇرىپ قالدى. — كينوعا باردىق. ءبىراق ساعان جەتكىزگەندەي قولتىقتاسىپ جۇرگەنىمىز جوق، — دەدىم. «بەكەر جازعىراسىڭ. ول وپ-وڭاي بەرىلگەندەي ادام ەمەس»، — دەي جازداپ بارىپ، ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ ۇلگەردىم. «مۇمكىن بەرىلەر دە... ونىسىن كىم ءبىلىپتى. سىرت كوزگە جەڭىل مىنەزدى ەكەنى راس. تىم اشىق. اقجارقىن كەلىنشەك. سەنەن الدەقايدا سۇلۋ ەكەنىندە ءتىپتى داۋ جوق، ەركە، — دەسەم بە؟ ءاي، وسى شىنىندا ەركەدە جۇمىسىم نە؟! بۇعان كەلۋدى...»
— نەمەنە... قيالدانىپ كەتتىڭ بە؟! — دەپ ەركە كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى. — قيت ەتسە كەشكى مەكتەپكە ءتۇسىپ ءبىتىرىپ السام، دارىگەرلىك وقۋعا تۇسەر ەدىم دەيتىن. ينستيتۋتقا سىرتتاي ءتۇسىپ، سەن ينجەنەرلىككە وقىساڭ... ينجەنەر جانە دارىگەر قانداي جاقسى، ءا؟ تەك، اتتەڭ، ايەل... اپاڭ ۇلىقسات ەتپەي جۇرمەسە قوناق ۇرىكپەس كەيپى دە بار...
— قوي ءارى تالكەگىڭدى...
— تارتشى قولىڭدى.
ءۇنسىز ەرە ءتۇستىم. اشۋلانسا ءجۇرىپ كەتەتىن ادەتى. ونىڭ ءزىلسىز بۇرتاڭىن كورمەي جۇرمە ەكەم. ىعىسا قويمادىم. اساۋعا جاقىنداعان اككى جىلقىشىداي باسپالاي، جاسىپ قالعان جانداي باتىلسىزداۋ ۇنمەن:
— ەركە، — دەدىم.
ول تىڭداعان جوق. وزىنشە كەتتى.
— ساعان... ساعان سەنبەيىم. ءبىلدىڭ بە، سەنبەيىم...
— ەشتەڭە «بىلە» المادىم عوي؟
— ءبىزدىڭ ارامىزدا ءالى ماحاببات جوق. سۇيمەي شىقپايمىن كۇيەۋگە...
«نە دەيدى؟.. ماحاببات جوق دەي مە؟ ءماسساعان، بەزگەلدەك! ونى قايتتىك؟ ماحاببات، ا؟.. ادام ايتسا نانعىسىز قيامەت بولا بەرەدى-اۋ ءوزى دۇنيەدە. جاق... سى. ول ءجاميلا ەكەن. مەن كىممىن؟.. اي، قايدام، سونىڭ مەنەن شىقپايدى-اۋ دەپ قورقام». ەركەنىڭ قازىرگى تابان استى قۇبىلىسىنا تاڭدانا الماي، ءبىر ءسات قىزىقتاپ قالعان دا سياقتانام.
— ونى قايتتىك ەندى، ءا؟
— نەنى؟
— الگى سەن ايتقان ماحابباتتى دا، — دەدىم ءمۇلايىمسي. قينالا ويلانعان بوپ، توبەمدى دە قاسىپ قويدىم.
— كۇت... كەلسە. — وسى قىزدى ەرتۇرلى بەكەر اقىماق دەمەي مە دەيمىن. مەنىڭ ءاجۋالاپ تۇرعانىمدى شىنىمەن اڭعارماي ما؟
— ال، كەلمەسە شە، ەركە؟
— سەن نەمەنەگە سۇراي بەرەسىڭ، ديدار. نە، كەلەمەج ەتكىڭ كەلە مە مەنى، — دەپ ول سۇستانا قالعىسى-اق كەلگەن، بۇلتيعان ەرنى ىرىققا كونبەي شوشايىپ، ءسابي بولام دەدى دە تۇردى. مەن شىداماي كۇلىپ جىبەردىم...
* * *
ەرتۇرلى ۇزاق كۇلدى.
«قالاي ماحاببات ءيتىڭ كەلەتىن بە؟ كوپ كۇتتىرمەسە نە قىلسىن. ءوزىن، دە ءبىر ءجىبىڭ بوس جىگىتسىڭ عوي. قىزعا سالىمىڭ جوق. وڭكيەسىڭ دە تۇراسىڭ»، — دەپ ول باسىن شايقاپ قويدى. كۇلكىسىنىڭ ارتى مەنى مۇسىركەۋگە دە اينالىپ بارا جاتقانداي. «ديدار، سەن وسى سوۆحوزدا ءبىر-اق ادامنىڭ ءسوزىن كوتەرەسىڭ. ول نە ايتسا دا ساعان زاڭ»، — دەگەنى بار ەدى ساپاردىڭ. شىنىندا دا ەرتۇرلىنى تىم ەركىنسىتىپ، باسىندىرىپ الماسام نە قىلسىن. «وڭكيەسىڭ دە تۇراسىڭ...» وۋ، سوندا مەن كىم بولعانىم؟ اقماقپىن با؟» — بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاشتانىپ، جۋىنعالى تۇرعان ەرتۇرلىعا تىكتەنە قارادىم، بەت-اۋزى شاڭ ارالاس كۇيە-كۇيە. كۇنگە كۇيىپ، جەل قاققان جاۋىرىن، موينى قىزىل كۇرەڭ. قاننەن-قاپەرسىز، ءتىسى اقسيادى. «ءيا، ول دوسىم عوي دەپ اۋىر ءسوزىن ەلەمەيتىندىگىمدى بوركەمىكتىككە سايادى ەكەن. جو... جوق، ەندى بۇعان توزە المان. سىيلاستىقتىڭ دا شەگى بار. ساپاردى قۋ سانايدى. ساقتاندىرعان بولادى مەنى. ءوزىنىڭ ماعان ىستەپ جۇرگەنى ادالدىق، جىگىتتىك پە؟»
— توقتا، ديدار... شىن سۇيەمىسىڭ وسى ەركەنى؟ — دەدى ول كوڭىلىمدى ءبولىپ.
— ءيا... ءاي، سەنىڭ قىلجاعىڭ بىتە مە، جوق پا؟ مەنىڭ قارنىم اشىپ تۇر. بول، كانە، — دەپ سول قولىممەن توبەسىنەن ءبىر نۇقىدىم. — كانە، ەڭكەي... باسىڭا سۋ قۇيايىن...
— ءقازىر... ءقازىر، ديدار.
— يە؟..
— سۇيمەسەڭ بارماس ەدىڭ عوي. ازداپ تا بولسا كوڭىلىڭ كەت ءارى ەمەس... ايتپەسە...
— ءاي، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم. — سەنى الداعان جەرىم جوق ەدى عوي. سەنبەيمىسىڭ؟.. سەنە كور دەپ جالىنبايمىن. ءجا، سولاي-اق ەكەن. سەن ءوزىڭ زاۋرەنى ءسۇيىپ پە ەڭ؟ سەن سونى ايتشى ماعان؟ مۇمكىن بىلەتىن شىعارسىڭ ماحابباتتىڭ نە ءتۇرلى بولاتىنىن؟
— ۇناتاتىنمىن. اسا سۇيگەن ەشتەڭەم جوق. ول جاي دوستىق قۇربى رەتىندەگى سىيلاستىق ەدى عوي. تويىندا دا بولدىم ءوزىڭ بىلەسىڭ.
— بىلەم... بىلەم... ءيا، سەن سوندا ابايدىڭ ءانى... ۇمىتپاسام، «كوزىمنىڭ قاراسىن» ايتتىڭ:
«كوزىمنىڭ قاراسى،
كوڭىلىمنىڭ ساناسى.
بىتپەدى ىشتەگى
عاشىقتىڭ جاراسى»، —
دەپ ەگىلىپ كەتەردەي بولعانسىڭ.
— سوق... سوق، بايعۇسىم! سۇمىرەيتۋگە سەن دە ابدەن ماشىقتانىپ الىپسىڭ عوي. جوق، ديدار... سۇيگەن ادامىڭدى ءبىر ساتكە بولسا دا ۇمىتۋ قيىن. كوز الدىڭنان كەتپەيدى... ال مەن زاۋرەنى تەز ۇمىتتىم. دۇنيەدە ءوزىڭدى... سەزىمىڭدى الداۋ قيىن، ديدار. بۇل بوس ءسوز ەمەس. ءيا، ءقازىر مەن سول ءبىر كۇيدەمىن. باقىتتىمىن با، باقىتسىزبىن با بىلمەيىم، — دەدى ەرتۇرلى ويعا قالعان جانداي اياعىنىڭ استىنا تەسىلە قاراپ. — راس، كەزىندە زاۋرەنى دە قيماعانىم... ول سۇيەتىندىكتىكى دەمە... جاي قىزعانىش قوي...
«ماعان قايت دەيدى؟ لايلىدە كوڭىلى بارلىعىن سەزدىر مەك، ءا؟ سۇمپايىنىڭ ويىن قارا... تەك اۋزىڭدى اشىپ كور. بويىمدى اشۋ بۋىپ بارادى. قىزعانىش وتى الاۋلاپ، ەندى ءبىر ءسوز ايتسا تىستەسكەلى تۇرمىن. مەنىڭ قازىرگى جايىمدى سەزگەندەي:
— ديدار، كانە قۇيىپ جىبەرشى، — دەدى ول كۇمىلجي.
— مىلجىڭداپ بولدىڭ با؟ ەڭكەي ەندەشى...
ەرتۇرلى سالقىن سۋدان شوشىنا، پىسقىرىنا جۋىنىپ جاتىر؛ كوپىرشىگەن اق كوبىك سابىن اپ-ساتتە قارا قوشقىلدانا الاقانداي جاسىل جاپىراقتىڭ بەتىنە اعىپ، جىلعالانا ءشوپ تۇبىنە ءسىڭىپ بارادى. قىلت ەتىپ قالىڭ كوكتىڭ اراسىنان شەگىرتكە شىعا كەلدى. كۇننىڭ اشىعىندا بۇ قايداعى جاۋىن ەكەنىن ءبىلىپ الماقتاي ارتقى ۇزىن ەكى اياعىن كوتەرىڭكىرەپ قويىپ تۇر. «ءبىر نارسەنىڭ سەبەبىن بىلمەي، سوعان كوزىم جەتپەي جاتىپ نەمەنەگە تىنىشسىزدانىپ كەتتىم؟ مىناۋ شەگىرتكە عۇرلى بولماعانىم با؟ «ءاي، ديدار، جايىڭا ءجۇر. سەنىڭ قارىنداسىندا جۇمىسىم نە، ونسىزدا قىز جەتەرلىك ەمەس پە؟!» دەسە عوي، ءبىتتىم «ءولىم-اي...» شەلەكتەگى سۋدى ەرتۇرلىنىڭ باسىنان تايدىرىپ، قالاي شەگىرتكەگە قاراي باعىتتاعانىمدى سەزبەي قالدىم؛ الگى سۋ تيەر-تيمەستەن ۇشا جونەلدى.
— ءوي، قايدا قۇيىپ تۇرسىڭ؟
— ا؟.. ا، يە...
— موينىما قۇي، موينىما... ە باسە! ءوزىڭ قيالدانىپ كەتكەننەن ساۋمىسىڭ. ءجون، ءجون...
— ءاي، ءسوزدى قوي دا تەز جۋىن. ايتپەسە باسىڭنان تومەن بار سۋدى اقتارا سالارمىن.
ول بۇل جولى كوپ كۇتتىرە قويعان جوق. تەز جۋىنىپ ءۇستى-باسىن تۇكتى، كوگىلدىر ورامالمەن ىسقىلاي ءسۇرتىپ جاتىر. قارا بۇيرا شاشى ءيىس ماي جاققانداي جىلتىراپ، كوزى كۇلىم قاعادى.
— ەركەنىڭ مىنەزى-اق ۇنايدى. اياق استىنان تۋلاپ كەپ كەتە مە، ەكى مينۋت وتپەي ءبارىن ۇمىتىپ، جارقىلداپ جۇرەدى. نە دەگەن مىنەز، ءا؟! — دەدى ەرتۇرلى تاعى دا. — مۇندايلار ءومىرى قارتايمايدى. ارينە، ونىڭ ەسەسى نە... كۇيەۋى جىندانۋى مۇمكىن. ە، ءبىر ەركەك ايەل جولىندا شىعىن بولسا قايتەدى دەيسىڭ. سەن سياقتى توڭمويىندار وبالدارى نە كەرەك، شىدايدى-اق ەندى.
— جەتپەدى مە؟!
— قويدىم، دوستىم. قويدىم...
مەن ازىلگە كوپ سىنا قويماۋشى ەدىم. ىشتەي بۋلىعىپ ەرتۇرلىعا وقتاي تيەر ءسوز تابا الماي كۇرمەلدىم. ونىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسىپ، قۇنجىڭداي شەلەكتەگى قالعان سۋدى توككەلى سىرت اينالدىم. قازاق بالاسىنا ءازىل ءسوزدى كوتەرمەي، مورت كەتكەننەن ۇيات نە بار. تالاي توي-تومالاقتا «پالەنشەنىڭ بالاسى قۇساپ تومىرىق بولماعاي ەدىڭ»، — دەپ ەل سەنى سونان سوڭ اۋزىنان تاستار ما.
— قايران، ديدار-اي... — ول وتىرىك كۇلە، ءشوپتىڭ ۇستىنە جەل قاقتىرعالى جايىپ تاستاعان كويلەگىن الدى. قاعىپ قاعىپ جىبەرىپ، كيىپ جاتىر. ماعان قاراپ كوزىن قىسىپ،ىرجالاقتاپ قويادى.
— وڭاشا جەردە ايتىپ قويايىن، ەرتۇرلى...
— ۋا، نە بولدى؟ يە، ايت؟
— ماعان ءتيىسۋىڭدى، قالجاعىڭدى تاستا. ءالى كەش ەمەس.
— ءجا، قورقىتپا. جۇدىرىعىڭنىڭ اۋىرىن بىلەم. وۋ، سەن وسى مەنىڭ قىزعا تانىستىرىپ، ءسوز ايتقىزعانىم نان زيان شەكتىڭ بە؟ ا؟.. ە، كەيىن ەركەمەن جۇرمەسەڭ سەنى بىرەۋ شىرىلداتىپ اپارىپ قوسپايدى عوي، — ول جالتارا،جۋاسي سويلەدى. — قىزعا كىم ءسوز ايتىپ،قىمىز دى كىم ىشپەيدى. ءارى عاشىق بوپ جۇرگەن ادامىڭ ەمەس. نەسىنە تاۋسىلاسىڭ. مەن جاي ءازىل ءۇشىن ايتام. داريعانى سۇيەتىنىڭدى سەزبەيدى دەيمىسىڭ؟
ەرتۇرلى ءسوزىنىڭ اياعىن ازىلگە شاپتىرىپ، جۋاسي سويلە ءدى.مەن ۇندەگەم جوق.
— سارسەن دە داريعانى قاعىتىپ ءجۇر. پالە شال ەمەس پە.
— داريعادا مەنىڭ جۇمىسىم نە؟ قىز قۇرىپ سوعان قاراپ قالعان نەم بار، — دەدىم. — ايتپاقتايىن، مانا سارسەن ەكەۋىڭ نەگە تىلگە كەپ قالدىڭدار؟ دوس سياقتى-اق ەڭدەر... ءيا، جۇرەلىكشى... — شەلەكتى قولىما الدىم. و دا جەيدەسىنىڭ تۇيمەسىن سالىپ، ەتىگىنىڭ شاڭىن شوپپەن سۇرتە، ىلەستى. بۇگىن ءوزى قوستان ۇزاپ كەتىپ، جۋىنىپپىز عوي. جىگىتتەردىڭ الدى تاماقتانىپ، ەندى قوس جانىنداعى تراكتورلارىنىڭ توڭىرەگىندە. شابىندىققا قايتا شىققالى جاتقان سياقتى.
— ءوي، سول وڭباعاندى ادام دەپ. كەشە سوليدول، بۇگىن بەنزينگە جارىتپاي قۇرتتى ەمەس پە. جەتپەيدى... جەتپەيدى دەيدى. ءىشىپ جاتقانىمىز جوق. وسى بۇرناعى كۇنى عانا ەمەس پە ەدى اكەلگەنى؟..
— قويشى ءارى... ساتادى دەمەكپىسىڭ؟
— ە، نەمەنە، وتىرىك پە؟
— جوق-اۋ، وتىرىك ەمەس دەلىك-اق. دالەلىڭ كانە؟ قاي جەردە ۇستادىڭ؟ كىمدەر كورىپتى ايتشى؟ — دەدىم شىداي الماي.
— ءيا، دالەل جوعى راس. — ول ويلانا كوزىن قوس جاققا تاستاپ تۇر. قوسىمىز — ەكى كيىز ءۇي، ءبىر جەر كەپە. ورتاداعى ءۇيدىڭ توبەسىندە جالاۋ جەلبىرەيدى. ول — قىزىل وتاۋ... ءبىر جاعى داريعانىڭ جاتاتىن بولمەسى. بەرگى شەتكى قوڭىر ۇيدە بىزدەر جاتامىز. يت ارقادا بيىل مەكتەپتەن كەلگەندەر. كيىز ۇيگە ورنالاسۋ — ناعىز مەحانيزاتورلىقتىڭ بەلگىسى ەسەپتى مە قالاي. ايتەۋىر بىزدەر جەر كەپەدەگىلەردىڭ الدىندا جالىمىزدى كۇدىرەيتىپ، قوقىرايىپ بارامىز.
— ءا، قاينىم، كەلدىڭدەر مە؟ — دەدى داريعا جايراڭداي.
— كەلدىك قوي... اشارعا ني بيراسىز، — دەپ ەرتۇرلى تاتارشالاعان بولدى. داريعا پىستە مۇرىن، قيىلعان قارا قاستى تاتار قىزدارىنا ۇساپ جايناڭداپ تۇرادى. سونان با، جىگىتتەردىڭ ءبىرقىدىرۋى ءازىل-شىندى قوبىراتىپ، تاتارشا سويلەگەنسيدى.
— بار... بار، وتىرىڭدار! — داريعا جۇگىرگىشتەپ، قىزىل وتاۋدىڭ» سىرتىنداعى ۇستەلگە كەسپە مەن نان قويا باستادى.
— وۋ، جىگىتتەر، نەگە جۇگىرگىشتەپ كەتتىڭدەر؟ تاعى دا شابىندىققا شىققالى جاتقان جوقپىز با؟
— جوق، ەرتۇرلى... تراكتوردى ەرتەڭگى جورىققا دايىنداۋ عوي. ءقازىر وزەنگە شومىلۋعا بارامىز. جۋىنعانىڭ نان قالعاندى تاعى دا ءبىراز...
— ءتايت ءارى!.. ءو ءتارتىپسىز وڭكەي، — دەپ بازاربەك قارت ساپاردى قايىرىپ تاستادى. ىشىمىزدەگى تاجىريبەلى، كە شەگى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ جارالى بولعان، تالاي قيىندىقتى باستان كەشكەن قادىرمەندى ادامىمىز. ول ۇلكەنمىن دەپ شىرەنىپ تۇرمايدى. ازىلدەسىپ، رەتتى جە رىندە، ويناپ-كۇلىپ ارالاسىپ جۇرە بەرەدى. باكەڭنىڭ ۇلكەن كىسى ەكەنىن اڭداماي قالاتىنىمىز دا ارينە سونان. داريعادان وزگەمىز يبا ساقتاۋدى، بايقاپ سويلەۋدى بىلمەيمىز دەسەم وتىرىكشى بولماسپىن.
ساپار ساسىپ قالدى. كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىندە وتىرعان؛ تەرىس قاراپ، كىتاپ پا، گازەت پە ءبىر نارسەگە ءۇڭىلىپ، جىم بولدى. قاراماعا ءالجۋاز، الاسا بويلى جىگىت. مەنىڭ قولتىعىمنان كەلەدى. عاجابى سول: كوپ وقيدى، ىزدەنىپ، تۇرتىنشەكتەيدى دە جۇرەدى. بىلمەيتىنى جوق. ەرىنبەيتىن نە دەگەن جان ەكەنىن بىلمەيمىن. تىلگە دە جۇيرىك. شەشەسى ەكەۋى تۇرادى. شارۋا-جايلارى جاقسى جىگىت. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءومىرى ەشكىمگە سەنبەيدى. «جالعان، الدامشى»، — دەيدى دە وتىرادى. تۇرمىستا كەمتارلىق كورىپ جۇرگەن دە ەشتەڭەسى جوق. تۇسىنبەيىم... سويلەتسەڭ جەلدەي ەسەدى. وبلىستان ۋاكىل، نە ءتىلشى سياقتى بىرەۋ كەلە قالسا ديرەكتور ولاردىڭ جانىنا مۇنى قوسادى.
— وۋ، باتىرەكەسى، اسىڭ سۋىپ قالدى! ىشسەڭشى! — دەدى ەرتۇرلى بۇيىرىمنەن نۇقىپ. — مىناۋ ۇيىقتاپ وتىر ما؟
— مەندە جۇمىسىڭ نە؟! ىشە بەر... — ستول باسىندا بازاربەك قارت، ەرتۇرلى ۇشەۋمىز قالىپپىز عوي. سارسەن باستاعان ءۇش-تورت جىگىت وزەنگە قاراي كەتىپ بارادى. ەڭ سوڭىندا... جاپادان-جالعىز ساپار. ءوستىپ وقشاۋ لانباسا جۇرە المايدى.
— ۋا، الدا رازى بولسىن، كەلىنجان. تاماعىڭ ءدامدى ەكەن، — دەدى كەنەت بازاربەك قارت.
كوكجيەك قىزىل-جالقىندانىپ تۇر. كۇن الگىندە عانا باتقان. دالا ۇستىنە قارا كولەڭكە ءۇيىرىلىپ كەلەدى. «قىرۋ-قىرۋلاعان» قۇستىڭ ءبىر تىزبەگى وڭتۇستىكتى بەتكە الىم بارادى. «سىر» ەتىپ يىعىما ءبىر نارسە قوندى. ۇركىتىپ جىبەرمەيىن دەپ سەلتيىپ وتىرمىن. كوز قيىعىمدى تاستام ەم؛ شەگىرتكەدەن گورى ءىرى، جاسىل. «جانىم-اۋ، ءدا ءۋىت قوي. ۇستىڭە ءداۋىت قونسا باقىتتى بولعانىڭ» دەمەۋ ءشى مە ەدى، ءسابي شاعىمىزدا قارتتار.
بازاربەك قارت قوسقا بۇرىلماي تراكتورىنا بەت الدى. ءومىرى جالىقپايدى-اق ەكەن. وسى ءقازىر تراكتوردى مايلاپ-سايلاماق تۇرعاي، جانىنا جاقىنداۋعا ىعىر بوپ وتىرعانىمىز جوق پا.
— ديدار... ديدار، ىشەمىسىڭ تاعى؟ بار، قۇيايىن با، ا؟ ۇستىنە الاباجاق كرەپ-جورجەت كويلەك كيىپ العان. ەكى كوزى جايناڭداپ تۇر. اياق-تاباقتىڭ اراسىنا دا مۇنشالىق سوزدىك كەرەك بولعانى-اۋ... شاشىن جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويماۋشى ما ەدى؟ قوس بۇرىم قىپ ءورىپ، توگىلتە ءتۇسىرىپ جىبەرىپتى. باسىنا كوگىلدىر جىبەك كوسىنكا تارتقان. مەنىڭ جاۋابىمدى توسپاي، ستول ۇستىندە جىگىتتەردەن قالعان ىدىس-اياقتى قازاندىق باسىنا تاسىپ ءجۇر. اياعىندا سارى شۇلىق ونىڭ سىرتىنان قىزىل نوسكي، قارا تۋفلي. «بۇ قايدا بارماقشى ساندەنىپ، ءا؟! جۋىق ماڭدا كينوتەاتر اتىمەن جوق...»
— ديدار، بۇگىن ساعان نە بولدى؟ ماناعى ءتۇس كەزىندە كەلگەن دارىگەر قىز باسىڭدى اينالدىرىپ كەتۋدەن ساۋما؟ — دەدى داريعا ەكى بەتىنىڭ ۇشى ويماقتاي شۇڭقىرلانا كۇلىپ. جايلانا وتىرىپ جاتىر. اسىقپاي ءبىر ازىلدەس پەك سيقتى.«ءيا، وسى ماعان نە بولدى؟ جاتار ورنىمىز، ىشەر اسىمىزدى كەلىپ تەكسەرىپ كەتتى. جاس دارىگەر قىز... مۇمكىن ايەل شىعار. ە، ونى كىم ءبىلىپتى. ءوزى ءوت كىر ەكەن. جامان دا ەمەس. ارينە، داريعاداي كورىكتى، تولىقشا كەلمەگەن...» — نەگە ۇندەمەيسىڭ، ەي؟
— بىلمەيىم... تۇلا بويىم قۇرىستاپ، شارشاپ وتىرعان سياقتىمىن، داريعا. ءتىپتى سويلەۋگە ەرىنىپ...
— قويساڭشى، جىگىتىم... قىزعا تۋرا قاراي الماي قيپاقتاۋىڭ جامان ەدى. باسە... عاشىق بولارسىڭ-اۋ وسى دەپ قالعام.قاتەلەسىپپىن عوي، — دەپ داريعا شال قاقتاي نازدى كۇلىپ ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى. ءيا، سولاي ەدى دەسەم، جانىپ تۇسكەلى-اق تۇر. وعان بارمادىم. ايەل بىتكەننىڭ جەڭگەتايلىققا اۋەس كەلەتىنى نەسى ەكەن؟!
— داريعا... سەنىڭ وسى بۇرىنعى كۇيەۋىڭ قايدا؟ — دەدىم اڭگىمە باعىتىن وزگەرتكەلى. مۇنداي سۇراق بەرەرىمدى كۇتپەدى مە، ءسال ابدىراپ قالدى. تاماعىن كەنەپ، تومەن قاراپ مىرس ەتتى. مەنى كەكەتكەنى مە، جوق الدە «كۇيەۋىڭ» دەگەنىم ەرسى كورىنىپ، سونى مىسقىلداعانى ما؛ ءۇن-تۇنسىز كۇلىمدەپ وتىر.
— ماسكۇنەم كۇيەۋدىڭ بارى نە، جوعى نە؟ بولىپ پا ەدى ءوزى مەندە؟ ءىشىپ كەپ سابايتىن ءبىر قانىشەرىم بولعان... قۇتىلدىم. جوق... جوق كۇيەۋ، — دەپ تىستەنە ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، كوزى ماعان ءتۇسىپ كەتىپ باسىلدى؛ كۇلگەن بوپ ەزۋ تارتتى. — كەتتى عوي جايىنا... جۇلدىزىمىز جاراسپادى. ول ىشەم-ىشەم دە ولەم دەدى. ءومىر الدامشى، ساتقىن دەدى. مەن ولمەيمىن، ءومىر سۇرەم. سۇيەم ءومىردى.ومىردەن ادال، كورىكتى دانەڭە جوق. ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءسابي سۇيگىم كەلەدى. باقىتىما سەنەم دەدىم. سەن دە ءسۇي!.. باقىت قونبايدى. كەلەدى، — دەپ ۇگىتتەدىم... جوق... كەلمەيدى. جۇلىپ جە، الداپ ال. رەتىن تاپساڭ التى اسا. وتىرىك ايتپا، سەن قاتىن، دەپ ساباي بەردى... ساباي بەردى... جوق، كەت ازعىن! ولمەيمىن سەنسىز. اۋليە بولساڭ دا بار. ول — بۋحگالتەر. تابىسى كوپ-تى. سونىسىن، اۋليەلىگىم مەندەي ەركەك جوق دەيتىن عوي...
داريعا مۇنىڭ ءبارىن ماعان ەمەس، وزىنە ايتىپ وتىرعانداي ەدى. دۇنيەدە ادام كوڭىلىنەن، سەزىمىنەن كۇردەلى، ىرىققا وڭاي كونە قويماستاي سىرلى نە بار. ونى ال داۋ دا، ارباۋ دا الا المايدى. تەك سەندىرۋ كەرەك. ءيا، ول وسى ءقازىر تالايدان ىشىندە بىقسىپ، جالىنداي ال ماي، بۋلىعىپ كەلگەن سىرىن اشىق داۋىستاپ ايتىپ وتىر. كەي ادام مۇندايدا ءوزىن بەيباق، باقىتسىزعا سايسا، داريعا مۇلدە باسقا... ءبىر ءتۇرلى وتكەنگە وكىنىپ قانا قالماي، ارمان، ءۇمىتىن ايتادى. كۇلەدى... كۇلەدى دە جىلايدى.
— سوڭعى تاياققا جىققاندا... بويىمنان ءۇش ايلىق بالام ءتۇستى... مەن ونىڭ ۇل بولاتىنىنا سەنىپ ەم. كويلەك تە ازىرلەگەم. اتىن اسقار قويسام دەيتىنمىن عوي. — ول سىرت اينالا ءتۇسىپ، كوزىنە كوسىنكاسىنىڭ ۇشىن تيگىزدى. ءوزىنىڭ تىم ۇزاپ كەتكەنىن جاڭا اڭداعانداي با سىن جەردەن جۇلىپ اپ، بەتىمە تۋرا قارادى. «ماعان كۇلىپ، اقىماق ەكەن» دەپ وتىرعان جوقپىسىڭ دەگەندەي سۇراق بار ەدى ونىڭ مۇڭدى جانارىندا.
— كۇيەۋىم جامبىل وبلىسىنا كەتتى. ۇيلەنىپتى، بىلمە گىڭ سول ەمەس پە، ديدار؟
— ءا، جوعى... تەك بىلاي... جايشا، — دەپ كىبىرتىكتەپ، ەسكى جان جاراسىنا تيگەنىمە قاتتى وپىنعانىمدى سەزدىرگەنسىدىم. ول مەنىڭ ونىما قيتىقتانعانداي بولدى.
— ولگەنمەن بىرگە ولمەك جوق. ءتىرى تىرلىگىن ىستەيدى، ديدار. وپىنبايمىن كۇيەۋسىز قالعانىما. ءالى دە جان جاس... دەن ساۋ. كۇيەۋگە رەتى كەلسە شىعارمىن. ارى-بەرى دەن سوڭ، و دا ارمان بولعانى ما. — داريعا باسىنداعى كوسىنكاسىن ماڭدايىنا تۇسىرىڭكىرەي قايتا تارتتى. اي قاستى كۇمىس سىرعا سالعان قۇلاعىن ساۋساعىنىڭ ۇشى مەن ورامال استىنان شىعارىپ قويدى. ەكى كوزى جايناڭ داپ، ەزۋىنە بولماشى كولەڭكە ۇيىرىلە قالدى. ەرنى اشىلا ءتۇسىپ، مارجانداي كىرشىكسىز تىستەرى كورىندى. قىلىقتى قاسىن كەرىپ، ءبىر نارسە ايتپاققا ەزۋىن جيىپ الدى.
باتار كۇننىڭ سوڭعى شۇعىلاسى كۇمىس سىرعانىڭ جۇزىندە ويناپ، جىلت-جىلت ەتەدى. وسى ءقازىر ول سوناۋ جىلدارى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندەي سۇيكىمدى سۇلۋ، بەيقام ءسابي ەدى... سۇلۋلىق دەگەننىڭ ءوزى ادام جانى نىڭ ءبىر ساتتەگى سابيلىك شاعى ەمەس پە ەكەن؟ ول جانە دە ءسال قوڭىرقاي، مۇڭدى. اق ءتۇس، قارا ءتۇس — قارا عانا. ال، گاۋھار الدەنەشە ءتۇستى. ساۋلە تارتادى. قۇبىلادى. مۇمكىن ونىڭ گاۋھارلىعى دا سونان شىعار؟.. داريعا جەسىر... جو... جوق، ول ەل ەركەسى. قاي ايەل داريعاداي ەركىن، ەركە، ءسابي، مۇڭلىق. قاراشى... قايتا ول مەنى مۇسىركەي، ەركەلەتە قارايدى. ءقازىر مەيىرىمدى دە. كۇلىمدەپ وتىر. كورەرسىز دە تۇرارسىز ون مينۋتتان كەيىن ونى تانىماي دا قالاسىز.
— ديدار...
— اۋ ؟..
— سەن ۇندەمەي وسىلايشا وتىرشى... وي ۇستىندە... مەن سەنى كەز وسىنداي ەر تۇلعالى كۇيىندە كەز الدىما ەلەستەتەم.
قايداعىنى شىعارادى. ال ۇندەمەدىم. وتكەن جۇمادا عوي دەيمىن ۇمىتپاسام؛ يە، سوندا... بريگادامىزعا وب لىستان ءبىر ۋاكىل كەلە قالدى. الگىنىڭ ۇستىندە اق كەنەپ شالبارپەنجاك. باستا شي قالپاق. نەگە كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بىزدەرمەن نەمكەتتىلەۋ، ءجۇردىم-باردىم ءتىل قاتىسادى. وز-وزىنەن كەكشيىپ، وتىرسا وقتاۋ جۇت قان ادامداي كەكىرەيىپ يلىكپەيدى. اياعىن كەردەڭ-كەردەڭ ءار جەردەن ءبىر باسادى. كەۋدەسى اياققاپتاي... تالاي ۋاكىلدى كوردىك قوي. ال، مىناۋ وزگەشە. ارينە ءبارى وسى كىسىدەي دەۋگە بولمايدى. ولاردىڭ ىشىندە دە ناعىز مامان، بريگاداعا نەگە كەلگەنىن تۇسىنەتىندەر كەز دەسەدى؛ وندايلاردى سەن دە جاتىرقاماي ەسكى تانىسىن داي كورەسىڭ: جىلعا جۋىق ماشينا رۋلىنە، تراكتورعا وتىرماي، كەڭسە جۇمىسىنان زارەزاپ بوپ كەلگەن مەحانيزاتور ما دەپ قالاسىڭ. ادەتتە وندايلار نەكەن-ساياق. كوپشىلىگى ءبىزدىڭ جۇمىس جايىمىزدى تۇسىنىڭكىرەمەيتىن دە شىعار. ءبىراق سوعان بولا سىرعاقتاپ، پاڭدىقپەن بىلىمسىزدىگىن جاسىرعان ۇيات ەمەس پە؟
ايتايىن دەپ وتىرعانىم داريعا جايلى. ءبىر جاقسىسى الگى ۋاكىل اسپازشىمىزبەن ءتىل تاپتى. سۇمپايى نەمە... «ءسىز ءالى جاسسىز. وقۋىڭىز كەرەك. سونىڭ ىشىندە اكتەرلىك وقۋ سىزگە قول»، — دەپ قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى. وبلىستان ءوزىن ءبىزدىڭ اسپازشىمىزدى ارتيستىككە ۇگىتتەۋگە جىبەرگەندەي-اق. داريعاعا كەرەگى سول، نەسى كەتىپ بارا دى. و دا تۇلكى. جىلمىڭ قاققاندا ۋاكىل-شاكىلىڭ تۇرعاي، ونىڭ اكەسىندەي كىسىنىڭ ءوزى قايدان كەلگەنىن بىلمەي قالار. «ءسىزدىڭ ءۇنىڭىز... ديكسياڭىزدى ايتام دا. وتە جاقسى. وقۋعا تۇسەم دەگەندەي نيەتىڭىز بولسا ماعان حابار بەرىڭىز. مىندەتتى تۇردە كومەكتەسەم... قانداي تاماشا جانسىز. جولداسىڭىز بار ما ەدى؟» — دۇنيەدە ايەلگە ولىپ-وشكەن ادامدى بار ما، ولەردەي جەك كەرەم.
— جەتەرلىك... مىنا تۇرعان شىراقتىڭ ءبارى...
ول قىزىل وتاۋدىڭ الدىندا سامالاداي بوپ، يىرىلە قاراپ تۇرعان ءبىزدى كورسەتتى. بۇل قاتىن ونبايدى عوي. جىگىتتەر سوستيىپ، كىسى كورمەگەندەي قاراپ قالعاندارىنان ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرىن جاساپ، بىرىنەن-بىرى شىلىم سۇراسىپ كەتتى. «جولداسىڭىز بار ما ەدى؟» — دەگەنگە سوندا ول تۇسىنبەسە ەكەن-اۋ. بىلەدى... ءتۇسىنىپ تە تۇر. ايتەۋىر انا سورلىنى ساستىرا بەرۋ.
— جو... جوق، جۇبايىڭىز دەگەنىم عوي.
— ا... بايىم با؟!
— يە؟
— جوق... نەمەنە، ول وقۋعا كۇيەۋسىز الماي ما ەكەن؟ قاباعىڭىز ءتۇسىپ كەتتى عوي؟ سولاي بولعانى-اۋ شاماسى، — دەدى داريعا تاڭدانا.
ۋاكىل كۇلەرىن دە، رەنجىرىن دە بىلمەي ءۇنسىز قالدى. وسى سەن شىن-اق تۇسىنبەي تۇرسىڭ با دەگەندەي داريعاعا قىزىقتاپ قارادى.
— جو... جوق. نەگە... وعان بايلانىستى ەمەس. قايتا الاڭسىز وقۋعا جالعىزدىق جاقسى عوي. ابدەن الادى.
— ە، قايدان بىلەيىن... — داريعا ۋاكىل جىگىتتى ەلىكتىرە، ويناقشىعان كوزىمەن ارباي كۇلدى...
— ديدار، سەن ەستىپ پە ەڭ؟ — دەدى ول مەنىڭ كوڭىلىمدى بولە. — ەركە اسكەردەگى ءبىر جىگىتتەن حات الىپ تۇراتىن كورىنەدى. جىگىتكە قىزدىڭ ادرەسىن بەرىپ جۇرگەن سەنىڭ دوسىڭ... ەرتۇرلى سۋقيت. جاڭا جىلعا قارسى تويلارى دا بولاتىن سياقتى. جىگىت سوعان دەيىن ءبىتىرىپ كەلە مە، قالاي؟!
— شىقسىن.
— و تۇراقسىز نەمەلەر. وڭبايسىڭدار. — داريعا مۇنى ءزىلسىز ايتتى. ءبىر تال بيدايىقپەن قۇلاق ءتۇبىمدى قىتىقتاپ، تۇك بىلمەگەنسىپ وتىر. مەن دە كورمەگەن بولام.
— داريعا...
— اۋ؟!.
— سەن اناۋ وزگە قىز-كەلىنشەكتەردەي نەگە بولمايسىڭ. تىم ەركىنسىڭ. اشىقسىڭ... ويناماي تۇرا تۇرشى... مەن سەنى تىڭدايدى ەكەن دەپ ايتىپ وتىرمىن.
— ايتا بەر... قويدىم...
— ايتايىن دەگەنىم، اۋىل ايەل ەركەلىگىن كوتەرمەيدى عوي. ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. بىلە تۇرا ىستەيتىنىڭ نە؟ سىرلاس قۇربىلارىڭنىڭ ءوزى-اق ساعان كۇلەدى. اڭگىمە قىلادى. سەن بولساڭ سونىڭ ءبىرىن دە ەلەمەيسىڭ. كورسە دە ەرەگىسكەندەيسىڭ بە، تۇسىنبەيمىن.
ول سىقىلىقتاي، ءتاتتى كۇلىپ الدى. «انە، سويتەدى...» ءبىر ءسات ماعان مۇسىركەي قاراپ قالعان:
— ءپىشتۋ، ايتىپسىڭ؟! اۋليەسىنۋلەرىن... ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرگەن قاتىن جوق. قايران ەرتەگىمەن اۋىزدانعان سالپى ەرنىم-اي! قايتەيىن، — دەپ داريعا كۇرسىنە ورنىنان تۇرىپ جۇرە بەردى. «ءوزى مەنى بالاسىنا ما قايتەدى؟ ءسوزىن كوردىڭ بە؟.. «ەرتەگىمەن اۋىزدانعان... سالپى ەرىن...» جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن تانىتپاسام با؟! تۇرا تۇر... سالپى ەرىن دەدى-اۋ ول...» ورنىمنان قالاي اتىپ تۇرعانىمدى سەزبەي قالدىم.
داريعا سىقىلىقتاي كۇلىپ قىزىل وتاۋعا كىرىپ بارادى...
ءتورتىنشى تاراۋ
كۇن كەشەگىدەن گورى قاعۋ. الا بۇلتتانىپ تۇر. جايىق بويىنىڭ اۋاسى جاز ايلارىندا قىزىق؛ ايلاپ، اپتالاپ ىستىق اڭىزاق سوعىپ تۇرادى دا، ءبىر كۇندە نىلدەي بۇزىلادى. تابان استىنان تۇلدانىپ، جاۋماقتاي تۇنەرە تۇسەدى. ىسقىرا وكپەك جەل دە كوتەرىلەدى. كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي دا ءيىر قامشىسىن ويناتىپ وتەدى.
ەل دە، تاندىرى كەپكەن دالا دا سىلتىدەي تىنىپ، بارىنە كونىپ بەرەدى. قارا كۇزدىكتە توقىمداي بۇلتتىڭ ءوزى جاۋىن شاقىرىپ، ءبىر جۇماعا جۋىق سىركىرەپ تۇرىپ السا، جازداعىسى وسى. تەنتەكتىگى. قىڭىرلىعى. ارينە، مۇنىسى پىشەنشىلەرگە جايلى ەمەس. شابىلعان جەردىڭ ءشوبىن ۇشىرىپ ويران-بوتقاسىن شىعارىپ جاتقانى مىناۋ.
ماياشىلار قوسقا مانا قايتىپ كەتتى. تراكتوردىڭ الدى توقتاپتى. بازاربەك قارت پەن ساپارعا ەندى انە ەرتۇرلى دا قوسىلدى. سارسەن ءالى ءجۇر. قايتار ەمەس. مەنىڭ دە كوزىم سوندا. ول توقتاماي مەن دە قايتپاسپىن.
شابىندىق تانابىنان قيعاش دالاعا لاعىپ بارادى ەكەم. تراكتورىمدى بۇرىپ اپ، كەيىن سالدىم. ءبىر بۇيىردەن سوققان جەل كابينانىڭ اشىق ەسىگىنەن ءشوپتىڭ قيقىمىن ۇيىتقىتا سوعىپ ءوتتى. قىرىن قاراي وتىرىپ، امالسىز جانىمداعى كوزىلدىرىگىمدى كيدىم. ەسىكتى جاۋىپ قويۋعا كۇن جىلى. جەلگە بولا قىمتانىپ تەرلەپ-تەپشىپ جان ساقتاعىم كەلمەدى.
توڭىرەك گۇرىل-سارىلدان تىتىرەنىپ كەتكەندەي. كۇننىڭ كۇركىرەگەنى سياقتى. كابينا ەسىگىنەن موينىمدى سوزىپ قاراپ ەدىم، بازاربەك قارت، ساپار، ەرتۇرلى تاعى بىرەۋ باسقا بەت العان ەكەن. سارسەن ءالى شاۋىپ ءجۇر. جوق... جىگىتتەر، بەلدەن تومەن سايعا ءتۇسىپ توقتادى. ءا... ىقتاسىن جەردىڭ ءشوبىن شاپپاق ءتارىزدى. ە، ايتام عوي. ەرتۇرلى باستاپ ءتۇستى. ساپار... انە، بازاربەك قارت تا كەتتى. تراكتورىم سولق ەتىپ ءبىر نارسەگە سوقتىعا توقتادى. قاراسام...
اۋزى تار قۇدىق، قالىڭ شەپتىڭ اراسىنان اڭداعان ادام بولماسا، بايقاماعانداي ەكەن. تىركەۋدەگى كوسيلكانى كوتەرىپ قويىپ، تراكتورىمدى وت الدىرىپ، شەگىندىرگەم وپ — وڭاي شىقتىم. وسى ءسات جانامالاسا كەپ قالعان سارسەندى كوردىم. توقتا دەگەندەي ىم قاقتى.
— نە بولدى؟
— وي، مىنا ءبىر شۇڭقىرعا ءسۇرىنىپ جۇرگەنىم عوي. كوپ مازالاماي ايتەۋىر جىبەردى، — دەدىم. «ءسۇرىنىپ»، «كوپ مازالامادى» دەگەندەرىم قۇلاعىنا قىزىق ەستىلدى مە، سارسەن سىلق-سىلق كۇلىپ الدى. جان قالتاسىنان شىلىمىن شىعارىپ، وتتىق سۇرادى. قۇشىرلانا ەكى-ۇش سورىپ، قوس تاناۋدان بۋداقتاتىپ تۇر.
— ءشوپتىڭ بەرەكەسى بولمادى عوي. ىلدي، وياڭ جەرلەردى بىتىردىك.
— ە، ءتايىر-اي، قايتەدى دەيسىڭ. سوناۋ پالەنباي شاقىرىم، تەڭىزگە جاقىن قولتىقتى دا شاۋىپ ەدىك قوي. جايىق بويى جۇماق ەمەس پە وعان قاراعاندا.
— ۇشىرىپ جاتقانىن ايتام دا.
— ءبىزدىڭ مىندەتىمىز شاۋىپ ءبىتىرۋ. جيناپ قينالاتىن نە بار. جاڭا ديرەكتور مايا سالاتىنداردى جىبەرتىن بول دى عوي... ايتپاقتايىن ءقازىر قوسقا قايتامىز. وتكەندە وزىڭە بەرگەن ءبىر ۋادەمدى ۇمىتقان جوقپىسىڭ؟.. ءا، قۋ بالا ەرنىن جالانىپ، قىلمىڭداۋىن. — مەنىڭ مىرس ەتكەنىمدى دە، ءار ساققا جۇگىرتىپ، ازىلدەگەن بولدى. كوزىن دە قۇپيالى قىسىپ-قىسىپ قويدى.
— مەن ىشپەيىم، ساكە.
— سەنى ءتۇسىنۋ قيىن. وسى وتكەن جۇمادا ەمەس پە ەدى «تارتىپ جىبەرمەيمىز بە، جىگىتتەر» دەپ بىزدەردى جەلىكتىرگەنىڭ؟
— ە، ونىم جاي... قالجىڭ عوي... جاڭا ديرەكتور قالاي، ساكە، — دەدىم ءسوز ارالاتىپ. ول مۇرىن تىرجيتا ءتۇسىپ سالدەن سوڭ ويلانا، بەتىمە سىناي قارادى؛ جۇزىندە سۇراعىڭ استارلى، كەكەسىن ەمەس پە دەگەندەي سەنىمسىزدىك بار. مۇمكىن ماعان سولاي كورىنگەن شىعار، ويتسە دە ول بىردەن جاۋاپ قاتا قويمادى. قولىنداعى شىلىم تۇقىلىن اقىرىنا دەيىن سورىپ، تۇكىرگىشتەپ، اياعىنىڭ استىنا تاستادى. اسىقپاي تاپتاپ ءبىراز تۇردى. باسىن كوتەرىپ الدى دا، مەنىڭ جاۋابىن كۇتىپ قالعانىمدى كورىپ:
— ە، كىم ءبىلىپتى... پىسىقسىعان بىرەۋ ايتەۋىر. ءبارى دە ىلكى كەلگەندە ءوستىپ وسقىرىنىپ كەتەتىن ادەتى ەمەس پە ناقۇرىس تا، — دەدى. سارسەن ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ورىندى ورىنسىز «ناقۇرىس»، «شوشقا عوي» دەگەن ءسوزدى قولداناتىن. بۇ جولى دا سونىسىنا باعىپ وتىر. كەيىن اڭدا دىم؛ ونىڭ جاڭا ديرەكتوردى جاقتىرماۋ سەبەبى دە بار ەكەن. — بريگاداعا قانشا جانار، جاعار ماي الاسىڭ؟ قانشاعا جەتەدى؟ اناۋ پالەن بريگاداعا جەتكەن جانار ماي سىزدەرگە ازدىق ەتەتىنى قالاي؟.. تۋ... ۋ، مىنا جەل ابدەن بەلەڭ الدى-اۋ، ءا؟ سارسەن شي قالپاعىن باسا كيىپ، كوزىن شاڭىتقان جەلدەن كولەگەيلەپ سىرت اينالدى. ءوزى شيكىل سارى ماڭداي كىسى عوي. كوزىنىڭ سىعىراڭداعان قيىقتىعى بولماسا، كوكتىگى، كىرپىك، قاسى نىڭ سارعىشتىعى باسقا ۇلتقا ۇقساتارلىقتاي. كۇن قاعىپ، جەل تيگەننەن بە، موينى بەت الدى اقجارعاق تانىپ تۇر. قانداي ىستىقتا دا ۇستىنەن ءبىر تاستامايتىن قارا قوڭىر كوستيۋمىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قويدى؛ ونىسى موينىنا ءشوپ قيقىمى تۇسپەسىن دەپ ساقتاعانى سياقتى.
ابدەنتەرگەۋگە الدى دە. جاقس...سى...
ول بەتىمە باعدارلاي تاعى ءبىر قارادى دا:
— ءيا... ۇساق ادام بولۋى كەرەك. ءوز باسىم ەركەكتىڭ تىراشتاعانىن قۇپ كورمەيمىن. شوشقا عوي... قاتىن نان بەتەر وندايلار، — دەدى ءتىسىنىڭ اراسىنان شىرت ەتكىزە تۇكىرىنىپ، — كانە، جۇرمەيمىز بە، ديدار؟!.. قوسقا تارتتىق. بۇگىنگى وسى دا جەتەر. الدا تالاي كۇن بار. جاڭا ديرەكتوردى دا ءالى كورەرمىز...
— ارينە.
ءجۇرىپ كەتتىك. الدىمدا كەلە جاتقان سارسەننىڭ تراكتورىنا قاراپ وتىرمىن. موتوردىڭ ءبىرقالىپتى سارىلى مۋزىكا ۇنىندەي الديلەپ، تەربەپ كەلەدى. «كوكەم اۋىرىپ ءجۇر دەيدى ءلايلى. جيىلەپ كەتتى-اۋ. اپام دا جۇدەپ ءبىتتى... قايتادان مال ۇستاتاتىن بولدى. ساپار قۋانىپ، تۇيە ساتىپ الام دەيدى. جيناعانى مول ما، قالاي؟ ساتۋعا، ساتىپ جىبەرۋگە اۋەس-اق. ەسىل-دەرتى اقشا... اقشا... «بىرەر قاراساتىپ الايىق. جاز اعارعانىمىز مولايادى. قىس سوعىم عوي»، — دەپ ەدى اپام. ءۇي سالعان دا ءجون. ونىڭ بارىنە قارجى قايدا؟ ءلايلا دا وقۋىن بىتىرگەلى ءجۇر. مۇمكىن ينستيتۋتقا تۇسەر... مەن بارماعانمەن ول وقۋى كەرەك قوي. سارسەن نەسيە اقشا بەرەم دەپ ەدى؛ سونان دا الۋعا بولادى. كۇزگە سالىم قايتارام. بيىل تابىس جامان ەمەس». شوشىنا باسىم دى كوتەرىپ الدىم؛ وي ۇستىندە وتىرىپ اڭداماعانىم عوي، جولدان شىعىپ بارادى ەكەنمىن.
مىنە قوسقا دا كەپ قالدىق. داريعا قازاندىق پەن قىزىل وتاۋدىڭ اراسىندا جۇگىرگىشتەپ ءجۇر. ورتالىقتان بىرەۋلەر كەلگەن سياقتى. ايتسە دە قوستىڭ جانىنان ماشينا نە اربا كورىنبەيدى. «جول-جونەكەي كولىك ءتىڭ بىرىمەن جەتكەندە». جىگىتتەردىڭ ءبارى دە شابىندىقتان قايتىپتى.
مىنالاردى ءبىز ىقتاسىن، ىلدي جەردىڭ ءشوبىن شاۋىپ ءجۇر دەسەك. ناقۇرىستاردىڭ تۇرىسىن قازداي ءتىزىلىپ، – دەدى سارسەن تراكتورلاردى مەڭزەپ.
— ءيا، قايتىپتى... الا-قۇيىن عوي كۇن. ەندى قايتسىن.
— وزدەرى اۋقاتتانىپ تا العان با؟ كورىنبەيدى شوشقالار. ءيىرىلىپ قوستا وتىر دا. — سارسەن جان قالتاسىنان شىلىم الىپ تۇتاتپاق بولعان، شىرپىسى ءسونىپ قالا بەردى. — تفۋ...
داريعا كۇندەگىدەن جايدارى؛ «ءوزىنىڭ الداعى بىرەر جۇمادا سوۆحوز ورتالىعىنداعى ەمحاناعا قىزمەتكە الىناتىنىن، كۇزگە قاراي كەشكى مەكتەپكە بارىپ، ون جىلدىقتى بىتىرمەك ەكەنىن» قۋانا ايتىپ ۇلگەردى. سارسەن وعان مۇرنىن تىرجيتىپ:
— سەن ەمدەگەن كۇنى-اق ولەتىن شىعارمىن، — دەدى.
— ە، قايتەدى دەيسىڭ... سويتە-سويتە ۇيرەنەم عوي، قاينا عا.
— تفۋ، وڭباسسىڭ سەن... — سارسەن سىرت اينالا، ءتىسىنىڭ اراسىنان «شىرت-شىرت» تۇكىرىپ قويدى. داريعا راقاتتانا، شالقاقتاي كۇلدى.
ورنىمىزدان تۇرا بەرگەنبىز:
— ۋا، قايناعا، قايدا اسىقتىڭدار، — دەپ داريعا تاڭدانا توقتاتتى. سىلاڭداپ الدىمىزدى كەس-كەستەيدى. «ايەلدەن ىعىسىپ كورگەن جان ەمەن. بۇگىنگىنىڭ بوزبالالارىنداي ەلپەك-سەلپەگىڭدى بىلمەيمىز. اناۋ جەڭگەڭدى قولىما قويدىرعاندا قاقتىعىپ، سوقتىعىپ جۇرمەگەنمىن. قاستى ءبىر-اق قاققانىمدا الاقانىما توپ ەتە تۇسكەن»، — دەپ سارسەننىڭ ويىن-شىندى ماقتاناتىنى باردى. سوندايدا:
— قاسىڭىزدى قاقتىڭىز، ءا؟ ءجون-جون... ءبىراق اناۋ شيكىل سارى جۇزىڭىزدەن سۇيىق قاسىڭىزدى جەڭگەي قالاي ايىردى ەكەن دەيمىن-اۋ. ەڭ بولماعاندا ديداردىڭ قاسىنداي قويۋ قارا دا ەمەس. اقشىل سارى... عاجاپ... تەگى، جەڭگەي قاشان قاعار ەكەن دەپ سول ساتىندە بەتىڭىزگە ءۇڭىلىپ تۇرعان-اۋ، ءا؟ — دەيتىن ساپار سىقاقتاي.
— ە، ونداي ومىردە بولادى. ساكەڭدىكى راس، — دەسىپ جىگىتتەر دە ىلىپاكەتەتىن؛ ولار داۋىلداسا كۇلىپ جاتقانداي سارسەندە ءۇن جوق، كۇلدەي سۇرلانىپ الدى. ءسوزى وتەتىن، وزىنەن سەسكەنە جۇرەتىن جاستاۋ تراكتوريستىڭ ءبىرىن اڭدىپ، ءمىز باقپايدى الدەقالاي سولاردىڭ بىزگە ەلىگىپ، ىلەسە قالعانى بولسا، تارپا باس سالىپ، جەر-جەبىرىنە جەتە بالاعاتتايتىن ەدى. ارينە، جەڭگەيدىڭ جاقسى ادام، ءۇش بالانىڭ اناسى، قادىرمەندى ءمۇعالىم ەكەنىن مويىندايتىنبىز. سويتكەن سارسەن داريعانىڭ الدىندا قيپاقتاپ تۇرىسى مىناۋ كۇندە بۇلاي ەمەس-تىن. كەيدە ءتىپتى تۇيەدەن تۇسكەندەي «ءاي، قاتىن» دەيتىن دە ىزىنشە ونىسىن جۋىپ-شايىپ، ازىلگە شاپتىرا قوياتىن. ەندى مىنە، ۇننەن ايرىلىپ، سىلەيىپ قالعانى.
قىناما بەل، شولاق جەڭ، جاعالى اق كويلەك كيگەن داريعا وسى. ءقازىر شىنىندا اجارلى، اسەم ۇيالى كوزدىڭ استىنداعى بارقىتتاي جۇمساق قارا كولەڭكە، جازىق اق ماڭداي، ۇلبىرەگەن ءسابي ەرىن دە انتەك اشىلا قالىپتى...
— كەلگەن كىم؟ — دەدى سارسەن سىرت قاراپ
— قاينىم، نە تەسىلە قالدىڭ؟ ەرتەڭگىسىن كورىسىپ ەك قوي، — داريعا مەنىڭ قىسىلا كۇمىلجىپ، ەكى بەتىمنىڭ دۋ ەتە تۇسكەنىن اڭداعان بولۋى كەرەك؛ سىقىلىقتاي كۇلدى. سوڭعى كۇندەرى مەنى ءىلىپ-قاعىپ، اجۋالاۋدى تاۋىپتى «قاينىم» دەيدى. كۇنى كەشە بىرگە وقىعانىمىزدى ۇمىتقانداي. كۇيەيىم ۇلكەن دەپ ءجۇر مە؟ ە، سولاي شىعار. باسە.. وندا ارينە قاينىمىن.
— ءاي، جىرتاقتاماي ءجونىڭدى ايتپايمىسىڭ، — دەدى سارسەنى اشۋ شاقىرا.
قورىقپاڭىز، قايناعا، ديرەكتور دا، پارتورگ تا ەمەس. داريعا قاباعىن شىتىپ، ويلانىپ قالدى. سونىڭ ءبارىن سارسەننىڭ كۇيگەلەكتىگىن بىلە تۇرا جورتا جاسايدى.وعان ويىن كەرەك.
— ەندى كىم؟ ۋا، سارعايتپاي تەز ايتساڭشى، ناقۇرىس-اۋ، — دەدى سارسەن شىداماي.
— دارىگەر... قىز با، قاتىن با ونىسىن بىلمەيىم. ءبىراق سىزگە ءبارىبىر عوي. ديدار بولماسا...
— تۋ... شوشقا... تاعى كىم؟
— ە، يت بىلە مە؟! ءبىر كەلبەتتى ءمۇعالىم بار... ەكەۋى جول جونەكەي سوققانى ما، قالاي. ارعى بەتتەگى كورشى سوۆحوزعا بارادى بىلەم...
— ە، مانادان ءوستىپ ءجون جاۋابىڭ بولماي ما، دەپ سارسەن قوسقا بەت الدى. مەن دە داريعانىڭ قاسىندا قالماي سارسەنگە ىلەستىم. ازىلدەسىپ ءسال وتىرعان دا تەرىس ەمەس ەدى؛ جىگىتتەردىڭ تالكەگىنەن ىعىستىم.
داريعا جۇرە ءتۇسىپ توقتادى. الگى ءبىر كوڭىلدىلىكتىڭ ءىزى جوق جۇزىندە. قاتتى الدانعان جانداي جانارى دا سۋىق تارتا قالىپتى. شىداي الماي، ەرىكسىز بۇرىلدىم.
— سەن دە بارمايمىسىڭ، داريعا. دالا شاڭىتىپ تۇر عوي. ءجۇر اڭگىمە تىڭدايىق، — دەدىم. ول كۇلىمدەي ءتۇسىپ، ەزۋىن جيىپ الا قويدى. ءبىر ءتۇرلى ءبىر موماقان جايعا اۋىستى.
— بارا بەر... جۋاتىن ىدىس-اياعىم بار، ديدار...
— ا، سولاي ما. — ىلەسپەگەنىن ءىشىم جاقسى كورىپ تۇر. باياعى ەركە ايتقانداي قولتىقتاسىپ كەلگەندەي بولار ەدىك قوي. ءارى ءوزى قىز دا ەمەس. بىرەۋدىڭ قويا بەرگەن ايەلى.
تۇندىكتى جاۋىپ، ىرگەلىكتى ءتۇسىرىپ قويعاننان با، قوستىڭ ءىشى تىمىرسىق. كوك الا ءتۇتىن. توردە بازاربەك قارت جەبەلى، بۋىرىل شالعان مۇرتىن شيىرىپ قويىپ، ءۇنسىز تومەن قاراپ وتىر. ونان بەرىدە بەيتانىس جىگىت. داريعا ايتقان ءمۇعالىم بولۋى كەرەك. ساپار، ەرتۇرلى، وعان ىرگەلەس الاسا ورىندىققا وتكەن جۇمادا كەلەتىن دارىگەر قىز جايعاسىپتى. وزگە جىگىتتەر دە ىرگەلىكتى جاعالاي دوڭگەلەنە وتىرعان ەكەن. گۋ-گۋ اڭگىمە. سارسەن ەكەۋمىزدى «ءا» دەپ ونشا ەلەي دە قويعان جوق. مەن ەسىك جاقتا قالدىم. سارسەن باسا-كوكتەپ تەرگە ورلەپ بارادى. قول الىسىپ امانداس ميراس سياقتى. دارىگەر قىزعا: «امان با، اينام» دەپ جاپەكتەپ جاتىر.
ساپار ويناعان بوپ، كوستيۋمىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ جانىنان ورىن بەردى.
ورتادا كوك كاسترولگە قۇيۋلى قىمىز. كەلتە تاناۋ قارا بالا ءبىر تىزەرلەي جۇگىنىپ، ءار جەرىنىڭ، قىزىل، كوك سارى كەتە باستاعان اعاش وجاۋمەن ءارقيلى كەسەلەرگە ساپىرىپ قۇيىپ، جاعالاتا بەرىپ وتىر. بريگادامىزعا جاڭا گازەت جۋرنالدىڭ جەتۋى ساراڭ دەمەسەڭ، قىمىز، ەت جاعىنان توقتاۋ جوق. ءبىر جاقسىسى ۇزىلمەيدى ايتەۋىر.
— جىگىتتەر، شىلىمدى ءسال قويا تۇرساڭدار قايتەدى ءا؟ جەل كۇشەيدى عوي، — دەدى بازاربەك قارت جوتكىرىنە. اق ەتى قىزىل تامىرلانعان كوزىن ماناۋراي اشىپ، جان-جاعىنا قاراپ قويدى.
— ءۇيىمىزدى قۇلاتىپ كەتپەسىن.
— ايتىپسىڭ. و نە، قاڭباق پا سونشا.
— بۇل جاڭبىردىڭ الدى عوي. كورەمىسىڭدەر... جاڭبىر دىڭ ءيىسى بار.
— قوي ءارى... قايداعى جاڭبىر. ءاي، ساعان نە جوق. ويباي-اي، مىنانىڭ ەمىنىپ شىلىمشىلىن قارا. تاستا كانە!
— قويىڭدار، جىگىتتەر، — دەپ بازاربەك قارت جاستارعا باسۋ ايتىپ، دابىر-دۇبىردى توقتاتتى. ءالى سول اڭگىمە نە جايلى ەكەنىن تۇسىنبەي وتىرمىن. مۇنداي كۇندە قوس باسىندا كارتا ويناۋ، ازداپ تا بولسا ءىشۋ جۇرەتىن. ول سوڭعى اي تىيىلدى. ەندى نە؟ گازەت وقۋ، دويبى ويناۋ ما؟ گازەت، جۋرنالدى ساپاردان الىپ، سونان وقىماساق جاڭاسى جوق. دويبى جوعالىپ ءبىتتى.
— جوعارعى ءبىلىم دەيسىز. جاقسى ول نە ءۇشىن كەرەك؟ قالادا قالۋ ءۇشىن بە؟ — دەدى ساپار ارقاسىن جازباقتاي كەرىلە ءتۇسىپ. — جوعارى ءبىلىم العان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تال جاستارى ءقازىر قالادا. ولار كەتەردە قايتىپ كەلىپ جۇماق ورناتامىز دەگەندەر. اۋىلعا جۇزدەن، مىڭنان ءبىرى... مىنا ءسىز سياقتىلار كەلەدى.
اڭگىمە دارىگەر قىزعا باعىتتالا ايتىلدى. نەگە ەكەنىن كىم بىلەدى؛ وقۋىن ءبىتىرىپ، اۋىلعا كەلمەي قالادا قالعانداردى ەلدەگى قۇربىلارى ءبىر ءتۇرلى كەشىرمەيدى. ۇلكەن ايىپ كورەدى. ىشتەي ساپاردى قوشتاپ، دارىگەر قىزدىڭ جاۋابىنمەن دە توسىپ وتىرمىن. نە ايتپاعىن بىلمەسەم دە، الدىن الا وعان قارسى داۋىم دايىن تۇرعانىن سەزەم.
قالادا قالدىڭ دەپ جازعىرۋ مەنىڭشە قاتە. — دارىگەر قىزدىڭ داۋسى جاعىمدى ەكەن. ءارى ءسوزىن نىقتاپ، سالماقتاپ سويلەگەنى قىزىق. جورتا سولاي ىستەپ وتىرعان سياقتانادى.
نەگە؟
ءبىزدىڭ قاتارىمىز ءالى دە بولسا ونەردىڭ دە، ءبىلىمنىڭ دە قالادا ەكەنىن بىلمەيدى. قالاعا بارسا تۇرمىس قۇرا المايتىنداي كورەدى. ۇركەدى. ۇلكەن زاۆود، فابريكادا جۇمىسشى، سلەسار، نە قۇرىلىستا سىلاقشى، ۇستا بوپ ءجۇرۋدىڭ ونەر، تاپتىرماس ماماندىق ەكەنىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى.قازاقتىڭ نەبىر العىر، تالاپتى جىگىتتەرى شوپاندىققا جۇگىرسە، قىزدارى جەڭىل-جەلپى كىتاپحاناشى، حاتشىلىق سياقتى جۇمىسقا ۇمتىلادى. ارينە، شوپاندىق تا وڭاي ەمەس. و دا كەز كەلگەننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ءقازىر ون جىلدىق بىتىرگەننىڭ ءبارى شوپان بولامىز دەپ تۇر. ولاردىڭ ىشىندە ءوزىن-وزى الداپ جۇرگەندەر قانشاما. ونەرلى جىگىتتەر مەن قىزدار دا از ەمەس. تاماشا ماتەماتيكتەر جوق پا؟ بار. زەردەلى، ىسمەر قىزدار شە؟..
— وعان جاۋاپتى كىم؟ — دەپ ەرتۇرلى شولپاننىڭ قىزۋلانا ايتقان ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى.
— مەنىمشە، ءبارىمىز... ءيا، ءبارىمىز... جاستار، — دەدى شولپان قاراقات كوزى ۇشقىندانا. بىلايشا جامان ەمەس-اۋ دەيمىن ءوزى. قوناق ۇرىكپەس كەيپى بار: دوڭگەلەك ءجۇزدى، قىزىل شىرايلى، تەك شاشى قىسقا، شولتيعان. ءبۇيرالاتقانتارىزدى. وسى شاشى بولماسا، نەشاۋا. — ارينە، اسىرەسە جاۋاپكەر مەكتەپ. ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن. مەكتەبىمىزدىڭ ماقتاۋلى ەكەنىن ەستىگەم. ءلايىم سونداي جاقسى،ءبىلىمدى مۇعالىمدەرىڭ كوبەيە بەرسىن.
— ۋاقا ەمەس. ايتا بەرىڭىز. سىنسىز ءمىن تۇزەلمەيدى عوي. — ءمۇعالىمنىڭ اق سارى ءجۇزى قىزارىپ كەتتى.
— «جوق... بۇل ءوزى بوس ءسوز بولمادى. جاي تالاس... زەرىككەننىڭ شارۋاسى دەۋ دە قاتە. شىنىندا ءبىزدىڭ تۇرمىس-تىرلىگىمىزدە تۇسىنىكسىز جايلار كوپ قوي...» ماناعىداي نەم كەتتى تىڭداماي، مەن دە ەلەڭدەپ، اڭگىمەگە قۇلاق تۇرە باستاعانىمدى سەزىندىم. وسى ءسات:
— ديدار... وۋ، ديدار، — دەدى بىرەۋ سىبىرلاي. جالت قاراپ ەدىم؛ قىمىز ساپىرىپ وتىرعان كەلتە تاناۋ بالا ەكەن.ەسىككە قاراي يەك قاقتى. تۇسىنبەدىم...
— نە؟..
— داريعا... داريعا شاقىرىپ تۇر، — دەدى.
تىنىش... انە، ءوزى دە كەلدى عوي. جالت-جۇلت ەتكەن كوزى-اي وسىنىڭ... — ساپار تامسانا، الاقانىن ۋقالاپ قويدى. دارىگەر قىزدىڭ ءسوزىن بولمەدىم بە دەگەندەي جاۋتاڭدايدى. جىگىتتەر داريعانىڭ مانادان كورىنبەي، ەندى كەلگەنىنە تاڭدانعانداي. اڭگىمە ءۇزىلىپ قالدى.
— عافۋ ەتەرسىزدەر، ديدار كەرەك ەدى... ەت شاپتىرىپ الايىن دەپ... كەشكى استى دا سالاتىن ۋاق بولدى عوي. — داريعا كوپ كوزىنەن قىسىلعان ءتۇر تانىتتى. ءجۇزى دۋ قىزارىپ جۇرە بەردى. ۇستىندەگى اق كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن تۇزەتكەنسىن سىرت اينالدى. «قاپ... مىناۋ تاعى دا ۇيالتتى-اۋ ادامدى. ەتتى كۇندە مەن شاۋىپ بەرىپ جۇرگەندەي. ايەلدىڭ ىستەيتىن جۇمىسىن ايتىپ... ەڭ بولماسا تامىزىقتىق اعاشتى ۇساقتاپ بەرمەس پە ەكەن دەمەي مە؟ دارىگەر قىزدىڭ كوزىنشە جەر قىلدى-اۋ؟!»
— ديدار... ءاي، ديدار، بار. Ac قامىن جاساس، دەپ ەدى ەسىك جاقتاعى بىرەۋ، وزگەلەرى وعان قوسىلا جارىسا كۇلىستى. «انە، سويتەدى... قايداعىعا جورىپ...»
— ۋا، تۇرساڭشى...
— وڭكيگەن ءتۇرىڭ قۇرىماعىر، قوزعالۋ جوق. جالپيىپ وتىرىسىن.
كىمنىڭ سويلەپ، كىمنىڭ كۇلىپ جاتقانىن تۇسىنە الماي ورنىمنان تۇردىم. قىسىلعاننان شىپ-شىپ تەرلەپ كەتتىم. ۇيدەن قالاي شىعا جونەلگەنىمدى اڭدامادىم.
دالا ءالى سول ۇيىتقىعان جەل. قاپىرىقتان شىققاننان با، تىنىسىم كەڭىپ، كوڭىلىم ءسال جادىراعانداي بولدى. داريعا مەنى كۇتپەي قىزىل وتاۋعا قاراي بارا جاتىر. قىپشا بەل كويلەگىنىڭ ەتەگىن جەل ۇيتقىتىپ كەتەدى. ول ەتەگىن قولىمەن باسىپ، سىقىلىقتاي كۇلەدى. كۇلكىسى ءبىر ءتۇرلى جاعىمدى. ءوزى سونداي الاقۇيىن جەلدى، جاڭبىرلى كۇندى سۇيەدى-اۋ دەيىم. «نەمەنەگە كۇلە بەرەدى؟ جاڭاعىسىنىڭ ءبارى وتىرىك ەكەن عوي...» قۋىپ جەتتىم.
— جىنداندىڭ با، نەمەنەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدىم بىلەگىنەن ۇستاپ. ول قولىن تارتىپ الدى.
— سەنىڭ قىسىلعانىڭدى كورگىم كەپ كەتتى. حا، حا، حا. وي، ىشەگىم-اي... جەلكەڭدى قاسي بەرەتىنىڭ نە؟ ساپار مەن سارسەن مەنى شىن قىسىلىپ تۇر دەدى مە، اۋىزدارىن اشىپ قالىپتى. اسىرەسە ساپار كيىكتىڭ اسىعىنداي بوپ الىپ، قۋتىڭ-قۋتىڭ ەتەدى. پالەسىن قاراشى...
— مەن سەنەن ساپاردىڭ نەنىڭ اسىعىنداي ەكەنىن سۇراپ تۇرمىن با؟ نەگە شاقىردىڭ؟.. ەت شاپتىرعالى ەمەس قوي.ءاي، ەڭ بولماسا اعاش ۇساقتاتىپ العالى دەمەيسىڭ بە؟
— ە، قويشى. — قولىن الدىنا ۇستاپ، ءسال ويلانا تومەن قاراپ تۇرىپ قالدى. ۇندەمەيدى. «ەت شابۋعا كەتكەن، ديداردى كورىڭدەر. موليگەن ءتۇرىڭ قۇرىعىر، تۇرى سىن»، دەپ جاتىر-اۋ. ىڭعايسىزدانا قوس جاققا كوز تاس تاپ ەدىم داريعا تاعى دا مىرس ەتتى.
— ءاي، سەنىمەن ىرجالاقتاپ بولدىم. جەتتى تالكەگىڭ. — بۇرىلىپ قوسقا بەت الدىم.
— ديدار!..
— نە؟
داريعا شوشىنا قالىپتى. «نەمەنەگە ۇرىكتى؟» تاڭدانا توقتادىم.«كەلە جاتىر...» جەل كويلەگىنىڭ ەتەگىن ولاي-بۇلاي تارتقىلاپ كەتەدى. ماڭداي شاشى قۋانا سەكىرىپ، بيلەگەن ءسابي ءتارىزدى. جاقىنداي ءتۇستى... يەگىمنىڭ استىنا ال قىزىل ەرنى تيگەندەي-دى؛ تۇلا-بويىم لاپىلداپ جانىپ، جۇرەگىم لۇپىلدەپ قويا بەردى. تاقالا كەپ تۇردى. ال قىزىل ەرنى ءسال اشىلا، ءدىر ەتە قالعان.
— داريعا، نە؟.. ا؟ — دەپ، قالاي شەگىنشەكتەگەنىمدى اڭدامادىم. قوس ىشىندەگى جىگىتتەردىڭ ءبىرى قاراپ تۇرعان شىعار دەدىم بە، بىلمەيمىن.
— و، سۋ جۇرەك... — داريعا سىقىلىقتاي كۇلىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. قازاندىققا قاراي بارادى. مەن دە تاڭدانا ىلەستىم.
— داريعا الگى... ەتىڭ قايدا؟ شاۋىپ بەرەيىن...
— قوي ءارى... حا، حا، حا...
بۇرىلىپ قوسقا قايتتىم. تاجىكەلەسىپ تۇرام با.
جىگىتتەر مەنىڭ كەلگەنىمە كوڭىل بولمەدى. ۇيلىعا اڭگىمە تىڭداپ وتىر. كەيبىرەۋى ءتىپتى موينىن دا بۇرمادى. ساپار عانا سول، پىش-پىشتاپ ءالسىن-الى بۇيىرىمنەن تۇرتەتىن:
— ال، حال جاقسى ما؟ — دەدى ول قولتىعىمنىڭ استىنا باسىن سۇعىپ. كوزى تورعا تۇسكەن اتجالماننىڭ كوزىندەي جىلت-جىلت ەتەدى. قارادان-قاراپ كوڭىلىم الەم-جالەم بوپ، ەش جادىراماي قويعانى. ءبىرتۇرلى ءبىر نارسەگە وكىنەتىن سياقتىمىن با.
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ديدار؟
— نە؟.. ا؟.. ءھا، سولاي...
— وزىڭدىەسەڭگىرەتىپ تاستاعان با؟ ءجا، قوبالجىما. سابىر بول... مەن بىلسەم بە... ول سەنى ولەردەي سۇيەدى. تىرس ەتپە... سەنى دارىگەر قىزدان... مىنا شولپاننان قىزعانىپ ءجۇر عوي. اڭدامايمىسىڭ؟ — دەدى ول سىبىرلاي اۋزىن قۇلاعىما تاقاپ. جاڭاعى ويناقىلانعان كوز ەندى ويلى، تۇنىق. بەتىنە قاراپ: «اڭدايىم» دەگەندەي باسىمدى شۇلعىدىم. — ەح، سەنىڭ ورنىڭدا ءوزىم بولار ما ەدىم. اتتەڭ، — ساپار كۇرسىنىپ قويدى.
ۇندەمەدىم. نە دەيىن وعان. دوسىمنىڭ وكىنگەنى كوڭىلىمدى از دا بولسا وسىرگەندەي ەدى، داريعانىڭ «سۋ جۇرەك» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، ىزىنشە باسىلىپ قالدىم. «سۋ جۇرەك بوپ كىمنەن قورقىپپىن؟ سوندا ءوزى باتىر، ءا؟ ەسالاڭ نەمە؟ جىندى دەپ وسى سارسەن بەكەر ايتپايدى. ە، مەيلى، داريعانىڭ ءسوزى نە، ءوزى نە؟ قينالاتىن دانەڭە جوق». ىرگەلىككە جاۋىرىنىمدى بەرە، شالقايا وتىردىم.
اڭگىمە ماناعىدان گورى قىزا تۇسكەن سياقتى. جىگىتتەر اۋىق-اۋىق جامىراي كۇلىسىپ قويادى.
— جاقىندا مەن ءبىر مەكتەپتى ارالادىم: سوۆحوزدىڭ شالعاي، تەڭىز جاقتاعى بولىمشەسى، — دەدى شولپان بازامبەك قارت پەن ەرتۇرلىعا الما-كەزەك قاراپ. — اتى ءقازىر ەسىمە تۇسپەي تۇر.
— ۋاقا ەمەس. ايتا بەر، قىزىم. — بازاربەك قارت ءاجىمدى، قارا سۇر ءجۇزىن جاسىرعانداي سىرت اينالا ءتۇستى دە، باسىن قايتا كوتەرىپ الدى. ونىسى ءبىر ءسات دالاداعى الاقۇيىن جەلگە قۇلاق تۇرگەندەگىسى ءتارىزدى.
— سوندا مەن ءتۇڭعىش رەت ماحامبەت وتەمىسوۆتىڭ مايلى بوياۋمەن سالىنعان سۋرەتىن كوردىم. قانداي تارتىمدى سىرلى ەڭبەك ەدى دەسەڭىزشى. وسى ءقازىر رامادان:
حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ،
قاس الباستى باسقىرسىڭ!»
دەپ شىعا كەپ؛ اقىرىپ جىبەرەردەي اسەر ەتتى. ءمۇعالىمنىڭ بىرىنەن جاس سۋرەتشىنى كورسەتىڭىزشى دەگەم، ول كۇنالى جانداي:
— جولداس، دارىگەر... كەشىرەرسىز، ول جىگىت وتكەن جىلى بىتىرگەن ون جىلدىقتى. ءجۇز جيىرما كيلومەتر جەردەگى «مويناقتىدا» شوپان. ءبىر وتار قويى بار، — دەدى.
— سۋرەت سالا ما؟
— بىلمەيىم... قايدان سالسىن. قولى دا تيمەيدى عوي وعان، — دەپ قويدى، — مالىنىڭ شىعىنى دا جوق ەمەس سياقتى. شارۋاعا قىرسىزداۋ كورىنەدى.
— «قىرسىزداۋىڭىز» نە؟ قولىنان كەلمەيدى دەمەيسىز بە؟ شوپاندىققا ۇگىتتەپ اداستىرعانشا، ونى قۇرىلىس تەحنيكۋمى ءتارىزدى جانىنا جاقىن ماماندىقتىڭ بىرىنە باعىتتامادىڭىز با؟! ءمۇعالىمسىز عوي، — دەدىم شىداماي.
— جولداس دارىگەر، ءبىز پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ شاقىرۋى نا ءۇن قوستىق.
— ءسىز ولاي بولسا پارتيا ۇندەۋىن تۇسىنبەگەنسىز.
— قالايشا؟
— پارتيا قولىنان ءىس كەلەتىن، سوعان بەيىمدىلىگى بار جاس تاردى شاقىرادى. سولاردى باۋلىڭدار دەيدى. ال ءسىز سياقتى ءبىرلى-جارىم مۇعالىمدەر باس-كوزىنە قاراماي نەبىر ونەرلى جاستاردى تەرىس جولعا ساپ، اداستىرىپ وتىر. سۋرەتشى بالا قۇرىلىس تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ كەلسە سوۆحوزعا قانداي پايدا كەلتىرەر ەدى، بىلەمىسىز؟ ءقازىر نە ىستەپ وتىر؟! شىعىنى بار دەيسىز. وعان كىنالى كىم؟
— ارينە، بالا...
— جوق، ءسىز! ۇكىمەتتى شىعىنداتىپ وتىرعان دا ءسىز. سۋرەتشى بالانىڭ وتارىندا شىعىن بولسا، وعان جاۋاپكەر دە ءسىزسىز!
— دالىرەك ايتقاندا، نەدە؟ دارىگەر جولداس، ءسىز ەرۋديروۆاننىي ادامسىز عوي. جالپىلامالىقتى قويىپ، فاكتىنىڭ تىلىمەن سويلەسەڭىز، — دەدى ول ءبۇيىرىن تايانا شىرەنىپ. مەنى ىقتىرىپ تاستاماقتاي، اقيا قالدى. ءبىر ءسات مىرس ەتىپ كۇلىپ تە جىبەردى. — قازاقتىڭ ون جىلدىق بىتىرگەن بالاسى شوپاندىققا ۇشىپ تۇرسا مەن قاقپايلاۋىم كەرەك پە؟ ال، ول بالا... الگى، ءسىز ايتقانداي، سۋرەتشى بالاعا قالاي دا شوپان بولاسىڭ دەپپىن بە؟
— نەگە؟! جوق، ءسىز ويدەگەندەي ەسەپسىز ادام ەمەسسىز. ءبىر ەكى بالانى ءسىز «شوپان بوپ كولحوز-سوۆحوزعا بارامىز» دەگىزىپ سويلەتەسىز. سىزگە ولاردىڭ ارمانى، ومىردە الدىنا ماقسات ەتىپ، وسىعان جەتسەم دەگەندەي تالابى كەرەك ەمەس. بۇ جەردەن سىزگە قالاي دا بەدەل الۋ ءجون سياقتى. ول جانە دە وڭاي، وز-وزىنەن كەلگەلى تۇرعان جوق پا. بۇكىل كلاستان شاشاۋ شىعارماي اۋىل شارۋاشىلىعىنا اتتاندىرساڭىز جەتىپ جاتىر. حوش دەڭىز... جاڭاعى ەكى-ۇش بەلسەندى بالانىڭ شاقىرۋىمەن قاۋلى الىنادى دا، باسقالارى باس يزەپ ماقۇلداۋشى بولادى. ءبىرلى-جارىمى قالاعا زاۆودقا، فابريكاعا، قۇرىلىسقا بارام دەگەندەي باتىلسىزداۋ نيەت بىلدىرسە ونى ءسىز «جولداستارىن الدادى»، «كوللەكتيۆتەن ءبولىندى»،«وپاسىز» دەۋدەن ءجۇز جانبايسىز. ءومىر جولىن اتتاماي جاتىپ، قانداي جاس جاڭاعىداي اۋىر كۇنانى موينىنا كوتەرەدى. نامىسقوي، ونەرلى، سۋرەتشى بالا سياقتىلار وسىندايدا نە ىستەي الماق. ارينە، كونەدى. ۇكىمەت پەن پارتيا ءسىزدىڭ مۇنىڭىزدى بىلە مە؟ جوق... وتىرىكتىڭ جاتپايتىنى بەلگىلى. كەيىن اشىلار دا. ءبىراق وعان دەيىن ءسىز قانشا جاس جاننىڭ سەنىمىن جوعالتاسىز...
— ءسىز مۇنى ءمۇعالىم بىتكەنگە ايىپ ەتىپ تاقپاقسىز عوي، ا؟
— جوق، ءمۇعالىم جولداس. تەك سىزگە عانا. «تومارلى» بولىمشەسىندەگى مەكتەپتە بولعانىڭىز بار ما؟
— ال، ءيا؟! ونىمەن نە ايتپاقسىز؟
— سونداعى وزىڭىزدەي مۇعالىمدەر دە ۇكىمەت پەن پارتيا شاقىرۋىنا ءۇن قوستى. ءبىراق ولار سىزدەردىڭ ىستەگەندەرىڭىزدى قۇپتامايدى ەكەن. جاستارمەن كەڭ وتىرىپ ءماسليحاتتاسىپتى. شوپاندىققا بارۋعا نيەت بىلدىرگەندەردەن ءبىر بريگادا قۇرىپ، فەرماعا سول مەكتەپتىڭ مۇعاليماسىنىڭ ءوزى باستاپ اپارىپتى. ءوزى دە وقۋشىلارىنىڭ جانىندا ءبىرجولا قالاتىندىعىن ءبىلدىرىپتى. جاستاردىڭ ەندى ءبىر توبى قالاداعى جاڭادان تۇرعىزىلعان حيميالىق زاۆودقا جۇمىسشى بوپ كەتىپتى. ۇزدىك بىتىرگەندەرىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەندەرى دە بار.
ءقازىر فەرمادا قالعان جاس ساۋىنشى، شوپاندار قالاداعى جۇمىسشى قۇربىلارىنان حات الىپ تۇرادى. قىزۋ بايلانىستا. پارتيا شاقىرۋىنا ءۇن قوسۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى مىنە وسى. مۇنان كەيىن ءسىزدى كىم دەۋگە بولادى؟
— ونى ەندى سىزدەن سۇرامادىق. جانالعىشتىڭ ءولى بولساڭىز دا كەلگەن شارۋاڭىزدى ايتا بەرىڭىز.
— مەنىڭ شارۋام ديرەكتوردا. سو كىسى كەلگەنگە دەيىن جاي پىكىرلەسۋ ەدى دە سىزبەن. ارتىقتاۋ ايتىپ جىبەرگەن جەرىم بولسا عافۋ ەتەرسىز. دارىگەردىڭ مۇنداعى جۇمىسى نە دەپ ويلاي كورمەڭىز. اۋىلداعى تىرشىلىك، ونىڭ كەم-كەتىگى وقىعاندارىمىزدىڭ بارىنە ورتاق جاي، — دەدىم. تىم لەپىرىپ، مىلجىڭداپ كەتكەنىم جوق پا وسى دەگەندەي ويدا تۇرعام:
— مەكتەپتىڭ ديرەكتورى مەن بولام، — دەپ كۇمىلجىدى. — ايتىلعاننىڭ ارتىق-كەمدىگىن ەلەپ-ەكشەپ قايتەمىز، دارىگەر جولداس. ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە ەشقاشان ارتىقتىق ەتپەيدى. ءيا، ءسىز مەنى ءبىراز سويىلدادىڭىز... — ديرەكتور سۇڭقىلداي كۇلگەن بولدى. باسىنداعى شەتەن قالپاعىن الىپ، جەلپىنىپ قويدى.
مىنە، مەكتەپ ديرەكتورىمەن ارامىزداعى اڭگىمە وسىنداي باقاي قاعىسپەن ءوتتى. ونى دا جازعىرۋ ارينە قاتە. ءبارى وزىمىزدەن. شولاق بەلسەندىلەردى دە داڭعوي، ويسىز سالدىرلاقتاردى دا، جالعان جاناشىردى دا ءوزىمىز جاساي الامىز. مەنىڭ بايقاپ جۇرگەنىم، اۋىلدا مامانداردى قۇرمەتتەۋ مەن بىرگە اسىرا كوتەرمەلەۋ سۇمدىق ەكەن. ءوز باسىم اۋداندى بىلاي قويعاندا سوۆحوزدا تالاي باقىلاۋ. تەكسەرۋ كوميسسيالارىنىڭ ورتاق قولىمىن. العاشىندا ءتىپتى ماستانىپ، ەسىم شىعىپ كەتتى.
— نەشەدەسىڭ، قىزىم؟ — دەپ بازاربەك قارت قوزعالاقتاپ قويدى.
— جيىرما ۇشتەمىن. نەگە سۇرادىڭىز، اعا؟
— ءبىر كۇندە ىستەگەن ىسىنە ەسەپ بەرە الاتىن جاستا ما ەكەن دەگەنىم عوي.
— قالاي؟ و جاسقا جەتىپپىن بە؟
— ءاربىر كۇنىمىزدى ءبىز... قارتتار كەشكە شاي ۇستىندە ىشتەي قورىتىندىلاپ وتىرامىز، — دەدى ول تۋرا جاۋاپ بەرمەي. — سويتسەك كەيدە جاستاردىڭ استىنا كوپشىكتى قويىپ-قويىپ، سوناۋ سوۆحوزدىڭ ۇستىندەگى بۇلتقا جەتكىزەمىز دە، ال ەندى ءبىر كەرەگىندە الگىنى جەرگە تۇسىرە الساق نە بولار. سول جوعارىعا شىعارعانداردىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، قۇرمەت تۇتۋدىڭ ورنىنا ءوز بەدەلى مەن اتىن كويىتتەپ كەتەدى ەكەن. ارى-بەرىدەن كەيىن كوپتى مىسقىلداپ، ونداي ميىعىنان كۇلەتىندەر دە تابىلادى. جوق... بالاقاندارىم، اداسپاڭدار...
— ونىڭىز راس، اعا... مەن قاتار-قۇربىلارىمنىڭ اتىنان ايتسام اقىلگويسىدى دەي كورمەڭىز. جالپى ءبىز... جاستاردىڭ ايتام-اۋ، ۇلكەندەردىڭ ءقادىرىن تىرلىگىندە باعالايبەرمەيمىز عوي، جاسىراتىن نە بار؟ ولار بولماسا دۇنيەنى دوڭگەلەتىپ جىبەرەردەي كورەمىز. ءبىر ساتكە سوندا: «جانىم-اۋ، ءبىز دە ەرتەڭ قارتايمايمىز با؟! كەيىنگى ءىنى جول بەر، كارى قاقپاس، دەي تۇرسا، قايتەر ەدىك»، — دەگەن وي كەلسە شە؟! — شولپان قاباعىن شىتىپ، قىزىنا توقتادى. كوزىندە ءبىر وتكىر ۇشقىن وينايدى. مەنىڭ اڭداعانىم، شولپان وسى اڭگىمەنى جەلپىنە، ءاربىر ءسوزىن بارىنشا دالەلدىنىقتاپ ايتۋعا تىرىسۋىندا، ءوز كوڭىلىن سەندىرۋ بار عوي دەيمىن. مۇمكىن ول قالاعا، ءوزى وسكەن، ۇيرەنشىكتى تىرشىلىگىن جوقتاپ، قايتقىسى كەپ جۇرگەن شىعار. مۇندايدا سىرلاستىق تىڭ عانا كومەگى بولماسا، ادامدى قۇرتاتىن ىشتەگى ارپالىس. «اكە-شەشەسى جوق. قالادا جاماعايىندارىنىڭ قولىندا تاربيەلەنىپ، ءبىلىم العان. ەل داستۇرىنە وراشولاق. كىم ءبىلسىن مۇمكىن سونان شىعار. ول تىم جالتاق.بىردەن اشىلىپ كەتە الماي، كوز باعادى»، — دەگەنى بار بىردە ساپاردىڭ. «ءومىر تاريحىن قايدان ەستىپ ءجۇرسىڭ»، — دەپ ەدىم:
— سارسەننەن، — دەدى. ونىڭ دا بىلمەيتىنى بولسايشى.
نايزاعاي جارق ەتىپ، ارتىنشا كۇن كۇركىرەپ قويا بەردى. جەردىڭ بەينە ءبىر كوبەسى سوگىلگەندەي. تۇندىكتى جەلپىلدەتە، توڭىرەك استان-كەستەن بولدى. ۇرەيلەنە، ءۇرپيىسىپ وتىرمىز. اڭگىمە دە ءۇزىلدى.
ءىرى-ىرى جاڭبىر تامشىلارى كيىز ءۇيدىڭ ءۇستىن سابالاپ، تابالدىرىق الدىنداعى اق تاڭداق تاقىردى اپ-ساتتە شۇبارلاندىرىپ جىبەردى.
— قالاي امانبىسىڭ؟ — دەدى ەرتۇرلى ساپاردىڭ بۇيىرىنەن نۇقىپ قالىپ.
— ءو، كەتشى ءارى... — ساپار كىرجىڭدەپ سىرت اينالدى.
— ءما، بالەم... توكتى عوي... — ەسىك جاقتا وتىرعان جىگىت ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ءبارىمىز ۇركەردەي وعان ىلەسە كوتەرىلدىك. بازاربەك قارت الگىندە ەرتۇرلىنىڭ ەرسى وينىنا قاباعىن شىتىپ قالعان؛ ايتەۋىر ۇرىسپادى. ەستىمەگەن بولدى. شولپان دا اڭداماعان سياقتى. ۇيات قوي... ول ءبىزدى قاتار-قۇربى كورىپ، ارامىزدا وتىر. قانشا دەگەنمەن قىز ەمەس پە.
— وھو، باسە!.. ءسويتشى... كەمپىردىڭ كوز جاسىنداي بىردەڭەنى بۇركىپ، جارىتپاي-اق قويىپ ەڭ. ءسويتشى، باسە، — دەدى ساپار كيمەلەي. شولپاندى يتەرمەلەپ بارادى. ونى اڭدامايدى عوي دەيمىن ءوزى.
— «كەمپىردىڭ كوز جاسىنداي» دەيدى. كورە قالعانداي... ءاي بالالار... شىعارمايتىندارى جوق. — بازاربەك قارت باسىن شايقاپ كۇلدى.
— داريعانى... داريعانى قارا...
— كانە... كانە؟
— وي، كيمەلەپ قايدا باراسىڭ، — دەسىپ جىگىتتەر ەسىككە كەپتەلە، ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى موينىن سوزىپ جاتىر.
— ءوي، مىنا ديدار ولتىرەتىن شىعار وڭكيىپ. اياعىڭنىڭ استىنا قاراسايشى. تۇك كورمەيدى عوي، — دەپ ساپار شىر-شىر ەتەدى «بۇل جىگىتتەردىڭ سوڭىنا قالاي شىعىپ قالدى؟..» جايلاپ كوتەرىپ الدىم دا، ارت جاعىما قويا سالدىم. — ءوي، ءجىب... بەر... يت — اي، قىلدى-اۋ قىلىقتى.
داريعا جالاڭ اياق، جالاڭ باس. ۇستىندە قىناما بەل، جەڭى شولاق اق كويلەگى مالمانداي سۋ. دەنەسىنە جابىسىپ، ءبىرتۇرلى سۇلۋلاندىرىپ جىبەرگەندەي. قۇيىپ تۇرعان جاۋىن استىندا، جارقىلداي كۇلىپ ءجۇر. جازعى جاۋىن جاقسى عوي... قويۋ قارا شاشىن جاۋىرىنىنا توگىلدىرە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن. كوزىنە تۇسكەن شاشىن سەرپىلتە، باسىن كوتەرىپ العاندا اق تاماعى جارق ەتكەندەي بولادى.
— ە، جاڭاعى كۇن وسىنشا نەگە كۇركىرەدى دەسەك، جەرگە ءبىر سۇلۋدىڭ تۇسكەنىن پاش ەتكەنى ەكەن عوي. اي، اڭقاۋ باسىمىز-اي.
— سۇلۋىڭ نە، پەرىشتە دە... پەرىشتە...
— جىندى... ەسەر قاتىن دا. پەرىشتەگە تەڭەپ تاپقان ەكەنسىڭ، سۇلۋدى، شوشقا، — دەپ سارسەن ماناعى قىمىز قۇيعان كەلتە تاناۋ قارا بالانى ەزۋلەپ تاستادى. جىگىتتەردىڭ لەپىرگەن كوڭىلدەرى باسىلىپ، ونى قوستاعانداي ىڭعاي تانىتتى. ۇندەمەدى. دابىر-دۇبىر دا باسىلا قالدى. قازاقتىڭ قاي قاتىنى جاۋىن استىندا ءوستىپ ءجۇر. سارسەندىكى ءجون. جىندى دا... ويىمدى شولپان ءبولىپ جىبەردى:
— ولاي دەمەڭىز... داريعا جاقسى ادام.
— اينام-اۋ، — دەپ كەلە جاتىر ەدى سارسەن.
— ءيا، ول سۇلۋ... وتە كورىكتى ادام. جالعان ۇياتتىڭ كەرەگى نە، — دەدى توقتاتىپ.
— جاۋىن باسىلدى عوي. نەعىپ تۇرسىزدار... — داريعانىڭ سىڭعىرلاعان اشىق ءۇنى ءبارىمىزدى ەلەڭ ەتكىزدى. — جىگىتتەر، قانت ەمەسسىڭدەر ەرىپ كەتەتىن، شىقساڭدارشى...
شولپان جۇگىرىپ بارىپ داريعانى قۇشاقتاي، قولتىقتاپ الدى. ەكەۋى سىبىرلاسا، كۇلىسىپ جاتىر. جاۋىن تەز باسىلعانىنا قاراعاندا وتكىنشى سياقتى. ايتسە دە ءالى كۇپ شىعاتىن ەمەس. قارا قوشقىلدانا جوڭكىلە ءوتىپ بارادى توڭىرەك جاسىلدانا، سەرگىپ قالعانداي. اق شاڭداقتانعان تراكتورلارىمىز دا قارايىپ كىرىنەن ارىلىپتى.
— سامالاداي بوپ تۇرىستارىن!..
داريعا ءبىزدى مەڭزەدى. شولپان دا ونى قوستاعانداي ەسىك الدىندا ۇيلىعىپ، ۇيدەن ۇزاي قويماعان جىگىتتەرگە كۇلە قارايدى.
— ءاي، سول قاتىننىڭ ءسوزى نە، ءوزى نە. كانە، ىشكە كىرمەيمىز بە؟ — دەدى سارسەن بۇگەجەكتەن
جىگىتتەر ءۇنسىز تۇرا بەردى...
بەسىنشى تاراۋ
بىردەن كونە قويمادىم. ول ەكى رەت كەلدى. «جوق-اۋ،قوجاڭداپ، ءتىپتى مەنى قورقىتپاق ويى بار ما، قالاي؟! بريگادير ەكەن دەپ ولەمىز بە؟ ماشيناسىندا جۇمىسىم نە؟ كەرەك بولسا بارسىن ساپار ەكەۋى. و دا تراكتورشى عوي. اناۋ بيشىكەش ەرتۇرلى نە بىتىرەدى؟ بازاربەك قارت تا ءجۇر مۇرتىن شيراتىپ. جو... جوق، ولاردى كورمەيدى. قۇيىسقانعا قىستىرىلىپ مەنىڭ ءجۇرۋىم كەرەك...» الدىمدا اشۋلى جاتقان كىتاپتى مۇنان ءارى وقي المادىم. جاۋىپ تاستاپ ورنىمنان تۇرعام، دالادان اياعىن سۇيرەتە باسىپ ول تاعى كەلدى. بۇ جولى اقىرىپ-جەكىرمەك نيەتى جوقتىعىن تانىتىپ:
— ديدار-اۋ، تۇسىنسەڭشى... كەشە كەش سوۆحوز ورتالىعىنان اكەلىنگەن دۇنيە كۇن ۇزاعىنا قاقتالىپ دالادا جاتقانى اناۋ. سەنىڭ بارمايتىنىڭدى بىلسەم المايمىن دا عوي. جانىڭا ساپاردى قوسايىن. مەن ەندى سوعان بولا بريگادامدى تاستاۋىم ءجون بە، ءوزىڭ ايتشى. ۋاكىل-ماكىل كەلە قالسا، ىزدەپ جۇرمەي مە، — دەدى. — ساپار دا قىرسىق. سەنسىز اياعىن قيا باسۋ جوق. كىندىگى بىردەي-اق.
— بارمايمىن... جۇمىس ىستەۋىم كەرەك. اناۋ ەرتۇرلىنى نەگە جۇمسامايسىڭ؟
— بۇ نە، جۇمىس ەمەس پە؟ نارياد جازاتىن مەن عوي. رەنجىتپەسپىن... ەرتۇرلىعا ماشينانىڭ ءرۋلى مە؟! وعان تراكتوردىڭ ءوزى كوپ. سونى ورعا جىقپاي امان الىپ جۇرسە جارار...
— جالعان ناريادىڭنىڭ قاجەتى جوق. ءويتىپ جارىلقاماي-اق قوي، — دەدىم ەسىككە قاراي بەتتەپ:
— توقتا، ديدار... سەن ماعان رەنىشتىمىسىڭ-ەي. و شوشقا... تورساڭداعانشا اشىپ ايتپايمىسىڭ، ناقۇرىس-اۋ. قاي جەردە كوڭىلىڭدى قالدىردىم؟ — دەپ ءسار سەن قيىق كوك كوزىن سىعىرايتا، سارعىش قاسىن كەرە ءتۇستى.
«راس... كوڭىلىمدى قالدىرعان جەرى جوق. وبالى نە، ۇشىپ-قونىپ تۇرادى. ساپار دا سول. ەكەۋى مەنى وزگەلەردەن ەرەكشە كورەدى. ءقازىر بارماسام عوي وكپەلەيدى. ادام ەمەسسىڭ، دەيدى...»
— جول الىس پا؟ — دەدىم بەتىنە تۋرا قاراماي. «جاڭا جىگىتتەرمەن وزەنگە كەتسەم عوي ىڭ-شىڭ جوق. شىنىندا، وسى مەن ەرتۇرلى ايتقانداي «سارسەننىڭ شابارمانى» بوپ كەتكەنىم راس شىعار...»
— «قاراوزەك» قوي. ءۇش ساعاتتا سالىپ جەتىپ باراسىڭدار. ەت جەپ، شاي-سۋ ءىشىپ قايتارسىزدار...
— ە، اناۋ ىشكىش شوپاننىڭ ءۇيى مە... — ىرگەلىكتەن دارىلداعان موتوسيكل ءۇنى ەستىلىپ، ءسوزىمدى ءبولىپ جىبەردى، «بۇل كىم؟ ەرتۇرلى ما؟ ول الگىندە وزەنگە شومىلىپ قايتقالى كەتىپ ەدى عوي. وسى يت «قيت» ەتسە ءبىزدىڭ ۇيگە باراتىندى تاپتى-اۋ، ءا؟ مۇنىمەن دۇرىستاپ سويلەسپەسە بولمايدى ەكەن». سارسەن اياعىن كەردەڭدەي باسىپ دالاعا شىعىپ ەدى، ساپاردى ىلەستىرىپ كەلدى. «ەرتۇرلى بولماعانى ما؟..»
— ءا، ءباللا... كانە، ەندى نە دەيسىڭ؟
تاڭدانعاننان وزگە نە دەيىن. ساپار ارسالاقتاي ءتورت بۇكتەۋلى گازەتتى قولىما ۇستاتا قويدى. «تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن؟ ».
— جاڭاعى كەلگەن سەن بە؟ — دەدىم گازەتتى قولىما الىپ جاتىپ.
— ءيا... ەرتۇرلى دەپ پە ەڭ؟ ول جىگىتتەرمەن بىرگە ءجۇر. جوقتىعىن پايدالانىپ موتوسيكلىمەن گازەت-جۋرنالعا بارىپ، مىنە ول قايتقانشا ورالدىم... وۋ، سەن نەعىپ تۇرسىڭ؟ جازىپ كورسەيشى، — دەدى ساپار قولىمداعى گازەتتى مەڭزەپ. جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ ەتەدى. ءبىر ءتۇرلى... قولىمنىڭ ەبى دە قاشقانداي ما، قالاي؟! — ءوي، مىنانىڭ ەسى شىعىپ كەتتى عوي. كانە، ماعان بەرشى...
ساپار گازەتتى الىپ، سىتىرلاتا جازىپ جاتىر. اۋداندىق «لەنين جولى» گازەتى. «مال ازىعىن دايىنداۋدا...»
— سەن ونى قوي. مىنانى قارا. ە، مىنە... كوردىڭ بە؟ — دەدى ساپار تاعى، ءبىرىنشى بەتىن وقىتپاي اۋدارىپ جىبەرىپ. «ءۇشىنشى بەتتە... فاميليام مەن اتىم تۇر. بەكتاسوۆ ديدار... جانىم-اۋ، «اڭگىمەڭ جاساندى» دەپ ەدى عوي. جاريالاعانى نەسى؟ مىنە، قىزىق؟ ءسات ساپار تىلەپ رەداكسيا اتىنان جازىلعان تانىستىرۋدا ءتىپتى «دارىندى پروزايك» دەپ قويىپتى. ارينە، جاسىراتىن نە بار، بۇلارىن وزىمە كوپسىنگەنىم جوق. قايتا ماقتاۋى جەتىڭكىرەمەي قالعانداي ما، قالاي؟! ءارى اڭگىمەمنىڭ جاقسىلىعىنان گورى تراكتورشىلىعىم رەداكسياداعىلارعا كەرەگىرەك بولعان سياقتى. ءاينالىپ-ۇيىرىلىپ «تاماشا مەحانيزاتور» دەي بەرىپتى. — كوردىڭدەر مە؟.. مەن بارماسام عوي، بۇل گازەت جۋىق ارادا بريگاداعا كەلمەيدى.
— ونىڭ راس... راقمەت، راقمەت ساعان، ساپار، — دەدىم وز-وزىمنەن قىسىلا. ولار دا كۇلىم-كۇلىم ەتەدى؛ مەنىڭ قازىرگى كۇيىم كىسى كۇلەرلىكتەي مە، بىلمەيىم، «مەيلى كۇلە بەرسىن... مەن باقىتتىمىن. مەن دۇنيە جۇزىندەگى بەلگىلى ادامداردىڭ ءبىرىمىن. مەنى بۇكىل اۋدان بىلەتىن بولدى. سونسىن وبلىس، رەسپۋبليكا... سوۆەت وداعى... شەت ەلدەر...» شامادان تىس ماساتتانىپ بارا جاتقانىمدى سەزىنسەم دە،ونى مويىنداعىم كەلمەيدى. سارسەن مەن ساپار قوسىلا ماقتاپ قۇرداي نەگە جورعالامايدى. الدارىندا ءتىرى جازۋشى،«دارىندى پروزايك» تۇرعان جوق پا. ە، ناداندىق. بۇلاردان ماقتاۋ كۇتىپ...
— ءاي، ديدار، سەن ەندى تاناۋىڭدى كوتەرىپ كەت پە.راقمەتىڭ وزىڭە... جۋ... قۇر اياققا باتا جۇرمەيدى دەگەن، — دەدى ساپار مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ. ەسىكتىڭ جاق تاۋىنا سۇيەنە، كۇلىمدەي قاراپ تۇر. قولتىعىندا جاڭا گازەت-جۋرنال. جۇزىندە كەكەسىن بە، قىزعانىشپا... ايتەۋىر، جاعىمسىز ءبىر قۇبىلىس بار.
— ول بولادى عوي. قايدا بارامىز؟
— ديدار، سەن ونىڭدى قويا تۇر. ءقازىر جۇمىستى تىندىرماي كوڭىلدىڭ جاي تاباتىن ءتۇرى جوق، — دەپ سارسەن ەكەۋىمىزدى دە سويلەتپەي قويدى. — سونىمەن سەن باراتىن بولدىڭ با، ديدار؟
«ەندى بارماي كور. ءبىر اڭگىمەسى شىقپاي جاتىپ اۋليەسىنىپ كەتتى»، — دەپ كۇلسىن. ءارى ادام كوڭىلدى، شالقىپ تۇرعاندا بىرەۋدى رەنجىتىپ، ءتىلىن قايتارا المايدى ەكەن عوي. ءتىپتى قالاي وپ-وڭاي كەلىسكەنىمدى اڭدامادىم.
— جاقسى... جۇرەتىن بولساق ەكىندىگە قالمايىقشى، — دەدىم. ساپار بىلەتىن ءتارىزدى. قايدا باراتىندىعىمىزدى سۇراعان دا جوق. تەك ۇيدەن شىعار جەردە سارسەندى وڭاشالاپ سويلەستى. «ە، ءتايىرى-اي، ولاردىڭ ىم-جىمىندا جۇمىسىم نە؟..»
ءتۇس اۋىپ، سالقىندىق تا تۇسكەن ەكەن. «قاراوزەكتىڭ» جولى جاقسى ەدى؛ كوپ قيىندىق كورمەدىك. قالاعا باراتىن ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى «شايحاناعا» سوعىپ، اڭگىمەمدى جۋماق بولعام؛ ساپار كونبەي-اق قويعانى؛ جۇگىمىز بار، قايتاردا... قايتاردا، دوستىم، دەي بەرەدى. كەنەت... كوكجيەكتەن جۇيىتكىپ كەلە جاتقان گاز- 69 ماشيناسىن كورىپ:
— ويباي، اناۋ كىم؟ ديرەكتور عوي. بەرى ىشكى جولعا ءتۇس، — دەدى جەڭىمنەن تارتقىشتاپ. ءجۇزى شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ بوپ كەتىپتى.
— ە، ديرەكتوردىڭ بىزدە جۇمىسى نە؟ ءوزىنىڭ تاپسىرماسى ەمەس پە. زەرىگىپ جۇرگەن دانەڭەمىز جوق.
— سولايى سولاي عوي... باستىقتاردىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەىك دەيىم دە. — ساپار ماشينانىڭ توقتاماي الدىمىزدان ءوتىپ كەتكەنىن كورگەسىن، جايلانا ءتۇستى. «سارسەن ەكەۋىڭدە ءبىر شيكىلىك بار ما، قالاي؟ ەرتۇرلى مەنى بەكەر ساقتاندىرماعان بولدى عوي ەندەشە». ساپاردىڭ قازىرگى قىلىعىنان سەكەمدەنىپ، كادىمگىدەي ۇركىپ قالدىم. ايتسە دە ەرتۇرلىعا ەرەگەسكەندەي؛ ءارى سونىڭ اقىلىنسىز تىرشىلىك، ەتۋىم كەرەك دەگەندەي نامىس جەتەگىنە ەردىم. «ە، قويشى سونىڭ ءسوزىن. كولەڭكەسىنەن ۇركەدى دە جۇرەدى. سىبايلاس-مىبايلاس... شايتانباس دەسە دە وزدەرى ءبىلسىن. كۇنام نە؟ ۇرلاپ-جىرلاپ جاتقان دانەڭەم جوق. بريگاديردىڭ جۇمساعان جەرىنە بارماۋىم كەرەك پە. اپار دەدى اپاردىم. ونى تەكسەرىپ جاتاتىن مەن كىممىن؟..» — جالپى، ديدار، ەسىڭدە بولسىن... باستىقتارعا قارسى كەلە بەرگەن جاقسىلىق ەمەس «ولەر بالا مولاعا قاراي جۇگىرەدى» دەگەن.
— ە، قويشى... سارسەنگە دە جالىنۋىم كەرەك پە.
— جالپى ايتام دا. سەن تىم ەركىن تۇراسىڭ. بۇزا جارىپ، قويىپ قالاسىڭ. كىم كورىنگەنگە سىرىڭدى ايتىپ اعىڭنان جارىلاسىڭ دا وتىراسىڭ. كىمىن، ول سەنىڭ؟ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىڭ ەمەس قوي... جولدىڭ جەل بەتىنە شىقشى. قارسى ماشينا كەلە جاتىر.
— جول ءتارتىبىن بۇزامىز با؟!
— دالا عوي... كىم كورىپ تۇر دەيسىڭ، — دەدى ول الدىنداعى جۋرنالدىڭ بەتىن جاۋىپ. جول ءۇستى وقىماقشى ەدى، ەرىندى بىلەم. — قانداي دا باستىق بولماسىن ەرتەڭگىسىن جاقسى قابىلدايدى. شارۋاڭمەن سول ۋاقىتتا بارىپ جولىق. سوسىن ءبىزدى ابدەن ىعىر ەتكەن ءبىر ۇگىت — ادالدىق. مەنىڭشە ادالدىق تا جالعان. ءيا، سولاي.
— ءوي، كەتشى ءارى. كەرى سويلەمەي.
— انە، كوردىڭ بە، بۇعان ادام دەپ دوستىعىڭدى ايتساڭ...
— ءجا، سايراي بەر. ءسوزىڭدى بولمەيىن، — دەدىم. وسىنداي كوڭىلدى، جەلپىنىستى ساتىندە كىرجىڭدەسىپ نە جىنىم بار.
— ە، سەندەي فاناتيككە ءسوزىم شىعىن. ادال... اعىڭنان جارىلا بەر. شىراعىم، قولىڭنان كەلىن تۇرىپ، ىشىپ-جەپ الماساڭ جىگىت ەكەنمىن دەمە. اقشاڭ بولسا دوس تابىلادى. مىرزا جىگىت تە اتالاسىڭ. ۇستىڭدەگى كيىمىڭە، ۇيىڭدەگى جيھازىڭا قاراپ سىيلايدى ەل. ءجا، ءجا... سەنىڭ كەلىسپەيتىنىڭدى بىلەم. ال مەن جاسىرارىم جوق، رەتى كەلگەندە جۇلىپ-تارتىپ جەيمىن. ارى-بەرىدەن كەيىن جوعارعى يدەال دەگەنىڭە سەنبەيمىن. راس... سوعىسقا شاقىرسا بارام. وتاپ ءۇشىن جانىمدى دا ايامايمىن. سەندەر ادالدىق، ادالدىق دەي بەرەسىڭدەر. قىلشىلداعان جاستىق شاعىمدا شايقاپ وتپەسەم، ماعان ادالدىقتان تۇسەر پايدا نە؟ ماسەلەنكي... مىنا سەن... ءوزىڭنىڭ استىندا «موسكۆيچ» ماشيناڭ بولعانىن قالار ما ەڭ؟
— ارينە... شىنداسام الام دا.
— الارسىن.
— الام، — دەدىم بەتىنە تۋرا قاراپ.
— ارينە، الاسىڭ... ءبىراق قانشا جىلدا؟ اڭگىمە سوندا بوپ تۇر عوي.
— ە، نە ءارى سالعاندا ەكى جىلدا الام.
— ال، مەن كۇنى ەرتەڭ العىم كەلسە قايتەسىڭ، ءا؟ جو...وق دوستىم، سەن مەنى سەندىرەم دەپ اۋرەلەنبە؟
— سەندىرە الماسىمدى ءوزىم دە بىلەم. ساعان ەرتۇرلى كەرەك قاجاسىپ وتىراتىن. ءومىرى ەشتەڭەگە سەنبەيتىن ءبىر مويىن ساعان نە داۋا.
— وۋ، جەتتى عوي. انە... اناۋ نە؟ قارايعان قالىپ قويدى. توقتاشى..
ساپار جول ۇستىندە جاتقان ەسكى بالوندى كورىپ، نە ەكەنىن اڭداماعان ەكەن. كابينا ەسىگىنەن موينىن سوزىپ ارتقا قاراي بەردى.
— ەسكى بالون عوي، — دەدىم. ول وز-وزىنەن مىرس ەتىپ، كۇلىپ جىبەردى. «ونىسى نەسى؟..»
— ا... مەن بايعۇس ءتۇسىپ قالعان ءبىر شەرە اراق ەكەن دەمەيمىن بە؟! — ساپار قوزعالاقتاپ، ۇستىندەگى كوگىلدىر كويلەگىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ قويدى. وڭ قولىن كابينا تەرەزەسىنەن شىعارىپ جەل قاقتىرا، ءسال ءۇنسىز قالدى. ايتپاقتايىن، الداعى سارسەنبىدە كورشى سوۆحوزدا توي بولادى. وتكەن جىلى سلەتكە كەلەتىن قارا سۇر شوپاندى... وڭ جاق بەتىندە تىرتىعى بار. شەكەسىنەن قارايتىن... سەنىڭ گەنەرال دەپ ات قوياتىنىڭ. ە، ايتام عوي بىلەسىڭ دەپ.. ەركەگە ۇيلەنەتىن سونىڭ اسكەردەن كەلگەن بالاسى...
«قاراوزەكتىڭ» بويىنداعى ۇيدە كورىندى. الگىندە عانا بەل استىنان «قىلت» ەتە قاپ جوعالعان؛ ەندى مىنە الدىمىزدا... جامان تىماقتاي جاپىرايىپ جاتىر. توبەسى تايپاق ەسكى قاقىرا. جانىندا قار، جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ، بەتى قارايىپ كەتكەن جۇدىرىقتاي مايا تۇر. ەسىك الدىنداعى باقا قازاندىقتان ساراڭ كوتەرىلگەن ءتۇتىن كورىنەدى. «ەركەنىڭ جايىن ايتىپ، جانىنا جارا سالدىم-اۋ»، — دەپ ويلادى ما، ساپار دا ءۇنسىز. ءالسىن-السىن تاماعىن كەنەپ، كوزىن ۇرلانا تاستايدى. تەك جۇكتى ءتۇسىرىپ، كەرى قايتقاندا عانا:
ديدار، مەنىكى انتەكتىك بولدى. كەشىر... ەركەنى بۇ جەردە ايتۋدىڭ رەتى جوق ەدى، — دەدى باتىلسىزداۋ. ۇنىندە مۇسىركەۋ بار سياقتى.
مەن دە ىلە كۇلە قارادىم.
— بۇ كۇندە ونىڭ ءجونى بولەك. ارامىزدا الابوتەن، و باستان ەشتەڭە بولماعان. دوستىق قانا-تۇعىن. تويىنا مەن دە بارام.
— سولاي دە... — ساپار وپ-وڭاي سەندى. عاجاپ... تۇرتكىشتەپ، سەنبەيدى عوي دەپ ەدىم، ويتپەدى. جۇزىنە تاڭدانا قارادىم، جاي مىسقىلداپ وتىرۋى دا مۇمكىن عوي. جو... جوق، قازىرگى ساپار ءتىپتى باسقا... ءتۇسى قاشىپ، استىڭعى ەرنىن تىستەنە بەرەدى. — مەن. ال مەن ونى سۇيەتىنمىن... عاشىق ەدىم... سىزدەر... ەرتۇرلى ەكەۋىڭنىڭ... وعان بارىپ جۇرگەندە. مەن مۇندا بارماعىمدى تىستەلەپ قالاتىنمىن. مەن سەنى دە، ەرتۇرلىنى دا سول ءۇشىن جەك كورۋشى ەم. ءيا، مەن وعان ءسوز ايتقانىم جوق. تاۋىم شاعىلار دەدىم. ءارى مەنەن بويى ۇزىن عوي... ىڭعايسىزدانام... مۇمكىن ايتپاعانىم دا ءجون شىعار؟
«قالايشا؟ سۇيە تۇرا ۇندەمەي، سىرتتاي يەمدەنىپ، قىزعانعانى نەسى؟ قوي ءارى... وتىرىك». سۇرلانىپ وتىرعان مىناۋ ساپارعا قالاي سەنبەسسىڭ. باسە، نەگە كوپ سويلەپ كەتتى دەسەم... مىنەزى باياعىسىنداي، وزگەرمەپتى-اۋ. بىرەۋگە قاتتى رەنجىسە، وكىنسە... اۋزىنا ءبىر تىنىم بولمايتىن. سويلەي بەرەتىن... سويلەي بەرەتىن. جايشىلىقتا كىتاپ، گازەتتەن باس الماي شۇڭكيىپ وتىرعانى. ەندى مىنە... جاعىمدى، قوڭىر داۋسى دىرىلدەپ كەتىپ، ءۇزىلىپ قالدى.
— ساپار، — دەدىم كوڭىلىن اۋلاي. — سەن ءوزىڭدى كەمسىتپە. بويدىڭ الاسالىعىنا قورلانبا، ويدىڭ الاسالىعىنا ارلان. ادامدى ادام قىپ الەمدى ۇستاپ تۇرعان بوي ەمەس، وي!.. بويعا قالعاندا جەر وربيتاسىنان اۋىپ، تىرلىك بولماس ەدى عوي. اڭگىمە ويدا... قۇدايعا شۇكىر، سەندە اقىل جەتەرلىك، ساپار. كوزىمە ماقتادى دەمە. ارينە، ءسوزىمنىڭ الدانىشىنان، وكىنىشىنەن اۋىر دانەڭە جوق. دەگەنمەن، اقىلعا جەڭدىرسەيشى...
«ءيا، مەنىڭ جۇباتۋىم مىقتى بولمادى. سەزەم... جۇرەگىڭ اينىسا ماي ءىش دەگەندەي ساندىراق پا قالاي. كەيدە ءوستىپ وتتاپ كەتەتىنىم بار. جەر... وربيتا... سەزىمنىڭ الدانىشى، وكىنىشى... نە ءسوز؟ وسى جەردە مۇنىڭ قاجەتى نە؟ اسىلى مەنەن شەشەن شىقپايدى-اۋ دەيمىن».
— ساپار...
— ا؟..
— «شايحاناعا»سوعا كەتەلىك تە. ا؟! اڭگىمەمدى جۋايىن. تىرناق الدىم عوي، — دەدىم ءبىر ءبۇيىر قالىپ بارا جاتقان «شايحاناعا» ماشينانى بۇرىپ.
ساپار اسا قارسىلىق ەتە قويعان جوق. سالىپ جەتىپ كەلىپ تە قالدىق. جول ايىرىعىنداعى جالعىز ءۇي قوناقسىز ەمەس ەكەن. ءۇش-تورت جۇك تيەگەن ماشينا، بىر-ەكى تۇيە اربا تۇر. انە-مىنە دەپ جۇرگەندە ءوزى كۇن باتىپ، قاس قارايىن تا قالىپتى عوي. ءۇستىمىزدى قاعىپ، توبەسى تايپاق، كىرە بەرىس ماڭدايشادا قارا قاڭىلتىرعا اق سىرمەن سويداقتاتا «شايحانا» دەپ جازعان ۇيگە كەپ كىردىك.
كىرە بەرىس وڭ قولدا — بۋفەت. ارىرەكتە ءۇش-تورت ستول، ورىندىقتار. قاق توردە شىبىننىڭ زياندى ەكەندىگىن ەسكەرتىپ تۇرعان اق حالاتتى ايەلدىڭ سۋرەتى. ءبىر كەزدە قىزىلدى-جاسىلدى ادەمى پلاكات بولعانى شىبىن سالعان قارا بۇجىر داققا قاراماستان اڭدالادى. بولمەنىڭ ءىشى كوك الا ءتۇتىن. ءار جەردەن بىرىلداعان-قىرىلداعان داۋىستار ەستىلەدى.
— ۋا، جاراڭدار، تورلەتىڭدەر. قۇدا تۇسكەلى كەلمەگەن شىعارسىزدار! — دەگەن ەركەك ءۇندى ايەلدىڭ داۋسى مەنىڭ كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى. ساپار «شىلدىر» ەتكىزىپ ءبىر نارسەنى قاعىپ كەتتى. ءوزى دە ونان ۇركىپ قالعان؛ قۇلاعان وڭ بوساعاداعى فلياگانىڭ ۇستىندە تۇرعان شىنجىرلى قالايى اق كرۋجكا ەكەنىن كورگەندە عانا جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى.
— جىگىتىم، نەتكەن جۇرەك جۇتقان ەڭ؟ ءتىپتى بەلق ۇلى شىبىن قۇرلى ەلەمەدىڭ-اۋ، — دەپ جاقىنداۋ وتىرعان ءتورتباق، شاپىراش كوز جىگىت مىسقىلداپ ەدى، جانىنداعىلار قارقىلداي كۇلدى. — كورەمىسىڭدەر اناۋ قاسىنداعى توقال ءشىبىش سياقتىسىن... موينىن كۇدىرەيتۋىن. شاماسى ءسۇزدى-اۋ دەيمىن، ءا؟ — ءوزىمىزدى سىقاقتاۋعا كوشكەنىن بىلسەم دە قاپەلىمدە ەشتەڭە دەي المادىم. باسىمنان ءسوز اسىرىپ كورمەگەننەن دە مە، تەڭەۋى قاتتى باتتى. ايتسە دە اششى مىرس ەتكەننەن ارىگە بارعام جوق.
— ءاي، قارا باتىر، تاعى دا ۇرىنىس ىزدەپ وتىرمىسىڭ؟ مىنا جىگىتتەردى جاۋىپ جىبەرىپ يت تەرىڭدى باسىڭا قاپتايىن با؟ جەتتى عوي ەركەلىگىڭ! — دەپ بۋفەتشى ايەل گۇر ەتە قاپەدى؛ اناۋ وعان ىقپادى. داراقىلانا كۇلىپ الدى
— تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بولعان، شىبىنىم-اۋ، قوينىڭا اپ ءبىراز قىزدىرىپ اكەلمەسەڭ قاي قازاقتىڭ جىگىتى قىزىنا قويادى دەيسىڭ. ءوزىم... عوي باياعى. مولاسىنداي باقسىنىڭ جالعىز قالدىم تاپ شىنىم دەگەندەي، — دەپ قىرلىستاقاندى كوتەرە، تاستاپ جىبەردى. جۇدىرىعىن يىسكەپ ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. مەن جۇلقىنا ۇمتىلا بەرگەنىمدە ساپار جەڭىمنەن تارتىپ توقتاتتى. بۋفەتشى ايەل ءبىر بۇلىك تۋىپ كەتە مە دەدى مە:
— ءجا، جىگىتتەر، ارتىق ىشكەن نە ايتپايدى. كوڭىلدەرىڭە الماڭدار. توبەلەس قۇمارلىق مۇرات بولسا، قازاقتان جۇلدە وسىعان تيەر ەدى، — دەپ قويدى.
جاۋىرىنى قوس ۋىستاي، كۇرجىڭدەگەن موسقال ادام جاڭاعى جىگىتتىڭ جانىنان تۇرىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى. ەكەۋىمىزدىڭ بەتىمىزگە كەزەك ءۇڭىلىپ، تانىپ الايىنشى دەگەندەي تەسىلە قارادى. ءتىسى جوق، قىزىل يەگىن كورسەتىپ، ەزۋ تارتقانسيدى. مىسىق مۇرتى بار. الگىنىڭ ۇشىن جوعارى شيىرعان بولادى، ونىسى باياعى قالپىنا كەپ، ەكى جاققا تىكىرەيە قالادى. بۋفەتشى ايەلگە جاعىمپازدانا، ءبىر جاعى ەركەلەگەندەي بۇرتاڭداپ؛
— سەن وعان رەنجىمە، ءيا... ول جىگىتتىڭ تورەسى، — دەدى. — تاعى ءبىر جارتى بەرشى، بوتام... جو... جوق، سەن قورىقپا. وندا ءالى ءبىر شەتۋشكەلىك بار. ءقازىر... ءقازىر اكەلەيىن... سەنبەيمىسىڭ ماعان؟..
— ءاي، ىشەرىڭدى ءىشتىڭ! كەت ەندى! اكەڭنىڭ اق قۇنى قالدى ما بىرەۋدىڭ جانقالتاسىندا... سۇمەلەكتەنىپ جول ۇستىندەگىلەردىڭ شاۋجايىنا ورالاسىڭ دا جۇرەسىڭ. ونان دا جەر قازساڭ دا ەڭبەك ەتپەيمىسىڭ. ارسىز نەمە.
الگى سۇيەكتەن وتەر سوزدەن تۇك ىققان جوق. ىرجالاقتاپ: «ءوي، تەنتەك قىز...» دەي بەرەدى. بۋفەتشى ايەلدىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەرلىك اۋىر بالاعاتىن دا كۇلىمدەي قارسى الىپ تۇرعانىن كورگەندە؛ ءبىر ءتۇرلى جانىم تۇرشىككەندەي بولدى. «مۇنىڭ دا مەنىڭ اپامداي اناسى بار-اۋ.
ۇلىم... شاڭىراعىمنىڭ تىرەگى، تۇلعاسى... ءومىرىمنىڭ جالعاسى دەپ اكەسى دە تالاي قۋاندى دا عوي بۇعان. سوندا... سوندا سول تىرەگىنىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە بولماشى ءبىر قيىندىقتان ىعىپ قاپ، نە قوشەمەتتەن باسى اينالىپ، داندايسىپ، ءىشىپ كەتەدى... ادامدىق قادىر-قاسيەتىن جوعالتىپ، ىشكىلىككە تۇسەدى دەسە نە دەر ەدى؟».
— ديدار... انە ءبىر جەرگە وتىرالىق... — ساپاردىڭ داۋسى كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى.
— بوتام-اۋ، سەن وكپەلەگەندەي... جو... جوق. ايتۋىڭ دۇرىس قوي. بىر-ەكى شەتۋشكەدە نە تۇر. ءۇش-تورت سوم سارى قۇلاقتان ارتىق تاستاتتىرايىن... اللا-اي ەندى، سوعان دا رەنجيمىسىڭ...
— سارى قۇلاقتارىڭ وزىڭە، شوشقا وڭكەي. مەنىڭ قارا باسىما تابىسىم جەتەدى، ءبىلدىڭ بە؟! ولار ماشينامەن جۇك الىپ بارا جاتقاندار. ءبىر جەردە مەرت بولسا، وعان ميناۋات كىم؟ مەن. بۋفەتشى...
— ساداعاسى كەتەيىن-اۋ...
ماناعى ۇرىنشاق جىگىت ستولدان باسىن كوتەرىپ الدى. جولداسىنىڭ قيىلىپ، ءالى تۇرعانىنا ىزا بولعان سياقتى.
— ءاي، قالتالاقتاماي بەرى كەل. اراق قايدا دا ءبورى ءبىر ەمەس پە. ونىكى اسايۆاي دەيمىسىڭ، — دەپ ورىندىعىنىڭ استىنداعى تۇيىنشەكتەن ءبىر شولمەك اراقتى شىعارىن، ستول ۇستىنە «شىلدىر» ەتكىزىپ قويدى. ادەمى مۋزىكا ءۇنىن ەستىگەندەي بۋفەتشىنىڭ الدىندا تۇرعان اڭىراپ قالدى. سەنەر-سەنبەسىن بىلمەگەندەي تامسانا، ءالى كوز الار ەمەس. جۇرگەندە اياق دىبىسى دا ەستىلمەيدى ەكەن. ءوزى دە ءبىر كولەڭكە سياقتى. ۇستەلگە قاراي جىلجىپ بارادى.
مەن دە جولداسىما اراق قۇيدىم. جاڭاعى كيكىلجىڭنەن كەيىن اراققا ساپاردىڭ دا زاۋقى سوقپاي قالدى ما، كىم ءبىلسىن؛ ءبىر ستاقاننان ءارى شاي ىشپەي قويدى. ەكەۋمىزدە دە ءۇن جوق. «ونەرىڭنىڭ ۇستەي بەرۋى ءۇشىن» دەپ ساپار ءبىر الدىردى. ەندى نە ءۇشىن؟ باقىت... تابىس... ەھ... دوستىق... تاعى نە بار؟ ە، قويشى. ىشكىسى كەلسە اراق الدىندا تۇر عوي. نەمەنەگە جالپىلداي بەرەم... توقتا... الگى قىستاۋعا اپارىپ تاستاعانىمىز تەرەزە جاقتاۋى عوي. ەسىك بار...اڭگىمە ءتىپتى وندا دا ەمەس. وسىلاردى ماعان تاسىتىپ، وزگە جىگىتتەردى جۇمسامايتىنى نە؟ ەرتۇرلى ايتقانداي «ۇرلىق» پا! وندا مەنىڭ وعان قاتىسىم نە؟ گاز-69 ماشيناسىن كورىپ ساپاردىڭ قورىققانى قالاي؟ و دا بۇل ءىستىڭ شيكى ەكەنىن بىلگەنى مە؟ بۇلار سوندا جالعىز بولماعانى دا. جوق مۇنى ءبىلۋ كەرەك»
— ساپار، قۇيايىن با؟
— بولدىم... راقمەت
— سەن ماعان ەندەشە مىنانى ايتشى، ساپار. ءبىزدىڭ وسى ءجۇرىسىمىز نە؟
ول ەستىمەگەندەي كورشىلەس ۇستەلدەگىلەرگە قاراپ كەتتى، وي ۇستىندەگى جانداي قاباعىن شىتىپ، وڭ قولىمەن ماڭدايىن سىعىمداپ قويادى. سۇراعىمدى تاعى دا قايتالاۋعا ءماجبۇر بولدىم.
— ديرەكتور بۇيىردى، ءبىز ورىندادىق. بريگاديرگە ءقازىر بارىسىمەن ويداعىداي تىندىردىق دەپ راپورت بەرەمىز. ونىڭ نەسى تۇسىنىكسىز؟ زاڭدى ءجۇرىس، — دەدى ساپار جايدارلانا كۇلىمدەي.
جاۋابىنا قاناعاتتانا قويماعانىمدى سەزدى مە، قاباعىن قارس جابىلىپ، جۇقا ەرنى جىمىرىلا قالدى. يمەك مۇرنىن شۇقىپ، جوتكىرىنىپ قويدى. استىنداعى ورىندىقتى ىرعالاقتاتا «شيق-شيق» ەتكىزدى. مەن ۇندەمەي، كۇتىپ وتىرا بەردىم.
— سەن، ديدار، جوقتان وزگەگە ۇركەكتەپ، سەكەمدەنۋىڭدى قوي. بىرەۋ الداپ كەتپەدى مە ەكەن. اراق ىشكەنىم دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ تەمەكى دە زيان... قايتەم، ا؟ بالەن ويدەيدى تۇگەنشە بۇيدەيدى. قايسىسى ادال، قايسىسى قارا دەپ ويلاۋ سەندە كوپ. ويسىز ءومىر جوق. ايتسە دە ءار نارسەنىڭ شەگى بولماي ما؟ — ساپاردىڭ جۇزىندە تۇڭىلگەندىك ءبىلىندى. الدىنداعى اق ءدامدى مەن ارامداپ كەتكەندەي جيرەنە، اراق قۇيىلعان ستاقاندى كەيىن ىسىرىپ قويدى.
— ەندەشە، ديرەكتوردىڭ ماشيناسىنان نەگە ۇرىكتىڭ؟
— سەنىڭ تۇڭعىش اڭگىمەڭدى بۇلاي جۋاتىنىڭدى بىلسەم ۇرىكپەس تە ەدىم؟ قايدام...
— بۇل جەرگە اڭگىمەنى قىستىرما، ساپار. اپتىقپا... قازىرگى اڭگىمە ادالدىق جايىندا.
— قويشى-اي. راس پا؟..
— ءجا، جەتتى. مەن كوكەيىمدە نە بار سونى بىلمەي تىنبايمىن.
— جاقسى... ايتايىن. ومىردە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ادامدى باعالاۋ، بىرەۋدەن بىرەۋدىڭ ارتىق-كەمدىگىن ءبىلۋ ءۇشىن ەل ونى جۇرگەن جەرىمەن، وسكەن ورتاسىمەن تارازىلايدى. سەن تۇك ىشپەسەڭ دە «شايحانا» توڭىرەگىندە ءجيى كورىنىپ، كەڭىردەك جىرتىسىپ جاتساڭ اششى سۋعا ۇيىرسەك، كوكمىلجىڭ، بوسپە اتالاسىڭ. ال مەن باستىقتاردى دا ادام سانايمىن. ولار دا سولاي ويلاۋعا ءتيىس دەپ ۇعام. ادامنان ادامنىڭ ارتىقتىعى كورگەنىندە، وقىعانىن دا. وزگە وزگەشەلىك شامالى. مىنەز-قۇلىق تا بىردەي؛ ءبىرى ۇشقالاق، ەكىنشىسى سابىرلى. اينالىپ كەلگەندە توركىنى ءبىر... ە، قويشى سەنى. ءبارىبىر تۇك تۇسىنبەيسىڭ. توق ەتەرىن ايتسام «شايحانا» ماڭىندا ديرەكتور، پارتورگ، ينجەنەرلەرمەن جولىقپاعاندى ابزال سانايمىن. ۇرىككەن سەبەبىم دە سول، — دەدى ول سابىرلى، اسىقپاي، — بىرەۋدى جازعىرۋ ءۇشىن دالەل، سەبەبى بولماي ما؟! سارسەكەڭدى دە، مەنى دە باكەڭ مەن ەرتۇرلى جەك كورەدى. سەنبەيدى. سوستيا قارايدى. نەگە؟ ادال ەمەسسىڭدەر دەيدى. دالەلى بار ما؟ جوق... جاقىنداپ كەتسەك تۇرپىدەي جيىرىلادى. مۇمكىن بىزدەردى اياقتارى نا باس ۇرسىن، اقبەزەر دە، كوكبەزەر اقتالسىن دەيتىن شىعار، ا؟ نە دەپ اقتالامىز؟ جازىعىمىز نە؟ تابىسكەرلىگىمىزدى كورە الماسا اشىپ ايتپاي ما؟ ولاردىڭ اندا-ساندا «قورس» ەتە قالعانىنان بىردەڭە سەن، ديدار، ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ بە؟ نەمەنەگە كۇڭكىلدەيدى؟ ادال بولماساق ارامدىعىمىزدى كورسەتسىن، ۇستاسىن. ءتىپتى سوتتاتسىن. بۇلارى ادىلەتسىز بويكوت قوي. راس پا؟ قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، ا؟ ە، سولاي ما؟! مىنە بىزدە وزىڭدەيمىز. مەيلى كىرجيە بەرسىن. تىرجيسا تىرجيسىن. ەشكىمنىڭ ماعان دا، ساعان دا، سارسەكەڭە دە، ەرتۇرلىعا دا بەس بەرەسى، التى الاسى جوق. اركىم كوڭىلىنىڭ قالاۋىنشا ءومىر سۇرەدى... ال سەن ماعان سۇس كورسەتۋىڭدى قوي. قۇدايىڭنان دا قورىقپايمىن. مەن سەنى شىن قۋانىپ، اق دامىنە ادال كوڭىلىمەن شاقىرعان شىعار دەسەم تەكسەرمەك بولىپسىڭ...
ءوز اڭعالدىعىمدى ەندى سەزىنگەندەيمىن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار. الگىندە «ە، قويشى سەنى. ءبارىبىر تۇك تۇسىنبەيسىڭ» دەگەندە نامىستانىپ قالسام دا، ەندى ۇيالىپ وتىرمىن. «اڭگىمەمدى جۋام دەپ شاقىرىپ الىپ، ادالدىعىنا ءشۇبالانۋىم شىنىندا يتتىك قوي. باسقا ۋاق جەتپەي مە. ۇيات بولدى-اۋ، ا؟! نە ىستەسەم ەكەن؟»
— كەشىر، ساپار. نەگە قۋانبايىن. ىشتەن شىققان شۇبار جىلان ءوز دۇنيەم، ادال ەڭبەگىم عوي. قۋانتتىڭ. ونىڭا راقمەت... سەن... دوسىمسىڭ ارتىق ايتقان جەرىم بولار، كوڭىلىڭە اۋىر الما...
— جوق، ديدار، مەن...
— عافۋ ەت، ساپار. ءبىر بىلمەستىك كەتتى.
— نە بولسا سوعان ءشۇبالانىپ، ۇرەيلەنىپ جۇرەتىن ادامدار بولادى. ەسالاڭ ادام دەيدى وندايدى. ورىستار ولاردى «مانياك» دەپ اتايدى.
— ءجا، تۇسىنىكتى عوي. مىناۋ الدىڭداعىنى مولدىرەتپەي تارتىپ جىبەرشى. — ىسىرىپ تاستاعان ستاقانىن الدىنا قايتا قويدىم. تولتىرا قۇيدىم.
— ءوزىڭ شە؟
— مەن ىشپەيمىن، ساپار. ءرۋلدى بىلەسىڭ عوي.
— دالادا كىم كورەدى. انالار انە... سىلتەپ وتىر. قايتەدى دەيسىڭ.
— ءرۋلدى ۇستايتىن ادامدى قىستالاما. تاعى بىردە ءجونى كەلەر. ماعان قاراما، ساپار.
— ا، حوش... مەيلىڭ، — دەپ ول ءىشىپ سالدى.
مۇنان ءارى اڭگىمەمىزدىڭ قۇتى قاشىپ، ءۇنسىز قالدىق. و دا مەن سياقتى ءارى-سارى كۇيدە وتىرعان جايى بار. شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە سورعىشتايدى. مەن دە تۇزدالعان بالىقتىڭ ءبىر كەسپەسىن الىپ اششىلاپ وتىرمىن. ەش نارسە ويلاماي الابۇرتقان كوڭىلدى باسپاق بوپ، شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە تارتىپ وتىرعانىمدى دا اڭعارماپپىن عوي. باسىم ءسال زەڭگىگەندەي. توڭىرەگىمە باعدارلاي كوز تاستادىم. توبەلەس قۇمار جىگىت كۇرجىكەي شالمەن قۇشاقتاسىپ، ارقالارىنان قاعىسا ءسۇيىسىپ وتىر. ولاردان ارىرەكتەگى ستول بوس. جولاۋشىلار ءجۇرىپ كەتسە كەرەك. ونان بەرگىدە ەكەۋ شىلىمدارىن ۇستى-ۇستىنە سورعىشتاپ، باستارى كوك ءتۇتىننىڭ ىشىندە قىلاڭداپ، كورىنىپ قالادى. «شولپان مەن بىرگە كەلگەن جاڭا ديرەكتور دەيدى؟ قايدا كەلىپتى؟ كىم ول؟ سەمياسى بار ما ەكەن؟ الدە بويداق پا؟ وندا مەنىڭ جۇمىسىم نە؟..» جانىمنان شىلىم الىپ تاعى ءبىرىن تۇتاتتىم. «ەشتەڭە ويلامايمىن. ۇندەمەيمىن...»
ءبىزدىڭ ارتىمىزدا تەرەزەگە جاقىن وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى قىزىپ قالعان سياقتى. ساڭكىلدەپ ولەڭ ايتپاق بولادى. داۋسى جارىقشاقتانىپ كەتە بەردى. جولداستارىنىڭ امالسىز تىڭداپ، تۇرىپ كەتۋدىڭ ءجونىن تابا الماي قينالعاندارىمەن ءتىپتى ءىسى جوق. وعان قارسى وتىرعان جىگىتتىڭ اڭگىمەسى قىزىق پا، سوعان قۇلاق ءتۇرىپ قالىپتى ءۇشىنشىسى. ول ەكەۋى قىزعىن ەمەس.
اڭگىمەشىل جىگىتتى باعدارلاي قاراي باستادىم. كوڭىلىمە ءبىر كىربىڭ ۇيالاپ، ءجىپسىز بايلانعاندايمىن. ءارى-سارى كۇيدەمىن. ورتا بويلى جىڭىشكە قارا جىگىت ەكەن. كەكىل شاشى وڭ جاق قاسىنىڭ ۇستىندە شوقتانىپ تۇر. قاسىنداعىلارعا بار ىنتى-شىنتىمەن، كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەسىن ايتىپ وتىر.
— ديدار، سەن قايدا قاراپ كەتتىڭ؟ — ساپار قىنجىلا، بۇيىرىمنەن نۇقىپ قالدى. بىرەۋ ءبىز سۇعىپ العانداي سەلك ەتە ءتۇستىم. — اڭگىمەلەرى قىزىق، ءا؟
— مۇمكىن... ايتا دا بىلەتىن بولۋى كەرەك. كورەمىسىڭ، ساپار، جانىنداعىلار ەلىتىپ قالىپتى عوي.
— اپاسى، ىستىق تاماقتان ەشتەڭە بار ما؟ — دەگەن داۋىس ءسوزىمىزدى ءبولىپ جىبەردى. كادىمگى اق كوڭىل، سالدىرلاعان اشىق ادامنىڭ ءۇنى. باقساق جاڭاعى اڭگىمەشىل جىگىت ەكەن.
— بار... ىستىق كەسپە، قۋىرداق بار. كۇپە-مۇپەڭدى بىلمەيمىن، قاراق، ءۇندى شاي بار، — دەدى بۋفەتشى ايەل.
— كەسپە، قۋىرداق بولسا بوپتى. شاي دا بەرىڭىز. تاڭ سارىدەن ءنار تاتپاپ ەدىم.
— بۇ سورلى مانادان مىلجىڭداعانشا... اتاۋ كەرىن ىشسەشى، — دەپ كۇرجىك شال قىزىل يەگىن كورسەتە، ىبىلجىپ مىسقىلداعان بولدى. جانىنداعى جاۋىرىندى بۇقا مويىن بار دەنەسىمەن ورىندىقتى سىقىرلاتا بۇرىلىپ قاراپ قويدى. اڭگىمەشىل جىگىت مۇنىڭ ءبىرىن ەلەڭ قىلعان جوق. بۋىن بۇرقىراتا كەسپە، قۋىرداقتى الدىنا الىپ كىرىسكەلى جاتىر.
ىشكىش شالدىڭ تۇرتپەكىلى مە، جوق الدە ۇرىنىسسىز كەتپەيتىن ادەتى مە توبەلەسقۇمار جىگىت ورنىنان تۇردى. ءبىر ۇرتىندا شىلىم. قىسىق كوز، كەلتە تاناۋ ەكەن. وزىندە ءتىپتى مويىن جوق دەسە دە بولادى. قاباعى قالىڭ، قىلي كوز، جالپاق بەت قارا. قولتىعىنا ءبىر نارسە قىستىرىپ قويعانداي ەكى قولى ءتالتيىپ، جانىنا جۋىقتامايدى. اياعىن نايقالا باسىپ، ءالجۋاز جىگىتتىڭ قاسىنا باردى. ءۇن-تۇنسىز... شىلىمىن اسىقپاي سورىپ، كۇلىن الگى جىگىتتىڭ كەسپەسىنە قاعىپ ءتۇسىرىپ تۇر. شىداي الماي ورنىمنان اتىپ تۇرىپ ەم، ساپار پەنجەگىمنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ قايتا وتىرعىزىپ قويدى. «قارا جۇدىرىققا تەڭدەسى جوق. تىرتىڭداما... مىقتىلىعىڭدى كەيىن كورسەتەرسىڭ»، — دەدى.
اڭگىمەشىل جىگىت الدىنداعى كەسپەنى ىسىرىپ، اۋزىن ورامالىمەن اسىقپاي-ساسپاي ءسۇرتىپ جاتىر. «نە دەگەن شىدامدى-اي! الدە قورقىپ قالدى ما؟» ورنىنان تۇرىپ ەدى، ءداۋدىڭ يىعىنان كەلەدى ەكەن. ءبىر ۋاقىتتا، ساپالاقپەن شىبىن ۇرعانداي «سارت» ەتكىزىپ، توبەلەس قۇماردى شىقشىتتان قويىپ كەپ جىبەرسىن. كەسكەن تومارداي اناۋ جەرگe گۇرس ەتتى.
— ويباي ءولتىردى!.. يساحمەتتى ءولتىردى! — دەپ كۇرجىك شال قاقىلداي باستاعان؛ بۋفەتشى ايەل جەتىپ كەپ جەلكەلەپ شىعارىپ جىبەردى. شىنىندا دا ءولىپ قالعانداي. قىبىر ەتىپ تىرلىك بەلگىسىن بىلدىرمەيدى.
— اپاسى، مىنا كەسپەنى جاڭعىرتىپ بەرسەڭىز. مىنە اقشاڭىز، — دەدى اڭگىمەشىل جىگىت تۇك بولماعانداي.
— بەرەيىن، اينام... مىناۋ، شىن ءولىپ قالمادى ما؟
— جوق... بەس-ون مينۋتتان كەيىن تۇرادى.
— ا... — بۋفەتشى ايەل بۇلكەكتەي ءجۇرىپ، كەسپە قۇيىپ اكەلدى. جىگىتتىڭ الدىنا اسپەتتەي قويىپ جاتىر. — قايدان كەلە جاتىر ەڭ؟
— بۇگىن ەرتەڭگىسىن قاساپقا جىلقى وتكىزىپ شىعىپ ەم، قالاعا بارعان ادامنىڭ شارۋاسى بىتە قويا ما. ونى-مۇنى الام دەپ اۋقاتتانۋ دا ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى... سوناۋ جيەكتە جىلقىشىمىن، — دەدى ول كەسپەنى ۇرتتاپ قويىپ. تۇك بولماعانداي سوعىپ وتىر. جىگىتتىڭ جيەك دەپ وتىرعانى شولەيتتى، قۇمنىڭ باستاۋى.
كەسپە، قۋىرداقتى جوڭكەمدەپ، ەندى شايعا كىرىستى. توبەلەسقۇمار جىگىت ورنىنان ىڭىرسي، ازەر تۇردى. «بىلش» ەتكىزە اياق استىنا ءبىر تۇكىرىپ، سۇزەگەن بۇقاداي تۇكسيە جان-جاعىنا قارادى دا، شۇباتىلا دالاعا شىعىپ كەتتى.
«شايحانادان» ۇزاپ، قوسقا جاقىنداعاندا عانا ساپار:
— ءاي، نەرۆىسى قانداي كەرەمەت، ءا؟! تاماق ىشپەك تۇرعاي انادايدان كەيىن مەن تىنىش ۇيىقتاي دا الماس ەدىم، — دەدى.
— ۇندەگەم جوق. «سەندەر ۇيىقتارسىڭدار-اۋ، مەنى ايتسايشى. الگىندە. عانا ەمەس پە ەدى؛ ءوزىمدى-وزىم باقىتتى، داڭقتى ادام سەزىنگەنىم. ەندى، مىنە، كوڭىلىم قۇلازىپ، الدەنەنى جوقتاعانداي بولادى. ول نە؟ كىم؟ نە دەپ الاڭدايدى؟..»
— نەگە ۇندەمەيسىڭ، ديدار؟
— ءيا، بۇگىنگى كەش... شىم-شىتىرىق.
— نە دەيدى مىناۋ، — دەدى ساپار تۇسىنبەي.
الىستان جالعىز وت كورىندى. سىناپتاي سىرعاقتاعان سارسەننىڭ كوزى سياقتى. «جىلت» ەتە ءتۇسىپ جوعالادى. ەندى بىردە ول ءتىپتى مازاقتاپ تا تۇرعانداي، سەكەكتەيدى. «ال، قالاي، بالا؟ قورقىپ كەتتىڭ بە؟.. سابىر بول، قايتەدى دەيسىڭ. ازىرشە ساعان تىرەلىپ جاتقان دانەڭە جوق. جاۋاپكەرشىلىك مەندە عوي، شوشقا-اۋ. نەمەنەگە ۇركەكتەيسىڭ؟» — دەگەن سارسەننىڭ ءۇنى دە قۇلاعىما كەلگەندەي بولادى. «قورىقپا، ۇرىكپە دەيدى دە جۇرەدى. ە، نە دەپ قورقام؟ ۇرىككەندەي نە ىستەپپىن؟ بريگاديردىڭ اپار دەگەن زاتى ەمەس پە؟ ونداعى جۇمىسىم نە؟!» ساپارعا قاراپ، ەدىم؛ ول موينىن العا سوزىڭقىراي ءتۇسىپ، ەلەڭدەپ وتىر ەكەن. جارىق وڭ بۇيىردەن تاعى كورىندى. جىمىڭداپ، شاقىرىپ تۇر...
— انە، قوس... ديدار، قوس؟.. جىگىتتەر ءالى جاتپاپتى-اۋ ءا؟ قاراشى، شام بار...
التىنشى تاراۋ
«جاقسىلىقتىڭ جوق، ساۋلەم، ەرتە، كەشى،
جادىراشى، نازدانشى، ەركەلەشى...»
دەگەن اشىق، قوڭىر داۋىس ەرتۇرلى وڭداعان ەسكى راديوقابىلداعىشتان توگىلىپ تۇر. الگىندە عانا اۋقاتتانىپ، قوستىڭ سىرتىنداعى بەل ۇستىنە شىققام. كوڭىلىمنىڭ حوشى جوق سياقتى. ءبىر ءتۇرلى قۇلازىپ، وزەگىم سۋىرىلعانداي دا ەدى؛ ساعىنىپ، الاڭدايمىن با قالاي؟! كىمدى؟ بىلمەيىم... وڭاشا قالسام بولعانى ءوستىپ ءبىر ەسالاڭدانام دا وتىرام. جىگىتتەرمەن وزەنگە بارىپ قايتقانىمنىڭ ءوزى دۇرىس ەدى ونان دا. توقتا... ماناعى اڭگىمەم قايدا؟ ە، جىرتىپ تاستاعان ەكەنمىن عوي. مەنەن جازۋشى شىقپاس-اۋ ە، مەيلى... ويلاپ قينالاتىن جايىم جوق. ويلاپ... ويلاپ؟ ويلاعانى نەسى؟.. جىگىتتەردىڭ «اڭگىمەڭ تىم جاساندى، كوڭىلگە قونىمسىز» دەپ جۇرگەنى دە ويدان شىعارعاندىقتان با؟» جانقالتامدى قاعىپ، قيقىم-سيقىمنان ارىلتىپ، قول ورامالىمدى الا بەرگەنىمدە، اراسىنان بۇكتەۋى قيىلىپ، سارعىش تارتا باستاعان ءبىر جاپىراق قاعاز شىعا كەلدى. سويداقتاتا جازىپپىن عوي. ءارى ءارپىم قاسقىردىڭ تىسىندەي ەكەن.
«...كوكەمنىڭ ءبىر عاجابى كومانديروۆكاعا ءۇش ايعا، ءتورت ايعا شىعىپ، تالاي كولحوز، سوۆحوزدى ارالاپ قايتقاندا، ونىڭ جۇزىنەن شارشاعاندىق، تورىققاندىق بىلىنبەيتىن. تازا كيىنىپ قالادا جۇرگەندەي ۇستىنە كىرشىك جۇقتىرماي، سول قالپى ورالاتىن. ال ناعاشىم جول ءجۇرىپ كەلگەندە ادام قورقارلىقتاي وزگەرۋشى ەدى؛ ساقال-شاشى ءوسىپ، اھلاپ-ۋھلەپ قايتاتىن. ناعاشىمدى كورگەندە كولحوز، سوۆحوز مەنىڭ ءسابي جانىما قيىنشىلىعى مول، يگىلىگى جوق ءومىر بوپ كورىنسە، اكەمدى كورگەندە كولحوز، سوۆحوزدا ەڭبەك ەتسەم دەپ، كومباينەرلىكتى ارماندايتىنمىن. ول ءوزى ىسىمەن، بىرەر سوزىمەن تۋعان جەرگە، ەلگە دەگەن قۇرمەت، قوشەمەت سەزىمىن ۇيالاتاتىن. اۋىلدى سۇيۋىمە العاش وسىنداي جايلاردىڭ اسەرى بولدى دەسەم قاتەلەسپەيمىن...» ە، مىناۋ بار ما ەدى؛ تارس ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى عوي. شولپان سياقتى قالادا وقىپ، اۋىلعا كەلگەن جاس دارىگەر قىز جايلى اڭگىمە جازباق بولعانمىن. سونىڭ ىشكى سىرىن، ءومىر تولعانىسىن سۋرەتتەمەكشىمىن بە، قالاي؟! ءيا سولاي... سول اياقتالعان اڭگىمە. قىزىق-اۋ ادام دەگەن. قايداعى ءبىر ۇرىنباس جەرگە بارىپ قىستىرىلادى. دارىگەر جايلى جازباق بولىپپىن. ءىش اۋرۋ مەن باس اۋرۋدىڭ ءدارىسىن ايىرا المايتىنىم ءتىپتى قاپەرىمدە جوق. جانە دە قالا قىزىنىڭ جان دۇنيەسىن اشپاقشىمىن. اۋداندا دا ەمەس، الىس سوۆحوزدىڭ بىرىندە وسكەنىم دە ۇمىتىلعان عوي. قالا جايلى نە بىلەم؟ قالا نەسىمەن قىزىق، ساعىنۋعا بولا ما ونى؟ ازان-قازان ساپىرىلىسقان كوپتىكتى دە جوقتاي ما ەكەن؟ ءيا، مۇنىڭ اتى دا اداسۋ دە...
جىرتىپ-جىرتىپ، لاقتىرىپ جىبەردىم. «قوي، كىشكەنە جاتايىنشى. قولدان كەلمەسكە ۇرىنىپ، بوس ارام تەر بولمايىن... فۋف... مانادان شىرقاپ تۇر. راديوقابىلداعىشتىڭ باتارەياسى وتىرىپ قالماس پا ەكەن؟ ە، بۇزىلسا وڭدايتىن ەرتۇرلى بار عوي. بۇتارلاپ تاستاپ، تاعى دا ورتاسىندا قوبىراپ جۇرەر...»
«استىق دەگەن تاۋ قاسىندا
قىرمان قىزىپ، انگە باسقان.
قىزىل كەرۋەن اۋلاسىندا
قىز ونەرى جاننان اسقان.
ەر دەپ بىلگەن
ءبىر كورگەن جان —
سۇيگەن ساۋلەم، شولپان، شولپان...»
ءاندى كوك ءشوپتىڭ ۇستىندە، دالادا جاتىپ تىڭداعانعا نە جەتسىن. تۇڭعيىق اسپاننىڭ تورىنە وي كوزىڭدى جۇگىرتىپ، قيالدانىپ كەتكەنىڭدى سەزبەيدى ەكەنسىڭ. ءارى-سارى وي ۇشى جەتكىزبەي، تارتىپ الا جونەدى. كوز الدىمداعى ءبىر ۋىس تۇبىتتەي بۇلت تا ورنىنان جىلجىماي قىزعىلت تارتىپ تۇرا قالدى... ءيا، بيىل كۇزدىكتە مەن جيىرماعا شىعام. اسكەر قاتارىنا شاقىرسا ۇشقىش بولار ەدىم. سوندا... و، كەرەمەت-اي، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي. ايتسە دە شاقىرسا شە؟.. يۋريي گاگارين، گەرمان تيتوۆ سياقتى مەنى كەنەت كوسموناۆتار قاتارىنا قابىلداپ: «جولداس بەكتاسوۆ ديدار، ءسىز سىننان ءوتتىڭىز. كۇنى ەرتەڭ ايعا ۇشاسىز. تاپسىرما اسا جاۋاپتى. ارينە وڭاي دا ەمەس. قالاي، دايىنسىز با؟» — دەسە:
— البەتتە. تاپسىرمانى قايتكەندە دە ورىنداۋعا تىرىسام.
— جاقسى... ءسات ساپار، — دەيدى ول.
ۇشىپ ايعا بارام. تاپسىرما ويداعىداي ىسكە اسادى. قايتىپ ورالام. بۇكىل جەر ءجۇزى، سوۆەت ۇشقىشى ديدار بەكتاسوۆتىڭ ايعا بارىپ، عىلىم سالاسىنا تەڭدەسى جوق جاڭالىق قوستى دەپ شۋلاپ جاتادى. ارينە، جۋرناليستەر، عىلىمدار مەنى قولدان-قولعا تيگىزبەي كوتەرىپ كەتەدى. الدەنەشە ەلدەردە، قالالاردا كەزدەسۋلەر وتكىزىلەدى. باتىر اتاعىن دا الام. الىستاعى كىشكەنتاي سوۆحوز... ءبىزدىڭاۋىل دا مارە-سارە. اپامدى مەكتەپكە پيونەرلەر شاقىرىپ، «بالاسى ديدار بەكتاسوۆ جايلى» سويلەۋىن وتىنەدى. دۇنيە ءجۇزى «باتىر» دەپ جاتقاندا، ونسىز دا رەتتى جەرى كەپ قالسا بالاسىن ماقتاۋعا ۇشىپ تۇراتىن انا «جىندى ەدى» دەر مە: ەلجىرەي، كوزىنە جاس اپ قويىپ وتىرىپ، ماقتايدى عوي. «مەن ونىڭ داڭقى جەر جارعانداي باتىر بولارىن ءسابي كۇنىنەن سەزگەنمىن. شارۋاعا دا العىر، ىستەگەن ىسىنە ۇقىپتى ەدى. اراق ءىشىپ، تەمەكى تارتۋدى اتىمەن بىلمەيتىن» تاعى وسى ءتارىزدى ماقتاۋلى ءسوزدىڭ نە ءبىر ءدامدىسىن توگەدى عوي. گازەتتەن كەلگەن ءتىلشى، جازۋشى سۋرەتشىلەرگە ەرتۇرلى: «ول مەنىڭ مەكتەپتەس دوسىم. ونى كلاسس بوپ قۇرمەتتەيتىنبىز. اۋداندىق گازەتكە ەپتەپ ماقالا، اڭگىمە جازاتىنى بار...» دەسە، اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى كوزىلدىرىگىنىڭ شىنىسىن ءالسىن-الى ءسۇرتىپ قويىپ: «ءيا، ول جىگىت وتە دارىندى ادام. جۋىق ارادا ونىڭ ءبىر اڭگىمەسىن گازەتىمىزگە پايدالانباق ويىمىز بار. ۇلكەن جازۋشى شىعار دەگەن ۇمىتتەمىز...»
— ءاي، نەعىپ جاتىرسىڭ؟
ويىم ءبولىنىپ كەتتى. باسىمدى كوتەرىپ الدىم. ولاي-بۇلاي قارايمىن. داريعا سوۆحوز ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جۇمىسقا اۋىسقان: قازاندىق باسىندا جاقىندا كەلگەن اسپازشى قىلي كوز قارا ايەل كۇيبەڭدەپ ءجۇر. قۇلاعىنىڭ ازداعان توساڭى بار ما؛ ول ءتىپتى الگى داۋىستى ەلەڭ قىلماعان ءتارىزدى. «داۋىستاعان كىم؟..»
— ۋا، بەرمەن قارا... مىنانى جىن قاققان شىعار
«ويپىر-اي، ماعان نە بولدى؟ نەگە كورمەيمىن؟ قاي جاقتان، كىم ايقايلاپ تۇر؟ تفۋ...»
— ءاي، تراكتورلارعا قاراي مويىن بۇر. ە، ەندى تۇزەلدىڭ...
«ءا، سەن بە ەدىڭ؟ ەكى تراكتوردىڭ ارالىعىندا وعان نە بار، نە ىستەپ ءجۇر. كادىمگى ءوزىمىزدىڭ... سوۆحوزىمىزدىڭ كينومەحانيگى. ءبۇيىرىن تايانىپ، كىسىمسىنۋىن قاراشى. «ءاي، دەيدى-اي».
— جاسىرىنباق ويناپ تۇرماساڭ ءوزىڭ كەل. ايدالا جەتپەدى مە-ەي، تراكتورلاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ! — دەم ايقايلادىم. كينومەحانيك ءسال قيپاقتاي ءتۇسىپ، تۇڭىلە قولىن سىلىكتى. اياعىن قازداڭداي باسىپ، جانىما كەلدى:
— جىگىتتەر قايدا؟ — دەدى. شىناشاقتاي بوپ الىپ ءوزى قيىلتا مۇرت قويىپتى. چارلي چاپلين سياقتى. ءتالتيىپ تۇرىسىن.
— وزەنگە شومىلىپ قايتقالى كەتتى. جايشا ما؟
كينو اكەلدىم...
— ۆينو اكەلدىم دەيمىسىڭ؟ — تاڭدانا باسىمدى جەردەن كوتەرىپ الدىم.
— تفۋ... كينو دەيمىن!
— ءاي، بالا، اقىرىن. تۇكىرمە... — كينومەحانيك جالتاقتاي قالدى. سىرت اينالىپ كەتپەك بولدى. — توقتا... الگى كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە قاتىساتىندار كەلەدى دەپ ەدى. ولار قايدا؟
— اناۋ نە؟ انە... تراكتورلاردىڭ ارعى جاعىندا تۇرعان. كورمەيمىسىڭ؟.. — دەپ تۇكسيە بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
— ءاي، اكىرەڭدەي بەرمەشى، — دەدىم ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىن جاساپ. ءۇستى جابىق گاز-51 ماشيناسى كينومەحانيكتىڭ سىلتەگەن جاعىندا، تراكتورلاردىڭ قالتارىسىنان كورىنەدى ەكەن. اڭداماپپىن عوي. اعاراڭداپ جۇرگەن قىز-كەلىنشەكتەر دە سول جەردە؛ ءتىپتى سىقىلىقتاي كۇلگەندەرىنە دەيىن ەستىگەندەيمىن. «بۇلاردىڭ ىشىندە ەركە دە بار شىعار؟..»
— بەكتاسوۆ... Oy، جارقىنىم، سەرەيىپ نەعىپ جاتىرسىڭ؟
تۋ سىرتىمنان شىققان داۋىس ويىمدى ءبولىپ جىبەردى. جالت بۇرىلدىم. — قۇلاعىڭ سەلتەڭ ەتىپ، شوشىعانىڭ قالاي، باتىرەكەسى؟
وزەننەن قايتقان جىگىتتەر ەكەن. ءبارى دە جايدارى. كۇن قاعىپ، توتىققان جۇزدەرىندە شارشاعاندىقتىڭ بەلگىسى جوق؛ الاۋلاپ تۇر. اعاش كەلىدەي مويىندارى كۇپ-كۇرەڭ، جۇپ-جۇمىر. قالالى جەردەگىدەي سپورت ۇيىرمەلەرى بوپ، وسى جىگىتتەر سوعان قاتىستىرىلسا عوي، قانداي اتاقتى-اتاقتى پالۋان، بوكسەر، فۋتبولشى شىعار ەدى. ءيا... ءازىر بىزدەر ەرتۇرلى ايتقانداي «توي-تومالاقتىڭ» چەمپيونىمىز. شولپان مەن ەركەگە سالساڭ ءبارى وزىمىزدەن. «جالقاۋمىز. ال، اۋزىما سال» دەپ وتىرامىز.
ەرتۇرلى نەمەنەگە ىرجالاقتاپ تۇر. مايكەسىن باسىنا تاڭىپ العان؛ بەلۋارىنا دەيىن جالاڭاش. كەيبىرەۋى كويلەكتەرىن يىعىنا ىلە سالعان. ەندى بىرەۋلەرى جالاڭ اياق. ەتىكتەرى قولدارىندا. جارىسا سويلەپ، سامبىرلاسادى. فاميليامدى اتاعان جاقىندا عانا ونجىلدىق ءبىتىرىپ، بريگادامىزعا جاڭادان قوسىلعان قيىق كوز، قارا بالا. ءازىلىنىڭ تىم ورىنسىز ءارى ارتىق ەكەنىن سەزەتىن ەمەس، جالى كۇدىرەيىپ، قۇربىلارىنا ماساتتانا قارايدى. جۇرەك تۇكپىرىمدە ءبىر نارسە قىجىلداپ كۇيدىرە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن، سالدەن سوڭ؛ «بوق مۇرىن، ساعان نە جوق. ءتىلىڭ شىعايىن دەپتى عوي!» دەيتىنىمدى؛ ايتپەسە ءتىپتى ءسوز-موزدى قويىپ، قۇلاق-شەكەدەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرۋىمە بولاتىنىن ويلانىپ ۇلگەردىم.
جوق... مەن تەگى نامىسسىز، جىگەرسىز جانمىن. تەز قىزبايمىن. مەندە ەرتۇرلىنىڭ وتى، وتكىرلىگى جوق. لاۋلاپ الا جونەلمەي؛ سۋ تيگەن وتىنداي شالا جانىپ، بىقسىپ بارىپ بىتەم. ونىڭ اتىن جانە سابىرلىلىق دەيمىن-اۋ. ە، قويشى... «كىشىنىڭ اعاتتىعىن كەشىرمە سەڭ، ۇلكەندىگىڭ قايسى»، — دەپ وسى ءقازىر دە جايما-شۋاق كۇيگە اۋىسىپ قالدىم.
— ديدار، اۋقاتتانىپ پا ەدىڭ؟ — بازاربەك قارت كۇلىمدەي قاراپ تۇر.
— ءيا... ماعان الاڭداماڭدار. سۋ سورىپ ەرتۇرلىنىڭ وزەگى تالىپ كەلدى عوي.
— و، قامقورىم-اي... نەعىپ كەڭىپ قالدىڭ. قورس ەتە تۇسەر مە ەكەن دەپ ەك. اقىل كىرەيىن دەگەن بىلەم وزىڭە. — ەرتۇرلى مەنى كۇيگەلەك، قىزبا كورەدى دە. سوندا سابىرلى كىم؟ ءوزى مە؟ و دا ءوزىن قىزبا ساناماي دى، ءا؟ مەن شامادان تىس سابىرلىلىق — نامىسسىزدىق، جىگەرسىزدىك دەسەم. ول كەرىسىنشە ويلاي دى.
— ءجا... كەتتىك، جىگىتتەر. كينودان قالىپ قويارمىز، — دەدى ساپار مىڭگىرلەپ.
ولاردى كوزىممەن ۇزاتىپ سالىپ، تراكتورلارعا قاراي بەت الدىم. ويىما قايتا ەركە ءتۇستى. زەرىككەن كوڭىلىمە ءبىر سابىرسىزدىق ەنىپ، تاعى دا تىنىشسىزدانا باستاعانىمدى سەزىندىم. ەركەنى تەزىرەك كورگىم كەپ بارادى. اسىعىپ كەلەم... «ماعان ەرتەڭ كۇيەۋگە تيەيىن دەپ وتىرعان قىز دا قىزىق سياقتاناتىن. قايتەدى ەكەن؟.. وي ۇستىندە، كەلەشەگىم نە بولادى. كۇيەۋگە تيۋ بازاردان ۇيرەك ساتىپ الىپ كەلۋ ەمەس قوي. عۇمىرلىق ءىس. ءبىر اداممەن ءومىرىڭدى قوسىپ داعدىرلاس، ءبىر تىلەكتەگى ەكى جان بولۋ وڭاي ما»، — دەپ قاتتى قينالىپ جۇرەتىن شىعار دەسەم، مىنا ەركە ولاي ەمەس.
— ءا... ديدار، ەسەنبىسىڭ؟.. — دەدى دە، سىرت اينالىپ قىزداردى اسىقتىرا باستادى. — كانە... كانە، قىزدار، ۋاقىت وزدىرمايىق...
باسىنا كامشات بورىك كيگەن ءۇش-تورت قىز دوڭگەلەنە تۇرا قالدى. ەتەك-وڭىرىنە زەر توككەن قامزول، ۇزىن اق كويلەك ۇستەرىنە قۇيىپ قويعانداي جاراسىمدى
— «كەڭەس كۇيىن» تارتىڭدار... — ەركە ناعىز ءبىر رەجيسسەر سياقتى. بىلمەيدى ەكەم دەمەيدى. بۇيرىعىن جاۋدىرىپ جاتىر. قىزدار اندەتە بيلەپ كەتتى.
«التى قىردان اسىرا
اق تەكەمەت توسەيىك.
جەتى قىرعا جەتكىزە
جىبەك كىلەم توسەيىك.
جىبەكتەي سۇلۋ ارۋدىڭ
اياعى جەردى باسپاسىن...»
— جەتتى!.. توقتاڭدار! جاقسى بولدى. ءان مەن كۇيدى قايتالاۋدىڭ ءجونى كەلمەس. ازىرشە وسى جارار، — دەدى ەركە، جينالا باستاعان تراكتوريست جىگىتتەرگە كەربەزدەنە ءبىر قىرىن قاراپ. ءار جەردەن سۇقاڭداپ مويىندارىن سوزىپ، ءازىل تاستاسقان ءدىلمار، ءىلىپ-قاقپالاردىڭ الدىندا قىزدار ابدىراماي وزدەرىن تاكاپپار ۇستايدى. اتاقتى ارتيستەردەي تراكتوريستەرمەن كوپ ارالاسپاي، بويلارىن اۋلاق سالىپ؛ قىزىقتى ءبىر، جۇمباق كۇيگە اۋىستى. ادەتتە كونسەرت كينونىڭ الدىندا بولاتىن، بۇ جولى سوڭىنا قالدى. مۇمكىن سونان با، قالاي؟.. عاجابى سول، الگىندە عانا ساۋىنشى قىزدار عوي دەپ نەمكەتتىلەۋ، شەكەسىنەن قاراعان مەحانيزاتور جىگىتتەر ەندى مىنە ءبىر تىلدەسۋدى مارتەبە كورىپ اينالشىقتاي كەتپەيدى.
مەن دە ەركەنىڭ وڭاشالىعىن تاۋىپ، «ءجۇرىپ قايتالىق»، — دەپ ەدىم، «قولىم تيمەيدى، ديدار»، — دەدى. ونان دا بولاشاق كۇيەۋىمنەن قورقام. سەنىمەن اڭگىمەلەسىپ، جەكە كەتكەنىمدى ەستىسە رەنجيدى عوي دەمەي مە. جامان قىز... وتىرىك تە ايتا بىلمەيدى...
بۇگىن دە «شاباندوز قىز» ءفيلمى كورىنەدى. وسىمەن، مەن ۇمىتپاسام، ءتورتىنشى رەت قويىلماقشى. جوقتان بار. و دا بولسا شۇكىرشىلىك. ەرتۇرلى كەرىلدەسىپ ءجۇر: «وڭباعانسىڭدار... توپاس نەمەلەر... ءبىزدى ءومىر جاڭالىقتارىن كورسىن دەمەيسىڭدەر. كوسموس جايلى عىلىمي كينو نەگە اكەلمەيسىڭدەر؟ ايىندا-جىلىندا ءجونى ءتۇزۋ، جاڭا فيلم نەگە جەتكىزبەسكە. تۇرا تۇرىڭدار... گازەتكە تارتارمىز. كينومەحانيك ونىڭ ءسوزىن ماسا شاققانداي ەلەپ جاتقان جوق. اندا-ساندا شىبىننان جەلپىنگەندەي: «ۋا، ماعان نە دەيسىڭ؟ ءول دەيمىسىڭ؟ He بەردى سونى اكەلدىم. كورمەيمىز دەسەڭدەر، كەتتىم»، — دەپ قالادى كۇڭك ەتىپ. ءتىپتى سۇس بىلدىرە ماشيناسىن وت الدىرىپ، توك بەرەتىن ۇزىن سىمدارىن جيناستىرا باستايدى. جىگىتتەر وندايدا: «ويباي نە دەگەنىڭىز، جيىرماسىنشى رەت قويىلسا دا كورۋگە بارامىز. ەرتۇرلى ايتا بەرەدى. ءسوزىن كوڭىلىڭىزگە الماڭىز»، — دەپ جاتىپ جالىناتىن. بۇل جولى دا سولاي بولاتىن شىعار. ءازىر تىنىشتىق.
كينونىڭ ەكرانى قۇرىلىپ جاتقان الاڭعا قاراي كەلە جاتىرمىن. كۇن كوزى جيەككە ءىلىنىپ تە قالعان ەكەن. اينالا ۇشى-قيىرى جوق دالا ءۇستى مۇنار تارتا باستاپتى. كولەڭكە ۇيىرىلگەن ساي-سالا دا، الىستان ءار بەلدىڭ ەتەگىنە ءتۇسىپ قالعان تەر سىڭگەن توقىمداي قاراۋىتادى. اۋادا جۋسان ءيىسى بار. ىزىڭداعان ماسا دا ءوزىنىڭ وسى ماڭدا جۇرگەنىن سەزدىرىپ قويادى. تەڭىز بويىنداعىداي ەمەس، جايىقتىڭ قولتىعىنىڭ ءتۇنى جايلى، تىنىشتى. قوڭىر سالقىن. دەگەنمەن دە وياڭ جەر ەمەس پە. ىقتاسىنداۋ ەكەن. سارى ماسا قۇلاق تۇسىمنان ىزىڭداي ۇشىپ ءوتتى. دۇكىلدەگەن دۆيجوكتىڭ ءۇنى ەستىلەدى. تراكتوردىڭ ارا-اراسىمەن سىم تارتىپ اكەلىنىپ باقان باسىنا شام ءىلىنىپتى. ونىسى ماناۋراعان مىسىقتىڭ كوزىندەي جىپىلىقتاپ كەتىپ تۇر. شولاق جەڭ، اق جەيدەلى كينومەحانيك تە ءبىر ءتۇرلى قىزىق؛ جوعا رىدان قاراعاننان شىعار قىلاڭداعان كوبەلەك سياقتى. ەكران مەن اپپارتتىڭ اراسىندا اعاراڭداپ جۇگىرىپ ءجۇر.
كينو كورگەلى جينالعاندار دا الا-قۇلا: ءبىرى استىنا شەلەك قويىپ، ەندى ءبىرى ماشينانىڭ ەسكى بالونىنىڭ ۇستىندە وتىر. كوپشىلىگى جەردە يىقتاسا، باس تۇيىستىرە جامباستاپ جاتىر. ءار تۇستان شىلىمنىڭ وتى جىلت-جىلت ەتەدى. كۇبىر-كۇبىر سويلەسكەندەرى دە ەستىلىپ قالادى.
— ءۇشىنشى جىلدامدىقپەن بە؟
— ايتىپسىڭ... الپىس...
— الپىسىڭ نە... قىرىق دە...
— قىرىق دەيدى؟ ونىڭ اقساق كيىك بولدى دا، — دەگەن ۇندەر وقشاۋ، اپ-انىق جەتتى. ءبىر كەزدە ماشينامەن كيىك قۋعانىن اڭگىمەلەپ وتىرعان اڭشىسىماق بوسىڭكىرەپ كەتتى مە؛ داۋىستاسىپ بارىپ باسىلدى. وندا دا الدىڭعى جاقتان بازاربەك قارتتىڭ: «ۋا، نە بولدى؟ بالىق ۇلەستىرىپ جاتۋدان ساۋمىسىزدار؟!» — دەپ كەيىستى ءۇن قاتقانى ىقتىرىپ تاستاعانداي
بازاربەك قارت پەن ەرتۇرلىنىڭ توڭىرەگىندە دە ءبۇيىرى قىزبالار از كورىنبەيدى. مەن سولارعا جاقىنداپ كەپ، ءبىر قىرىن وتىردىم. بۇ جەردەن كينو دا، توڭىرەگىمدەگىلەر دە انىق كورىنەدى. ءارى ىقتاسىن. «ءبىر كەزدە مەن دە وسىلارداي بولدىم-اۋ»، — دەپ ويلايمىن مىناۋ مەكتەپ ءبىتىرىپ، كەشە عانا بريگاداعا كەلگەن بالالارعا قاراپ: ەح، اقىماقتارىم-اي... ءقازىر كينوعا ءتۇسىرىپ الىپ، ەكى-ۇش جىلدان سوڭ وزدەرىنە كورسەتەر مە ەدى، ءا؟» ەرتۇرلىعا قاتتى ەلىكتەيدى. ءبۇيىرىن تايانىپ تۇرىسىن... ءومىرى اۋىزدارىنا الماعان شىلىمدى ەسىرە سورعىشتاپ، ءجيى تارتادى. ارزان ءباس سيگارەتتى تىنىم تاپتىرماي ءبىر ەزۋىنەن ەكىنشى ەزۋىنە جۇگىرتىپ، ابدەن بىتىرگەنشە بۇرقىراتادى. كەيىن ناعىز شىلىمشىداي-اق ساۋساعىنىڭ باسى كۇيگەنشە سوراپتاپ تۇقىلىنا دەيىن تارتادى. تۇتىنگە شاشالا قالعانى كادىمگىدەي قىزاراقتاپ، نامىستانادى. جانە دە ءبىر قىزىعى... انە، ەرتۇرلى شىلىم شىعارىپ ەدى: ءبارى دە ءبىر كىسىدەي قولدارىن سيگارەتاعا سوزىسا باستادى.
قاراڭعىلىق قويۋلانىپ كەلەدى. باقان باسىنداعى شامنىڭ جارىعى ماناعىداي ەمەس، توڭىرەككە شوقتانا ءتۇسىپ تۇر. دابىر-دۇبىر اڭگىمە، ءسوز ءالى توقتالا قويعان جوق. اپپاراتتان «جىلت» ەتە قالعان ساۋلە ەكراننان تايقىپ، تراكتورلارعا قاراي سىرعىپ كەتتى.
— ۋا، جارقىنىم، شام سوندىرمەيسىڭ بە؟! — دەپ قالدى الدىڭعى جاقتاعى بىرەۋ.
ءاي، باسىندى ال دەيمىن!
قايدا الام؟
وۋ، قالپاقتى، بىلاي...
قاپ، مىنا قالقان قۇلاقتىڭ ىستەپ وتىرعانىن.
قولىڭدى ەربەڭدەتپە دەيىم، ءاي؟! وي، ءىشىڭدى سەنىڭ...
مىناۋ باسىن تاعى كوتەردى. جولىمبەتتىڭ كوك توبەتى قۇساپ، شوقيىپ وتىرىسىن سۇمپايى نىڭ...
— و، تيىشتالساڭدارشى! — دەسكەن داۋىس ءار تۇستان جامىراي شىقتى. سول ءسات كينورەپرودۋكتور قىرىلداپ-شىرىلداپ، قاقالىپ-شاشالىپ بارىپ سويلەپ كەتتى دە، ىزىنشە ەكراندا بايتاق قازاق ەلى كورىنە باستادى. ديكتوردىڭ سالماقتى، سابىرلى داۋسى «وتانىمىزدىڭ ميلليارد پۇت استىق ءۇشىن جان اياماي كۇرەسىپ جاتقانىن» حابارلاپ، جايقالعان ەگىستىكتى ورىپ جۇرگەن كومبايندى «زەينەت تەڭىزدەگى كەمە» دەپ ءبىر قويدى... سونىمەن كينونىڭ جۋرنالى ءبىتىپ، ولەۋسىرەي شام جاندى. ەندى «شاباندوز قىز» ءفيلمىنىڭ ءوزى باستالماقشى. ءار تۇستان كۇبىر-سىبىر ەستىلەدى.
— ديدار، — دەدى بىرەۋ، موينىما جىپ-جىلى دەمى ءتيىپ، ساپار ەكەن... ەنتىگە سويلەيدى. ۇنىندە قوبالجۋ ما، قۋانىش پا،ايتەۋىر ۇلكەن تولقۋ بار. — ەركە ماعان... كونفەرانسە بولساڭىز قايتەر ەدى دەيدى. كونەيىن بە، ا؟ سۇراپ تۇر عوي.
ۇندەمەدىم. وندا شارۋام نە؟ مەنىڭ جاۋابىمدى و دا كوپ كۇتپەدى. تاماعىن كەنەپ قويىپ، قوزعالاقتاي ماعان جاقىندادى.
— ءاي، قويشى... ءبارى ءبىتتى. بارمايمىن. ەركە... ەرتەڭ كۇيەۋگە كەتەتىن ەركە ەمەس پە ول. جو... جوق، بارمايمىن... ساپار جاعىن تايانىپ وتىر. كەلىسكىسى دە كەلەدى. ونىسىنا ارلانىپ، ءوزىن-وزى تەجەيتىن سياقتى. تەرەڭ كۇرسىنىپ تە قويادى.
توڭىرەكتى جاڭعىرىقتىرا كينو دا باستالدى. شام جىپىلىقتاي ءسوندى. «تاعى دا جالعىز قالدىم. ءيا، مىناۋ اينالاداعىنىڭ ءبارى دە ەشكىمدى كۇتپەيدى. جوقتامايدى دا. ەڭ ءارىسى ساپاردىڭ دا كوڭىلى وسى ءقازىر توق. ويتكەنى سۇيگەنى ۋاقىتشا بولسا دا جانىندا. تىلدەسە الادى. مەيلى، ول ساپاردىڭ ولەردەي عاشىق ەكەنىن بىلمەي-اق قويسىن. جۇباتۋدىڭ، ەسىركەۋ ءدىڭ قاجەتى جوق. كۇيەۋىنە تيە بەرسىن... تەك كوز الدىندا... ءبىر ءتۇن دە بولسا تىلدەسىپ، جارقىلداي كۇلىپ جۇرسە؛ ساپارعا سو دا جەتەرلىك. ادامنىڭ باقىتتىلىعىنا كوپتىڭ دە كەرەگى جوق قوي. باقىت ومىرلىك دەگەنمەن، و دا ءوزى جىلى كوكتەم جاۋىنى ءتارىزدى وتكىنشى مە، قالاي؟!»
— ديدار...
— اۋ؟
— مەن... مەن كەلىسەم، — دەدى ساپار ورنىنان تۇرىپ جاتىپ.
— ءوزىڭ ءبىل.
ول ەكرانعا جاقىن وتىرعان قىزدارعا قاراي بەت الدى. كورىنبەي كەتتى. «ءيا... باقىت دە. داريعا وسى ءقازىر نە ىستەپ جاتىر ەكەن؟ وقۋدىڭ ۋاقىتى ەمەس. ارينە جۇمىستا. «Aناۋ نە، مىناۋ نە؟» — دەپ شولپاننىڭ قاسىندا جۇرگەن شىعار. الدە جۋىنىپ-تارانىپ كلۋبقا بارا جاتىر ما؟ ونداعى جۇمىسىم نە؟ بارسىن... ۇستىندە اق حالات، باسىندا اق تەلپەك اۋرۋلاردىڭ اراسىندا وتىرۋى مۇمكىن-اۋ كەستە توگەتىنى دە بار، سارسەن: «ول قاتىن زەرىكپەيدى قورىقپا. كانيكۋلعا كەلگەن ستۋدەنتتەردىڭ ۇش-تورتەۋىن ىلەستىرىپ ءجۇر. قاراپ ولەتىن ايەل ەمەس»، — دەپ ەدى، وتىرىكپەن بىرگە تۋعان قۋاياق قوي. ساندىراقتاي سالۋى حاق. جوق مەن وعان سەنبەيمىن! كوپ بولدى عوي كورمەگەنىمە. ەرتۇرلىنىڭ موتوسيكلىمەن «زىر» ەتە تۇسەم بە، ا؟»
ەرتۇرلىنىڭ موتوسيكلى قىزىل وتاۋدىڭ جانىندا برەزەنتپەن جابۋلى تۇرعان؛ ول كىلتىن الىپ قويمايدى عوي. وتالدىرىپ ىتقىتا جونەدىم.
— ءاي!.. قايدا باراسىڭ؟!
كىمنىڭ داۋىستاپ قالعانىن اڭداعانىم دا، كورگەنىم دە جوق. ارتىما بۇرىلىپ قارامادىم دا. مانادان نەعىپ شىداپ وتىردىم ەكەن؛ ەندى، مىنە، جۇرەگىم الىپ ۇشىپ اسىعىپ كەلەم. سايعا تۇسكەندە بولماسا، الپىس-جەتپىستىڭ ءوزىن ازىرقانىپ، جىلدامدىقتى سەكسەننەن تومەندەتكەن ەمەسپىن. ءسال ونان ءارى كوتەرىلسە بەزگەگى ۇستاعان ادامداي سەلكىلدەپ، بارماق باسىنداي تاستان ورعىپ-ورعىپ كەتەدى ەكەن. سوندايدا رۋلدەن ايىرىلىپ قالۋ دا وپ-وڭاي سياقتى.
سوۆحوز وتى شوعىرلانا كورىنگەنى الگىندە عانا-تىن. انە-مىنە دەگەنشە جەتىپ كەلدىم. داريعا تۇراتىن ءۇيدىڭ الدىنا كەپ ءبىر-اق توقتادىم. مۇنىم ابەستەۋ بولمادى ما دەپ جان-جاعىما قاراپ ەدىم، كوشەدە قىدىرىستاعان جان كورىنبەدى. كوپ ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىندە شام جوق. مەزگىلسىز ۋاق قوي؛ جاتىپ قالسا كەرەك. قاقپادان باسىمدى سۇعا بەرگەم؛ داريعامەن ەسىكتەس تۇراتىن كورشى قاريا كەزىگە كەتتى.
— بۇ كىم؟ قاي بالاسىڭ؟ — دەدى ول بەتىمە ۇڭىلە.
— ديدارمىن عوي.
— كىم دەيسىڭ؟ داريعا ما؟ ول كلۋبقا كەتتى. اينالا ىزدەگەن بىرەۋ. قۇدايدىڭ قۋ تىنىشتىعى بولمادى-اۋ... جاڭا عانا سۇراي كەلمەپ پە ەدىڭ-ەي؟
— جوق..
— ايتتىم عوي جوق دەپ. نەعىپ تۇرسىڭ ەندى. قاقپانى قيىنداستىرا ءار جاعىنان جاپشى. ۇيىقتاسا قايتەدى وسى جۇرت تەنتىرەمەي، — دەدى دە، قاريا سويلەي ۇيگە قاراي بەتتەدى. «كەلگەن كىم؟ بىرەۋ ىزدەپ كەلدى دە؟ ءقازىر ونى كورەرمىز؟» كوشەگە جۇگىرە شىقتىم. «قايدا بارام؟ ءاي، سونىڭ كەرەگى نە؟ قىدىرا بەرسىن... ءيا، تەك كلۋب جاقتان تابىلۋى مۇمكىن».
كينو بىتكەن. كلۋب ماڭىندا جان جوق. اۋىلدىڭ وزەن جاق بەتىندە بىرەر قارا-قۇرا كورىنەدى. ونىڭ مال، نە ادام ەكەنى بەلگىسىز. «نە دە بولسا ءبىر شولىپ وتەيىن. كورسەم بۇرىلىپ، كەرى قايتارمىن. سول كەمپىر نە بىلەدى دەيسىڭ. داريعا ءالى ءتىپتى جۇمىستان كەلمەگەن دە شىعار. جوق، اۋەلى اۋرۋحاناعا سوققان ابزال بولار... كەلدى دەگەن نە؟ ول كىم؟ ۋاعدا ەتپەسە نە دەپ ىزدەيدى؟..» كلۋبتىڭ سىرتىنداعى ەڭسەلى ءۇيدىڭ تۇسىنان ەكەۋ كورىندى. اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتىر.
— تارتىنشاقتانباي تيىش ءجۇر دەيىم. جەپ قويمايدى عوي سەنى.
— ماش كىشى... ول ۇرادى...
جاقىنداعاندا عانا اڭدادى. ەكى بالا ەكەن. ءار قارايعاننان قورقىپ كەلەدى. ءاعالى-ىنىلى بولۋى كەرەك. ۇزىن بويلىسى زەكىپ قويدى؛
— ايتتىم عوي اعا دەپ. قورقاق!..
— شەن قورقاق.
— تارت ءتىلىڭدى. ەندىگارى اعانىكىنە ەرىپ بارام دەشى كورەيىن مەن سەنى!..
— ەرەم... ەرەم...
— قىسقارت... ەرەگەسۋىن.
بالالار كوشەنىڭ قالتارىسىنا ءتۇسىپ، ۇزاپ كەتتى. جىنقاققانداي ماعان نە بولدى؟ تۇرا جونەلگەنىم نە؟ جىگىتتەر عوي اڭگىمە قىپ، كۇلىپ جاتىر. ۇرتى قىشىپ، ىلىك ىزدەپ جۇرەتىن ەرتۇرلىنىڭ ەندى ابدەن قۇدايى بەردى دەسەيشى... ءيا، قوسقا قايتۋ كەرەك. جوق! مەن قالاي دا كورۋگە ءتيىسپىن. ويتپەيىنشە قايتپايمىن. ارادا ءبىر جۇما ءوتىپتى كورمەيمىن، كەلمەيمىن. جەسىردە جۇمىسىم نە؟ قىز جەتپەپ پە ماعان دەپ ويلاپپىن. كانە، كەلمەگەنىم، كورمەگەنىم؟ سوڭعى كۇندەرى قوس باسىندا وتىرا الماي، قيت ەتسە سوۆحوز باسىنا تارتىپ جونەلەتىندى تاپتىم. ديدار، ونىڭ نە دەيتىن ادام جوق. قوس باسىنا كەلە قالعان سوۆحوز ادامدارى دا ماعان بۇرىنعىداي ەمەس؛ ءبىرتۇرلى كوزىمە جىلى ۇشىراپ قويا بەرەدى. «بۇلار الگىندە عانا داريعانى كوردى-اۋ. تىلدەستى-اۋ»، — دەپ ەرىكسىز ويعا دا قالاتىندى شىعاردىم. جو... جوق!.. وسىنشا كۇن ءوزىمدى-وزىم الداپ جۇرگەنىم دە جەتەدى. مەن ونى سۇيەم. سۇيەم؟.. مۇمكىن ەمەس. نەگە؟
ولاي بولسا ءتۇن جامىلىپ نەگە كەلدىم؟..»
— ديدار؟.. ديدار، ءسىزبىسىز؟ بۇل جەردە نەعىپ تۇرسىز؟
«داريعا ما! داۋسى وزگەرگەنى مە؟ ونىڭ ءۇنى سۇيكىمدى، جىلى بولاتىن. قارا كويلەكتى... مىناۋ شولپان با؟ ءيا، سول. داريعا ەكەۋى. قايدان كەلە جاتىر؟»
— نەعىپ ۇندەمەيسىز، ديدار؟ ەسەنبىسىز؟
— شۇكىر. جۇمىستان كەلە جاتقان بەتتەرىڭىز بە؟
— ءيا... — دەدى شولپان باياۋ. ءالسىن-الى ۇرلانا داريعا ەكەۋمىزگە قاراپ قويادى. اڭگىمەنىڭ ەش قيۋى كەلمەي قوجىراپ تۇرعانىنان بار ءجايدى ءتۇسىندى مە، تابان استىندا اسىعىپ قالدى. — جاقسى، داريعا. ەرتەڭگە دەيىن ساۋلىقتا بولىڭىز، ديدار. مەن كەتتىم.
— شولپان، نەگە اسىقتىڭ؟ بىرگە قايتامىز عوي.
— تىعىز جۇمىستارىم بار ەدى، داريعا، — دەپ ول كۇلىمدەي قوشتاسىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ەكەۋمىزدە دە ءۇن جوق. كىمنىڭ دە بولسا الدىندا ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ىركىلۋدى بىلمەيتىن داريعانىڭ ەشتەڭە سۇراماي سىرت قاراپ تۇرعانىنا تاڭمىن. «نەگە ۇندەمەيدى؟ مەنىڭ كەلگەنىمدى جاقتىرماي قالدى ما ەكەن؟ دەمالىسقا كەلگەن ستۋدەنت جىگىتتەر اينالدىرىپ ءجۇر دەپ ەدى سارسەن. راس بولعانى ما؟ كورشى قاريانىڭ: «جاڭا عانا سۇراپ كەلمەپ پە ەڭى» نەسى؟ تاعى كىم سۇرادى؟ نەگە؟»
— ديدار، سەن نەگە كەلدىڭ؟ ماعان با؟ — دەدى ول ويىمدى ءبولىپ. ءسال كۇمىلجي ءتۇسىپ، اسىعا سويلەپ كەتتى. — كەلمە... ءجيى كەلەتىن بولدىڭ عوي. ويىننان وت شىعادى. مەنى اياساڭ كەلمەشى، ديدار.
— ساعان ايتارىم بار ەدى، داريعا...
— جوق... جوق! ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. ءبىزدىڭ ارامىزدا قانداي اڭگىمە بار. اداسپا، ديدار.
— داريعا، ساعان نە بولدى؟ سوڭعى كۇندەرى مەنەن قاشقاقتايتىندى تاپتىڭ. الدە رەنىشتىمىسىڭ؟ نە ءۇشىن؟ جازىعىم نە، داريعا؟ مۇمكىن كوڭىلىڭە ۇيالاعان ادامىڭ بار شىعار. جاسىرما... ايت، داريعا.
— جوق... مەنىڭ قالاۋلىم جوق. كەرەك تە ەمەس. جاقسى... تىڭدايىن، ديدار، نە ايتپاق ەڭ؟ تەك تەزىرەك ايتشى، — دەدى ول جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ. ەكەۋمىزدىڭ كوشەنىڭ ورتاسىندا تۇرعانىمىزدى بىرەۋ كورىپ قويا ما دەپ قىسىلاتىن سياقتى. — اناۋ كىم، ديدار؟ بەرى بۇرىلدى عوي.
ءار قاراۋىتقاننان ىعىسا-ىعىسا ەكەۋمىز اۋىلدان سىرتقارى، وزەن جاعاسىنا شىقتىق. ۇلكەن ءبىر قاۋىپتەن قۇتىلعانداي قۋانىپ تۇرمىز. داريعا اق مارجان تىستەرىن كورسەتە كۇلىمدەپ قويدى. اپپاق جازىق ماڭدايى، قىر مۇرنى، قويۋ قارا قاسى، ءتىپتى وڭ يىعىنان قۇلاي تۇسكەن بىلەكتەي بۇرىمىنا دەيىن تەربەلىپ،وزگەرىپ جۇرە بەردى. وزەننەن ەسكەن سامال تىرشىلىك بىتكەننەن تىنىشتىق تىلەپ، ايالاي اياق استىمىزداعى كوك ءشوپتى دە ماجىرا ءبىر كۇيگە ەندىرگەندەي تولقىتپايدى. اۋپىلدەي ۇرگەن اۋىل ءيتىنىڭ دە ءۇنى تۇنشىعا بارىپ بىتەدى. اي ساۋلەسى بەتىندە دىرىلدەگەن وزەنگە بيىك جارقاباقتان داريعا ەركەلەي، ءبىر ءتۇرلى سونىڭ وزىنەن ءسابي شاعىندا ايىرىلعان جان اناسىن كورگەندەي قۋانا قاراپ، ۇمسىنىپ قالىپتى. ءيا، ول انا. كورەمىسىز، ەستيمىسىز؟.. جاعاعا سوققان بولماشى تولقىنى نە دەيدى؟ سىبىرلاي ما؟ جوق!.. تولقىن سىبدىرى... جوق، ول تولقىن ەمەس. ول انا باۋىرىنداعى ءسابيدىڭ ۇيقىسىراي تامسانعانى.
— ديدار، مەن شارشاعان ءاربىر جانعا، اناسىنان ەرتە ايرىلىپ، ەسەيگەن شاعىندا ءبىر ءسات سونىڭ ماحابباتىن ساعىنا ەسكە اپ جۇرگەندەردى ايلى تۇندە جايىققا كەل. ۋا، ەرتەڭ سۇيگەنىڭە قوسىلعالى وتىرعان، جاس جار، سەن دە كەل مىناۋ پاك اناڭا! ءيىلىپ سالەم بەر! ۇندەمەي تىڭدا، و دا ءوز جۇرەگىڭ عوي. نە ايتار ەكەن دەمە... ول سەنى الديلەيدى.كوڭىلىڭە جۇبانىش، جان دۇنيەڭە قۋانىش اكەلەدى. سەنى وگەيسىتپەي سەرگىتەدى. بار اشۋ، ىزادان، پاسىقتىقتان، كورسەقىزارلىقتان ادا بولعانىڭا وكىنبەسەڭ؛ كوكىرەگىڭە مەيىرىم، كوكتەم شۋاعىن قۇيىپ جىبەرەدى دەر ەدىم. تەك سەن ونى تىڭداي ءبىل... تىڭداي ءبىل، قام كوڭىلدى انا، قام كوڭىلدى سۇيگەن جاس...
داريعانىڭ ءۇنى دىرىلدەي ءۇزىلىپ كەتتى. جار قاباقتان كەيىن ىعىسىپ، كىنالى جانداي ماعان جاۋتاڭداي قارادى. مەنى «ەسالاڭ با، بۇنىسى نەسى؟» دەپ، اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ تۇرعانىڭ جوق پا دەگەندەي ەدى، ونىڭ مولدىرەگەن كىرشىكسىز جانارى. ۇندەمەدىم. وزەندى جاعالاي ءجۇرىپ كەلەمىز. اي دا بىزدەن قالار ەمەس. داريعا مەنىڭ قولتىعىمنان الدى. Iزىنشە قويا بەردى. قىناما بەل كوك كويلەگى جەلبىرەپ، كەيىن قالدى. كۇتىپ تۇرمىن. مىنە، جانىمدا... كۇلىمدەي قارايدى. «جوق، جانارى قايتا سۋىنا، قاباعى ءتۇيىلىپ بارادى.
— ديدار، ءبىز نەگە ءومىر ءقادىرىن بىلمەيمىز. اۋىرعاندا ،ان ەسكەرەتىنىمىز نە؟ ەۆروپا حالقى ءار جۇما دارىگەر الدىنان ءوتىپ، قارالىپ تۇرادى ەكەن. شولپان ايتتى... ءبىز ولاردان كەمبىز بە؟ ولارداي قارالعانىمىزعا دارىگەرگە اقشا تولەمەيمىز دە عوي. دارىگەرگە ەرتە كورىنۋدىڭ ورنىنا اۋرۋدىڭ اسقىنۋىن كۇتەتىنىمىز نە؟ نەگە سپورتپەن اينالىسپايمىز. قۇداي-اۋ، بۇل ءجاي... قىزىل ءسوز ەمەس قوي. كەشە ءبىر جاس جىگىت دۇنيە سالدى. «ءوزىنىڭ وسى ءقازىر جەر جىرتىپ، ۇشى-قيىرسىز دالاعا ەگىن سالعىسى كەلەتىنىن. سوقا تىلىنەن توڭكەرىلە قالىپ، بۋسانىپ جاتاتىن قارا كۇرەڭ توپىراقتى ۋىستاي الىپ يىسكەسەم. قىزىل اراي ەرتەڭگى تاڭدى كوزىممەن اتقىزسام... ەشقاشان جان بالاسىن رەنجىتپەي تەك قانا جاقسىلىق ءۇشىن، قۋانىش ءۇشىن كۇرەسەر ەدىم»، — دەپ كەتتى. ءالى كوز الدىمدا سول جىگىت. سوزىنە سەندىم. ادال ايتىلعان، جۇرەك تۇكپىرىنەن شىققان سىر بىزدەردى قاتتى تەبىرەنتتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن سەنى ەسىمە الدىم. ءوزىمدى-وزىم توقتاتا الماي ۇزاق جىلادىم. اۋرۋحاناعا نەگە كەلدىم؟ ماعان قول ەمەس قوي مەدسەسترالىق — دەپ تە ويلادىم. ايتشى، ديدار... ايتشى... ءبىز نەگە ءومىر سۇرە بىلمەيمىز. بۇعان كىنالى كىم؟ ول ءتىپتى جاس ەدى عوي. ءيا، ءوزىمىز... كۇتىنبەيمىز. قارعىس اتقىر اراقتى ءىشىپ، سىزدى جەرگە جاتىپ قالامىز. وكپەمىزگە سالقىن جابىستىرامىز. تەمەكى، ىستىق شاي...
—داريعا، مۇنىڭ ءبارى بولاشاقتىڭ شارۋاسى ەمەس پە؟ مىنا سەنى مەن مەنىڭ، ەرتۇرلىنىڭ، شولپاننىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى ىستەر. بip كەزدە وسى تۇرعان ءوزىڭ دە سپورت ۇيىرمەسىن اشتىرايىق دەگەنگە كۇلگەنسىڭ. ءالى ونى قوشتاپ، كوتەرىپ كەتە قويعانداي جىگىتتەر از.
— ءيا، سولايى سولاي...
— مىنە، ەندى سەن قوسىلدىڭ. كوبەيۋ دەگەن وسىندايدان.
جەڭىل مىنەزدى، تاكاپپار كەلىنشەكتىڭ مۇنشالىق وزگەرىپ، سۇيسىندىرەرىن بىلسەمشى. وسىنىڭ ءوزى نەدەن؟ ۋاقىت تالابىنان با؟ الدە قۇربىلارىنىڭ اسەرىنەن بە؟ نەدەن؟ مەن نەگە وزگەرمەيمىن؟ ەڭ بولماعاندا ساپار سياقتى كوپ وقىپ، ءبىر نارسە بىلۋگە ۇمتىلمايمىن؟
قايتالىقشى، ديدار...
مەن ەندى ونان تەز ايرىلعىم كەلمەدى. جانىما جا قىندىق سەزىنىپ، داريعاسىز ءومىردىڭ سۇرعىلت كۇندەي كو ءڭىلسىز ەكەنىن ءبىلدىم. بريگادا باسىنداعى بۇل كەتكەلى بەرى جان تولعانىسىمنىڭ؛ ساعىنىپ، ۇنەمى بىرەۋدى كۇتكەندەي بوپ ءجۇرۋىمنىڭ دە سەبەبىن ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن. ايتسە دە «سۇيەم» دەي المادىم. وسى ءسوز اۋزىمنان شىعا قالسا، وعان داريعا تۇرعاي ءوزىم دە سەنبەيتىن ءتارىزدىمىن. ايتپاعان جاقسى... تەك ارمانسىز قاراپ، سۇيگەنىڭنىڭ بويىنان جاڭا كورىكتىلىك، سەزىم ءدىرىلىن تىنداعان ابزال.
— داريعا توقتاشى... مەن ساعان كەلدىم عوي، دەدىم دە، قولىنان ۇستاپ كىدىرتتىم. ول اي جارىعىندا اپپاق، كوزى ۇيالى، تۇڭعيىق ەكەن. ءقازىر و دا جيىرمادا عوي «بۇ نە؟» — دەپ تاڭدانعان سابيدەي القىزىل ەرنى اشىلا ءتۇستى ارمانسىز قاراپ، سەزىم ءدىرىلىن تىڭداپ تۇرا المادىم قۇشىرلانا ءسۇيدىم... دەمى جەتپەگەندەي ول القىنىپ قالعان؛ ەكىنشى رەتتە قۇشاعىمنان شىعىپ كەتتى.
— داريعا... مەنى كىم دەپ ويلايسىڭ؟!
— ديدار...
مولدىرەگەن كوزىنەن، ەرنىنەن سۇيە بەرگەم؛ ول تارتىنعان جوق. ءالسىن ءالى دىرىلدەپ: «سەنى نەگە كۇتەم؟ كىمسىڭ سەن ماعان؟ كىمسىڭ، ا؟ ايتشى، ديدار، كىمسىڭ؟. نەگە سەنى ساعىنام؟» دەي بەردى...
جەتىنشى تاراۋ
ءلايلا ەسىك الدىندا شىجىلداي قايناپ تۇرعان سارى ساماۋرىندى دىردەكتەي كوتەرىپ كىردى جەز تابانىڭ ۇستىنە قويا سالىپ قايتا شىعىپ كەتتى الگىندە عانا دالادان جۋىنىپ كەپ جاتقام، ۇيقىم دا قانىق. ايتسە دە كوڭىلىمنىڭ حوشى جوق. قازىرگى ءوزىمنىڭ تىرشىلىگىمدى ويلاعاندا جانىم ونان ءارى قۇلازىپ قويا بەرەدى. «جۇمىس.. جۇمىس. ءۇي... قايتا جۇمىس. كۇنى كەشە مەكتەپ تابالدىرىعىن ۇلكەن ارمان ۇستىندە اتتاماپ پا ەدىك؟ كىم بولمايمىز دەدىك؟ ينجەنەر، ارحيتەكتور، ارتيست، دارىگەر، ءمۇعالىم...جوق،مەن مۇعالىمدىكتى قالامايمىن. ينجەنەرلىك پە؟ ءيا... بارۋعا ءتيىسپىن. كىمنەن كەممىن؟ سىرتتاي وقۋعا دا بولادى عوي. ءلايلانى تۇسىنە المايمىن. مەكتەپتى جاقسى ءبىتىردى. تۇرمىسىمىز جامان ەمەس، ننستيتۋتقا بارۋىنا جاعداي جاسالاتىن ەدى؛ باس تارتتى. ەش دالەلى جوق. وسى قىزدان ولەتىن بولدىم. ەرتۇرلىداي ءبىر سۇمەلەك تابىلماس دەي مە ەكەن. شىن سۇيسە كۇتپەي قايدا بارادى. سەن قىزدى ءتىرى جۇرسەم، وقىتپاي تىنباسپىن».
دالادان اپام كىردى. قولىندا اعاش توستاعاي. شيكى قايماق اكەلگەن سياقتى. داستارقان جايىپ جاتىر.
— اپا...
— اۋ؟
— كوكەم قايدا؟
— سوۆحوزعا... اۋرۋحاناعا كەتتى. اي، قۇلىنىم-اي، كوكەڭنىڭ دە كوڭىل حوشى بولماي ءجۇر-اۋ. ەسكى اۋرۋى ونى شارشاتىپ تۇر عوي. اۋرۋحاناعا جاتسايشى... دارىگەرلەر باسىنان قاراعاندى ابزال كورەدى دەسەم تىڭدامايدى. قايتەيىن...مىناۋ جاڭا «قىستاۋىمىزدى جاۋىپ كىرىپ الالىق جەر قارادا»، — دەپ جۇرگەنىم دە، سول كوكەڭ اۋاسى كەڭ ۇيدە ءتاۋىر بولار ما ەدى دەگەندىك قوي مەنىكى، — اپام تەرەڭ كۇرسىنە ماعان قارادى. — ديدارجان، قارىنداسىڭ وقۋىن ءبىتىردى عوي. قۇتتىقتاۋ دەگەن ويىڭدا بار ما؟ كەشە سەن جوقتا دارىلداعان ەكى اياقتىسىمەن كەلىپ، الگى ەرتۇرلى قۇتتىقتاپ كەتتى.
— بريگادادان كەلگەنى مە؟!
— ە، ونىسىن قايدان بىلەيىن. كىسىلىگىن ايتام دا. كوپ جاساعىر، ءوزى اسەم بالا... — ءلايلا دالادان ءۇش اياقتى تەمىر تابامەن شوق الىپ كىردى. ءجۇرىس-تۇرىسىندا كوڭىلدى جاننىڭ جيناقى، پىسىقتىعى بار. شولاق جەڭ اق كويلەگى دە بۇگىن ەرەكشە قونىمدى، و دا قۋانىشتى سياقتى سۋدىر-سۋدىر ەتەدى. تاعى ءبىر وزگەشەلىك — قارىنداسىم قوس بۇرىمىن دوڭگەلەنتىپ جەلكەسىنە ءتۇيىپ الىپتى. دالا گ ۇلىنىڭ ءبىر تالىن شاشىنا قىستىرىپ قويعان. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ مەكتەپ بىتىرگەنىنىڭ بەلگىسىندەي مەن مۇندالاپ تۇر. كوزىنىڭ استىنان سۇزە كۇلىمدەي قاراعانى دا جاراسىمدى. جايناڭداي سىرعىپ كەتىپ، توقتامايتىن جانارىندا عانا قالعانداي ەكەن بالالىعى.
— اعا، قىرلىقتاعى شابىندىقتى ءبىتىرىپ، سوۆحوزعا جاقىن وزەن بويىنا تۇستىڭىزدەر مە؟ — دەدى ءلايلا ساماۋرىننان اق قۇمانعا سۋ قۇيىپ جاتىپ.
— ە، ونى كىم ايتتى ساعان؟.. — اپام ماعان تىكتەنە جاقتىرماي قارادى. جاۋابىمنىڭ ەرسىلىگىن سەزىنىپ، جوتكەرىنە سىرت اينالدىم. جانىمداعى كوپشىكتى قوپسىتا تۇيگىشتەپ، قولتىقتاي قيسايدىم. — ءيا، وزەن بويىنا تۇستىك...
— شابىندىق قالاي ەكەن؟
«گازەتتەن كەلگەن تىلشىدەي نەمەنەگە قادالدى؟ مەكتەپتى بىتىرمەي جاتىپ، ماردىمسي قالعانى نەسى ماعان... كەرەك بولسا بارسىن دا كورسىن. و نەسى-اي مۇقىم...»
تاعى دا تىگىل ءتىل قاتارىمدى سەزدىم دە، ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدىم. كوپىرشي كوتەرىلە باستاعان ىشتەگى جىن باسىلعانداي كوڭىلىم قايتا ساباسىنا ءتۇستى.
— شابىندىقتا تۇرعان نە بار... جاقسى.. ويتكەن جاقسىلىعى قۇرىسىن...
— اعا، نەگە ويدەيسىز؟ سىزدەر شاپقان ءشوپ...
ءلايلانىڭ ءسوزىن شىداماي ءبولىپ جىبەردىم. داۋسىم قاتتى شىعىپ كەتتى.
— سەن نە بىلەسىڭ، ءا؟ نە بىلەسىڭ؟ ال، ءيا، شاپتىق،، ەڭبەك اقى الدىق... ءيا، سونسوڭ نە؟ نە ايتشى؟
— مالعا ازىق... ول ەت، ءسۇت دەگەن ءسوز، — دەدى ءلايلا ىقپاي. اپام ەكەۋمىزگە تاڭدانا كەزەك قاراپ وتىر.
— اتاڭنىڭ باسى ازىق... مال قىستاۋىنان ءجۇز ەلۋ ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردەگى مايالار ازىق بولار. ول ەرتەڭ-اق قار استىندا قالادى. كور دە تۇر. وتكەن جىلى دا سولاي بولعان. مال قىرىلا باستاعاندا تاسىپ ۇلگەرە الماي سارسىلدىق پا؟ سارسىلدىق... وتار-وتار قوي كەتتى مە قىرىلىپ؟ كەتتى... نە بىتىردىك؟ تۇك تە... سوۆحوز ديرەكتورى پارتيادان شىقتى. جۇمىستان قۋىلدى. كور دە تۇر بيىل دا سولاي بولادى.
— بولمايدى!.. بولمايدى! — دەپ ءلايلا تاعى قىزاراق تاسىن-اي كەلىپ.
— ويباي-اۋ، سەن قايدان بىلەسىڭ؟ مىقتىسىنۋىن. بوق مۇرىن نەمەلەر... ءبىز دە سەندەردەي ىلكى كەلگەندە ءبىراز تىشتاڭداعانبىز. كانە ناتيجەسى؟ ايتشى، كانە؟ مۇنان ون جىل بۇرىنعى تاز قالپىمىزدا قالدىق پا؟ قالدىق..
— ەندى قالمايمىز.
— كورەمىز عوي.
— كورەتىن دانەڭەلەرىڭ جوق. سىزدەر اۋىز بىرىكتىرىپ، كۇرەسە الماعانسىزدار. ءوز ويلارىڭىزعا سەنىمدەرىڭىز مىقتى بولماعان.
— بىزدەر تۇك بىلمەگەنبىز دە، سىزدەر دانىشپان بوپ كوپ جاتىرسىزدار، ءا؟
— جو... جوق، اعا. سىزدەردىڭ ىشتەرىڭدە ءىس ءجايىن تۇسىنەتىن دەر بار. ولار باتىل ايتقان دا... قولداۋشى جەتپە گەن...
— ولار كىمدەر ەكەن، ءلايلاشتاي، ءا؟
نەسى بار... بىلمەسەڭىز ايتايىن...
ءيا، ايتشى...
ەرتۇرلى، بازاربەك قارت، تايقاقسي بەرگەن ءسىز...
— ەرتۇرلى؟ — مۇنداي كۇلكىم كەلمەس. شالقاقتاي كەپ كۇلسەم دە، كوڭىلىمدەگى ولقىلىقتىڭ اۋزىن اشقاننان
با؛ ءۇنىم بۇزىلىپ جۇرە بەردى.
— كۇلەتىن دانەڭەسى جوق، — دەپ ءلايلا ءتۇيىلىپ، ۇندەمەي
قالدى.
— جوق ەرتۇرلى دەگەنىڭدى ايتام دا. شابىلعان ءشوپتى بىردەن قىستاۋ باسىنا تاسىپ، ءۇستىن تالدان توقىعان شەتەن، نە قامىسپەن جاۋىپ تاستاۋدى ۇسىنعان كىم؟ بىلەسىڭ بە؟
— ءسىز... ءبىراق ناتيجەسى قانە؟ ايتتىڭىز، قالدى. ونىڭ ەرتەڭ قار قالىڭ تۇسكەندە مالعا ارشىپ بەرۋدە ۇلكەن جەڭىلدىگى بارىن، سۋ ءوتىپ شىرىمەيتىنىن ايتىپ كىمنىڭ كوزىن جەتكىزدىڭىز؟ ەشكىمنىن، دە... بوس ءسوز بوپ قالا باردى. ەل ءسىزدى «بوسپە» دەدى...
— مەنىڭ ادال نيەتىمنىڭ ەلدەن العان باعاسى عوي.
— ودان ارتىقتىڭ سىزگە ورنى جوق، اعا... — ءلايلا مىسقىلدى مىرس ەتتى.
— سەنىڭ... سەنىڭ مەندە جۇمىسىڭ بولماسىن ءبىلدىڭ بە؟
— ءجا، جەتتى! دوعارىڭدار ەندى، — دەپ اپام زەكىپ قالدى. — سوۆحوزدىڭ بار تىرلىگى ەكەۋىڭە تىرەلىپ تۇرسا دا،جەتتى ەندى. بۇ نەسى-اي، ارامتەر بولعاندارى. جۇرتتىڭ جەتى-سەگىز بالاسى ءبىراۋىز، بۇل ەكەۋى ءسابي كۇنىندە يت پەن مىسىقتاي ىرىلداسپاعانىن اتا ساقالدارى اۋىزدارىنا بىتكەندە شىعاردى-اۋ... ومان دا اناۋ ءبىتىپ قالعان ۇيلەرىڭنىڭ توبەسىن جاباتىن شيپىر تابىڭدار. اناۋ سارسەن، باسقا بار كومەكتەسپەي مە؟
— دۇكەندە جوق. ءبىتىپ قالىپتى. تورت-بەس كۇندە تۇسەدى دەيدى عوي راس بولسا. سوندا الارمىز. سارسەندى ايتا بەرەسىز ونىڭ قولىنداعى نە، اكەسىنەن قالعان دۇنيە دەيمىسىز.
— قوي ءارى!.. و نەسى-اي ماعان كەپ، — دەپ اپام جۇلقى يا، توڭىرەگىن قارمانا ءتۇسىپ توقتادى. — ەلدىڭ ءبارىن اق ادال كورەدى ەكەنسىڭ. مۇقىم، و نەسى-اي... داعاراداي ءتورت بولمە نەمەنە ماعان كەرەك پە، اكەڭە كەرەك پە؟! سەن ءۇشىن دەپ جۇرگەن جوق پا؟ ءبىز نە ونى كورىمىزگە اكەتەمىز بە؟!
— اپا... ەندى قايت دەيسىز؟
— ءجا، جەتتى... — اپامنىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كوڭىلىمىزدى ءبولىپ جىبەرگەن تەرەزە الدىنان وتكەن سالت اتتىنىڭ تىقىرى. اۋىزدىعى سىلدىر-سىلدىر ەتىپ، اتتىڭ پىس قىرعانى دا ەستىلىپ ءتۇر. سالدەن سوڭ بىرەۋدىڭ جوتكىرىنگەنى، سۇيرەتە باسقان اياق دىبىسى ەسىككە تاياپ تا قالدى. بۇ كىم؟ ە جۇسەكەڭ ەكەن عوي...
ءجۇسىپ قارت قارا كۇز بەن التى اي جاز ۇستىنەن ءبىر تاستامايتىن سۇر پلاششىن ەسىكتىڭ قايرىلىسىنداعى شەگەگە ىلە سالىپ، تورگە ورلەي بەردى.
— جوعارىلات... جوعارىلات، قۇرداس، — دەپ اپام ۇشىپ تۇرىپ، جاپەكتەپ جاتىر. قوناق شالقاقتاي بارىپ، جايۋلى كورپەگە شاڭ-شاڭ اياعىمەن وتىرا كەتتى. باسىنداعى شپ قالپاعىن الىپ، جانىنا نەمكەتتىلەۋ تاستاي سالدى. ءالى ءۇن جوق. قۇنجىڭ-قۇنجىڭ وزىمەن-وزى قاباعى سالبىراپ، سالقىنداۋ عانا يەك قاقتى. «ءوي، مىناۋ نەمەنەگە «كىسىمسيدى؟ دەگەندەي اپاما قاراپ ەدىم، ونىما ول ىڭعاي بەرمەدى. ءجۇسىپ قارت قارا ءماسىسىنىڭ سىرتىنان كيگەن كەبىسىن شەشىپ، تابالدىرىققا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. دالادان جەز قۇمان مەن شىلاپشىن اكەپ ءلاي ءلا قولىنا سۋ قۇيدى. قارت: «جاسىڭ ۇزاق بولسىن»، — دەپ، ورامالمەن بەتىن ءسۇرتتى.
— بىسسەمەلا... — دەدى دە، داستارقاننان ءبىر باۋىرساق ءۇزىپ جەدى. — فەرمادان شىعىپ سوۆحوزعا بەت العانىم ەدى. ءۇي تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، قايىرىلماي كەتكەن ۇيات قوي. ءارى قۇرداستى كورمەگەنىمە دە وسى ايدىڭ ءجۇزى تولدى-اۋ. بۇ تىرشىلىكتە ادام بالاسىنىڭ جۇمىسى بىتە مە؟ قىبىر-جىبىر... ءبىر تىنىمىڭ جوق. ۋف... يە، قۇرداس!.. مال-جان امان با؟!
— قۇدايعا شۇكىر. اللا دەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. نەگە جامان بولسىن. جاقسى عوي.
— ە... كۇيەۋىڭ قايدا؟ قارتايعاندا سەرىلىك قۇرىپ جۇرگەن جوق پا؟ — دەپ سىلق-سىلق كۇلگەن بولدى. قۇرداسىمەن ويناعان ءتۇرى عوي.
— سەرىلىك قۇرسا قۋانار ەك تا. اۋىرىپ ءجۇر. سوۆحوزعا كەتىپ ەدى. دارى-دارمەك الام، قارالام دەپ ەرتەڭگى سالقىنمەن شىققان.
— ا... سول اۋرۋ دا اۋرەلەپ قويمادى-اۋ...
— ەركەتايىڭ وقۋعا بارادى دەي مە؟ ءجۇرىپ كەتكەن جوق پا؟ وقىعان دەگەن جاقسى عوي. نەسىن ايتاسىڭ. قۇداي بەرگەن زامان ەمەس پە. تالابىڭ بولسا، قولىڭدى قاعىپ جاتقان جان بار ما؟!
— ە، بۇ كۇنگىنىڭ بالاسى وقۋ ءدامىن بىلەدى دەيمىسىڭ، قۇرداس-اۋ. انشەيىن كوز الداۋ دا ونىڭ اتى. ءۇش-تورت جىل فەرمادا ىستەدىم. ءومىر كورۋ كەرەك دەگەن ءبىر پالەنى شىعاردى عوي. وسى ءبىز، ءوزى قۇرداس-اۋ، باياعىدان بەرى قايدا ءجۇرمىز؟ الدە وقۋ وقىعان جەردەگىلەر ومىردە ەمەس، جۇ ماقتا ما؟ سەنىڭ نە بىلگەنىڭ بار، ءا؟
— ە، ءتايىرى-اي، مەن نە ءبىلۋشى ەم، — دەپ اپام جانىنداعى الا دوربادان داستارقانعا ەسەلەي ىرىمشىك، قۇرت توگىپ جاتىر. ءجۇسىپ قارت تۇسىنبەگەنسىپ قۋلانىپ وتىرعانى كۇلىم-كۇلىم ەتكەن كوزىنەن كورىنىپ-اق تۇر. جانە دە ءبىر عاجابى، بۇ كىسى مەنى دالادا كەزدەستىرسە جالبالاقتاپ، ونى-مۇنى سۇراپ، اقىلداسقانسيدى دا، ۇيىمە كەلگەندە كوزىنە ىلمەي ماردىمسىپ، وسىلايشا وز-وزىنەن ءىسىنىپ جۇرە بەرەدى. و نەسى ەكەنىن تۇسىنبەي-اق قويدىم، اپام دا ادەيى تۇسىنبەگەنسىپ، ءبىر جاعى ءلايلا ەكەۋمىزگە ءتيىپ جاتقانىنا ايىزى قانىپ، راحاتتانىپ ءجۇر. جەنتەكتەي كەسىلگەن توڭزىعان سارى ماي مەن تۇننەن قالعان اششى قۋىرداقتى دا اكەپ داستارقانعا قويدى. اپام قوناقجاي، قولى اشىق ادام. بۇل جاعىنان جەكجات-جۇراعاتىمىز دا كۇنا تاعا المايتىن. ايتسە دە ءجۇسىپ قارتتى سىيلاۋعا اسا ساراڭ ەدى، قازىرگى اقجايساڭدىعىنا تۇسىنبەي دال بوپ وتىرمىن. ءارى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن ەكەۋى دە ەركەنىڭ ۇزاتىلعالى وتىرعانىن اۋىزدارىنا المايدى.
ءجۇسىپ قارت ادەتىنشە شاقپاق قانتتى تىستەۋىكپەن ۇساقتاپ قويعان، بۇرشاقتاي ءار ءتۇيىرىن ءتىلىنىڭ استىنا سالىپ، ىستىق شايدى تەرلەپ-تەپشىپ سوراپتاي باستادى. ماڭدايى قىرتىستانا، جيىرىلىپ جازىلادى. داستارقانداعى باۋىرساقتان، نە قۋىرداقتان ءالى اۋزىنا ءىلىپ تە سالعان جوق.
ءوزىم شاي ءىشىپ بولسام، سابىر ساقتاپ.، ءموليىپ وتىرا الماي تۇرىپ كەتەتىنمىن. اپام دا: «وسى ءۇيدىڭ اكەڭنەن كەيىنگى ازاماتى ءوزىڭسىڭ، سەلتەڭدەي بەرمەي، داستارقان باسىندا ورنىقتى، سالاۋاتتى جان» بولۋىمدى قۇلاعىما سوڭعى كۇندەرى كوپ قۇياتىندى تاپتى. سو دا ەسىمدە. ءجۇسىپ قارتتىڭ مەنىمەن ءىسى جوق، ەسىل-دەرتى شاي، شۇيىركەلەسىپ اناممەن عانا تىلدەسەدى، «ءاي، وسى مەنىڭ قان-سورپا بوپ، ىپشەي-جەمەي بىقسىپ جاتقانىم نە؟ ءبارىبىر مەنى كىسى ەكەن دەپ وتىرعان بۇلار جوق...» ءجۇسىپ قارت ءالى سول شاي قىزىعىمەن بالقىپ، كوزىنىڭ اق ەتى قىزىل تامىرلانىپ قالىپتى. ءلايلا تاباداعى قىزىل شوقتىڭ تابىنا اق قۇماندى قويا سالىپ، ساماۋرىن سۋىن ەسەلەگەلى مايىسا كوتەرىپ دالاعا شىعىپ بارادى. مەن دە ىلەسە ورنىمنان تۇرا بەرگەم:
— ديدارجان، اناۋ تابانى الا كەتشى. ءشايى سۋىپ قالدى عوي. شوق سالىپ اكەلسىن، — دەدى اپام. «ماعان ءجۇسىپ قارت كۇلىپ كەتسىن دەگەنى عوي. ايتپەسە شوق سالعىشتى «الا كەتى» نەسى؟ ابىرويىمدى توككەندە نە تاپتى؟ سونداعىسى قوناقپەن «شارۋاشىلىق ءجايلى سويلەسپەيسىڭ» دەپ وتىرعانى. مەيلى عوي. كوپ بولسا: «بەكتاستىڭ بالاسى شوق اكەپ، قازان-وشاققا ارالاسىپ جۇرەدى ەكەن دەر» قايىرىلىپ اپاما قاراماستان شوق سالعىشتى الدىم دا شىعىپ جۇرە بەردىم.
تابانى قازاندىق جانىنا قويىپ، ساماۋرىنعا اعاش ساپ وتىرعان ءلايلانىڭ قاسىنا كەپ تۇرمىن. و دا مەنىڭ ماناعى اشۋىمنان قايتىپ قالعانىمدى سەزىپ، بۇلدانا ۇندەمەيدى. ويىندا جالىنا ءتۇسسىن دەگەندەي دە، ەسە الۋ جوق ەمەس سياقتى. قاباعى ءتۇيىلىپ كەتىپتى. ساماۋرىننىڭ قاقپاعىن اشىپ، قازاننان سۋ قۇيىپ جاتىر.
— ءلايلاشتاي... ا، ءلايلاشتاي، — دەپ يىعىنا قولىمدى ساپ ەدىم ەركەلەتە، بۇرعانداي جۇلقىنىپ قالدى.
— مەنى... مەنى تاعى دا كەلەمەجدەمەكسىڭ عوي، ا؟ ايتتىم عوي... ايتقانىم ايتقان، بىزدەر سىزدەردەي بولمايمىز.
— ءجا... ءجا، بولماي-اق قويىڭدار! تەك ماعان رەنجىمەشى. مەن سەنى قۇتتىقتاعالى وتىر ەم. اناۋ سۇمەلەك كەلدى دە، — دەدىم ەڭكەيە قۇلاعىنا سىبىرلاپ، — ءسوزىمىزدى ءبولىپ كەتتى عوي. قۇتتىقتايمىن سەنى كامەلەتتىك اتتەستاتىڭمەن! وقۋ بىتىرگەن كۇنى ساعات اپەرەم بە دەپ ەدىم. تارس ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. كەشىر سەن مەنى...
ول اپام سياقتى قۇلاعىنىڭ ءۇستىن جاۋىپ تۇرعان شاشىن تۇزەپ، كوزىنىڭ استىنان سۇزە، مەيىرلەنە قارادى.
— قۇتتىقتايمىن سەنى، ءلايلاش...
سەنىمسىزدىك وتى «جىلت» ەتتى. كوزى تايقىپ كەتتى. ءبىر ءسات ءتىپتى ول مەنى اياعانداي. تەرىس قاراپ تۇر. جاۋىرىنى ءبىر ۋىستاي بوپ، كىشىرەيە تۇسكەن.
— ءلايلاش... ساعان نە بولدى؟ ءلايلاش، قويشى. ەندىگارى بار عوي سەنىمەن تالاسپايمىن. جىل.. لاماشى تەك. — ءۇنىم دىرىلدەپ، ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم بوساعانداي. — كەرەك پە... قالاعا بارعاندا ساعان دارىگەر-اپايىڭنىڭ كيىپ جۇرگەنىندەي قارا كوزىلدىرىك، وكشەسى بىزدەي تۋفلي اكەلەيىن ا؟ نە كەرەك، ايتشى؟.. — دەدىم بەتىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ. «ال، بۇل قىزداردى ءتۇسىنىپ كور. قيت ەتسە جىلايدى».
— وۋ، ءلايلا! شايىڭ قايدا؟ — دەگەن اپام داۋسى شىقتى ىشتەن. ءلايلا ساسقالاقتاي اسىعا قالدى.
ساماۋرىندى كوتەرىپ اپارىسپاق بوپ ەدىم، ءلايلا بەرمەي ءوزى الدى. اۋىل ادامدارى ەركەكتىڭ ساماۋرىن كوتەرىپ، شەلەكپەن سۋ اكەلە جاتقانىن كورسە كۇلەتىنى بار عوي. ءلايلا سونان ساڭتاندىرعان سياقتى.
اۋلانىڭ ورتاسىندا قاققان قازىقتاي جاپادان-جالعىز تۇرىپ قالعانىمنان ىڭعايسىزدانىپ، جالتاقتاپ قالدىم. توڭىرەكتە جان كورىنبەيدى. توبەسى ءالى جابىلا قويماعان جاڭا ءۇيىمىزدىڭ تەرەزەسىنەن كىرىپ-شىعىپ اق ءتوس قارلىعاشتار قالىقتاي ۇشىپ ءجۇر. ءلايلانىڭ ارتىنشا كوپ كەشىكپەي مەن دە ۇيگە كىردىم. اپام تىجىرىنا، جاقتىرماي قارادى. قادىرمەن انامنىڭ قازىرگى كوزىنەن«ايىپتاۋدى دا اڭعارعاندايمىن. «ءالى بالا، وسى ءۇيدىڭ زىڭگىتتەي جىگىتى-اۋ، قارىنداسىمەن بىرگە قازان-وشاققا ارالاسىپ بوپ جۇرگەنىن. ۇياتسىز نەمە...» دەپ، ءتىپتى مەن ءۇشىن نامىستاناتىن دا ءتارىزدى. بۇنىڭ ءبارىن دە بايقاماعانسي، بەيقام قالىپتا توردەن تومەن، ءجۇسىپ قارتتىڭ جانىنا كەپ جايعاستىم. و دا قوزعالاقتاي، قالپاعىنىڭ استىنان كيىپ جۇرگەن قارا بارقىت نوعاي تەلپەگىن جاڭا كورگەندەي قولىنا الىپ، جابىسقان قىل-قىبىرىپ تازالاپ، شۇڭكيىپ وتىر. «قاپ بالەم سەن قارتتى ما؟! تۇرا تۇر... ماشيناڭمەن پىشەن ءتۇسىرىپ بەر دەپ ءبىر كەلمەي قالارسىڭ. مونتانسي قالۋىن شىركىننىڭ،...» ىشتەي قىجىلداعانىم بولماسا پالەندەي سىر بەرىپ، كۇڭكىلدەي قويعانىم جوق. مانادان بەرى ەلەۋسىز، قاعاجۋ قالماقتاي تۇقىرايىپ وتىرعانىمدى دا ەندى عانا انداعاندايمىن. ءوزىمنىڭ قازىرگى بيشارا كۇيىمنەن قاتتى شيرىعىپ، ءبىر سەلت ەتىپ ويانعانداي بولدىم. Mىنay كىسىمسىپ، تاناۋىن كوككە كوتەرگەن ءجۇسىپ قارتتى ۇيدەن قۋىپ شىقسام قايتەدى. كىمنىڭ شاڭىراعىندا وتىرعانىن ءبىلسىن دەگەن دە وي كەلدى. «بۇعان اپام نە دەيدى؟» اپام ارينە مەنىڭ ماڭدايىمنان ول ءۇشىن سيپاي قويمايدى جەر شۇقىتتىڭ. دۇشپانعا تابا ەتتىڭ»، — دەپ الا جونەلەدى. كوزىم اپاما ءتۇستى. ول شىنىندا دا قوناقجاي. جەلدەي ەسىپ ءجۇر. ءوز باسىم ءجۇسىپ قارتقا بۇلاي جالپىلداي قويماس ەدىم.
— الگى اششى سۋعا قالايسىز، جۇسەكە؟ — دەپ اپام اراق تا بەرمەك بولعان، ازار دا بەزەر جۋىتپادى.
— ويباي، اتىن اتاما. قۇدايىم ساقتاسىن...
ءىشايدان كەيىن ەت تە كەلدى. ەتكە تويىپ ابدەن بابىنا كەلگەن قارت بارىمىزگە سىپىرا اقىل ايتىپ، كوسەمسىپ كەتتى اسىرەسە شۇيىلگەنى مەن بولدىم. ول ءجۇرىس-تۇرى سىمنان ناعىز جىگىتتىك» تۇك تاپپاي-اق قينالدى. «قىز دا بولسا ءلايلانىڭ مەنەن ەستى ەكەنىن، ومىرگە «وي كوزىمەن» قارايتىن ۋاعىمنىڭ جەتكەنىن ايتا كەپ:
— تىم اڭقاۋسىڭ. ورىندى-ورىنسىز اڭقىلداي بەرەسىڭ. جالاڭاش باتىر بولمايتىنى سياقتى، دالاڭداپ جۇگىرۋمەن ناعىز جىگىت اتالمايسىڭ. قۋ بولساڭ عانا كەرەكسىڭ ەلگە، — دەدى سۇق ساۋساعىن جوعارى شوشايتا، قاسىن كەرىپ.
— اعاتاي-اۋ، قۋلىقپەن جۇرگەندە قاي ۋاقىتتا ءومىر سۇرەم؟!.
ءلايلا مىرس ەتىپ، قىمسىنا اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەي سىرت اينالدى. ءجۇسىپ قارت جاعاعا شىعىپ قالعان بالىقتاي اۋا قارمانىپ ءبىر نارسە ايتپاق بولدى دا، اۋزىنا ەشتەڭە تۇسپەدى مە، قوزعالاقتاي توقتادى. اپام ەستىمەگەنسي:
— ءلايلا، قولعا سۋ قۇي. سۇلگى قايدا؟ — دەدى.
— ءقازىر، اپا،.. سۇلگى مىنە.
— شاي قوي سونسىن.
— قوي ويباي... قاجەتى جوق. ءالى سوۆحوزعا سوعۋىم كەرەك. راقمەت. الدا رازى بولسىن، — دەپ ءجۇسىپ قارت باتا قىپ، اس قايىرعاننان كەيىن-اق جينالا باستادى
تەرلەپ-تەپشىپ ۇيدەن شىقتىق. ءجۇسىپ قارت شويىنداي aۋىر كەبىسىن سۇيرەتە، ماڭعازدانا، توڭىرەككە كۇن caپ قارادى. اتىن قازىقتان شەشىپ اكەپ، كولدەنەڭ تارتتى. تىزگىندى قولىنا الا بەرىپ، ۇمىتقانى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي ەڭسەلى ۇيگە قاراپ ىركىلدى. اتىن قازىققا قايتا بايلاپ جاتىر. توبەسى جابىلا قويماعان ءتورت بولمەلى ۇيگە سۇيسىنە:
— پاي... پاي!.. ساۋلەتتىسىن شە؟! ساۋلەتتى-اق... Miنe، باسپانا!.. قۇرداس... قۇرداس ايتقان شارۋا جان. اكەڭ دە مەن سياقتى جالقاۋ عوي. ەل امان، جۇرت تىنىشتا اۋىرىپ جۇرگەنى اناۋ. كوردىڭ بە، ديدار، قوراجايعا دەيىن جىلان جالاعانداي جۇتىنىپ تۇر. شارۋانى قالاي-قالاي دوڭگەلەنتىپ تاستاعان، ءا؟
قايدان كەلە قالعانىن بىلمەيمىن، اپام جانىمىزدان تابىلا كەتتى. ول ءجۇسىپ قارتتىڭ اينالسوقتاپ، بىردەن اتتانباسىن بىلگەندەي جايباراقات. جەڭسىز جاسىل كامزولىنىڭ ىلگەگى تۇتاس تۇيمەلەنگەن، ءبىر جاققا جۇرگەلى جينالعانداي جاۋلىعىن دا تارتىن الىپتى.
— قالاي، قۇرداس؟
— ءايبات... ءايبات ەكەن. ەنشاللا عۇمىرلىق ءۇي بولادى، قۇرداس. ءوسىپ كەلە جاتقان بالاڭىز بار...
— ە، ايتەۋىر وسىلار ءۇشىن عوي.
— ۇساق مالداردى دا ازايتقانسىز با؟! ءۇي ىرگەسىنە الما اعاشىن وتىرعىزعانبىسىز؟ — دەپ ءجۇسىپ قارتتىڭ تىمىسكى كوزى سىرعىپ توڭىرەگىنە تىمتىنە قارايدى.
— ءيا... ازداعان قىستىق كارتوپ، قيار، اسقاباق تا سالىپ ەم. شىعىمى جامان ەمەس سياقتى. اسقاباق، قيارلارىم قول تاستاي باستادى. جەر تىرناپ كىم كورىپتى... بايقاسا... الدىڭداعى مالىڭنىڭ ءوزى جەر ەكەن عوي، قۇرداس-اۋ.
— دۇرىس ايتاسىز، قۇرداس... البەتگە... ءالى دە بىلمەستىگىمىز از ەمەس، ءيا. دۇرىس ايتاسىز... ەكى اتتام جەردەن ءوتىپ جاتقان وزەن سۋىن پايدالانىپ، مىناۋ كەڭ دۇنيەنى يگەرۋگە جوعىمىز راس. بەك جالقاۋمىز... مىنە... ديدارلاردىڭ ءجونى بولەك. بۇلار جەرىمىزدىڭ ناعىز يەسى. — ءجۇسىپ قارت مەنىڭ ارقامنان قولپاشتاي قاعىپ-قاعىپ قويدى.
— تەنتەك بوپ تۇر عوي. كىم ءبىلسىن بۇلاردى.
— بالالىق دەڭىز... بالالىق. ءالى-اق زەڭگىتتەي جىگىت بولادى. ورىندى ايتاسىز. تەنتەك. — وسى قوناعىم ماعان اۋىلدىڭ باتاگوي شالدارىنان گورى وقىعان، ەسكىشە حات تانيتىنداردىڭ ساناتىندا ءبىلىمدار سانالاتىن. جانە دە ونىڭ ءبىر باقىتتىلىعى سونى ءوزى دە سەزەدى. «ورىندى... البەتتە... دۇرىس ايتاسىز... ءايبات...» دەپ سويلەۋى دە سىرتتاي جىلتىراي بەرۋگە تىرىسۋىنىڭ بەلگىسى. كوبىنە قاتارىنان قاعاجۋ، سوۆحوزدىڭ بەتكە شىعارلارىنا جاقىن ءجۇرۋىنىڭ دە نەگىزى وسىندا. «كىشىپەيىلدىك پەن ءبىلىمدارلىق قارنى توق، قالتاسى قالىڭعا عانا جاراسادى. مادەنيەتتىلىگىنەن نە پايدا ايىنا ءۇش قوي سويىپ جەي الماساڭ»، — دەگەنى جانە بار جۇسەكەڭنىڭ.
— ە، قۇرداس-اي، ءبىر باي ايتتى دەپ ەدى قويشىسىنا: مەن وسى ەتتى جەيىن دەپ جەيمىن بە. ەل جەپ جاتقانسىن عوي امالسىز...» سول ايتقانداي جەر تىرنايىن دەيمىن بە، بالالار ءۇشىن دە بىزدىكى. قۇرداسىڭ ەكەۋمىز مۇنى قايدا اپارامىز. اپارساق تا ونداعىلار الماس، ءا؟!
اپام دا سىلق-سىلق كۇلىپ الدى. ءجۇسىپ قارتتىڭ جىمىسقى جۇزىنە كوز تاستاپ اپ، سابىرلى قالىپقا ءتۇستى. ۇيدەن كوپ ۇزاپ، قىدىرا الماي جۇرگەنىن دە شارۋا-جايعا تىرەپ، اكەمنىڭ اۋرۋلىعىن، ءبارى وزىنە اۋىر ەكەندىگىن ايتتى. ارينە، وسى كۇنگىنىڭ بالاسى شارۋاعا «قىرسىز» عوي دەپ تە سالدى. شەتتەرىنەن شىلتيگەن بىردەڭە. ادالسىنىپ شىعا كەلەدى. اناۋ وزدەرىندەي تراكتوريست ساپار دەگەن جىگىتتىڭ التى بولمەلى ءۇيى، مالى بارىن ايتىپ، قاتتى تاڭدانىستى. «مىنا بىزدىكى دە اناۋ ەرتۇرلى سياقتى جالاڭ اياقتىڭ سەرىسى عوي. وندا ايتەۋىر سىلدارلاعان ءتىل دە بولسا بار. بىزدىكىندە و دا جوق» دەي كەپ:
— جۇسەكە-اۋ، اتا مەن انا بالاسىنا پانا جاساپ، تۇرمىسىن جەڭىلدەتىپ كەتسەم. ءوزىم كورگەن ميحناتتى ول كورمەسىن، سەزبەسىن عوي. باسقا نە دەيسىڭ.
— يە... ونىڭ تابانىنا كىرەر شوگىر، مەنىڭ ماندايىما قادالسىن دەيدى دە اتا-انا.
— سوزدەن ءسوز شىعىپ كەتكەسىن عوي، جۇسەكە... — اپام اڭگىمەنى نەگە سوزىپ بارادى دەگەندەي ەدىم. ەندى اڭداسام؛ ول ءسوزدىڭ ىڭعايىن باققان ەكەن عوي. ءجۇسىپ قارت تا ءۇتىرلى جەردەن ۇستاتا قويسا... — مىناۋ ۇيگە ءۇش-تورت بۇرىستىق اعاش كەرەك بوپ، قينالىپ تۇرعانىمىز، جۇسەكە. وسىعان قول ۇشىن بەرۋگە قالايسىز؟
— ويباي... وي، قۇرداس-اي... عافۋ ەت ەندى... ال، ەندى بۇ جاعىنان ەھ... — ول تىزگىندى تارتا ۇستاپ، اتىنا جەپ-جەڭىل قونىپ الدى. تاماعىن كەنەي بەردى. قينالعان سيدى. — بۇ جاعىنان ۇياتتىمىن، ءيا... بەرە المايمىن. جاۋاپكەرشىلىك دەگەن، قۇرداس-اۋ، جامان عوي...
— اقشاسىنا بولسا دا...
— ويباي-ay، بولسا سىزدەردەن اياعانىمدى يت جەسىن قايتەيىن ونى... — ءجۇسىپ قارت ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتىپ تۇر. ونى ءوزى دە سەزەر ەمەس. بار نارسەنى جوق دەگەننىڭ قيىنى-اي. — — سول فەرمانىڭ مەڭگەرۋشىسى بولۋدىڭ ءوزى مەنى ابدەن تويدىردى-اق. ەڭ ارعى توركىنى فەرمانىڭ سيىرى سۇزسە دە، ۇياتى ماعان قالادى. ايتپەسە قايتەيىن بەرمەي...
اپاما كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. ول مىسقىلدى قاراسپەن ءجۇسىپ قارتتى ابدەن ساستىرىپ، تۇيىققا تىرەپ تۇر ەكەن «بۇرىستىق اعاش سۇراعانى نەسى؟ ول وزىمىزدە دە بار ەمەس پە؟» دەگەن وي كەلدى ماعان.
— ءجۇسىپتىڭ اۋزىنان شىققان قاساڭ ءسوزدىڭ ءوزى سۋعا تۇسكەن تۋلاقتاي بىلبىراپ، ابدەن ءيى قانعانداي جۇمسارىپ شىعۋشى ەدى... ءاي، ساستىردىم-اۋ. بۇ قۋ اياقتان ەشتەڭە الا الماعان ادامنىڭ ءوزى رازى بوپ قايتاتىن عوي، — دەدى اپام توبەسى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان شوشاڭداپ، ۇزاپ بارا جاتقان ءجۇسىپ قارتتىڭ ارتىنان قاراپ تۇرىپ. ونىڭ سول جاق يىعىنا ەركەلەي اسىلعان ءلايلا:
اپام دا قىزىق... بەرمەيتىنىن بىلسەڭ.. ۇيدەگى بۇرىس جەتەرلىك. بار تۇرا سۇراعانى نەسى؟! ءتىپتى ادامنىڭ نامىسىن كەلتىرىپ، — دەدى بۇرتاڭداي.
— لايلانىكى دۇرىس... وزىمىزدە جوق بولسا ءبىر ءسارى. بار عوي. ارتىقتىڭ كەرەگى نە؟
اپام ەكەۋمىزدى قولتىق استىنا الا قۇشاقتاپ:
— ە، بالاپاندارىم-اي، — دەدى كۇلىمدەي. — مەن قازاقتان بەرەدى دەپ سۇرايىم با؟! بەرمەسە كەيىن ءوزى سۇراعاندا بەتىنە شىركەۋ بولسىن دەيىم دا...
سەگىزىنشى تاراۋ
ساسكەلىك اۋعان شاق. ايتسە دە كۇننىڭ اپتاپ ىستىعى ءالى قايتا قويماعان؛ اۋادا بەتتى شارپىعان جالىن لەبى بار. كوز ۇشىندا ساعىم بۇلدىرايدى. ۇزاق قاراساڭ: اي قاباق مۇنارالى، ءزاۋلىم سارايدى، نەبىر قاز مويىن ەرتەگى دۇنيەسىندەگى كەمەلەردى كورگەندەي بولاسىڭ. بىردە زورايىپ ساعىم كولىنىڭ بەتىنە قالقىپ شىقسا، ەندى بىردە الگىلەر كومەسكى تارتىپ، جايىلىپ كەتەدى.
مىناۋ تۇيە جون ەكى بەلدىڭ ارالىعىندا وتىرعان ءۇش-تورت ءۇيلى اۋىلعا سالت اتتى، وگىز اربالى، ماشينالى اعىپ-تامىپ كەلىپ جاتىر. ءۇي سىرتىنداعى ماما قازىققا اتتار قاراما-قارسى بايلانىپ؛ ارىرەكتە وگىز، تۇيە جەككەن اربالار دوعارىلىپ قالعان ەكەن. قالاداعىداي شوپانداردىڭ «موسكۆيچ»، «ۆولگا» ماشينالارى وزىنشە ءسان تۇزەپ، انالاردان الابوتەن ارۋاقتىلىعىن سەزدىرە ورتاداعى التى قانات اق ۇيگە يەك سۇيەپ، قازداي ءتىزىلىپتى.
اۋىلدان تومەن ىلديدا قازان كوتەرىلگەن سياقتى. بەس التى وشاقتىڭ وتى كورىنەدى. قىناما بەل اق كويلەك، قارا ماقپال كامزولدى كەلىنشەكتەر قىلانداپ ءجۇر. ىرگەسىندە مەن تۇرعان ءۇيدىڭ سىرتىنان سالت اتتىلى ەكى ايەل ءوتتى.
ءبىرى جاستاۋ دا، ەكىنشىسى كەكسە، ەتشەڭدى ەكەن. اڭگىمە قىزۋىنا ابدەن بەرىلگەندەرى سونشا، ەرىندەرىن سىلپ ەتكىزىپ قويىپ، ساڭىراۋعا سويلەگەندەي ساڭگىرلەي تۇسەدى. ەرىكسىز قۇلاق ءتۇردىم.
— بەتىم-اۋ، ول ءتورت اتادان قوسىلار... ىلىك-شاتىسى بار ادام عوي.
— ە، قۇداي-اي، — دەدى ەركەك داۋىستى ايەل. اتتان ءتۇسىپ، ماما قازىققا بايلاپ جاتقان سياقتى. «ءتا، ءتا» دەپ قويادى. ەتجەڭدى، كوكسەسى بولۋى كەرەك. — قازىقباۋ شالىپ....ە ءسويتىپ...
ءسوزىڭ اۋزىڭدا، جەڭەشە. ايتا بەر. يە؟..
قۇداي سولار ءبىر ءجون-جوسىق بىلەدى دەپ پە ەڭ. ەركەك جارىقتىققا كۇلە قاراساڭ-اق بولعانى... ەمەكسىپ...
— اي، جەڭەشە-اي... يا... يە؟.. — كەلىنشەكتىڭ قىلىعانى كۇلگەنى ەستىلەدى.
— يباي-اۋ، ەركەك بىتكەننىڭ ءبارى سول. جىلى ۇشىراي قارادىم دەگەنشە پالەگە قالدىم دەي بەر. ءبىزدىڭ قاي كەزدە قولىمىز بوساپ، ەل قاتارلى دەمالىپ ءجۇرمىز. مالدى جايلاپ، قيسايعانىم سول ەدى؛ كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. قاي ۋاق ەكەنىن بىلمەيىم؛ اعاڭ جىلقىدا بولاتىن... بىرەۋ تۇرتكى دەپ، ىعىستىرادى..
يە؟..
— جىلقىدان قايتقان اعەكەڭ ەكەن دەپ: «تەكە ساسى ماي ءارى جاتشى» دەمەيمىن بە ۇيقىلى-وياۋ... — ولار ءۇيدىڭ ىرگەسىندە تۇرعان مەنى اڭداماعان ەكەن. كورىپ قالىپ:
— كوتەك!.. — دەدى ەتجەڭدى، ەركەك داۋىستىسى اۋزىن قولىمەن كولەگەيلەپ. جاس كەلىنشەك اياعىن سىپىلداتا تەز-تەز باسىپ، وتە شىقتى. كوزىن تومەن ساپ بارادى. ءوڭدى ەكەي.
ارعى شەتكى... بوز ۇيدەن سارى ايەل شىعىپ، قوناقتار دى كۇتىپ الدى. جاڭاعىلاردىڭ اڭگىمەسىن ادەيى تىڭدا عانداي بولدىم-اۋ دەپ ەندى قىسىلا باستادىم. توڭىرەكتە مەنىڭ ونىمدى بايقاعانداي جان جوق ەكەن. قازاندىق باسىنداعى ايەلدەردىڭ ءوز قىزىقتارى وزدەرىندە؛ سىقىلىقتاپ كۇلگەندەرى ەستىلەدى. كۇن شىعىس بەتتەگى ءۇيدىڭ تاساسىنان ءۇش-تورت قويدى ءبىر بالا قۋالاپ شىقتى. تويدىڭ مالى سياقتى. قازاندىقتان ارىرەكتە كۇي بەڭدەپ جۇرگەندەر كورىنەدى. بالا سولارعا قاراي قايىر مالاي باستادى. ورتاداعى ۇيدەن ەكى-ۇش جىگىت شىققان؛ ولار دا بالاعا ىلەسىپ، ءبىرىن-بىرى يتەرىپ، شالىپ قاپ ويناپ بارادى. بىلەكتەرىن ءتۇرىن العان. «مىنالار مال سويىپ قارىق قىلماس».
ات ءدۇسىرى كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى. جيرەن قاسقا مەن جالدى، قارا كوك مىنگەن سارسەن مەن ەرتۇرلى. تەپەكتەتىپ كەلىپ قالىپتى. ەزۋلەرى قۇلاقتارىندا، ىرجالاق-ىرجالاق ەتەدى. الگىندە ماعان: «ءجۇر، مىناۋ توبەنىڭ استىنداعى اۋىلدان ات ءمىنىپ قايتالىق. تانىسىم بار» دەپ ەدى، ەرمەدىم. سونىسىنا وكىنسىن ەندى دەگەندەي ەكەۋى ونسىز دا باسىمەن الىسىپ، بوي بەرمەي تۇرعان اتتارىن تەبىنىپ-تەبىنىپ قالىسادى. تىزگىندەرىن شىرەنە تارتىسىپ، بيلەتىپ جىبەرەدى.
— نە قاريسىڭ، قاريسىڭ،
قاران كوزىڭ تالدىرعانشا
شاقىرىپ نەگە الميسىڭ، ديدار»، —
دەدى ەرتۇرلى تاتارشا اندەتكەن بولىپ.
— سىزدەرگە قاراپ تۇرعانىم عوي.
— يە... سەنەدى دەگەن... سوق... ايتاسىڭ-اۋ. ءاي شوشقا-اي، — دەدى سارسەن ەرتۇرلىعا قۋلانا كوزىن قىسىپ.
— كوكپارعا ما، الدە مۇشەگە مە؟ قايسىسىنا قاتى ساسىڭدار؟ — سارسەننىڭ ءازىلىن ەلەمەي، قارسى سۇراق قويدىم. ونىما بريگاديرىم قيتىقتانىپ قالىپتى.
— ھە؟.. ساعان ءبارى ءبىر ەمەس پە؟! و، ناقۇرىس...
— نەگە ءبارىبىر. «بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر» دەگەن. كورشى سوۆحوزدان دا جىگىتتەر كەلىپ جاتىر. ولارعا ەكەۋىڭ ءجۇرىپ مۇشەنى دە، كوكپاردى دا بەرىپ جىبەرسەڭدەر بريگادامىزدىڭ نە بەدەلى قالادى.
— ءجا، كورەرمىز. قايراماي-اق قوي. ءجۇر، ەرتۇرلى، اتتى بايلالىق، — دەدى سارسەن قاباعى تۇكسيە. وزدەرى ويلا نىپ قالدى. ات مىنگەننىڭ راحاتشىلىعى شامالى، قايتا ۇلكەن بەينەتى بار ەكەن عوي دەسكەندەي، كوڭىلسىز كەتتى.
دالادا كوپ تۇرىپ قالعانىمدى ەندى سەزگەندەيمىن. ىڭعايسىزدانا ىشكە كىردىم. جىگىتتەر قىزارا ءبورتىپ، ءوزدى-وزى اڭگىمەگە كەتىپتى. ءبىرىن-بىرى تىڭدامايدى. توردەگىلەر كوكەسىنىڭ ۇيىندە جاتقانداي قولتىقتارىنا ءبىر-بىر كوپشىكتى جۇمارلاي باسىپ، قيسايىپ قالعان؛ قىل مويىن، الما اعاشتىڭ تۇبىرىنەن ويىپ جاسالعان قوڭىر ءۇندى قازاق دومبىراسى دا ءوز ورنىنان اداسىپ قالعان داي، جەتىمسىرەپ ەسىك جاقتا تۇر. كوپكە دەس بەرمەي كوكىرەك قاعىپ، داستارقاندى بيلەپ وتىرعان الماتىدان كەلگەن قالقان قۇلاق سارى جىگىت ەكەن. مىقتى ورىندا ىستەيدى-مىس. توي يەلەرى، اسىرەسە، ءجۇسىپ قارت قۇرمەت تۇتاتىن كوڭىلى وياۋ جىگىت كورىنەدى. «قىز بەرىپ وتىرعان قۇدانى رەنجىتۋگە بولا ما»، — دەپ جەرگىلىكتى قىزبالار وزدەرىن تەجەي ۇستاپ، دۇڭك ەتپە دويىرلار «اششى سۋدى» قىمىزشا ءسىمىرىپ جاتىر. ساپار دا قىپ-قىزىل، ءبىر بۇرىشتا ءبۇرىسىپ وتىر ەكەي. «قايدا ءجۇرسىڭ» — دەگەندەي اليا قارادى. ونىڭ جانىندا ورىن بولماعانسىن مەن دە تابالدىرىققا تاياۋ ساماۋرىن تۇبىنە، توقىمعا ءبىر تىزەرلەپ جايعاستىم. تويدا تورگە شىقپادىم دەپ كۇي تاڭداپ جاتۋعا بولا ما.
— اناۋ كەش كەلگەن جولداسقا شتراف قۇيمايمىسىڭدار؟! سونسىن اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتقىزامىز، — دەدى الگى قالقان قۇلاق. جانىنداعى ماڭدايى تايقى لاۋ، كەرتەش مۇرىندى، كوزىلدىرىكتى دە قالقان قۇلاق ەكەن. جولداسى كورىنەدى، اقىن دەيدى. ول اناداي اڭگۇدىك ەمەس، سابىرلى؛ بىردەڭە ايتسا قىز سياقتى قىسىلىپ، قىزارىپ كەتەدى. جولداسىنىڭ قىلىعىنا كۇيىپ، جەر بوپ وتىرعاندىعىن تانىتا كۇڭكىلدەپ قويادى. بۇ جولى ول داۋسىن ەستىرتە.
— قوي... ۇيات قوي. توي جاڭا باستالىپ كەلەدى. ءىشۋ قايدا قاشادى. جۇرەك جالعاپ شاي ءىشسىن. دالادان كەلدى عوي، — دەدى.
— تويعا بارساڭ تويىپ بار» دەگەن. Ac ىشكەلى جمينالعانىمىز جوق.
— ە، جاڭا عانا ءوزىڭ «ەستىپ جۇرگەن ءانىمىز. كۇي دەگەن نە؟! اڭگىمە تىڭدايىق دا»، — دەپ ايتقىزبادىڭ. ەندىگىڭ نە؟
— تۋ... ۋ، وسى اقىندار-اي. كوڭىلشەكسىڭدەر-اۋ. اناۋ قۇرقىلتايدىڭ بالاپانىنداي بۇرىسكەننەن نە اڭگىمە كۇتۋگە بولادى. ال، ايتشى سەن؟! نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەدى ول ساپارعا قاراتا يەك قاعىپ.
مەنسىنبەي اۋىزدان قاعىپ وتىرعانىنا مىنا كۇن قاقتى، قوڭىر جىگىتتەردىڭ ءۇنسىز شىداپ، ءمىزباقپاۋلارىنا ءبىر جاعى تاڭدانسام، ءبىر جاعى نامىستاندىم. سىيلاۋدىڭ اتى وسى دەپ مىجىرايىپ قالا بەرۋگە بولمايدى عوي. ول — قوناقجايلىق ەمەس، ەزدىڭ ءىسى.
ساپار قانىن ىشىنە تارتىپ العان، سۇپ-سۇر. مۇرنى ءيميىپ، كوزىندە ءبىر وتكىر ۇشقىن وينايدى. اششى مىرس ەتتى ول. ايتسە دە سول وتىرعان كۇيى، ءمىزباقپاي قالدى. مۇندايدا ادام ەرىكسىز بويىن جيناپ الىپ، ءبۇرىستى دەسە جازىلا، جايىلا ءتۇسۋشى ەدى عوي؛ ساپاردا ونىڭ ءبىرى جوق. ءتىپتى ەستىمەگەن سياقتى.
— جاقسى... اڭگىمە ايت دەپ قويمادىڭ. ايتايىن..ولەڭ ايت دەگەندە تايىنباپ ەم. الدىمدى وراپ، اۋزىمنان قاقتىڭىز. ادەپسىز شىعار دەيىن دەسەم، قاراماعا وقىعان جان ءتارىزدىسىز. وقىماساڭىز ەستىگەن شىعارسىز... سوناۋ ءبىر كونە زاماندا ەزوپ دەگەن سىقاقشىل ءومىر كەشىپتى. بىردە دەيدى ەكەن سول: «قاسقىر كوشەمەن كەلە جاتسا ءبىر ەشكى ءزاۋلىم بيىك ءۇيدىڭ توبەسىندە تۇر ەكەن. الگى قاسقىردى كورىپ الىپتى دا بالاعاتتاپتى. ابدەن جەر-جەبىرىنە جەتە مۇقاتىپتى. كۇش كورسەتكەنسىپتى. سوندا قاسقىر:
«ە، ەشەكە-اي، مۇنى ايتىپ تۇرعان سەن ەمەس، اناۋ ورنىڭ عوي» دەگەن ەكەن. سول ايتقاندايىن سىزگە مەنى «قۇرقىلتاي» دەگىزىپ، تايراڭداتىپ وتىرعان قوناقتىعى ڭىز عوي.
تۇسىنسەڭىز جاقسى بولار ەدى-اۋ؛ قايدام، تىم سىرداڭ جالاڭ اياق بالا سياقتىمىسىز، قالاي؟ — دەدى ساپار.
اينالا وتىرعان جىگىتتەر كۇلە ءتۇسىپ، جىم بولىسا قالىستى. تۇيىققا تىرەلگەندەي كۇبىر-سىبىرعا كوشىستى. شاي قۇيىپ وتىرعان اقسارى كەلىنشەك ساماۋرىندى ەسەلەگەلى شىققانسىپ، ءبىر بۇيىرلەي شەگىنشەكتەپ دالاعا بەت الدى. قوناق جىگىت جاۋىعا قاراپ، ءۇنسىز جاتىر. جىعىلعانىن مويىنداپ، ءوز كۇناسىن تۇسىنگەننەن اينالماسپىسىڭ. ءار جەردەن قوناق قىلىعىنا ىرزا بولماعان كۇڭكىل ەستىلەدى. «اۋليە ەمەس قوي. جۇسەكەڭ ايتتى ەكەن» دەپ بۇعا بەرەر جايىمىز جوق. بۇل توي. كوپكە ورتاق قۋانىش. ەركە كەشە ونىڭ قىزى بولسا، بۇ كۇندە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىعى، قوندىرعالى وتىرعان قۇسى. تويدى قىڭىر مەن قيسىقتاردىڭ ءماسليحاتى دەپ ۇقپاسىن. ءوزىنىڭ سوزگە توقتاۋى جوق پا قالاي؟! جەڭىلگەنىن بىلمەيتىن ءبىر مويىن بىلەم. اراق ىشسە نە؟ ءىشسىن... اقىلىن ىشۋگە بولا ما ەكەن؟! وتىر عوي وزىندەي جىگىت. ەل ءداستۇرىن بىلەتىن ادام سوزدەن ۇتىلعاندا نە ولەڭمەن، نە كۇيمەن جاۋاپ بەرەر بولار ەدى؛ بۇ دا، و دا جوق...» وسىنىڭ ءبارىن ەستىپ، تومەن قاراپ قالعان قوناق جولداسى باسىن كوتەرىپ الدى. «ءسال قۇلاق تۇرىڭدەرشى، ءبىر ءوتىنىشىم بار»، — دەگەندەي قاباعىمەن يشارات ءبىلدىردى. تولقىپ، قوزعالاقتاي باستاعان داستارقان توڭىرەگىندەگىلەر سىلتىدەي تىنا قالدى.
— جىگىتتەر، ءوزىمىز ەكشەلىپ، ءبىرىڭعاي كەتكەن ەكەنبىز دە. ارامىزدا اناۋ اس قامىن جاساپ جۇرگەن قارىنداستان باسقا ايەل بالاسى جوق. مۇمكىن سونان دا شىعار؛ تەنتەك سۋدى سىلتەڭكىرەپ جىبەرىپپىز...
شىدامسىز بىرەۋلەر ارادان كيىپ كەتىپ، ءسوزدى ءبولىپ جاتىر. ومىراۋلاپ بولار ەمەس.
— ۋا، شىنىندا قىزدار قايدا؟
— الگىندە عانا جاۋقازىنداي جايقالىپ ءجۇر ەدى عوي.
— ىرگەلەس ۇيدە؟ ولار ءوزدى-وز وتىرعانى ما؟
— وۋ، بۇل تويدىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى قايدا؟
— قىزدار ءبىرىنىڭ-بىرى شاشىن جۇلىپ جاتپاسىن.
— حا، حا، حا...
— جىگىتتەر، قوناق ءسوزىن تىڭداتپادىڭدار عوي. Cابىر ەتسەڭىزدەرشى. قىزدار كەلەدى. تىنىشتالايىق تا، — دەدى ساپار ءىلىپ-قاقپا سوزدەردىڭ ءبىر قالتارىسىندا. شىڭكىل دەگەن داۋسى سالماقتى، نازدى ەستىلدى. «لاۋ» ەتە ءتۇس كەن اڭگىمە بىرتىندەپ بارىپ باسىلدى. قوناق جىگىتتىڭ جولداسى ساپارعا ىرزا كوڭىلدى كوز تاستاپ، باتىلسىزداۋ تاماعىن كەنەدى.
— توي عوي... ارتىق-كەم، بىلمەستىك بولماي تۇرمايدى. ءبارىن جىپكە ءتىزىپ، تارازىلاي بەرمەيىك تە. ونان دا سوناۋ جاققا شىعىپ قالعان ۇلى دومبىراعا — اتادان بالاعا مۇرا بوپ ءوتىپ، عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ ادال مۇنداسى، سىرلاسى، ءسۇيىنىشى سوعان جۇگىنسەك قايتەدى، جىگىتتەر؟! ۇلىقسات ەتسەڭىزدەر... مەن دومبىرانى جولداسىما سىزدەردىڭ اتتارىڭىزدان ۇسىنسام دەيىم.
— ۋا،ۇلىقسات. نە ءسوزى بار ونىڭ.
— تارتسىن.
— ە، ءسويتسىن...
ءبىر ساتتە دومبىرا قولدان-قولعا ەتىپ، تورگە شىعىپ الدى. قوناق جىگىت القا-سالقا ومىراۋ ىلگەگىن ساپ، تۇزەلە وتىرىپ جاتىر. ەكى قاستىڭ اراسىنداعى قوس قىر تىس ءالى جازىلماعان؛ قايتا تەرەڭدەي، قويۋ قاستاردى جالعاستىرار كوپىر سياقتانىپ قالعان ەكەن. كوك تامىرلانعان اپپاق قولىنىڭ ساۋساقتارى سالالى، ۇزىن؛ ءقازىر دومبىرا پەرنەسىنىڭ ۇستىندە بيلەي باستاعاندا ونان ءارى ۇزارا تۇسەردەي كورىندى. ول باپتانا اق كويلەگىنىڭ جەڭىن شىنتاعىنان اسىرا ءتۇرىپ، دومبىرانى قولىنا الدى. ءسال كوڭىلىڭە اقاۋ قالعان ادامنان، جاقسىلىق كۇتە بەرمەيسىڭ عوي. ارى-بەرىدەن كەيىن ونىڭ قولىنان بىردەڭە كەلەدى دەپ ءتىپتى دە ويلامايسىڭ. دومبىرانى كۇيلەپ وتىرعان جىگىت مۇرنىن كەربەزدەنە كوككە كوتەرىپ العاندا، مەن ونان مۇلدە تۇڭىلگەندەي «وسىنىڭ ءوزى اقىماق، ناعىز قۋىس كەۋدە شىعار» دەپ ويلاپ تا ۇلگەردىم.
— ءيا، جىگىتتەر، مەن ماس ەكەم. عافۋ ەتەرسىز، — دەدى ول نەمكەتتىلەۋ. الدە ماعان سولاي كورىندى مە؟!
— ۋاقاسى جوق. توي عوي، — دەپ مەن وتىرعانداردىڭ اتىنان اسا ءمان بەرمەگەنىمىزدى ءبىلدىردىم. جىگىتتەرگە مۇنىم اسا ۇناي قويماعان سياقتى. ءبارى ماعان اليا قارادى. كەيىننىڭ ءتىپتى ىزالى، ءتىسىن شىقىرلاتا قايراعانىن دا ەستىدىم. ايتسە دە... جالپى كوپشىلىك عالاماتتاي شىدامدى عوي؛ ءبىر عاجابى قاتەنى كەشىرۋگە ساراڭ، تىم قاتال-اۋ، و باستا تىزگىنىن تارتىپ، قياستىققا جىبەرمەي قايىرمالاپ وتىرسا عوي مۇنداي كۇيگە تۇسپەيدى، ەركىن تايراڭداتىپ ەسىرتىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەتىپ الا دى دا، توقپاقپەن ۇرعانداي ءبىر-اق توق ەتكىزەدى. مەنىڭ قازىرگى كەشىرىمشىل ءسوزىم، ولارعا تۇرپىدەي ءتيىپ، بەدەلىن تۇسىرگەندەي بولدى؛ وپاسىزدىق ىستەگەندەي كورىندى.
قوناق جىگىت ءوز جاعدايىن ەندى تۇسىنگەندەي؛ كەربەزدىك پەن پاڭدىقتىڭ ورنى بۇل ەمەس ەكەنىن بىلگەن جان ءتارىزدى قىپ قىزىل بوپ كەگتى. ءبىر ءسات دومبىرا پەرنەسىنىڭ ۇستىندەگى سۇق ساۋساعى دىرىلدەپ، يكەمى قاشقانىن اڭداعانداي بولدىم. بۇ دا مۇمكىن ماعان سولاي كورىنگەن شىعار؟! ول جۇرەكسىنە تاماعىن كەنەدى دە: «تۇركەشتىڭ بايجۇماسى — دەدى. داۋسى مۇلدە ەستىلمەدى.
— نە دەيدى؟
— تۇركەش دەيدى مە؟
— نەسى تۇركەشتىڭ؟
— «بايجۇماسى»، — دەپ ەلەڭدەسە باستاعانداردى ساپار قايىرىپ تاستادى.
كۇي ويداعىداي تارتىلمادى. تىڭداۋشىلاردىڭ كوڭىلى تولىڭقىراماي، كەيىنىڭ ءتىپتى قوڭىلتاقسىپ: «باسە، مۇنان نە كۇيشى شىقسىن-اۋ» دەگەندەي جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەندەرى سەزىلدى. ساماۋرىن تۇبىندە وتىرعان كەلىن شەك شىنىاياقتاردى شىلدىرلاتا، داستارقانداعى باۋىرساق، ماي، قۋىرداقتى الىپ جيناستىرا باستادى. دالادان كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن بالاعا شەتىنەن بەرىپ جىبەرىپ جاتىر. Ac اكەلەتىن ۋاق بولعان بىلەم، — داس تارقاندا سوعان ورىن دايىندالىپ قويىلعان ءتارىزدى. قوناق جىگىت تەرشىگەن ماڭدايىن جان قالتاسىنان ورامال الىپ اسىقپاي ءسۇرتتى. جانىنداعى جولداسىنا قاراپ بىردەڭە دەپ ءتىل قاتتى دا:
— « اداي»، – دەدى.
توگىلە جونەلگەن قىزۋ قاندى دالا كۇيى الگى ءبىر ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا قالعان قۇرىس-تۇرىستى جازىپ، سال بوكسەلەنە قيسايىپ-قيسايىپ جاتقانداردى تىرىلتكەن دەي. ءتىرى ارۋاق سياقتى اۋىزدارىن اشىسا ورىندارى نان ورە تۇرەگەلىپ كەلەدى. الگىندە عانا بويكۇيەزدەنە ماناۋراعان قيىق قارا كەزدەرگە ەندى توك جۇگىرگەندەي جىلت-جىلگ ەتە جانىپ، تاناۋ جەلبەزەكتەرى جەلبىرەپ بارادى. وسى ءقازىر وتىرعان جىگىتتەردىڭ ءبارى داستارقان باسىنان ۇزاپ، استارىندا ءبىر-بىر سايگۇلىك ايدالادا قارسى سوققان جەل قۇزعا قاراماي قۇيعىتىپ كەتكەندەي. قاي جارتاستىڭ، قاي وزەننىڭ، قاي بەلدىڭ استىندا تەلمىرە قاراپ جاۋدىر كوزدەر تۇر ەكەن. «اپىر-اي، ولار دا جەتە بەرە اتتان دومالاي ءتۇسىپ: — داريعا، جانىم... كوپ كۇتتىردىم-اۋ... كەشىر... كەشىر جانىم»، — دەر مە ەدى. ءيا، سويدەيدى عوي...
— پا!.. پا!.. جاسا جىگىت!
بارەكەلدى! مىنە، كۇيشى كەرەك بولسا!..
وسىلاي تارتۋ كەرەك!
جىگىتتەر ءبىر ساتتە ءبارىن ۇمىتىپ، جارىسا ماقتاسىپ كەتتى. كۇيشى قوناق تا موينىنان اۋىر ءبىر جۇك تۇسكەندەي جايراڭداپ وتىر. ءتىلى جۇيرىك دوسى دا كوپتەن قالماي ماقتاپ جاتقانداي: قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ سىبىرلايدى دا، ارقاسىنان قاعادى، «حالىق دەگەن دە ءسابي مىنەزدى عوي سىناۋى دا، جۇلدىز بوپ جانۋى دا ءسال نارسەدەن» دەيتىن شىعار. ويتكەنى كۇيشى تەز كەلىسكەندىگىن بىلدىرە باسىن شۇلعيدى مىنانى قاراشى. تۇرىسىن ەسىك اۋزىندا. Ac الدىندا قول جۋعىزعالى ىشكە كىرگەن، ىسقىاياق قارا بالادا ءۇن جوق؛ اۋزىن اشا اڭىرايا قالىپتى. ماناعى قوي قايىرمالاپ جۇرگەن بالا. ەكى كوزى كۇيشىنىڭ قولىندا. داستارقاندى جيىستىرىپ جاتقان كەلىنشەككە كومەكتەسۋدى ۇمىتقان. ءتىپتى ەستىمەيدى. جىلان ارباعان تورعايداي تۋرا كۇيشىگە قاراي بەت الدى؛ قولىندا جەز شىلاپشىن، اۋىر شويىن قۇمان. يىعىنا ورامال اسىپ الىپتى. جىگىتتەردىڭ ءازىل-شىنى ارالاس، قىزىقتاي قاراپ: «قالاي، مۇرات، سەنەن جاقسى تارتا ما ەكەن» دەگەنىنە جاۋاپ تا قاتقان جوق؛ كۇيشىگە ورامال بەرىپ ەلدەن بۇرىن سونىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. ساپار دا ماناعى ءوزىنىڭ قاقتىعىسى نەدەن بولعانىن تۇسىنە الماي وتىرعانداي...
ەت تە جەلىندى. كۇيدى ءان الماستىرىپ؛ قاباق، كىربىڭى دە جازىلىپ قالعان. ءازىل دە ءار جەردەن تۋىنداپ، اعاش اراسىنان سوققان سامالداي جەلپىندىرىپ تاستاپ وتىر.
كۇيشى جىگىت انە ءبىر ءبىز ويلاعانداي اقىماق تا، تاكاپپار دا ەمەس ەكەن. وزىنە بىتكەن ءبىر يت مىنەز بە، قالاي؟ ىلكىدە پاڭدانا كەرگىپ، مەنسىنبەي: «ە، بۇلاردى قويشى»، — دەپ ويلاعان دا شىعار... اياعىن كىم شالىس باسپايدى!.. كىم اداسپايدى؟! ءقازىر مىنە... جارقىلداپ وتىر. اق كوڭىل ادامنىڭ اڭقىلداعى بىلەم ءوزى...»
— جىگىتتەر، قىزدار كەلمەدى! — دەدى دالادان اپتىعا كىرگەن قارا بالا. وعان ىلەسە سارسەن مەن ەرتۇرلىنىڭ باسى كورىندى.
— نەگە؟
— نە جازىپپىز؟ — جىگىتتەر ەلەندەسە، جامىراي سۇرادى.
— «بىقسىپ ۇيدە وتىرۋعا كەلگەنىمىز جوق. شىقسىن وزدەرى. قىزدار پالۋان كۇرەسىن كورگىسى كەلەدى دە. «قىز قۋۋعا» اتتارىن دايىنداسىن»، — دەپ جىبەردى.
— ە، بۇ دا ءجون. شىعالىق، جىگىتتەر. — ساپارعا ىلەسە ورە تۇرەگەلىپ، ءبارىمىز دە دالاعا شىقتىق. كۇن ماناعىدان گورى سالقىن. جەلكەمدەۋ مە، قالاي؟ اۋىل توڭىرەگىنە قارا قۇرا كوبەيىپ، اتتىلى-جاياۋلى ساپىرلىسا باستاعان ءتارىزدى. كۇيەۋدى قالىڭندىعىنا جاڭا عانا اتتاندىرىپتى. ءتۇن جاراسى اۋا اكەلەدى. نەگە ويتەتىنىن تۇسىنبەيىم. وسىنىڭ ءبارى كۇيەۋ مەن قالىڭدىق ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان جوق ما؟ بۇل شىنىندا ومىردە ءبىر-اق رەت بولاتىن سولاردىڭ قىزىعى ەمەس پە.
— ديدار... ەي، ديدار!.. — سارسەن مەن ەرتۇرلى. ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى. «نەمەنەگە كۇلەدى؟»
— ءاي، ديدار... سەن ەركەنى قيمايسىڭ-اۋ دەيمىن ءا؟! بىلدىرمەگەنسيسىڭ... — ەرتۇرلى مىسقىلدى ەزۋ تارتتى. — قيمايسىڭ؟ نەگە؟ سۇيسەم ءبىر ءسارى. مەنىكى تەك ءجاي سىيلاستىق ەدى عوي...» — ءجا، ايتپاي-اق قوي. قىستالامايمىز، — دەدى ول مەنىڭ ويىمدى ءبولىپ، ءوزى سارسەنگە ەرە داراقىلانا كۇلىن جىبەردى. بەتىنە تىكتەنە تۋرا قارادىم.
ونىڭ ەزۋ تارتقاندا ويماقتاي شۇڭقىرلانا قالاتىن ەكى بەتى دە، بەيكۇنا ءسابي كوزى دە، ءتىپتى ءار كەز جىلتىراپ، بۇيرالانا جەلبىرەيتىن اسەم شاشى دا وسى ءسات جيىركەنىش تۋعىزىپ، وزىنىكى ەمەس؛ قولدان جاپسىرىپ، بوياپ قويعام الدامشى جىلتىراقتاي جەكسۇرىندانىپ بارا جاتتى. جازىق ماڭدايىنان تۇسكەن قىر مۇرىنى دا شولاق، ساڭكيە قالعانداي. «ءلايلا مۇنىڭ بىردە-بىرىن كورمەيدى، ءا؟!» دەپ قارىنداسىما دا ىشتەي ىزالانىپ تۇرعانىمدى ەندى عانا سەزىندىم. — ءجا، سۇستانۋىڭدى قويشى-اي. سەن ونان دا اناۋ جازىققا كوز سال. قالاي؟..
كۇرەس پە؟
— ءيا... بۇ كۇندە اقساقالدار جومارت. الدى ەلۋ، ارتى جيىرما بەس سوم جىققانعا. كانە كەتتىك.
اۋىلدىڭ كۇن باتىس بەتىندەگى كوك جازىقتاعى حالىق قوماقتى-اق ەكەن. اسىعا باسىپ سولاي شىققاندار دا از كورىنبەيدى؛ اتتىلى، جاياۋ، توپ-توپ كەتىپ بارادى.
ە، نەسىن ايتاسىڭ. ەركەنىڭ تويى مىقتى بولعالى تۇر عوي.
— مىقتى بايگىگە تۇسپەيسىڭ بە، سارسەكە اقشانى سۇيەم دەۋشى ەڭ. الدە بۇ جەردە وڭايلىقپەن قالتاعا قۇيىلمايتىنىن سەزەمىسىڭ؟
— نەگە كىرجىڭدەي بەرەسىڭ، ديدار؟ ناقۇرىس-اۋ، وسى سەنىڭ ماعان ۇرىناتىن جولىڭ جوق قوي. اقشانى جەك كورسەڭ جۇمىس ىستەمەسەيشى، شوشقا-اۋ. مەن دە وزىڭدەي، اق، ادال ماڭداي تەرىممەن تاۋىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان دا سۇيەتىن شىعارمىن، ونىڭ نە ايىبى بار؟
— مەن ساعان «تاۋىپ جۇرگەن» اقشاڭ ارام دەدىم بە سارسەن؟
— جوق، ءا...
— ەندەشە نەسىنە اقتالاسىڭ؟
ول ۇندەمەي قالدى.
— «سەزىكتى سەكىرەر» دەگەن عوي. — ەرتۇرلى ويىن-شىندى ارالاس ءىلىپ ءتۇستى. سارسەن مۇنداي قاتتى ءازىلدى كۇتپەدى مە، جالت قارادى. ىشتەي تۇيلىگىپ، تىجىرىنا قالسا دا، سىر بەرمەگەنسي: «وي، ناقۇرىستار-اي، وڭبايسىڭدار»، دەدى كۇلگەن بولىپ.
كۇرەس كورۋشىلەردىڭ اراسىنا بىردەن كىرە المادىق. حالىق شەڭبەرلەنە ءيىن تىرەسىپ تۇر ەكەن. ينە شانشار ءبىر بوس جەر جوق. سالت اتتىلاردىڭ ءوزى ۇزەڭگى قاعىسىپ، تىعىلىسا تۇسكەندەرىنە قاراپ، كۇرەستى كورۋدەن ءبىرجولا كۇدەرىمدى ءۇزدىم. ورتادا كىمنىڭ جىعىپ، كىمنىڭ جىعىلىپ جاتقانى بەلگىسىز؛ تەك اۋىق-اۋىق سىعىلىسقان توپ گۋ-گۋ ەتە قالادى.
— سارسەكە، مىنادان بىردەڭە كورىپ جارىتپاسپىز. كوك پارعا بارالىق، — دەدىم. جىگىتتەردى ەلىكتىرىپ، دەلەبەسىن قوزدىرماق بولعانىم عوي. ونىمنان دانەڭە شىقپا دى
— ە، شىنىندا... سويتسەك قايتەدى-اي. — سارسەن ەلپ ەتىپ كونە قالعان؛ ەرتۇرلى قاسارىپ، قىڭىر تارتتى دا تۇردى.
— كانە... ەرىڭدەر سوڭىما. ءۋا، پالۋانبىز!.. — ەرتۇرلىنىڭ وتىرىگى ەكەۋمىزگە دە ۇناپ كەتتى. جول دا وپ-وڭاي اشىلا بەردى؛ ءتيىپ كەتسەڭ ۇستاسا قالعالى تۇرعان، ءبىرلى جارىم قيسىق مويىن پالەقورلاردىڭ ءوزى دە بىزگە كۇلگەن مەن جىلاعاننىڭ اراسىنداعىداي ءبىر الەم-تاپىرىق شىراي كورسەتىپ قالىپ جاتىر.
— پالۋان تابىلدى؟
— و كىم؟
— قايدا؟
— ە، مىناۋ ما؟! دەنەسى بار ەكەن.
— ءيا، تۇلعالى... جاس قوي؟
— دانەڭە ەتپەيدى. جىعىلسا جەر كوتەرەدى...
كوپتىڭ وسىنشا قولپاشتاۋىن ىلكىدە تۇسىنبەپپىن عوي ءتىپتى وعان ءمان بەرسەمشى. «ە، كۇرەستى كورەتىن بولدىق-اۋ ايتەۋىر» دەگەندەي كوڭىلىمدە ءبىر توقتىق بارتىن بايقايىم... كوپشىلىك ەرتۇرلىنى دا، سارسەندى دە كوزىنە ىلمەي، مەنى قاراۋىلعا الىپتى. بەرگى شەتتە تارعىل شاپاندى، يىستەن قالپاق كيگەن ءبىر قارت تۇر. سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ شاقىرادى.
بالام، بەرى... بەرى كەل. نەگە كىدىردىڭ؟ كەل..
مەن بە؟..
— ءيا... ءيا، سەن...
ەندى بايقادىم؛ ورتادا بۇقا مويىن، ءتورباق بىرەۋ تۇر. الگى اق كويلەگىنىڭ وڭ جاق جەڭىن قارا شالبارىنىڭ ىشقىرىنا قىستىرعان، ءبىر قولى جالاڭ؛ جۇپ-جۇمىر يىعىن، بۇلتىلداعان تاس قاۋىنداي بۇلشىق ەتىن كورسەتكەلى ادەيى ىستەگەندەي. سول جاق جەڭىن شەشپەپتى. ءوڭىر ىلگەگى اعىتۋلى، بۇيرالانعان ءتوس ءجۇنى كورىنەدى. ەتەكتى، جالپاق مۇرىنى دا، ىركىلدەك بەتى دە ءىرى. يەگىنىڭ ءوزى كەرەقارىس. تەك توبەسى شوشاق، شوت مانداي ەكەن. «ويباي-اۋ، مەنى وسىمەن شىعادى دەن قالعان-اۋ، ا؟! مىناۋمەن ۇستاسقانشا دارعا اسىلسام شە ەركىممەن. كوتەرىپ الىپ ۇرار بولسا، قولىمنىڭ قايدا، باسىمنىڭ قايدا ۇشىپ كەتكەنىن بىلمەسەىندەر. ولە الماي جۇرگەن مەن جوق. قويىڭدار ءارى تالكەكتەرىڭدى...»
— ءاي، جىگىت، سەنى شاقىرىپ تۇر عوي. — ارت جاعىمداعى ادامنىڭ داۋسىن ەستىگەنىم بولماسا، بۇرىلىپ قارامادىم دا.
— كىم؟
— ءماس... ساعان:.. كىم دەيدى-اي.
— ماڭگىرىپ قالعان عوي.
— قوي مىناۋ كۇرەسىپ ەشتەڭە بىتىرمەس.
— بارساڭشى-ەي!..
ساسقالاقتاي شەگىنشەكتەپ: «مەن ويناپ ايتتىم. كۇرەسەيىن دەگەن ءتىپتى نيەتىم جوق» دەي بەردىم. جاۋىرىنىم شىپ-شىپ تەرلەپ كەتتى. بىرەۋ ارتىمنان تىستەنە، بار كۇشىمەن ىلگەرى يتەرىپ جىبەردى. كۇڭك ەتكەنى دە ەستىلدى.
— نامىسىڭ قايدا؟! — دەپ ەدى؛ ەرتۇرلى ەكەن.
— ويباي-اۋ، مىناۋىڭ كۇرەسپەيىم دەيدى عوي.
ەستىپ قالىپتى. الگى ءبىر شاقپا داۋىس.
— حا، حا؟.. پالۋانعا جارىدىق-اۋ، ءا؟!
— ءۇرپيۋىن...
— جىگىتتەر، قاراڭىزدارشى... ءجىپ... پەرىپ قويىپ جۇرمەسىن. تالتايىپ تۇرىسى كەلىسپەيدى ەكەن!..
اينالام دۋ-دۋ ەتە قالدى: تەمەكى ىسىنان سارعىش تارتقان ءتىس، اشىلعان اۋىز، كەتىك ءتىستىڭ اراسىنان جىلتىڭداي كورىنگەن قىزىل ءتىل، ءاجىمدى تارعىل بەت، جۇمىلىپ بارا جاتقان كوز ءبارى... ءبارى تونە كەپ، تايقي جونەلەدى. باسىم اينالىپ، ءبىر ءسات قۇلاعىم شىڭىلداپ كەتتى.
— تيىشتالىندار... ۋا، حالايىق، تيىشتالىڭدار. ەس تىرتيەدىڭدەر عوي! — شىناشاقتاي اقشۇناق شال قۇلاق تۇبىمدە تۇرىپ شار ەتە قالدى. داۋسى نە دەگەن اششى ەدى؛ ءبىر ءتۇرلى تۇلا بويىم تىتىركەنىپ، ەركىمدى بيلەگەن ۇرەي ىدىراعانداي بولدى. «قارا اعاشتىڭ جاپىراعىنداي وسىنشالىق قالتىراپ ماعان نە كورىندى؟ بالا كۇنىمنەن ۇيرەنگەن كۇرەس ەمەس پە؟! و دا مەندەي-اق ادام». ءوزىمدى-وزىم جىگەرلەندىرىپ، نامىسقا ۇرا باستاعانىمدى سەزىندىم. — شىراق. شىعامىسىڭ؟..
جۇرتتىڭ دابىر-دۇبىرى باسىلماي مىنا قارتتىڭ ەسى اۋىپ ەكىتالاي شىعار دەپ ەدىم، جوق ولاي بولمادى. قۇلاعىنىڭ مۇكىسسىزدىگىن ءبىلدىردى.
— ۋا، پالۋان شىقتى. جىققانعا جيىرما بەس سوم جىبەك ورامال تۇيىلگەن. تاعى كىم بار؟
جوق... تابىلدى عوي. كۇرەسە بەرسىن...
اقشۇناق شال جەتەكتەپ ورتاعا شىعاردى دا، جانىنان قالماي جۇرگەن ەلگەزەك جىگىتكە يەك قاقتى. ول جۇگىرىپ كەپ، مەنىڭ بەلىمە بوستاۋ قىپ بەلبەۋ بايلادى. ونداعىسى پالۋان ءبىر-بىرىنىڭ بەلىنەن ۇستاعاندا قول-ۇشىن باتىرىپ، زاڭسىز ارەكەت ىستەمەسىن دەگەنى عوي. «نامىس قايدا؟.. نامىس قايدا؟» دەپ ءبىر ءۇن... ەرتۇرلى ءۇنى تاعى دا قۇلاعىمدا كۇمبىرلەي باستادى. ۇپ-ۇساق ءدىرىل بويىمدى قىتىقتاي، شىمىرلاتا تۇتاس الىپ بارادى. «تاعى دا قورىققانىم با؟ ءولىم-اي...» — قورعا سىنداي اۋىرلاي قالعان اياعىمدى زورلانا كوتەرىپ، ءداۋ پالۋانعا قارسى ءجۇردىم. اينالا تىم-تىرىس. شىبىننىڭ ۇشقانى بىلىنەردەي؛ مۇنىڭ ۋاقىتشا ەكەنىن، ۇستاسىپ بىر-ەكى جۇلقىسقاننان كەيىن تىپتەن كۇشەيىپ، بەلەڭ الىپ كەتەتىنىن بىلەم. «ءقازىر تەك سول ايقاي-ۇيقايدىڭ الدىندا جىعىلماۋ كەرەك...»
مىنا پالۋاننىڭ مۇرىنى ەتەكتى، جالپاق ەمەس؛ كەڭ ىرىكتىگى باتىڭقى ەكەن. «جاسىڭىزدا كوپ توبەلەسىپ نە ەدىڭىز؟ سوققىدان بولعان-اۋ، شاماسى. ايتپەسە نەدەن؟» دەپ ءبىر ءسات سۇراعىم دا كەپ كەتتى. ونىڭ مىسقىلدى ەزۋ تارتىپ، توڭىرەككە تاكاپپارلانا قاراعانى بۇل ويىمدى جۋىپ-شايىپ، جىنىمدى قوزدىردى: «قاراي كور، ءتىپتى بالاسىنادى-اي. ءوزى كەپ ۇستاسىن بەلىمنەن؛ جىعىپ ۇلگەرەم عوي. كىشكەنتاي دا بولسا تايراڭداپ قالسىن دەپ ماعان كەڭشىلىك جاساعان سيدى ما، قالاي...» قۇلاعىمداعى كۇبىردىڭ دە، ءون بويىمدى بيلەگەن ۇپ-ۇساق ءدىرىلدىڭ دە قايدا كەتكەنىن بىلمەيىم؛ دەنەم جەپ-جەڭىل ءبىرتۇرلى قۋانىشتى سياقتى. سوناۋ ءبىر جىلدارى، ۇمىتپاسام ول كەزدە ەكىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن شاعىم؛ كوكەم ويناقشىعان اساۋ اتقا مىنگىزىپ: «انە ءبىر كورىنگەن توبەگە شاۋىپ بارىپ كەلە قويشى. مىنگىز دەپ بولمادىڭ عوي. قۇلاساڭ تىزگىن ءدى تاستا»، — دەدى. «جۇرەگىم لۇپىلدەپ سەسكەنسەم دە ايتقانىن ىستەدىم. وندا دا ناق وسىنداي جەڭىلدىكتى سەزىنىپ، كەشكە دەيىن، الام قوزىعا جۇمساعانشا قۋانىپ جۇرگەم...
— اۋپ!..
و، بارەكەلدى...
جىگىتىم-اۋ، قيمىلداسايشى!
پالۋاننىڭ قولى قاتتى ەكەن. بەلى دە مىقتى. ناعىز قارا قايرات امال نە، ادىسكە جوقتاۋ بويىنىڭ الاسالى عىنان قورىنىپ، بوكسەسىن بۇلتىڭداتا ورلەۋ جەرگە قاراي بۇرا بەرەدى. بار امالى جامباسقا الۋ. سوعان بەيىمدەپ، وڭ يىعىن ىشكە تارتۋمەن الەك. ونىڭ سول ويىن بىلە قويام دا بەلىمدى بەرمەي، اياعىمدى كەيىن تاستايىم. قايىستىرىپ اكەپ، وراپ شالا ما دەپ ەدىم ونى ىستەمەدى. ەندى بىردە جامباسىنا ءتۇسىپ-اق قالعام؛ اياعىمدى سارىشۇناقتىڭ ىنىنە تىعىپ الىپ ابىروي بولعانى.
دۇنيەدە ەتشەڭدى اداممەن كۇرەسپەۋ ەكەن قىزىعى. بەس مينۋت وتپەي كولكىلدەپ، بىرشىپ كەتتى.
ۋا، ءجۇرىپ الدىڭدار عوي!
بولساندارشى...
مىنا ەكەۋى بىر-بىرىنە عاشىق بوپ قالعاننان ساۋ ما؟
— ءاي، شىنىندا سولاي ما دەيىم. قاراشى... قاراشى جۇرىستەرىن، دەپ زەرىككەن كوپ ءىلىپ-قاعىپ كۇلىسەدى. ءازىل قامشى بولدى ما الدە مەنىمەن ءجۇرىپ العانىنا كۇيىنىپ كەتتى مە؛ مانادان اڭىسىن اڭداپ، ارتىق قيمىل جاساماي جۇرگەن پالۋان اياق استىنان بۇزىلىپ، جۇلقا جونەدى. «اي ەندى ولگەن-اق شىعارمىن» دەيمىن ساقتانىپ سويتكەنىمشە بولعان جوق، وزىنە قاراي جۇلقا تارتىپ كەپ قالدى. جالت بەردىم. قايتا اينالىپ سوقتى. ويلانىپ قارسى ارەكەت ىستەۋگە مۇرشامدى كەلتىرمەي، تال شىبىقتاي بۇرالتىپ، بەلىمدى قايىستىرىپ بارادى. جان دارمەنىممەن، جىگىتتەرمەن الىسىپ-جۇلىسىپ جۇرگەندەگى ادەتىمشە، ىشتەن وراي شالىپ كەپ جىبەردىم. كەسكەن تومارداي ول شالقاسىنان گۇرس ەتە ءتۇستى...
اينالا ۋ-شۋ، ازان-قازان. ءوزىم دە اڭ-تاڭمىن. سەنەر سەنبەسىمدى بىلمەي، ونىڭ ۇستىندە، ءالى جاتىرمىن. كەۋدەمنەن يتەرەدى، تۇرمايمىن. «اۋىل اراسىنىڭ اتاقتى پالۋانىن جىققانىم با؟! وسى راس پا؟!» سارسەن مەن ەرتۇرلى جۇگىرىپ كەپ، قولتىعىمنان الدى. كوتەرىپ كەتتى. اقشۇناق شال دا ءبىر جاعىمنان دەمەپ، ارقامنان قاعادى. قولتىعىما قىزىل جىبەك ورامالعا تۇيگەن بايراعىن دا قىستىرىپ ۇلگەرىپتى: كۇلىم-كۇلىم ەتەدى.
— جارايسىڭ، بالام! ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن!
— ءۋا، جاسا جىگىت!
— ديدار... ديدار!
— وركەنىڭ ءوسىپ، كوسەگەڭ كوگەرسىن! — العىس جاۋدىرىپ، شىعارىپ سالعانداردىڭ دەنى ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ ادامدارى. جۇزدەرى جايدارى، قۋانىشتى.
قاتتى قۋاندىم. دۇنيەدە وسى ءقازىر مەنەن باقىتتى كىم بار؟ جالپى ونداي ادام بار ما ءوزى. سارسەن دە، ەرتۇرلى دا توبەلەرى كوككە جەتكەندەي ارسالانداپ كەلەدى. ءبىز كۇرەس بوپ جاتقان جەردەن ۇزاپ تا كەتىپپىز.
— قايدا بارامىز، جىگىتتەر؟ — دەدىم.
— توقتا... ديدار... ءاي، شوشقا... مىنا ناقۇرىس ەستىمەيدى عوي، ءتىپتى... سەن اناۋ ورامالدى اششى؟! — سارسەن سەنىمسىزدىك سەزدىرىپ، بايراققا كۇدىكتەنە قارادى.
— كەرەگى نە؟ قوي، ديدار، سالىپ قوي...
— قۇداي بىلەدى الگى شال... الداۋى مۇمكىن. جيىرما بەس سومنىڭ ورنىنا بايقاماعان بوپ جيىرما ءتورت قىستىرىپ جىبەرۋدەن ءجۇزى جانبايدى شوشقالاردىڭ، — دەدى سارسەن ەرتۇرلىعا بولماي.
— ءاي، ونىڭ ىشىندە ءبىر-اق سوم. ال سوندا نە؟ اڭگىمە اقشادا ما ەكەن؟! كۇرەستە جىعىپ كەتىپ، جەڭىسكە جەتۋدە ەمەس پە؟ — ەرتۇرلى وڭباعانسىڭ دەگەندەي قولىن سارسەنگە ءبىر سىلتەپ، سىرت اينالدى.
— پا!.. جومارتىن... ءاي، ناقۇرىس-اۋ، — دەپ كەلە جاتىر ەدى ول، مەن ورامالدى اشىپ كەرسەتە قويدىم. — ە، ەندى اڭگىمە جوق... دۇرىس... ءاي، وسىنى مەن تۇسىنبەيىم-اي...
— ەلۋ جىلدا دا تۇسىنبەيسىڭ...
— ءجا، ەرتۇرلى... — Meن ونىڭ يىعىنان قاقتىم.
— ي... ي، مۇنى دا بريگادير... ادام دەيمىز-اۋ. قازان قىرعىش سياقتى قاسپاقتان وزگە ويى جوق.
— وھ، ويشىل-اي. سۇدىنىڭە بولايىن، — دەدى سارسەن شىرت-شىرت تۇكىرىنىپ.
— وۋ، جىگىتتەر، «كوكپارعا» بارمايمىز با؟ ەل سولاي قاراي بەت الدى عوي، — دەپ ەدىم، ەكەۋى دە ءۇنسىز ىلەسە بەردى.
كوبىنە-كوپ «كوكپار» اۋىلدان سىرتقارى، كەڭ جازىقتا بولاتىن؛ بۇگىنگى تويدا دا ۇلكەن قوس جوتانىڭ وڭتۇستىك بەتىنەن سونداي ورىن تابىلعان بىلەم. ەكى توبەنىڭ باسىندا ەكى اۋىلدىڭ اقساقالدارى. شارت جۇگىنىسىپ وتىر. ەتەكتە ەكى توپ: سايگۇلىك مىنگەن، قايراتتى، ءور، ايلاكەر، ات قۇلاعىندا وينايتىن بەس قولدىڭ سالاسىن داي جىگىتتەر. ارالارى ەكى شاقىرىمداي. قاق ورتادا «كوكپار» جاتادى.
اقساقالداردىڭ ءبىرى بەلگى بەرىسىمەن ەكى توپ «كوكپار عا» ۇمتىلىسادى. كىم بۇرىن جەتىپ، ۇستاتپاي، نە تارتىپ الىپ جەتكىزبەي ءوز جاعىنىڭ اقساقالىنا اپارسا، كوكپار سونىكى. جىگىت توبە باسىنداعى اقساقال داردىڭ بارىنە ەمەس بىرىنە:
— باكەڭە! — دەگەن سياقتى اتاپ تاستاۋعا ءتيىس.
قارت ىرزالىعىن ءبىلدىرىپ، ورنىنان تۇرىپ كەپ سىيلىق بەرەدى. ارينە «كوكپاردى» اكەتۋ وڭاي ەمەس، ونى كەيدە كەشكە دەيىن دە تارتىسادى...
— وي، سەن تاعى نە ويلاپ كەتتىڭ، — دەدى سارسەن جەڭىمنەن ۇستاپ. — جەڭىستى قالاي جۋسام دەپ قينالىپ كەلەمىسىڭ؟ ە، وعان قام جەمەي-اق قوي. ءجونىن تابارمىز... ءما، انا ساپارعا قارا. قۇلدىراڭداپ كەلەدى. و، شوشقا...
— و، قۇتتىقتايىم!.. ديدار، جارايسىڭ! — دەدى ساپار ەنتىگە. ەسىتە سالا جۇگىرگەنى كورىنىپ تۇر.
— قايدا جوعالىپ كەتتىڭ. سەنى تابالماي قالدىق قوي.
— ويباي، ديدار، مەن سوۆحوزعا بارىپ قايتتىم. ماشينادان تۇسكەنىم وسى.
— ءجايشا ما؟ — سارسەن قۇلاعىن تۇرە قالدى.
— اراق، شاراپ اكەلىسە قوي دەپ ەدى جۇسەكەڭ .
— ا... دوسىڭ ەكەن عوي. — ەرتۇرلى دا قاراپ ءبىر تۇرسايشى.
— اۋىلدىڭ كىرە بەرىس شەتىندە ەكى ماشينا سوعىسىپ قا لىپتى. بىرەۋى «ۆولگا» ەكەن. الدى مىج-مىج...
— تۋ... ۋف، ماعان ايتاتىن كىسىسىڭ-اۋ، — دەدى ەرتۇرلى كۇلىمدەي.
— نەنى؟
— سوعىساتىن جەرىن... ەرتەرەك بارىپ وتىرىپ كورەتىن.
ەرتۇرلىنىڭ قالجاعىنا كۇلىپ الدىق. مەن ءبىر ءتۇرلى ماس سياقتىمىن. كۇلە بەرگىم كەلەدى. ساپار كوڭىلسىز دەۋ؛ جۇزىندە مۇندى كولەڭكە بار. زورلانا كۇلگەن بولادى.
— ەركەلەرگە قارامايمىن مەن، ديدار. ءقازىر كەتەم، — دەدى ول سالدەن سوڭ، مەنى جىگىتتەردەن بولەكتەپ، وڭاشا شىعارىپ. قيماي قاتتى قينالىپ تۇر. اياپ كەتتىم. ءيا، وڭاي ەمەس.
— توقتاي قالىندار، اناۋ كىم؟ داريعا ما؟.. جىگىتتى تانىمايىم. اتى جاقسى... مۇيىزدەي قاتقان ەكەن، دەدى ەرتۇرلى لەپىرە ساپار مەنىڭ قولىمنان ۇستاي الدى؛
مەن تانىدىم، ديدار انادا ەكەۋمىز كورەتىن توبە دەسقۇمار جىگىت «شايحانادا» جىلقىشىدان تاياق جەيتىن ەسىڭدە مە؟
ءيا، سول...
دالا ماۋجىراپ، تىنىستاپ جاتىر. بەتىندە اق كىرەۋكە بار. سەلپىرەتە ءتۇتىپ، قول سوزىم بيىككە بىرەۋ ادەيى ءىلىپ قويعانداي تومەن تۇسپەي، نە كوتەرىلىپ كەتپەيدى. تۇبىتتەي ۇلپا جوعارىدان قاراپ تۇرعاننان با؛ الگى ايەلدەردىڭ موينىنا ورالىپ، جىبەك شارف سياقتانادى. انە انالار دا اق تورعىنعا ورانىپ بارادى. ورتاداعى كوگىلدىر قىناما بەل كويلەكتى، اق كوسىنكالىسى داريعا. Top قاسقا اتتىڭ ۇستىندەگى قامشىسىن شوشاڭداتىپ ازىلدەگەنسيدى. اتى بيلەپ ايەلدەردىڭ الدىن ورايدى.
— كەشە مەنەن: «ەركەنىڭ تويى جاڭا جىلدا دەمەپ پە ەدى؛ بۇ نە اسىعىستىق؟» دەپ سۇرايدى شوشقا. مەن تاپ ءبىر سول قىزدىڭ اكەسىندەي-اق، سارسەن وز-وزىنەن قينالىپ كەلەدى. داريعانى ولەردەي جەك كورەدى. — جىگىت مۇشە العان عوي. كوردىڭدەر مە قيپاقتاپ، داريعانى اينالشىقتاپ جۇرگەنىن. انە بەردى... الدى-اي...
«و، وپاسىز... قادىر-قاسيەتسىز. سۇيەم... سۇيەم دەگەنىڭ ءسۇمدىعىڭ با ەدى؟ كوڭىلىمدەگى ءبىر ساۋلە سونگەندەي بولدى». جانقالتامنان شىلىم الىپ، تارتپاق بوپ سىرت اينالدىم. سىرىڭكەم لىپ ەتە ءسونىپ قالا بەرەدى...
— ديدار!.. ديدار!..
ءبارىمىز اڭتارىلا تۇرىپ قالدىق. ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەن، ەندى ءوزى دە كورىندى.
— بۇ كىم؟ ءلايلا عوي؟! — جاتاعانداۋ قارا بايىر اتپەن شاۋىپ كەلە جاتقان اق كويلەكتى، جالاڭ باس قارىنداسىمدى كورگەندە جۇرەگىم ءبىر جاماندىقتى سەزگەندەي سۋىنىپ قويا بەردى: «و دا جاڭا ەستىپ، قۇتتىقتاعالى.. جو... جوق، ول بۇلاي ەتپەيدى». قارسى ۇمتىلدىم.
ءلايلا... نە بولدى؟
— كوكەم... كوكەم حال ۇستىندە..
— ا؟.. جىگىتتەر... — ەسىم شىعىپ كەتتى. كوپتەن دەنساۋلىعى جوق اكەم سوڭعى كۇندەرى توسەك تارتىپ قالعان. «كەتكەن ەكەن... كورە الماعانىم با اقىرعى كوز جۇمعانىن»، دەپ شوشىندىم.
— ديدار، موتوسيكلدى ال!.. اناۋ ءۇيدىڭ جانىندا، وزدەرىڭ الگىندە وتىرعان، — دەدى ەرتۇرلى اسىقتىرا... — بار... بارسايشى ەندى...
كوكەم توردە جاتىر. باس جاعىنا ەكى جاستىق ساپ، كەۋدەسىن كوتەرىڭكىرەپ قويىپتى. مەن كىرىپ كەلگەندە جالپ ەتە قالعان ماي شام جىپىلىقتاپ قايتا جاندى. تىپ-تىنىش بولمە ىشىندە جۇدەۋشىلىك، شارشاعاندىق بار. كروۆات باسىندا ءىلۋلى تۇرعان بەت ورامالدىڭ كولەڭكسسى دە قابىرعادا ۇلكەيىپ، بۇكشيىپ وتىرعان، موينى شىلدەي، جۇدەۋ، تەكە ساقال شال سياقتانادى.
— ديدار، كەلدىڭ بە؟! كەلشى، — دەدى كوكەم. ءۇنى كۇمىلجي، انىق ەستىلمەدى. اپام كىرىپ-شىعىپ جىلاپ ءجۇر. ءلايلا قايتا-قايتا قولتىقتان: «قويسايشى» — دەگەندەي بولادى.
— نەكە، قالايسىڭ؟
— ءتاۋىرمىن... سەنى كۇتىپ جاتىرمىن، ديدارجان.
— ولاي دەمەشى، كوكە...
— جانىم... ديدارىم مەنىڭ... اناۋ اپاڭ مەن قارىنداسىڭا قارا. رەنجىتپە.. ادال بول...
«اكەمنىڭ دۇنيە سالاتىنىنا كوزىم جەتتى. ول سويلەپ جاتقاندا مەنىڭ كوڭىلىمە ۇرەي ۇيالاپ، جالعىز قالام-اۋ. سوندا مىناۋ اپام مەن ءلايلانىڭ ءجايى نە بولادى، دەگەن وي كەلگەن جوق. «قالايشا؟.. كوكەمنىڭ اق ەتى ءسال سارعىش تارتىپ، مۇنارلانا باستاعان كەزى، مىناۋ قىسقا، سيرەك كىرپىكتەرى ايقاسىپ ماڭگى جابىلا ما؟ ماڭگى...قايتىپ اشىلمايدى. قالىڭ قارا شاشى، مۇرتى، ساقالى ۇگىلىپ تۇسەدى... ءجۇزىن توپىراق باسادى. سەنبەيىم... ولاي بولسا... نەگە دۇنيەگە كەلدى؟ نەگە قينالدى، كۇلدى، جىلادى؟ دوس، دۇشپان، تانىس، باۋىر نە سەن ءۇشىن؟ ادىلەت، ادالدىق... باقىت، داڭق... قورلىق، قيىندىق... ازاپ... — ماحاببات... ءبارى... ءبارى قالدى، ا...»
— ديداش، بۇگىن نەشەسى؟
— سەگىزى...
— سەگىزى؟ — دەپ ويلانىپ قالدى. السىزدىكتىكى مە، بىلمەيمىن، ءالسىن-الى كوزى جۇمىپ جاتادى. — سەگىزى... سوناۋ كەپ سۋ كەلەتىن جىلى ەكەۋمىز موتورلى قايىقپەن بارىپ ەدىك-اۋ
— وزەننىڭ بۇرىلىسى عوي، كوكە.
— ە، سول...
— بىلەم...
— سول جەردە... جاعادان ءۇش مەتر ورتاسىنا قاراي قايراڭ بار. جان بالاسى بىلمەيدى. ەرتەڭ، نە ارعى كۇنى تىپتەن تايىزدانادى. ماياك قويا سالشى. بۇرسۇگىندەرى پاروحود وتەدى عوي.
— جاقسى، كوكە...
— ۋف... جازىلام بىلەم، جەڭىلدەندىم، ديداشجان. شارشادىم... مىزعيىنشى... ازىراق...
ول كۇنى جەل تۇرىپ وزەن بەگى قاتتى تولقىعاندا جوق تىپ-تىنىش، تۇك بولماعانداي جارقىراپ جاتتى. ءسۇپ-سۇيىر، ۇزىن قارا قايىق تا تەمىر شىنجىرى سىلدىرلاپ جاعادا يەسىن كۇتىپ قالا بەردى. الگىندە عانا كوكەم ءتۇسىپ ۇيگە شاي ىشكەلى كىرگەن ءتارىزدى ەسكەگى دە الىنباي سول كۇلىپ تۇر. تەك اق شاعالا ءۇنى كۇندەگىدەن باسىم، وزدەرى كوپ سياقتى، «شاڭق-شاڭق» ەتىپ قالىقتاي ۇشىپ ءجۇر. كوكەمنىڭ مىنا قايىققا ەندى قايتىپ وتىرماسىن ءبىر سولار سەزىنەتىندەي. «تەگى مەن قاتتى بولۋىم كەرەك. تۋعان اكەسىنە جىلاماعان ادام تاس جۇرەك قوي...» ارادا قىرىق كۇن وتكەندە عانا... قاتتى بۋرالعان دومبىرا شەگىندەي شىرت ءۇزىلىپ كەتىپ، ۇزاق جىلادىم. ءوزىمدى-وزىم توقتاتا المادىم.. بۇل نە؟ نە بولدى ماعان؟..
ىستىقتا ماسانىڭ قاناتى كۇيىپ ۇشا المايدى دەيتىن. مىنا ماسالار كوك الا قويداي قىپ سويىپ سالدى. ءارى سۋ دا تاۋسىلدى؛ تۇسكى تاماقتى اكەلمەك بوپ قوس باسى دا كەتكەن سارسەن ءالى جوق. اناۋ اسپازشى قاتىنمەن قىلجاقتاسىپ وتىرعان شىعار. كانيستىرىمدەگى سۋىم دا تاۋسىلىپتى. قانشاعا جەتسىن... كەشەگى سۋ ەمەس پە؟ بۇگىن قۇيىپ الۋ «تارس» ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى عوي.
كوز جەتەر جەردە كولەڭكە بولعانداي ءبىر شىبىق جوق. اينالا تۇپ-تۇلدىر. كوكجيەك اقتاڭداقتانىپ ءتۇر. ارىدە ساعىم وينايدى. كەيدە قارا قوشقىلدانا اداسىپ جۇرگەم دالانىڭ تەنتەك قۇيىنى دا بوي كورسەتىپ قالادى. «شىركىن، ءبىر ۇرتتام سۋ-اي. سىلقىلداتا جۇتار سالقىن قىمى» بولار ما ەدى... بازاربەك قارت تا توقتادى بىلەم. ساپار مەل ەرتۇرلى ءالى ءجۇر. سۋلارى تاۋسىلماعان عوي. ساپاردى بىلمەيىم ەرتۇرلى شولگە شىدامدى. مەندەي ەمەس ويباي-اۋ، سۋ بەكەڭدە... ءيا.. ءيا، سوندا بار. ول كوپ ىشپەيدى. ءارى ۇقىپتى. كۇندە جاڭعىرتىپ قۇيىپ الىن وتىرادى. شابىندىققا كەلىسىمەن بىزدەي ەمەس ول ەرىنبەي كانيسترىن جەرگە كومىپ قويادى. بىزدىكىندەي قان جىلىم بوپ تۇرمايدى. ونىڭ سۋى ساپ-سالقىن. ءار كەز سولاي...»
بازاربەك قارت بەتىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ، سىرت اينالدى. ماعان جىلى شىراي بەرمەدى. رەنجىپ ءجۇر. بىلەم، «ساپار، سارسەندەرمەن كەتتىڭ. جەر سوقتىرماسىن. تازا ادامدار كورىنبەيدى، ديدار. ساق بول» دەگەنى بارتىن. قارتتار سەكەمشىل عوي. بىلمەيىم نەگە ولاي ەكەندىكتەرىن... باكەڭنىڭ ونىسىن تىڭداعانىم بولماسا، قۇلاعىما ىلگەم جوق. بىرەۋدىڭ اقىلىنسىز دا تىرلىك ىستەۋ كەرەك قوي.
— باكە، سۋىڭىزدان بەرمەس پە ەكەنسىز؟! قانىم كەۋىپ تۇر — دەپ ەدىم؛ ول بەتىمە تۇكسيە قاراپ قويدى. ۇندەمەدى. سالدەن سوڭ، بار دەنەسىمەن ماعان بۇرىلىپ:
— بەرمەن كەل... مىنا تراكتوردىڭ كولەڭكەسىنە وتىر. دەمىڭدى باس اۋەلى. سۋ قايدا قاشادى. ىستىق كەپ ىشۋگە بولمايدى. ءىشىڭدى بۇزىپ الارسىڭ، — دەدى.
ايتقانىن ىستەدىم. تراكتورىمنىڭ وتىن ءسوندىرىپ جانىنا وتىردىم. ماسادان قورعانا ءبىر-بىر شىلىم شەكتىك؛ تۇتىننەن ىقتى ما، كىشكەنە جاۋلارىمىز ءسال سايابىر تاپتى. ەكەۋمىزدە دە ءۇن جوق. باكەڭ جوتكەرىنە ورنىنان تۇردى؛ كۇن سالىپ توڭىرەككە كوز تاستادى.
— ءالى ءۇش كۇندىك جۇمىس بار. دەگەنمەن، شابىندىق جاقسى، ءا؟!
— نەشاۋا...
ول تراكتوردان ءۇش قادام جەردەگى شوكىمدەي شوپكە بەت بۇردى؛ الگىنى اۋدارىپ تاستاپ، كانيستردى قولىمەن قازىپ شىعاردى. وتە تەرەڭ كومبەگەن ەكەن. سالقىن سۋدىڭ ءقادىرىن شولەيتتە جۇرگەننەن ارتىق كىم بىلەدى؟! ماڭداي تەرىم بۇرق ەتتى. سۇرىقسىز كورىنگەن جاپان دالا كوز الدىمدا تۇرلەنىپ، انە ءبىر مەن ويلاعانداي ەمەس؛ جاساۋلى، ءساندى بوپ شىقتى: اينالا حوش ءيىستى جۋسان، قويان-قارتا، ءسابيدىڭ شاشىنداي جۇمساق اجىرىق.
— ۋف!..
جالت قارادىم. بازاربەك قارت شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ قيسايىپ بارادى.
— باكە!.. باكە، سىزگە نە بولدى؟..
جالما-جان الا ساپ، جىگىتتەرگە ايقايلاپ قول بۇلعادىم. ولار كەلگەنشە. باكەڭدى دۇرىستاپ جاتقىزىپ، بەتىنە سالقىن سۋ بۇرىكتىم. اجەپتاۋىر ۋاق تىرلىك نىشانىن بىلدىرمەي، قيمىلسىز قالعان؛ ەندى مىنە ۇستىڭگى كىرپىگى ءدىر ەتە، كوزى باياۋ اشىلدى.
— بۇ نە؟
— باكەڭە نە بولدى؟!
— تىنىشتالىڭدار، — دەدىم جىگىتتەرگە. ولار دا جۇگىرىپ كەپ ءۇڭىلىپ جاتىر. — باكە... باكە، سىزگە نە بولدى؟ باكە...
كوزىن قايتا جۇمادى ەكەن دەپ زارەم جوق.
— ەھ... ديدار، مەنى تۇرعىزشى. تۇرىپ وتىرايىن.
قولتىعىنان دەمەپ، ءجاي كوتەردىم. قۋاڭ تارتقان ءجۇزى قوڭىرايىپ، ەندى-ەندى تۇزەلە باستاعانىن سەزدىردى. سۋ ءىشتى...
— جامان جۇرەك قوي. ۆاليدولىم بار سياقتى ەدى. ءاھ... ۇمىت قالدىرماعان ەكەم. — ول جانىنان ءدارى الىپ، ءتىلىنىڭ استىنا سالدى. — ۋف... نەگە جاۋتاڭدايسىڭدار، قۇربىلارىم...
«قۇربىلارىم» دەگەنىنە جامىراي كۇلىسىپ، ءتاۋىر بولعانىنا قۋانىستىق.
— باكە، زارەمىزدى الدىڭىز عوي. ونداي ءازىلىڭىزدى قويىڭىزشى، — دەدى ەرتۇرلى. جىگىتتەر جىمىڭداسىپ قالىس تى.
— قورىقپاڭدار... سەندەر تۇرعاندا مەن ول يتكە بەرىلە قويماسپىن. ەل امان، جۇرت تىنىشتا نە كورىنىپتى سونشالىق. ەكى رەت اتىلۋعا بۇيىرىلعاندا دا وق دارىماعان جۇرەك ەمەس پە.
ەلەڭدەسە قالدىق. بازاربەك قارتتىڭ نەمىس كونسلاگەرىندە بولعانىن، ادام توزگىسىز تالاي قورلىق، كورگەنىن ەستىگەنبىز. ايتسە دە قالاي اتىلا جازداعانىن بىلمەيتىنبىز. ءوزى ابدەن قالجىراپ وتىرعان ادامنان سۇراۋ دا ىڭعايسىز عوي.
— قىزىق ەكەن، — دەپ قالدى كەلتە تاناۋ قارا بالا.
ول كەشە تراكتور الىپ، رۋلگە يە بولعان. سونان با،مۇنداي جەردە جولداستارىنان گورى ەركىن. كەيدە ءتىپتى شامادان تىس باتىل؛ «ءبىزدىڭ سوۆحوز ءبىر مال شارۋاشىلىعىمەن كوكتەمەيدى! Eگىس، باقتى قولعا الۋ كەرەك. جەرىمىز جاقسى. نە ەكسە دە شىعادى»، — دەپ ۇلكەندەرمەن دە قىزاراقتاسىپ قالاتىنى بار. بريگادامىزعا العاش كەلگەندە ەلگەزەك؛ «قىمىز ساپىرشى، تراكتورگە ماي قۇيشى، ءسۇرتشى» دەسەك، قاڭعالاقتاپ ۇشا جونەلۋشى ەدى؛ ەندى مىنە بىلگىشسىنىپ العانى؛ سوۆحوزدىڭ بولاشاعى جايلى اڭگىمە قوزعاساق ءبىتتى، ءوزىنىڭ جانىنا ەرگەن جالاڭ اياقتارىمەن جابىلا كەتەدى: «ۆوليبول تورىن، دوپتى ساتىپ الۋ كەرەك. جۇمىستان تىس سپورتپەن اينالىسامىز»، — دەپ شىعا كەلەدى. مەن ءازىر ولارمەن شايپاۋ سوزگە بارىسا قويعانىم جوق. بوسقا ارام تەر بوپ جاتقاندارىن كورىپ، ءۇنسىز وتىرام. ساپار مەن سارسەن شىجىلداپ، ءولىپ قالا جازدايدى. «اۋمەسەرسىڭدەر» دەگەنگە دەيىن بارادى. ءبىر عاجابى باكەڭە سارسەندەردەن گورى سولار ۇنايدى. «ستاديون سالامىز. وبلىس كولەمى تۇرماق ءبىزدىڭ فۋتبولشىلارىمىز رەسپۋبليكالىق كوماندىدا وينايتىن بولادى» دەسە، وعان دا ماز-مەيرام. كادىمگىدەي ولار سولاي ىستەيتىندەي-اق سەنەدى...
— قىزىق دانەڭەسى جوق، بالام. — بازاربەك قارت ىڭىرانا كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى. كىشكەنە ءوڭى كىرىپ قالىپتى. ماناعىداي ەمەس سەرگەك وتىر. اياعىن كوسىلە ءتۇسىپ مانداي تەرىن قولىنىڭ سىرتىمەن سىپىرىپ تاستادى. — شارشاماساڭىزدار ايتايىن. وعان دەيىن سارسەن دە كەلەر.
— ويباي، باكە، وزىڭىزگە قيىن سوقپاسا ءبىز نە؟! — دەپ جىگىتتەر شۋ ەتە قالىستى.
— فۋف... كۇن شىركىننىڭ جانۋىن-اي. — ول جەلپىنە ءتۇسىپ، قوزعالاقتاپ قويدى. ءبىزدىڭ ىنتىعىپ وتىرعانىمىزدى ءبىلىپ ىستەي مە، جوق الدە ءوزىنىڭ جايباراقاتتىعى ما، قالاي. ايتەۋىر، اڭگىمەسىن باستاماي جۇيكەمىزدى قۇرتىپ بولدى. — اناۋ كىمنىڭ تراكتورى؟ وتى نەگە سوندىرىلمەگەن؟
ءاي، قارا سيراق!.. سەنىكى عوي. تراكتورىندى نەگە سوندىرمەيسىڭ؟ و نە ساعان، سۋ تاسيتىن وگىز اربا ما؟! تىقىل-تىقىل سويلەگەندە ءتىلىڭ ءمىردىڭ وعىنداي. تۇر بار.. ءسوندىر! — دەپ ەرتۇرلى الگى كەلتە تاناۋدىڭ جەلكەسىنەن نۇقىپ جىبەردى.
— ءوي، نە! جاي ايتۋعا بولماي ما؟
تيمە، ەرتۇرلى... ە، ءوزىڭ ۇمىتپاۋشى ما ەڭ؟ قولىڭ جۇيرىك قوي ءجۇدا، — دەپ بازاربەك قارت قايىرىپ تاستادى. — بەرمەن... كولەڭكەگە تامان وتىرىڭدار... ە، بارەكەلدى...
ول بىردەن اڭگىمەسىن باستاعان جوق. جوتكىرىنە، مۇرتىنىڭ جەبەسىن شيراتا ءتۇسىپ وتىر. ءالسىن-الى كوزىن جىپىلىقتاتىپ قويادى، تەگى كەي جايلاردى ەسىنە العانمەن دە، aيتۋعا قينالاتىن ءتارىزدى. تەرەڭ تىنىستايدى.
— سوعىستىڭ العاشقى جىلدارى... وتە اۋىر... وتە اۋىر ءوتتى. قالا دا، دالا دا، ورىس ورماندارى دا، ەل دە جازعىرا قاpaپ، كۇڭىرەنە قالىپ جاتتى. سوعىستى كورمەسەڭدەر دە ەستىگەن، وقىعاندارىڭ بار. حاباردارسىزدار عوي. ونى سىزدەردىڭ باستارىڭا ەندى بەرمەسىن دە، كورسەتپەسىن، — دەدى دە، ءسوزىن ءۇزىپ تاستادى. قولىمەن كوزىن كولەگەيلەي قارادى. — اناۋ قاراۋىتاتىن كىم؟ سارسەن ەمەس پە؟
— ە، سول عوي.
— دۇرىس بولدى. تاعى ءبىر جولى ايتارمىن، جىگىتتەر. ماقۇل ما، ءا؟
— ديدار، سارسەننىڭ كەلگەنىن جاقتىرماي قالدىڭ-اۋ، ءا؟ — دەپ ساپار قالجاقتاي كۇلگەن بولدى.
جىگىتتەر ەرىنشەكتەنە ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى تارتىپ تۇرىپ جاتىر. بازاربەك قارتتى جاڭا تانىعانداي وعان ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. مەن دە سول، جانقالتامنان سيگارەتىمدى شىعارىپ، تارتقىسى كەلگەندەي ىڭعايىن بىلگەم جىگىتتەردەن بۇرىن ۇسىنىپ قانا قويماي، ءتىپتى تۇتاتىپ بەرۋگe دە دايىن ەكەنىمدى سەزدىرە وعان جاقىنداۋ كەپ تۇرمىن.
كوكەمنىڭ قىرقىپ وتكىزگەنىمىزگە ءبىر اي بولىپتى-اۋ. ءيا، وندا كىمنىڭ كىم ەكەنىن تانىدىق. سارسەن ۇلكەن جىگىتتىك ىستەدى. اقشاسىنا ءىرى قارا تاۋىپ بەردى. مەن دە ونىڭ تىلەگىن ورىندادىم. گاز-51 ماشيناسىمەن قىرلىققا شىعىپ، ءبىر قىستاۋعا سەمەنت، ەسىك، تەرەزە اپارىپ تاستادىم. جوق، مەن وعان بۇل جولى قاتتى رازىمىن. ساپار دا ازامات ەكەن. «كەرەك بوپ تۇرسا اقشا ال، كەيىن بەرەسىڭ عوي»، — دەپ جاتىر. العانىم جوق. وزىمدە بار. جەتەرلىك.، ايتقانىنىڭ ءوزى ناعىز جىگىتتىك ەمەس پە؟ «دوستىڭ كوڭىلى ءبىر اتىم ناسىبايدان قالادى» دەگەن. ەرتۇرلى سۇقاڭداپ كەلىپ جۇرگەنى بولماسا، نە ىستەدى؟ بازاربەك قارت شە؟ اقىل ايتقاندا جەلدەي ەسەدى.
— سارسەننىڭ اياعىن جالاۋىڭ قالدى. ساپار ەكەۋىن ناعىز مالايىنا اينالدىڭ، — دەدى-اۋ ەرتۇرلى. تۇرا تۇر تانىرسىڭ ءالى... «لاكەيدىڭ» كىم ەكەنىن.
— وۋ، ديدار!.. نەگە تۇرىپ قالدىڭ؟ — سارسەن جانىما كەپ، كۇلىمدەي قارايدى. — نەگە توقتادىڭ؟ شارشادىڭ با؟ و، ناقۇرىس...
— جوق...
— سەن شوشقا ەكى نورما بەردىڭ عوي. ونى بىلەمىسىڭ؟ جارايسىڭ...
— ءوزىڭ نە... قوسقا قايتىپ بارامىسىڭ؟
— ءيا... وراعىمنىڭ ءتىسى سىنىپ قالدى. ديدار، سەن اۋىلعا بارماعالى ءبىراز بولدى-اۋ دەيىم، ءا؟
— ءيا، ونىڭ راس.
— بۇگىن كەش بوساتايىن. ەكى كۇنگە... جاراي ما؟ اندا سوعارسىڭ...
— قايدا؟
— ءاي، ناقۇرىس-اۋ... تۇك بىلمەي قالۋىن شوشقانىڭ.
— ءجا، قوي ءارى.
— قويدىم... قويدىم. بۇرسۇگىنى ساپار ەكەۋمىز سوۆحوزعا سوعامىز. بىرگە قايتارمىز، — دەدى ول كۇلىمدەپ.
— ماقۇل.
ول كابينا ەسىگىنەن قولىن بۇلعاپ، تراكتورىن ءۇشىنشى جىلدامدىقپەن جۇلقىنتا جونەلدى. قوسقا قاراي تارتىپ بارادى. «ايتتىم عوي جاقسى جىگىت دەپ. قامقور، جاناشىر دوس. راس ىشكىشتىگى بار. ساپار دا سول ەمەس پە؟ نەگە ونى دا سارسەندەي كورمەيمىز؟ ارى-بەرىدەن كەيىن ماعان قانداي زيانى ءتيدى؟.. قايدا بارار دەيسىڭ اقىرى تۇزەلەر...»
توعىزىنشى تاراۋ
اپام مەنىڭ كەلگەنىمە بالاشا قۋاندى. جەتىلىك ماي شامنىڭ جارىعىمەن كەشكى تاعامدى ءلايلا ەكەۋى الدارىنا العانى وسى ەكەن. شۇيىركەلەسىپ وتىرعاندارىندا ءۇن-تۇنسىز كىرىپ كەلدىم. ءۇيدىڭ ىرگەسىنە توقتاعان ماشينا گۇرىلىنە دەيىن ەستىمەي قالعاندارىنا قاراي شوشىنىپ ەدىم؛ جايدارى، بەيقام قالىپتارىن كورگەندە «ۋف» دەپ دەمىمدى ءبىر-اق الدىم. وسى ەكەۋىنەن ەرەك، بولەك قانداي قۋانىش بار مەن ءۇشىن.
قالاداعىداي ەمەس، اۋىل ءۇيدىڭ ەسىگىندە ىلگەشەك دەيتىن
ءپنىچايدى. قاي ۋاقتا كەپ ەسىك قاقپا: «ۋا، بۇ كىم؟ ماردىمسىماي كىرسەڭشى-اي... قامالىپ وتىرعان دانەڭەمىز جوق، — دەپ بىلمەستىگىڭدى كەشىرمەي، ونىڭا رەنىش تانىتار ەدى. تەر ءسىڭىپ، شاڭ باسقان كويلەك-كونشەگىمدى اۋىز بولمەگە تاستاپ، كىرگەنىم وسى.
ءما... اق تاتەمدى قارا!.. كەلدى، — دەدى ءلايلا ەكى بەتىنىڭ ۇشى ويماقتاي شۇڭقىرشاقتانا، ەش رياسىز قۋانا، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ. جايۋلى داستارقاندى اتتاماي، شەتىن ايىرىپ تاستادى دا، جۇگىرىپ كەپ قۇشاقتاي الدى. ءبىر ايعا جۋىق ءۇي كورمەي ساعىنعاندىكى مە، جوق الدە ءلايلاشجاننىڭ «اعا» دەمەي «اق تاتە» دەگەنىن ءتۇڭعىش ەستىگەننەن بە، جانىم ەلجىرەي، قاتتى تولقىپ كەتكەنىمدى سەزبەي قالدىم. قولقاما تىعىلعان اششى جاستى بىلدىرمەي جۇتىپ جىبەردىم. «اق ءتا...تتە»، دەيدى... تەتەلەس اعاسىن ەلدە قىزدار «تاتە» دەيتىن. ونى ۇلكەندىگىن سىيلاعاننان عانا ەمەس،ەرەكشە تۋىسقاندىق سەزىمنىڭ ءبىر اسەرى ايتقىزاتىنداي، جۋرەگىڭە ماقپالداي جۇمساق جىلىلىق اكەلەدى.
— قۇلىنىم-اۋ!.. سەنبىسىڭ! نەگە تۇرىپ قالدىڭ تابالدىرىقتا، — دەپ، اپام ەتەگىنە سۇرىنە، كامزولىنىڭ ومىراۋ ىلگەگى اعىتۋلى، قۇشاعىن جايىپ كەلەدى.
— اپا... ەسەنبىسىڭ؟
— ساداعاسى كەتەيىن، قۇلىنىم-اۋ، وسىنشا بەيحابار كەتكەنىڭ قالاي! كەلشى بەرى... ەڭكەيشى... — ول باسىمدى باۋىرىنا الا تۇرىپ قالدى. موينىمنان قۇشىرلانا يىسكەپ يىسكەپ قويادى. ىستىق دەمى جيىلەي ءتۇسىپ بارىپ، ءبىر ساتكە ءۇزىلىپ كەتتى.
— Aپa، اپاتاي، ونىڭ نە؟ — دەپ قالدىم شىداماي. قولتىقتاپ تورگە اپارىپ وتىرعىزدىم.
جۋىنعالى جەيدەمدى شەشىپ جاتىرمىن. اپامنىڭ ەكى كوزى مەندە. مەيىرلەنە قارايدى. جۇزىندە سۇيسىنۋمەن بىرگە تاڭدانۋ دا بار... «و نەسى؟ الدە مەنىڭ بويىمنان اكەمە ءبىر ۇقساستىق تاپتى ما؟» كوڭىلىمدى ءلايلا ءبولىپ جىبەردى.
— ە، اق تاتە-اي... ءبارى ساعىنىشتان، جالعىزدىقتان عوي. ءبىر اي تۇرعاي كۇنارالاتىپ فەرمادان قايتقان ماعان دا قاتتى قۋانادى. كوكەمنىڭ جوقتىعى دا... — ول مۇنى تارىعا ايتتى. اپامدى فەرما باسىنا، نە سوۆحوز ورتالىعىنا كوشەيىك تە، دەپ، مەنەن كەيىن ونىڭ دا ۇگىتتەپ، كوندىرە الماعانىن بىلەم عوي. «كوكەمدى جوقتاماسا كەلىسپەي مە؟ ارينە، سونان. ويتكەنى وسى جەردىڭ ءار ويى-قىرى... ەڭ ارعى توركىنى وزەن ۇستىندە ارلى-بەرلى وتكەن كەمە، نە بارجا تارتقان موتور ەكەش و دا اكەمدى ويىنا سالادى. قايران اپام!.. ءبارىن دە ۇمىت... دۇنيەدە قيماس ەشتەڭە جوق. ءوزىڭ عانا بارسىڭ دەۋىمىز قانداي ناداندىق ەدى. ءيا، بىرەۋدى جازعىراردا ءبىز اركەز ول بوپ ويلاماي، ولشەۋسىز ءوز كەۋدەمىزگە ساپ شاتاساتىنىمىزدى بىلە بەرەمىز بە؟!»
— اپاما كوشپەيسىڭ دەۋىمىز، ءلايلاشتاي... قاتە، — دەدىم باياۋ.
ءلايلا بىردەن جاۋاپ قاتا قويعان جوق. سالدەن سوڭ عانا:
— مۇمكىن، تاتە، — دەپ كەلىسكەندىك ءبىلدىردى. مەنىڭ كوڭىلىمدى قيماعاندىقتان با الدە و دا وسى ويدا تۇردى ما، كىم ءبىلسىن...
— ءوز جۇمىسىڭ قالاي؟
— قالاي دەيىن، تاتە؟! مەن ويلاعانداي جەڭىل بولمادى. ماعان قاراعان سيىرلار ءسۇتسىز دەسەم ءبارىبىر نانبايسىز. تەگى ناشار ساۋىنشى شىعارمىن.
— ە، ەشتەسە ەتپەيدى. ءالى-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ. وعان ۋايىم جەمە. بەكتاسوۆتار قارا جاياۋ قالمايتىن، — دەپ ءلايلانىڭ كوڭىلىن كوگەرگەنسىدىم. اپام توردە جاتقان ۇرشىعىن جيناپ، ورنىنان ءتۇردى. بۇكجەڭدەپ اۋىزعى بولمەگە بەت الىپ بارادى. جيناستىرعان ءجۇن-جۇرقا، ءۇرشىق-جىبىن ۇمىت قالدىرعان ەقەن. قايتا ورالىپ سونىسىن اكەتتى. «ءاي، وسى ۇمىتشاقتىعىم-اي. ە، قاناتتارىم-اي، مەنەن نە سۇرايسىندار. قارتايدىم عوي»، — دەگەندەي ەكەۋمىزگە مەيىرلەنە كوز تاستاپ شىعىپ كەتكەن-دى.
— ءسىزدى سوڭعى كۇندەرى تۇسىندە ءجيى كورەتىن سياقتى. ءار ءتۇرلى جورىپ: بىردە قۋانسا، ەندى بىردە قورقادى... اڭگىمەسى ءسىز. ءسويتىپ وتىرعاندا كىرىپ كەلدىڭىز. اپام تۇرعاي مەنىڭ ءوزىم دە قۋانعاننان جىلاپ جىبەرە جازداعانىم جوق پا. — ءلايلا سىبىرلاي قالدى. دالاداعى استىڭ جابدىعىن جاساپ، اپام ۇيگە قايتا كىرگەن ەدى.
ءلايلاعا كوزى ءتۇسىپ كەتكەن. «شىلاپشىن مەن قۇماندى ۇستاپ ءالى تۇرمىسىڭ؟ الگى بەت-ورامال قايدا؟ ءبارىن نەگە دايىنداپ قويمايسىڭ. ءبىر نارسەنى تىندىرىپ ىستەيىن دەمەيسىڭ- اۋ. تورگە كورپە سالمايمىسىڭ. ءاي، بوتام-اي... قاشان ادام بولار ەكەنسىڭ»، — دەپ اسىقتىرا، تىعىرىقتاي ءتۇسسىن-اي كەپ. مەن دە قالاي تەز جۋىنىپ، كيىنگەنىمدى سەزبەي قالدىم.
سالقىن سۋ بويىمدى سەرگىتسە، اپام مەن قارىنداسىمنىڭ جايدارى جۇزدەرى، قۋانىشتى كوزدەرى كوڭىل كىرىن جۋىپ كەتتى: ادام بالاسى بەس-التى جىل وسپەي ءجۇرىپ، ءبىر كۇندە ون جاس ەسەيگەندەي دە بولادى ەكەن-ay دەگەن ويعا قالدىم. «ءۇي يەسى عوي ول» دەپ ەلدىڭ وزىمە ءىش تارتا نەگە جىلى قارايتىنىن دا، ەندى عانا تۇسىنگەندەيمىن. مەنىڭ دە قاس-قاباعىما قاراپ قۋانىشىم مەن كۇيىنىشىمە ورتاقتاسار جانداردىڭ بارىن سەزىنسەم دە، ولاردىڭ ءجايىن ويلاۋعا قورقىپ: «جۇدەتىپ الماس پا ەكەم. قايتكەندە كوكەمدى جوقتاتپايمىن؟» دەي بەردىم. بالالىق اۋلىنىڭ دا ۇزاپ بارا جاتقانىن قيماستىقپەن ويلاپ، سول ءبىر بەيقام، ەركە ءومىردى اڭساي، وزەگىمدى ساعىنىش وتىمەن ورتەتىپ وتىرمىن.
— اق تاتە!.. — باسىمدى كوتەرىپ الدىم. داستارقان جايىلىپ، اس تا كەلىپتى. جاقىندا عانا مال سويعان سياقتى.تاباقتا بىلەم-بىلەم قۇيرىق ماي، باعلان ەتى جاتىر. اق تاتە...
— ا؟.. — ءلايلاشتاي شىتىرلاق اق قاعازعا ورالعان ءبىر نارسەنى ءجۇزى بال-بۇل جانا ۇسىنىپ تۇر. قارنىم اشىپ كەلگەننەن شىعار، كوزىم اسقا ءتۇسىپ، اڭداماي قالعانىمنان قىسىلدىم. — بۇ نە، ءلايلاشتاي؟..
— تىرناق الدى تابىسىنا ساعان العانى عوي، ديداشجان، — دەدى اپام سۇيسىنە، ەكەۋمىزگە كەزەك قاراپ. — جىبەك كويلەك... كويلەگىڭ كۇيرەك، جانىڭ بەرىك بولسىن، قۇلىنىم. ماعان مىنە... كامزولدىق ماتا الىپتى، اينالايىن تەنتەك قىزىم مەنىڭ...
— ءلايلادان مۇنى كۇتپەگەن ەدىم. قاپەلىمدە اۋزىما ەشتەڭە تۇسپەي، ورنىمنان تۇردىم. جانىم ەلجىرەپ بارادى. ماڭدايىنان ءسۇيىپ:
— راقمەت، ءلايلاشتاي، — دەدىم. ءوزىمنىڭ اعا بولىپ، مەكتەپ بىتىرگەنىنە ارنايى قول ساعات نە جىبەك كويلەك العانىما ۇيالدىم. ونىمدى سەزدىرمەي، اپامدى قىزىنىڭ العاشقى تابىسىمەن قۇتتىقتاپ جاتىرمىن.
— تىنىش... تىنىشتالىڭدارشى... — دالاعا قۇلاعىن تۇرە اپام تىڭ-تىڭداي قالدى. ءبىز دە جىم بولدىق. جەتىلىك شامنىڭ پىلتەسىنىڭ شىتىر-شىتىر جانعانى عانا ەستىلىپ تۇر... — مىنە ەستيمىسىڭدەر؟.. — الىستان بوتانىڭ بوزداعانىنداي ءبىر ءۇن تالىپ جەتتى.
— ءيا...
الگى ءۇن تاعى دا جوعالدى.
— انە... — اپام ۇزاق ساناردان قايتىپ كەلە جاتقان كوكەمدى كۇتىن وتىرعانداي. توڭىرەگىندەگىلەردى «كەلەدى» دەپ سەندىرە الماي، ەندى عانا ولاردىڭ كەزدەرىن جەتكىزگەن ادامداي كۇلىمدەيدى. — بارجالى كەمە عوي. جۇگى اۋىر ەكەن. تاقىلداماي دۇك-دۇك ەتەدى. ءقازىر ءۇيدىڭ تۇسىنا كەلگەندە داۋىس بەرەدى. ونىسى... ەستيمىسىڭدەر؟..انە!..اكەلەرىڭدى ۇمىتپاي سالەمدەسكەنى عوي. ءسىرا «مۇحتار» شىعار...
— ونى كورۋگە بولادى. — ءلايلا لىپ ەتكىزە شامدى ءسوندىرىپ تاستادى.
— تەك... بۇنىڭ نە، بوتام-اۋ؟..
جۇگىرىپ بارىپ تەرەزەنىڭ جاپقىشىن سەرپي اشىپ جىبەرگەندە عانا ءلايلانىڭ ءىسىن تۇسىندىك. جاڭا ءۇيىمىزدىڭ بيىكتەۋ جەردە تۇرعانىن ۇمىتقان ەكەنبىز دە. ايلى تۇندەرى كوز جەتەر توڭىرەكتەگى قارا-قۇرا: بۇتا، جىڭعىل، جاعاداعى قايىققا دەيىن كورىنەدى ەكەن عوي.
قويۋ قارا سياداي جىلجي اققان وزەن ۇستىندە شامى سامالاداي جارقىراپ «مۇحتار اۋەزوۆ» كەمەسى ءوتىپ بارا جاتىر. ءۇش مارتە سوزا بوزداپ، ءۇيدىڭ تۇسىنان وتە بەردى.
اپامنىڭ كەمەنى داۋسىنا قاراي تانيتىنىنا تاڭقالدىم: ارينە وزەن كەمەلەرى ساناۋلى-اق. ايتسە دە ۇنىنە قاراي اجىراتۋ قيىن عوي. «كوكەم باردا بۇيتپەۋشى ەدى. كوڭىل دە بولمەيتىن. بۇنىسى نەسى؟.. جو.. جوق، بۇل تەك ساعىنىش قانا ەمەس».
استان كەيىن دە وسى وي كوڭىلىمدى الانداتىپ، ءارى-سارى كۇيگە ءتۇسىردى. قاجىرىن، قايراتىن قايتارار ساعىنىش ارتى جامان. بايقاماسا اڭداۋسىز ادامنىڭ اياعىنا وت باسىپ العانىمەن بىردەي. «كوشەيىك دەپ ەلپىلدەپ، الىپ ۇشا بەرۋىمىز قالاي بولار ەكەن؟ كۇن وتكەن سايىن ءلايلا ەكەۋمىزدىڭ تىلەگىمىزگە يلىگەتىندىگىن سەزدىرىپ كەلە جاتقاپ جوق پا؟.. كونە قالدى، ال سونسىن؟.. ءبىز قۋانىپپىز!.. نەگە؟ ونىڭ كىشكەنە عاما باقىتىنان ايىرعانىمىزعا ما؟..» اقسەلەۋ شاشتى اپام الدىنا باسىمدى ساپ، اركەزگى ادەتىمشە ماۋجىراپ جاتىرمىن. ول ىڭىلداي، شاشىمدى سيپاپ وتىر. سوناۋ ءسابي شاعىمدا ۇستىمە جامىلعان قۇراۋ كورپەمدى قىمتاي جاۋىپ، جاستىعىمدى تۇزەي ءجۇرىپ تەربەتكەن ءانى. مۇڭدى دا اياۋلى... بەسىك ءانى، ماحاببات جىرى. انا ماحابباتى!.. مۇمكىن بۇل اپامنىڭ قىز كۇنىندە ءسۇيىپ ايتقان ءانى شىعار. و كەزدە ارينە ول قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان، اشىق اسپانداعى اق شاعالا ۇنىندەي جارقىن، جان-جۇيەنى ەلجىرەتەردەي ارمان جىرى؛ قازىرگىسى مۇلدە باسقا... ءسوزى جوق، مۇڭدى اۋەن!.. ءيا، سول كۇيى مەن ۇيىقتاپ كەتتىم...
تاڭ قاراڭعىسىنان كەپ، قارماق ساپ وتىرمىن؛ قارماقتىڭ قالتقىسىنداي وي سەكەكتەپ، ۇشىن ءالى ۇستاتار ەمەس. بىردە شىم باتىپ كورىنبەي جوعالادى. «كەتكەن ەكەن» دەيىم، تارتپايىم. سويتسەم «قىلت» ەتىپ قايتا شىعادى. قالتىلداپ تۇرىپ الادى.
وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ورمان ءۇستى سارى قايماقتانىپ كەلەدى. توڭىرەكتەگى قارا كولەڭكەنىڭ بارشاسى ساي-سالانى ساعالاپ، اعاش ىشىنە قاشىپ بارادى. سۋ بەتى شىمىرلاي ءتۇسىپ، باسىلعان. كوگىلدىرلەنە مولدىرەپ جاتىر. قالتقىمنىڭ تۇسىنان اق شاباق ويناپ ءوتتى. الگىنىڭ شاشىراتقان سۋ تامشىلارىنان وزەن بەتى ۇلكەندى-كىشىلى شەڭبەرلەردەن شۇبارلانا قالعان، ەندى مىنە تۇك بولماعانداي تاعى دا ءموپ-مولدىر. جاعانى سۇيگەن بولماشى تولقىن ءسابيدىڭ ۇيقىسۇراي تامسانعانى سياقتى، ءشوپ-شوپ ەتەدى. الدە ءبىر تۇستان: اۋىل ءيتىنىڭ اۋپىلدەي ۇرگەنى، سيىردىڭ موڭىرەگەنى، قورازدىڭ شاقىرعانى ەستىلسە، تۋ سىرتىمنان تەمىر شەلەكتىڭ سىلدىرى كەلەدى قۇلاعىما. مال ساۋعالى دالاعا شىققان ءلايلا شىعار... اپام بولسا: «ۋا، ديدار، قايداسىڭ؟ سارالا تاڭنان تەنتىرەپ قايدا ءجۇر»، — دەر ەدى. بۇرىن سويتەتىن. بۇگىن قايتەر ەكەن وتىرا تۇرايىنشى. ۇيىقتامادىڭ دەپ جازعىرمايتىنى كامىل.
جالپى مەن ءوزى قۇس ۇيقىلىمىن. قايدام ايتەۋىر سەن ءسابي شاعىڭنان سولايسىڭ. ءتىل المايىن دەپ وتىرىك ۇيىقتاپ جاتپاساڭ ەرتە تۇراتىنسىڭ»، — دەيتىن. بۇگىن دە سول ءتۇن جاراسى اۋا وياندىم. قايتا كوزىم ىلىنبەدى. ولاي دوڭبەكشىدىم، بۇلاي دوڭبەكشىدىم. ابدەن زىقىم شىقتى. «قوي ەندى ۇيىقتاپ ەشتەڭە بىتىرمەسپىن دەدىم دە، اياعىمدى» ۇشىنان باسا ءتۇرىپ، قورادان قارماعىمدى تاۋىپ اپ وسى جەرگە كەلدىم. الابۇعا، سازاندى ايتپاعاندا ءالى ءبىر شاباق تا ۇستاعام جوق. تۇندەگى اپام مەن ءلايلانىڭ قۋانىشتى جۇزدەpi كوز الدىمدا. كەتەر ەمەس. اسىرەسە اپام... «ونىڭ كوڭىلىن قايتكەندە تابام؟ بازاربەك قارت كەشە... ءبىر سوزىندە: «ۇيىڭە قارا... اراق ءىشىپ، تايراقتاي بەرمە. ول ەرلىك تە،سەرىلىك تە ەمەس. شەشەڭنىڭ اناۋ ءۇي كوتەرگەنىن سەن دۇنيە قوڭىزدىق كورەدى ەكەنسىڭ. ءيا، ءيا... موينىڭا المايتىنىڭدى دا بىلەم. تىڭداماسسىڭ دا. اكەڭ تاپقان تابىستىڭ جۇرناعىمەن سالىپ وتىر. سەنىڭ قوسقانىڭ قايدا. ىشكەندى عانا بىلەسىڭ. جارامايدى ونىڭ. انانىڭ اق نيەتىن اتتاما»، — دەپ ەدى، نە دەگەن اقىلگوي. قۇداي بىلەدى وسى شال وڭكيىپ ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە الجيدى.
كوپ وتىرعاننان با، بويىم كوتەرتپەي قۇرىستاپ قالىپتى. تۇرىپ ولاي-بۇلاي جۇلقىنىپ الدىم. قارماعىما قاراپ ەدىم؛ ماناعىداي ەمەس قالتقىسى ءولى سۋدىڭ بەتىندەگى اعاش شىرىندىسىندەي سەلت ەتپەيدى.
ءۇي جاقتان موتوسيكلدىڭ دارىلداعانى ەستىلدى. «ەرتۇرلى ما؟ ول بەتسىز نەعىپ كەلەتىن بولدى؟ لايلىگە مە؟ تۇرا تۇر... اكەڭدى تانىتارمىن! مەنىڭ قارىنداسىمدى اينالدىرماق كورىنەدى. سارسەندەردىڭ «مالايى» دەگەنىڭدى دە ەسىڭە الارمىن». قارماعىمدى جيناستىرىپ، ورنىمنان تۇردىم. «مۇمكىن ول بولماس؟.. جوق، سول». قاڭعىر-قۇڭعىر سويلەسكەندەرى دە ەستىلەدى. سوزدەرى تۇسىنىكسىز. جوق... ءوزى كەلمەسە، مەن بارمايمىن...» قاڭىلتىر قالبىرىمنان قىزىل قۇرتتىڭ ءبىرىن الىپ، قارماققا شانشىدىم. تۇكىرىكتەپ «ءيا، ءسات» دەپ تاستادىم. سۋ بەتى شەڭبەرلەنە تولقىپ، قالتقى گەكەكتەي باستادى. مۇندايدا، شىداپ، اڭىسىن اڭداپ وتىرۋ كەرەك. قالتقى شىم باتىپ كەتپەي قارماقتى تارتۋعا بولمايدى. مەن وعان قاراماي شىرەنە تارتىپ كەپ قالدىم.قارماق جەلىسى دومبىرا شەگىندەي شيراتىلا كەرىلىپ، بىردەن ىتقىپ كەتە قويمادى. ىلىنگەن سازان جانىما توپ ەتە تۇسپەي، جارعا سوعىلدى. جالما-جان جەرگە سۇيرەتە تارتىپ، ۇستىنە قۇلاي كەتتىم. باۋىر استىمدا بۇلكىلدەپ جاتىر. «وھو، تاماشا بولدى عوي. انە ءبىر ۇلكەن دەمەسەڭ، اسىمدىق بالىق». تاعى دا موتوسيكلدىڭ گۇرىلى ەستىلدى. «ە، كەتسەڭ بار، كەرەك ەدىڭ ماعان. كانە، — سونىڭ كەتكەنىنە قاراي ءبىر تاستايىنشى. ىلىگەر مە ەكەن»، دەپ وزى-وزىمنەن سويلەنە ءجۇرىپ، قارماعىمدى تاعى تاستادىم.
— كويلەگىڭىز قانداي قونىمدى ەدى، اپا؟! ءجاي ساتەننىڭ ءوزى سىزگە قۇيىپ قويعانداي، — دەگەن ءلايلانىڭ ەركە ءۇنى كوڭىلىمدى ءبولىپ جىبەردى. «اپاسى كىم؟.. كويلەگىڭىز قونىمدىسى نەسى؟ ايتسە دە ورنىمنان تۇرا قويۋعا ەرىنىپ، قارماقتىڭ قالتقىسىنان كوز الماي وتىرمىن. بوس تەمىر شەلەكتىڭ شىلدىرى ەستىلەدى. «ءا... جاردان تومەن ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن عوي. جەي ساتەننىڭ ءوزى سىزگە قۇيىپ قويعانداي دەيدى؟ اپام ساتەن كيۋشى مە ەدى؟ و نە دەگەنى. ءا؟..» — دارىگەر اپايدان دا سۇلۋسىز ءسىز...
— اسىرا ماقتاپ جىبەردىڭ عوي، ءسىڭلىم. شولپانداي قايدان بولايىن.
— ءسىز وقىساڭىز ودان دا مىقتى بولار ەدىڭىز...
— كوردىڭ بە، بۇ كۇندە سۇلۋلىق تەك وقۋدا عانا. ماماندىعىڭ جوق ەكەن...
— جو... جوق، ءسىز مەنى تۇسىنبەدىڭىز، اپا. مەن... مەن ماماندىقتان گورى سۇلۋلىقتى قالار ەدىم دەگەنىم عوي. وقۋ ەڭبەكپەن كەلەدى... ەڭبەكتەنسەڭ، تالاپ قىلساڭ بولعانى سىزدەي...
— ماعان ۇقساماي-اق قوي، جانىم. سەن ونسىز دا كورىكتىسىڭ. ماقتاپ كوڭىلىمدى كوتەرگەنىڭە راقمەت. — ايەل داۋسى ءبىر ساتكە تانىس سياقتانىپ كەتگى. الگىندەگى ءبىر بويكۇيەزدىكتەن تابان استىندا سەرپىلە، ەلەڭدەي باسىمدى كوتەرىپ الدىم. بىردەن كورىنە قويماي، قىزىل جىڭعىلدىڭ اراسىنان بوي تاسالانا سىعالاپ ەدىم: ءلايلا شەلەگىن جەرگە قويىپ، ءيىناعاشقا سۇيەنىپ تۇر. شاشىن جەلكەسىنە توستاعانداي عىپ تۇيگەن، ەكى يىعى ءسال تۇسىڭكى، جۇپ-جۇمىر، قىپشا بەل كەلىنشەك، ەتەگىن ءسال كوتەرە سۋ كەشىپ بارادى. ءبىر قولىندا شەلەك. وقتاۋداي توق بالتىرى، وكشەسى اعاراڭداپ كورىنىپ قالادى. تىك ۇستاعان كەربەز باسىن ءيىپ، شەلەكتىڭ ءىشىن شايىپ جاتىر. ءار قيمىل-قوزعالىسىندا جاقىندىق، كوزىمە جىلى ۇشىراي تۇسەدى. «قوي ءارى... مۇمكىن ەمەس. سول ما؟ ءيا، داريعا... قايدان ءجۇر؟ مىنە، قىزىق...» ءوزىمنىڭ نەمەنەگە ىرجالاقتاپ، قۋاناتىنىمدى بىلمەيمىن. شالقاقتاي، راحاتتانا كۇلەر مە ەم دەيمىن. وندا نە بولدى؟ ءوي، اقىماق نەمە... ۇستىڭە قاراسايشى اۋەلى. يىعى جىرتىق قارا جەيدە. جاماۋ-جاسقاۋى مول جاسىل شالبارىم ابدەن ءسۇرىمدى الىپ-اق تۇر ەكەن دە. بالىققا باراردا كونەتوز كيىپ شىعاتىن ادەتىمىز ەمەس پە. كادىمگى ءبىر اۋ تارتاتىنداي-اق».
ولار مەن جاققا قارايتىن ەمەس. قاراعانمەن دە كورە قويۋلارى ەكىتالاي. ويتكەنى وتىرعان جەرىم ۇيدەن. بۇرىستاۋ قىزىل جىڭعىلدى وزەننىڭ ءبىر قالتارىسى. كوكەم مۇنى قولتىق دەيتىن. قولتىق بولسا بولار، قانداي جەلكەمدى كۇندەرى دە بۇل ءيىرىمدى جەر مولدىرەپ، سەنىمەن ءبىر قىزىق سىر شەرتىسىپ سىبىرلاسقانداي سىلدىر-سىلدىر ەتىپ جاتادى. ءوزى بىلاي قىراتتاۋ دا جەر ەمەس. وياڭ سياقتى. الدە ءبىر سايدىڭ وزەن ءتىلىپ وتكەن باستاۋى ما دەپ تە قالعاندايسىڭ. ايتسە دە كوز جەتەر توڭىرەك تۇگەل شالىنادى، سوعان قاراعاندا انە ءبىر وياڭ دا ەمەس-اۋ دەيمىن. ايتەۋىر ءبىر عاجابى سول؛ جانىڭا ءجايلى قوڭىر سالقىن، تىنىشتىق؛ سازان، كوكسەركە، الابۇعاسى مول قولتىق.
— ديدار اۋىلدا ما ەدى، ءلايلا... — داريعا ءجاي سۇراي سالعانسىپ، شاشىن تۇزەپ سىرت اينالىپ كەتتى.
— ءيا، اۋىلدا. — ءلايلا ءالى ءيىناعاشقا سۇيەنىپ تۇر. داريعانىڭ بالاسىناتىنىن سەزىپ، كوڭىلى قوڭىلتاقسىپ قالعان ءتارىزدى. جاۋابى سۇلەسوقتاۋ... Heگe ەكەنىن قايدام، داۋىستارى انىق ەستىلمەيدى. — قارماق... كەتتى!..
— ا... قاشان... كەلدى. — «ە، قاشان كەلدى بريگادادان» دەيدى ەكەن عوي. مۇنان ءارى وتىرا بەرگىم كەلمەي، قارماعىمدى تەز جيناستىرىپ، جاردان تومەن ءتۇستىم.
سالقىن سۋعا بەتىمدى جۋىپ، جەيدەمدى شەشىپ الىپ، باسىما بۇركەندىم. بەتىمنىڭ سۋى اپ-ساتتە كەۋىپ تە قالدى. ءبىر سازان ۇستاعانىما ءماز بوپ ءجۇرىپ، مانادان كۇننىڭ شىققانىن سەزبەپپىن دە. شاقيىپ ماڭدايدى شاعىن بارادى عوي. ارعى بەتكە كوز تاستاپ ەدىم، تاڭ ارايىندا قاراۋىتا قالىڭ كورىنگەن ورمان سەلدىرەي اق جاسىلدانا تۇسكەن ەكەن. كۇننىڭ ساۋلەسى كۇمىس جىپتەي ارا-اراسىنان توگىلە، شىرماپ العانداي. اق شاعالا «شاڭق» ەتىپ كولەڭكەسى ۇستىمنەن وتە شىقتى. «ۋا، باۋىرىم، سەن كەلىپ پە ەدىڭ؟ جوعارىدا جاتقان سازانىما قىرىنداپ جۇرمەگەيسىڭ، سويقان». تىك جارعا ەشكى سوقپاقپەن كوتەرىلمەي تۋرا، الگىندە عانا تۇسكەن جەرىممەن، تىربىق وسكەن اعاش تامىرىنان، جىڭعىل بۇتاعىنان ۇستاپ ورلەي بەردىم. اياق استىمداعى قيىرشىق توپىراق سۋسىپ، جامان شارىعىما تولىپ كەتتى. امالسىز شەشىن قولىما الدىم.
جار باسىنا تەرلەپ-تەپشىپ شىقتىم-اۋ، ايتەۋىر. سازانىم ورنىندا سىرتى اق شاڭداقتانىپ، كادىمگىدەي كەبە باستاپتى. «ە، باسە، شاعالاعا مۇنى اكەتۋ قايدا». ماڭداي تەرىمدى كويلەگىمە ءسۇرتىپ، دەم العالى وتىردىم. قىزىل جىڭعىلدىڭ اراسىنان سىعالاپ ەدىم؛ قىزدار ءالى كەتپەپتى. سويلەسكەندەرى دە ماناعىداي ەمەس، اپ-انىق ەستىلىپ ءتۇر.
— اپا، سۋعا تۇسەلىك تە، ا؟! كوردىڭىز بە كۇن دە ىسىپ بارادى.
— قوي، ءلايلاشتاي، سالقىن عوي، — دەدى داريعا اق بوپ شوشقاسىن قاعىپ، قايتا كيىپ جاتىپ.
— تۋ... ۋ... تۇسەيىك تە، نە؟ ءسىزدى جەڭىل، ادەمى جۇزەدى دەيدى عوي قىزدار. كورەيىن دەپ ەدىم.
— ءلايلاشتاي، كەلەسى ءبىر كەلگەندە بولسىن. ءقازىر... ءقازىر اناڭ كۇتىپ قالدى عوي... — ونان ءارى سىعالاۋدى قويىپ، ۇستاعان سازانىمدى ساعالدىرىعىنان ءىلىپ الىپ، ۇيگە قاراي بۇقپان تايلاپ تارتىپ وتىردىم. ولاردان بۇرىن بارىپ، ۇستىمدەگى جامان-جۇمان، بالىققا شىققان دا عاپي كيەتىن كيىمدەردى تاستاماقپىن.
اپام قازاننان پىسكەن ءسۇتتى قۇيىپ الىپ جاتىر ەكەن. مەنىڭ كەلە جاتقانىمدى، قولىمدا ساۋىرى قىزعىلت، قارل ءجون بۇلعاقتاعان سازان بارىن كەرىپ كۇلىمدەي قارسى الدى. ءبىر ءسات ويىما اپام وسى بالىققا قۋانىپ تۇر ما، الدە ماعان با دەگەندەي بولدىم. سونى بىلگىم كەپ تە كەتتى قازاندىق اۋزىنا قولىمداعىنى بىلق ەتكىزە تاستاي سالىپ:
— اپا، مول ءبىر اسىمداي، جاقسى ەمەس پە، ا؟ — ەدىم
— ە، ونى قويشى، قۇلىنىم... ۇيىقتاماي تۇرىپ كەت كەنىڭ نە؟ ساداعاسى كەتەيىن-اي، جوندەپ ءتىپتى تىنىقپادىم دا-اۋ. ىستىق ءسۇت ىشەمىسىڭ، ءا؟ ي... ي، قۇلىنىم-اي، وسىنىن كەرەگى نە ەدى، — دەپ قالبالاقتاي، ءسابي كۇنىمنەن جاقسى كورەتىن سارى اعاش توستاعانىما ءسۇت قۇيىپ اكەلگەلى ۇيگە قاراي بەت الدى.
— Aپa، ماعان سالقىن ءسۇت بەر، بولسا...
— بار عوي. نەگە بولماسىن، بار... سەن وعان دەيىن كيىمىڭدى الماستىرا بەر.
— ماقۇل، aپa.
ول ەسىك اۋزىنا بارا بەرگەندە عانا تازا جەيدەمنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيتىنىم ەسىمە ءتۇستى.
— اپا، اق جەيدەم قايدا؟
— اق جەيدە؟ ا... يە، كوك ساندىقتىن، ۇستىندە. سارى الاتاڭنان ءلايلاشتاي ۇتەكتەپ جۇرگەن، — دەدى.
كۇننىڭ ىستىعىندا قوڭىر سالقىن، سايالى بولمەدەن راحات نە بار. تازا كيىنىپ كەپ وتىرعانىم وسى ەدى؛ ايتقانىمداي سارى، اعاش توستاعانىما سالقىن ءسۇت قۇيىپ الىپ جەتتى. مەنىڭ ەكى ۇرتتاپ ءبىر تامسانىپ، باپتانا ىشكەنىمنەن اپام سۇيسىنە كوز المايدى. ءتىپتى ول سوناۋ جىلدارى قولاقپانداي ناندى اپىل-عۇپىل اساي ساپ، اعارعاندى سۋشا ءسىمىرىپ تۇرا جونەلگەن كەزدەرىمدى دە مۇلدە ۇمىتقانداي. قازىرگى ماڭعازدانعان سيقىما ول تاڭدانبايتىن دا ءتارىزدى. جاڭا عانا مەكتەپ تابالدىرىعىنان ومىرگە جولداما العان بوزبالالاردىڭ ۇلكەندەرگە سىرتتاي ەلىكتەۋگە اۋەستىگى دە، «ەر جەتتى عوي قۇلىنىم»، دەپ اتا-انانىڭ ونىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرۋدەن دە بولا ما قالاي؟!
— ديداشجان، الگىندە... ءوزىڭنىڭ الدىندا عانا ەرتۇرلىجان مەن داريعا كەلگەن... ەرتۇرلى اسىعىس ەكەن. وتىرماي ءجۇرىپ كەتتى.
— ا... باسقا ەشتەڭە ايتقان جوق پا؟
— ە، بىلمەيىم. ءلايلاعا ايتپاسا، ديرەكتور پالەن-تۇگەن دەپ جاتقان، ايتەۋىر. داريعا كوكەڭ قايتقالى كورىنبەي ەدى عوي. بۇگىن ءبىر دەمالىسى ەكەن، سونى پايدالانىپ قايىرى بولسىن ايتقالى كەلىپتى. ونى-مۇنى اڭگىمەمەن الاڭداپ، ەرتۇرلىنىڭ كەتكەلى جاتقانىن اڭداماپپىن دا. ويباي-اۋ، وتىرمايمىسىڭ؟! ديدارجان ءقازىر كەلەدى عوي» دەسەم: «تاعى بىردە، اپا. بۇ جولى اسىعىس ەدىم»، — دەدى. ءسويتتى دە اناۋ ەكى اياقتى دارىلداعانىن ءمىنىپ جونەلگەنى.
— داريعا قايدا؟.. — وزەن جاعاسىنان ءلايلا ەكەۋىن كورىپ كەلىپ وتىرسام دا، بىلمەگەنسي قالدىم.
— ە، ول لايلاشتايمەن سۋعا كەتكەن... اللا بەلىم...وسى سەگىز كوزىم قان-قاقسايتىن بوپ الدى-اۋ... — اپام شىمىلدىق پەشكە ارقا سۇيەي، ءبىر قولىمەن ءبۇيىرىن تايانىپ ورنىنان تۇردى. — ءلايلاشتاي ونىڭ كەلگەنىنە عازىرەتى Faلي كەلگەنىندەي قۋانىپ ءجۇر. ءوزى دە كورمەگە جۇتىنىپ تۇرگان بالا عوي. ە، بالا دەيمىن-اۋ، و دا بيشارا اداسقان ءبىر جان دا... — وز-وزىنەن سويلەنىپ اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتكەن اپام، كۇڭكىلدەي قايتا ورالدى. كۇيىنىپ قايتتى. — ي... ي، وسى ۇمىتشاقتىعىم-اي... نە ىستەيىن دەپ شىعىپ ەدىم الگى... مىنە، ءوستىپ قۇداي ۇرعاندا ەسالاڭدانام دە قالام... تاعى ىشەسىڭ بە؟..
— بولدىم، aپa. — ونى كوڭىلدەندىرگىم كەپ كەتتى. اپامنىڭ قالاي ءتىلىن تابۋدى بىلەم عوي. ول ءوزى اسا قيىن دا ەمەس. كەلىن ءتۇسىرىپ بەرۋ ءجايىن قوزعاسام بولعانى، ءجايىلىپ سالا بەرەدى.
— ءلايلاشتايلار نەگە كەشىكتى ەكەن؟! اناۋ بالىقتى اشىپ، شايعا قۋىرتا قوياتىن، — دەدى اپام توستاعاندى قولىمنان الىپ جاتىپ.
— ە، كەلەتىن شىعار. قاسىندا ءاياق-جونىن بىلەتىن ادام بار ەمەس پە؟
— ە، قۇلىنىم-اي، و دا سول ءلايلادان قانداي ۇلكەن دەيسىڭ. ءارى كەتسە بىرەر يت-كويلەك بۇرىن توزدىرعان شىعار. جاسى سەن قارايلاس ەمەس پە؟
— ءيا، سولاي.
— باسە ايتام با... اپاسى مارقۇم «داريعاجان ءبىزدىڭ قويان جىلى تۋعان» دەپ وتىراتىن...
— قايتا-قايتا اڭگىمەلەي بەرەسىز... قالاي؟ سىزگە ۇناي ما، اپا؟ «كەلىن عىپ الا قويايىن با؟» دەپ قىزداردىڭ سىرتىنان دىكىلدەپ تىنشىتپاۋشى ەدىڭىز. داريعا جاراسا ەرتەڭ كىرگىزىپ بەرەيىن — دەدىم ويىندى-شىندى. مەنىڭ كوپ قالجاعىمنىڭ ءبىرى دەسە كەرەك، اپام تەز كونە قالدى.
— ە، نەسى بار... باعى جانباعان سور مانداي دەمەسەڭ، ايەلدىڭ تورەسى ەمەس پە؟! جەتىمدىكتى باسقا بەرمەسىن دە تەك، قاراعىم... شەشەسى ءتىرى بولسا ون التىسىندا كۇيەۋگە بەرەر مس ەدى. اتى تۋعاندى قويشى قۇداي... نەسىن اياسىن. انە، ءبىر جىل وتاسپاي جاتىپ تاستادى دا كەتتى. كۇيەۋى ىشكىلىك جولىنا تۇسكەسىن ءوزى شىققان ەكەن دەيدى عوي ەل. ايەل وزدىگىنەن كەتۋشى مە ەدى؟ قايدام... كۇيەۋى جامبىل جاقتا ۇيلەنگەن. سوندا تۇرادى ەكەن دەيدى عوي...
— ە، ونى قويشى. ءوزى ۇيلەنىپ كەتسە، داريعانىڭ باسى ابدەن بوس دەسەيشى، — دەدىم. — ونىسى ءتىپتى جاقسى. داۋ دالاباسى جوق.
— ءاي، وسى سەن شىن ايتىپ تۇرمىسىڭ؟ — دەپ aپام بەتىمە ۇڭىلە قارادى دا، ىزىنشە شوشىنا ىرشىپ ءتۇستى. — تانتىما!.. نە دەپ ساندالىپ تۇرسىڭ. قىز جەتپەي كۇنىڭ وسىعان قالسا دا اۋلاق ءجۇر! جەڭىل مىنەزدىلىگىنس ارتىنا ءسوز ەرگەن، كۇيەۋدەن شىققاندى الدىرمايمىن ەستيمىسىڭ، الدىرمايمىن!.. — اپامنىڭ داۋسى اششى شىقتى. ەندى ءسال بولسا جىلاپ جىبەرەردەي دە. اۋىزعى ۇيدەن كۇبىر-سىبىر، تەمىر شەلەكتىڭ سالدىر ەتە قالعانى ەستىلدى. انشەيىندە ءجاي سويلەي قويمايتىن اپام ەرەگىسكەندەي كۇشەيىپ كەتتى.
— Aپa... اپا، اقىرىن... Meن ءجاي، تەك ويناپ ايتامىن
— ويناساڭ دا ايتۋشى بولما؟ ءجا... ءجا، ۇندەمە، — دەپ مەنى سويلەتپەي دالاعا شىعىپ كەتتى. ءىزىن-شالا ءلايلا ۇيگە كىرىپ كەلدى. كوزىندە جاس بار. تىكتەنە ءبىر قارادى دا، ءجۇزىن تايدىرىپ اكەتتى.
— ول... ول ءبارىن ەستىدى... ادام ەمەسسىڭدەر مە، اياساڭدار نەتتى، — دەدى دە، ءلايلا كىرە بەرىستەگى ساندىقتىڭ ۇستىنەن كوگىلدىر كوسىنكاسىن قولىنا الدى. ەسىككە قاراي ءجۇر ءتۇسىپ توقتادى. ءبىر نارسە ايتقىسى كەپ، وعان جۇرەگى داۋالاماي تۇرعانداي. اۋىر كۇرسىنىپ، تاماعىن كەنەگەن دە بولدى. — داريعا جالعىز... جالعىز كەتتى. مۇمكىن ول وسى ءقازىر اي دالادا جىلاپ تا بارا جاتقان شىعار. — مەن ورنىمنان كوتەرىلە بەرگەم، ءلايلا شوشىنا قالدى. — جوق... جوق، اق تاتە! ءسىز بارماڭىز ارتىنان. اياساڭىزشى. و نە قىلعانىڭىز... جازىعى نە؟ سالەمدەسە اپاما كەلگەنى عوي... مەن ءقازىر قۋىپ جەتىپ، كەشىرىم وتىنەم. قايتارۋعا تىرىسام. ارينە، ول ەندى قايتپايدى...
«سارت» ەتە تۇسكەن ەسىك دىبىسىنا ەلەندەي، جاپادان جالعىز وتىرىپ قالدىم. «نە ىستەدىم مەن؟ نە ىستەدىم؟ — وسى ءسات اۋىزعى بولمەدەن:
— الگى قىز قايدا ءجۇر-اي! ەرتەڭگى ءشايىمىزدى ىرىڭ جىرىڭ ساسكەدە ىشەتىن بولدىق-اۋ، ءا؟! — دەپ داڭعىرلاي كىرىپ كەلە جاتقان اپامنىڭ قاجىعان ءۇنى ەستىلدى.
ونىنشى تاراۋ
اۋىلدىڭ ءبىر شەتىنەن كەپ كىردىك. وتكەن تۇندەگى جاۋىننان تار كوشەنىڭ ورتاسىنا جارقىراپ قاق تۇرىپ قالىپتى. ءۇش-تورت كوك-الا قاز، ۇيرەك ءجۇزىپ ءجۇر ەكەن؛
اڭقىلداي قاناتتارىمەن سۋ سابالاپ قاشىپ شىقتى. لايلى شالشىقتىڭ بەتىندە قاعاز، ءشوپ-شالام، كونسەرۆى قالتىرى قالقىپ تۇر. جىلانداي شيراتىلعان قارا سىم دا كورىنەدى. وندايدا جۇرەگىم زۋ ەتە تۇسەدى. «بالونعا كىرىپ كەتسە، شوڭقيىپ قالعانىمىز عوي» دەيمىن. توبەسى تايپاق شەتەن قاقپالى سۇرعىلت شىم ۇيلەر؛ ءار ءتۇستى تاقتاي مەن فانەردەن، تور سىمنان تارتىلعان اۋلالار قالىپ جاتىر.ءبىر ءسات ماعان سۇرىقسىز مىناۋ تامداردان گورى اۋلا تورىندەگى مال قورالار الدەقايدا ەڭسەلى، ارۋاقتى كورىنىپ كەتتى.«بۇرىن نە عىپ بايقاماعانمىن؟ ءا.. يە، بۇگىن دالادان ورالعان ەكەم عوي». بىرىنە-بىرى يىقتاسا، ارقا جۇيەستىرە سالىنعان ۇيلەر كوپتى كورسە دە تۇيگەنى از، جاڭا مەن جاقسىعا قۋانۋى ساراڭ ءبىر جان سياقتى. بايانسىز دۇنيە الدامشى ءومىر دەگەنىڭ جالعاندىعىنا ەندى كوزى كەتىپ، وتكەن يت تىرشىلىكتىڭ وكىنىشى وزەگىن ورتەپ وتىرعان دا.
ءار ءۇيدىڭ اۋلا ورتاسىنان قيدىڭ بوزعىلت، اششى ءتۇتىنى ەرىنشەك كوتەرىلىپ جاتىر. يرەلەڭدەگەن شولاق كوشەنىڭ ءبىر جالتارىسىنان ءتورت قۇلاقتى، توبەسى كۇمبەز ىركەس-تىركەس شيرات شوعىرى شىعا كەلدى.
— ءاي، اۆتوينسپەكسيا جوق، نەدەن قورقاسىڭ؟ زاۋلاتىپەتسەيشى، — دەدى ساپار كۇڭك ەتىپ. — بۇرىن وسىلاردىڭ ىڭعايسىزدىعىن سەزبەۋشى ەدىم. ءقازىر ءبىر ءتۇرلى... ەڭسەنى تاسىپ تۇرادى. تىرشىلىكتە ءبىراز تايراڭداپ، سايراڭداپ ال .ەرتەڭ سەندە وسى جەرگە كەلەسىڭ دەيتىن ءتارىزدى. — ماشينا جانىنان سەلدىرەي قالىپ بارا جاتقان ەسكى اۋىلعا امارقاۋ قاراپ وتىر. كۇنى كەشە مىنا ەسكى تام، جورتولەردىڭ بىرىنەن ىڭگالاپ دۇنيەگە كەلگەنىن دە ۇمىتقانداي. — جاڭا سوۆحوزدى مىنالارعا جاپسارلاستىرا سالماي وزەنگە جاقىن جازىقتا كوتەرگەنى قانداي اقىلدىلىق بولعان،ءا؟!
— ارينە...
— ارينە، ارينە دەيسىڭ. بىردەڭە ايتسايشى ادام سياقتى. كوزىڭدى سىعىرايتىپ قيالدانا بەرگەنشە.
— نە ايتام؟
ماسەلەن... ەھ... مولا اۋىلدىڭ ورتاسىندا نەگە قالدى؟ مىناۋ ەسكى اۋىلداعىلار جاڭا سالىنعان ۇيلەرگە، سوۆحوز ورتالىعىنا نەگە كوشپەيدى، ءا؟ نەگە؟ — دەدى ساپار شىڭكىلدەي.
— كىم بىلەدى... ءبىر كەزدە بۇل اۋىلدىڭ دا وزىنشە ءسانى بولمادى دەيمىسىڭ. زيرات تا ول ۋاقىتتا قىستاۋدان شەتكەرى توبەنىڭ باسىندا جاتقان شىعار... ونان بەرى حالىق ءوستى،ءوربىدى... تام سوعا باستادى... تۇرمىس تۇزەلدى. كوڭىلى اپات زيراتپەن ىرگەلەستىگىن دە ۇمىتىپ، جاپىرايتىپ ءۇي تۇرعىزا بەردى. مىنە، ءوستىپ حالىق ەڭسەسىن كوتەرىپ، وڭى مەن سولىن تاني باستاعاندا وتان سوعىسى باستالىپ كەتتى. زيراتتار اۋىل ورتاسىندا قالا باردى.
— ديدار-ay، مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم: سەنىڭ سوزدەرىڭ سوڭعى كۇندەرى شاقپاق قانتتاي بىرەگەي. ءجا، ءجا... تۇكسي مە... ونى-مۇنى جازۋدى تالاپ قىلعانداردىڭ كوبىنىڭ ىلكىدە اعاش-اياقتانىپ اقساڭدايتىنى بولادى. سەن نە، وبلىستىق گازەت اڭگىمەڭدى باسپاي قايتارىپ جىبەرگەنىنە ءالى رەنجىپ ءجۇرسىڭ بە، ءا؟
— وكپەلەيتىندەي جازۋشى ەمەسپىن عوي.
— ولاردىڭ ءسوزىنىڭ دەگەنمەن جانى بار، ديدار.
— الگىندە عانا مەنى قوستاپ، «ادىلەتسىزدىك» دەپ سوگىپ ەدىڭ عوي، — دەپ بەتىنە تۋرا قارادىم.
— ونى قايتەسىڭ... سەنىڭ كوڭىلىڭدى جىقپايىن دەگەندەگىم بولاتىن. ءقازىر ساباڭا ءتۇستىڭ، ەندى ايتۋ ورىندى، ديدار، سەن الايا بەرمە. «دوس جىلاتىپ، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى». مەن سەنىڭ دوسىڭمىن با، دۇشپانىڭمىن با، ءا؟
— قايدان بىلەيىن...
— ءا، سولاي ما؟ — دەپ ول ءسال ءمۇدىرىپ قالدى. — سەنىڭ كەيىپكەرلەرىڭ شەتىنەن سۇلۋ، بال تاتىعان ءتاتتى. باستان اياق ىستەيتىندەرى جاقسىلىق. ادام ەمەس ءمۇسىن...
— ديدار!.. ءاي، ديدار! — جوعارىدا وتىرعان سارسەننىڭ كابينانىڭ توبەسىن ۇرعىلاي ايقايلاعان داۋسى ەستىلدى ساپاردىڭ ءسوزىن ءبولىپ كەتتى.
— مىنانى جىن سوققان بولار. توقتاشى... — ساپار ەسىكتى جارتىلاي اشىپ، جوعارىداعى سارسەنگە اكىرەڭدەپ جاتىر. — ۋا، نە بولدى؟
— توقتا دەدىم عوي!
كابينانىڭ ارتقى، كىشكەنە تورلى تەرەزەسىنەن قاراپ ەدىم: ساپارعا قولىن سىلكىلەي سويلەپ، ماشينانى توقتاتقانىمشا ول بورتتان سەكىرىپ ءتۇستى.
— نە دەيدى، ءاي؟ ساپار؟..
— و، كاۋكەلەكتەگەن سورلى نە دەۋشى-تۇعىن. شي قالپاعىن ءتۇسىرىپ الىپتى. — ول كۇڭكىلدەي جەرگە ءتۋستى. قا باعى سالبىراپ، تۇتىگىپ كەتىپتى. جوقتان وزگەگە بۇلان-تالان بولا قالاتىن ونىڭ باياعىدان ادەتى. گاراجعا ءبىر بەس-ون مينۋت كەشىگىپ-اق باردىق. ال، وندا تۇرعان نە بار؟ وسى جەردە قىلت ەتە قالعانداي ەشتەڭە جوق قوي. سارسەن مانا بريگادادان بەرى شىعاردا: «بالا سىيلا عاندى بىلمەيدى ەكەن. وزىمسىنگەنىمدى قورىققاندىققا ساياتىن سياقتى ما، قالاي؟» دەپ ەدى، سونىسىنىڭ جانى بار-اۋ دەيمىن.
— ديدار، شىلىمىن بار ما؟! اكەلشى، — دەدى ساپار كوشەنىڭ جيەگىندەگى اعاشتىڭ بىرىنە سۇيەنىپ تۇرعان مەنىڭ جانىما كەلىپ.
— جوق...
— انادا سالىپ تارتىپ ءجۇر ەڭ؟! قويدىڭ با؟
وسىندايدا بولماسا... قويدىم عوي. — ول مۇرنىن شۇيىرە تىرجيتىپ، ۇسىنعان وتىما پالدەنە تۇتاتىپ الدى. انە ءبىر قۇشىرلانا سورماي، ەرنىنىڭ ۇشىنان سىزدىقتاتا شىعارىپ تۇر.
كوپ كۇتتىرگەن جوق، ىرسىلداپ سارسەن دە جەتتى. كىنالى جانداي قولىنداعى قالپاعىن قايتا — قايتا قاعىن، ءماي موڭكەلەپ ءبىر نارسە ايتقالى وقتالىپ كەلە جاتقان؛ ساپار شاعىپ الدى.
— يت ق ۇلى يتاقاي قوقىرايتىپ قالپاق كيەتىندى تاۋىپتى عوي. ءۋا، ساكە، باسقا-باسقا، قالپاق سەنىڭ نەندى العان!.. تازعا تاراقتىڭ جاراسپايتىنىن بىلەتىن-اق جاستاسىڭ عوي، — دەپ، ول وسى جەردە ەركىندىك، ەركەلىك دەگەننىڭ شەكاراسى، شاماسى بارىن ۇمىتىپ ەدى.
سارسەن «ءاپ» دەگەندە تۇسىنە الماي، داعدارىپ قالدى. جاۋتاڭداي ماعان قاراپ، ءمۇساپىر كۇيدە تۇر. بەتىنە قانى تەۋىپ، دالاپتاي بوپ شىعا كەلگەن؛ ارتىنشا ءجۇزى قۋقىل تارتتى قيىق كوزى ونان ءارى سىعىرايىپ، جۇمىلىپ كەتكەندەي بولدى. وعان ىققان ساپار جوق. قايتا ايىزى قانعانداي، شابىنىپ تۇر. دۇنيەدە بىرەۋدى مۇقاتىپ، جانىن جارالادىم دەپ قۋانعان ادامنان ازعىن بولسايشى...
— ءتىلىڭ تىم ءوسىپ كەتىپتى، بالا.... ەركەلىگىڭ شىعار دەسەم وڭمەڭدەيتىندى تاۋىپسىڭ عوي، شوشقا، — دەدى سارسەن.
و، قاسيەتسىز نەمە؟! قويىپ جىبەرمەي مە وڭباعاندى...» قاتتى كۇيىندىم. ايتسە دە ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ تۇرمىن. بۇلاردىڭ تىلگە كەلۋىنىڭ الدى-ارتى وسى ەمەس قوي، دەپ كوڭىلىمە توقتاۋ دا سالىپ قويام.
— ە، نەسى بار؟! وتىرىك پە؟
— ۇرىنىپ قالما... تەكتەن تەك ءولىپ كەتىپ جۇرەرسىڭ دەيمىن دە ناقۇرىس.
— كورەرمىز دە...
— كورەتىن دانەڭەسى جوق. باسقا قولىمنان كەلمەسە دە، ۋادەگە بەرىكتىگىمدى بىلەتىن شىعارسىڭ، شوشقا... جول جامان ويدىم-ويدىم... ءتۇسىپ قالىپ، كوپىردەن اۋىپ كەتىپ جۇرمەگەيسىڭ، — دەدى سارسەن ماشينانىڭ كابيناسىنا وتىرىپ. «ەكەۋىڭ دە وڭباعان ەكەنسىڭدەر-اۋ..» سارسەن مىسقىلدى ەزۋ تارتىپ: «ۇندەمە، كورەسىنى ءالى-اق كورسەتەمىن وعان»، دەگەندەي انىق جاۋىزدىعىن تانىتا قاس قاقتى. ونىسى ماعان بەلگىسىز... ايتسە دە كوڭىلىم الابۇرتىپ، ءبىر نارسەنى سەزگەندەيمىن. «جول جامان ويدىم-ويدىم... ءتۇسىن قالىپ، كوپىردەن اۋىپ كەتىپ جۇرمەگەيسىڭ؟» و نە سوز؟ وتكەن جىلى ءبىر شوفەر ماشيناسىمەي «اقساي» كوپىرىنەن قۇلاپ ءولىپ ەدى. ەل: «بۇل سارسەننىڭ ءىسى... سونىڭ قولى ارالاسقان ءولىم. اراق ىشكەن شوفەر دەيدى. كىم ىشكىزدى؟ تاعى دا سارسەن... جو... جوق، قانداي ىشكەندە دە كوپىردەن قۇلاعانداي ول ماس ەمەس. سوڭىندا كەلە جاتقان سارسەن ونى ماشيناسىن ءبىر بۇيىردەن جاناي قاعىپ جىبەرگەن. جىگىتتەردىڭ وسى بولجاسى دۇرىس... ارينە، ءوزىنىڭ قاندى جاسىرۋ ءۇشىن وعان اراق ىشكىزىپ، ءوزى دە جۇتىپ العانى انىق... — ديدار، كانە كەتتىك. گاراجدان بۇرىن كەڭسەگە سوعالىق..
ساپار قۋ عوي. ءوزىنىڭ ارتىق كەتكەنىن سەزىپ، قاراپ وتىرعان مەنىڭ ارقامنان قاعىپ قالىپ، «گە-گەلەپ» كۇلەدى. جايشىلىقتا شاقپا داۋسىمەن ساقىلداۋشى ەدى؛ ءقازىر ءبىر ونەر تاۋىپتى، توڭىرەگىندەگىلەردى ەلىكتىرە، سيقىرلانا كۇلەدى. مەن دە ىلكىدە ونىسىن اڭداي قويماي، ىرجالاقتاي بەرىپپىن عوي. «ە، سورلى بالا، نەمەنەگە ءماز بولاسىڭ؟!» دەگەندەي ءتۇسىمدى سۋىتا، ەزۋىمدى جيىپ الا قويدىم.
— ءجا...ءجا، شال؟.. ءبىر اشۋىڭدى قي ەندى. بەرمەن كەل.تۇسسەيشى تومەن. كابيناعا مەن وتىرىپ الادى ەكەن دەپ قورىقپاي-اق قوي. گە-گە-گە...
— نە دەپ قورقام؟ قورقا-قورقا بولعان اداممىڭ، دەدى سارسەن سىر الدىرماعانسىپ. شىنىندا ول ساپاردى كابينادان قۋىپ ءتۇسىرىپ، جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن، بريگا ديرلىگىن سەزدىرە سالماقتانىپ-اق قالعان. «شىج-بىج بوپ كەييدى، كۇيىنەدى. كوشەنىڭ ورتاسىندا جاپادان-جالعىز قالار دەيمىسىڭ. امالسىز جوعارىعا شىعىپ، ىشتەي كۇيزەلىپ وتىرىپ قالادى عوي. مەيلى ءسويتىپ ساعى سىنا بەرسىن دەپ ويلاعان سياقتى ەدى؛ ونىسىنان تۇك شىقپاي، مۇقاتتىم-اۋ دەگەن ادامى قايتا كۇش الىپ بارا جاتتى.
— ءجا... ءجا، شال!.. قۇلاق سال سوزىمە... مىنا ديدار ەكەۋمىزدىڭ ءبىر اڭگىمەمىز بار، — دەدى ساپار ونى ەرىكسىز قاراتىپ.
«قانداي اڭگىمە؟ قايداعى اڭگىمە؟» مەن تۇك تۇسىنە الماي دالمىن. «و نە قىلعان اڭگىمە؟» دەپ سۇراماق بوپ ءبىر وقتالدىم دا، ونىمنان تابان استىندا اينىپ شىقتىم «وتىرىك... وتىرىك قوي. تىلگە تيەك قىپ ايتقان دا». بىلە تۇرا وتىرىگىن شىعارعىم كەلمەدى. ءارى نە ايتار ەكەن دەگەندەي اۋەستىك مەنى دە جەڭە باستاعان.
سارسەننىڭ قاباعى ءالى اشىلا قويماپتى. قيىق كوزىنىڭ اينالاسى قىزىل جارعاقتانا دولىرىپ-اق قالعان؛ الگىندەي بولماي ىسىلداپ-پىسىلداپ ماشينادان تۇسە باستادى. ءتۇس الدىرماعان بولادى، ونىسى بالانىڭ تاتتىگە وكپەلەگەنى ءتارىزدى بىردەڭە.
— ءجا، شال... — ساپار انە-مىنە دەگەنشە ءىشى-باۋىرىنا كىرەردەي لىپىپ جونەلدى. — ءىنىڭنىڭ ءبىر ەركەلىگىن كوتەرە المادىڭ. قارتايايىن دەگەنسىڭ-اۋ، ءا؟.. بىلەم... نەگە ءبىل مەيىن. نەرۆىنىڭ ابدەن توزىپ-بىتكەنىنەن ارينە...
— جو... جوق- اۋ، ويىننىڭ دا ءبىر شەگى بولماي مي ەكەن؟!
— ە، ساكە-اي، ءسىزدى مەن بىلمەسەم، مەنى ءسىز بىلمەسەڭىز ويناپ نە جىنىم بار... ءجا... قويدىم... جازدىم جاڭىلدىم.
— ءاي، شوشقا... — سارسەن مۇنى ءزىلسىز ايتتى. ماناعىداي ەمەس كىرەسى بوساپ قالىپتى. — جاڭاعى اڭگىمەڭ نە ەدى؟ ءسوز ارالاتىپ كەتتىڭ بە، قالاي؟!..
— ە،ۇمىتقام جوق، — دەي بەردى دە، قالتيىپ تۇرىپ قالدى. — كەلە جاتىر...
— كىم؟.. كانە؟.. — كوشەنىڭ ەكىنشى بەتىنەن سۇر كيتەلدى موسقال ادام بەرى بۇرىلدى. «قايدان شىعا كەلدى ءوزى؟» دەگەندەي بىر-بىرىمىزگە جالتاقتاسىپ: مۇنان ءارى اۋزىمىزدى تاندانىپ، بوسىناي تۇرۋىمىزدىڭ ءجونى بولماس دەدىك تە ونى-مۇنى قاراستىرعانسىپ، ماشينانىڭ يا جاق، بۇ جاعىن تۇرتپەكتەي باستادىق. ساپار «زىپ» بەرىپ، ماشينانىڭ ءتىپتى استىنا كىرىپ كەتتى.
— ۋا،جىگىتتەر، جول بولسىن!..
— الەي بولسىن، — دەپ سارسەن ىلىگى اكەتتى. — سىزگە كەلە جاتىر ەك...
— ە، كورىپ تۇرمىن... كورىپ تۇرمىن. ۋا، قاي جەرى جاۋلى ەكەن، ابدەن تەكسەرىپ الماي ماشينامەن جول شىعۋلا رىڭ قاتە عوي، — دەدى ول تومەندە جاتقان ساپارعا ءۇڭىلىپ.
— تورمازنوي كولودكە... — تۇسىنىكسىزدەۋ كۇڭكىل ەستىلدى. ىزىنشە بەتى اۆتولدان قارا-قوجالاقتانعان ساپاردىڭ باسى كورىندى. — ءبىتتى... تۇزەتىلدى...
ديرەكتور دا كوتەرىلىپ، ماشينا بالونىن اياعىمەن تەۋىپ قويدى. بىردەڭە تۇسىنەتىن ادامداي-اق قاباعىن شىتىپ قويادى. مۇمكىن تەحنيكا تەتىگىن بىلەتىن دە شىعار؟ ءومىرى بىلىعىن جاتاتىن جوندەۋ شەبەرحاناسىن، گاراجدى جىلان جالاعانداي تازارتتىرىپتى عوي. مەحانيك، توكار، سلەسارلەردى، ءتىپتى ينجەنەردىڭ ءوزىن ءبىر شىبىقپەن ايداپتى دەيدى سارسەن. ءوز باسىم سەن بەيمىن. بىزگە كەلگەن ديرەكتور ءقايبىر كوسەگەمىزدى كوگەرتكەن ەدى. ەرتەڭ-اق سوۆحوزدى سۇلىكتەي سورىپ، نە ابدەن تيتىقتاتىپ تاياتىن دا. ستاديون سالدىرتام دەپتى دەيدى. كادىمگى استاناداعىداي.فيزكۋلتۋرا ينستيتۋتىن بىتىرگەن ءبىر جىگىت كەلدى سوۆحوزعا. ءبارى بىلشىل، بوس ءسوز.
— سارسەن، مىناۋ قاي بالا؟ — دەدى ديرەكتور مەنىڭ جانىما كەلدى. شالقاسىنان قايىرعان تولقىندى قارا شاشىنا اق كىرە باستاپتى. ۇيالى ۇلكەن قوي كوزىنىڭ اينالاسى تولعان ءاجىم. ۇنەمى جالاڭ باس جۇرەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ىستىعى مەن بورانى ءالى-اق باسىڭا بورىك پەن قالپاقتى كيگىزەر، تۇرا تۇر. ول ساعان الاتاۋدىڭ ساياسىنداعى سوۆحوز ەمەس.
— قوساعاسى-اۋ، — دەپ قالدى سارسەن، — بەكتاسوۆ قوي شوشقا...ديدار بەكتاسوۆ.
سارسەننىڭ وسىنداي ەرسىلىگى دە بار. مەنى ءبارى بىلگەندەي كىممىن سونشا. الدە مەن جايلى اڭگىمە بولدى مي ارالارىندا.
— ا... ە، ەستۋىم بار. جاقسى مەحانيزاتور دەۋشى ەدى مىناۋ ماشيناسى سالاق ادام دەپ تۇرعان جوق پا؟ قارا شى، بريگادير. — دەدى ول. — استىنداعى اتىن باپتى ۇستاي بىلمەگەندى جىگىت دەيمىز بە؟ جوق... ەندەشە جاقسى مەحانيزاتورلارىڭ با، بۇل؟..
وڭ جاق كوزىنىڭ استىندا تىرتىعى بار وسى ادام كوڭىلىمە ءبىر ۇيالاماي-اق قويعانى. سەكەمشىل، نە بولسا سونى تىرنەكتەپ، جىپكە تىزە بەرەتىندەي ۇسا، تۋراشىلدىقتى ادامدى قورلاۋ، نامىسىنا تيۋ دەپ تۇسىنەتىن، قۋلىق-سۇمدىعى ىشىندە ءبىر جان سياقتانادى دا تۇرادى. ءبىر عاجابى: بۇرىنعى ديرەكتورداي كوزگە ماقتامايدى ەكەن. الدىنا شاقىرىپ الىپ، اقىل ايتۋعا دا جوق ءتارىزدى... ءوزى شولپاندى قاتتى قۇرمەتتەيتىن كورىنەدى. ايەلدى سىيلامايتىن ءبىر ەركەك بولساشى. سەمياسىن استانادان نەگە كوشىرتىپ الماي ءجۇر دەيسىڭ...
— جاقسىسى جاقسى... — سارسەن مىڭگىرلەپ قالدى.
— جامان بولسام شوپىرلىكتەن قۋىڭىز. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابىلادى. ال مەنى جاقسى، جامان دەپ وسى قا ءزىر بازارعا سالماقسىزدار ما؟! باعامدى اسىرىن، نە جاسىرماي-اق قويىڭدار. كەرەك بولسا مەن بريگاديرىڭ مەن قوسا ديرەكتورىڭدى ساتىپ جىبەرەرمىن، — دەپ ماشينا كابيناسىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، ەسىكتى سارت ەتكىزە جاۋىپ جىبەردىم. اياق استىنان بۇرقان-تالقان بولا قالعانىم نان سارسەن قاتتى شوشىندى.
— ۋا، ديدار، جىنداندىڭ با؟! و، ناقۇرىس...
— ءاي، وسىنىڭ باسىنان ءسوز اسىرماي شاق ەتە قالاتىن ادەتى قۇرسىن. نەمەنە سونشا... اۋليە مە ەدىڭ؟! سەن سوۆحوزدان شىققاندا ولەدى دەيمىسىڭ جۇرت، — دەدى ساپار شاقىلداپ.
— و، سور... رلى!.. تفۋ!.. — ساپاردىڭ جالباقتاي يتارشىلانا شابالانعانىنان جيرەنە، بەتىنە قالاي تۇكىرىپ جىبەرگەنىمدى اڭدامادىم.
— ءاي، ديدار!.. تۇرا تۇر... ءالى-اق الدىڭا كەلتىرەرمىن، — دەپ ول ۇمتىلا ءتۇسىپ، مەنىڭ نەدەن بولسا دا وسى ءقازىر تايىنا قويماسىمدى بايقادى ما؛ بەتىن قولىنىڭ سىرتىمەن ءسۇرتىپ تۇرىپ قالدى.
— بەكتاسوۆ... سەنى مىنا مىنەزىڭمەن ماشينا قالاي كوتەرىپ ءجۇردى ەكەن؟
— ە، تالاي سىندى عوي، — دەپ سارسەن ءىلىپ اكەتتى.
— الىستاعى مال وتارىنا جولسىزبەن جۇك تاسىتتىرساڭ، تەمىر تۇرعاي سەنىڭ ءوزىڭ دە قيرارسىڭ، سارسەن...
— قايداعى وتار؟.. نە قىلعان جۇك. — دەپ ەدى ديرەكتور كوزىن جىپىلىقتاتا ويلانىپ، ساپار اپالاقتاعان سارسەنگە الايا ءبىر قاراپ قويىپ:
— ە، شاي، قانت ونى-مۇنى كاكىر-شۇكىرلەر عوي. ساۋدا ورنىنىڭ ءوتىنىشىن وتەگەنىمىز ەدى دە، — دەدى ىلە.
كوڭىلىمدەگى كۇدىكتىڭ سىرى اشىلا باستادى. كەشە اۋىل دان شىعاردا جان اپاممەن تىلگە كەپ قالىپ ەدىم؛ وسى سارسەن مەن ساپار ءۇيىمىزدىڭ توبەسىنە دەپ شيفر ءتۇسىرىپ كەتىپتى. اقشا الماپتى. «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس، ديدار دوسىمىز عوي. قول ۇشىن بەرگەنىمىز. بىزدە بار بولىپ، وندا جوقتىعىن بىلە تۇرا ۇندەمەي قالساق، قاتار-قۇربىلىعىمىزدان نە پايدا دەپتى. ساپار ارينە ايتا المادى. اپامنىڭ دا كوكەيى كەت ءارى ەمەستىگىن سەزگەنسىن، ونان ءارى جەلدەي ەسپەي مە بۇل قۋ. «جۇكتى ايتقاندا نەگە شوشىندى؟ نەگە جاسىردى؟ بۇرىنعى ديرەكتوردىڭ ءوزى رۇقسات ەتپەپ پە ەدى؟.. جۇمىستان تىس جۇك تاسىعانىڭا دەپ وتىز سوم بەرىپ سارسەن، ارقامنان قاقتى... ارينە ونى وسى ءقازىر ايتا المايمىن. ديرەكتور سەنسە جاقسى... سەنبەسە شە؟ ءارى مەنىكى قورقاقتىق، ءجاي بايبالام بوپ كورىنەدى عوي. ال، مىنالار ۋادە ەتىپ ەدى؛ سويتە تۇرا مەنىڭ الدىمدى وراپ بارادى. قايتكەن كۇندە سىبايلاس قىلۋ».
جاقسى، جىگىتتەر... بۇگىن دەمالىڭدار. اناۋ شابىندىقتان بەرى... وزەن بويىنا قاشان كوشتىڭدەر؟ — دەدى ديرەكتور. كوزى جاساۋراپ كەتتى. تۇنىمەن ۇيىقتاماعان ادامداي بەتى ىسىك تارتىپ تۇر.
— ەكى كۇن بولدى. جوق...
— ەكى كۇنى نەسى؟ ءبىر جۇما دەسەيشى، — دەدى ساپار سارسەندى تۇزەتە.
— ە، و جەردىڭ شابىندىعى دا ءبىتتى دە. ەندى «اقسايدىڭ تۇسىنان ءتۇسۋ كەرەك، — دەپ ديرەكتور ءسال ويلانىپ قال دى. كوزى كوشەنىڭ جيەگىندە سىبدىر-سىبدىر سىر شەر تىسكەندەي بوپ تۇرعان جاسىل جاپىراقتى اعاشتاردا. كوڭىلى قايدا؟.. — قالاي ويلايسىڭدار. وسى ءبىزدىڭ سوۆ حوزدىڭ جەرىنە الما، المۇرت، ءجۇزىم، ورىك اعاشتارىن وتىرعىزسا شىعار ما ەدى؟ مال شارۋاشىلىعى مەن بىرگە ەگىستىكتى دو قولعا الساق... قاتار جۇرگىزسەك...
— جۇرگىزۋى جۇرگىزەرمىز-اۋ... تەك...
— ە، سارسەن، ايت... نەگە كىدىرەسىڭ؟ مۇمكىن مەنىڭ بىلمەستىگىم بار شىعار؟
— ديرەكتور بىتكەن قاتەلەسەدى ەكەن دەن بىلمەيىم. تەك ءسۇرىنىپ كەتىپ جۇرمەسەك... ناقۇرىستىڭ...
— توقتا... سارسەن، سەنىڭ وسى ورىندى، ورىنسىز «ناقۇرىس»، «شوشقا» دەي بەرەتىنىڭ يە؟ ۇيات ەمەس پە، — دەدى ديرەكتور قىزاراڭداي.
— ە، ماتەلى عوي. ءبىز وعان ۇيرەنگەنبىز. — ساپار ءسوزىنىڭ اياعىن مايموڭكەلەي ءبىتىردى.
— لايىق دەسەڭدەر وزدەرىڭ بىلىڭدەر. كەلىسسىز-اق ەندى. سونىمەن ءسىز تەك «سۇرىنبەسەك» دەيسىز عوي؟ — دەپ سارسەنگە بۇرىلدى. — سۇرىنبەۋ ءۇشىن جۇرمەي... قول قۋسىرىپ وتىرۋ كەرەك-تى وندا. قىزىق ەكەن... جاقسى. بريگادادان ءبارىڭ كەلدىڭدەر مە؟
— ءيا... بازاربەك قارت قانا قالدى.
ديرەكتور ءتوس قالتاسىنان جازۋ كنيجكاسىن الىپ، كوزىلدىرىكسىز قاراي باستادى. كۇبىر-كۇبىر ءبىر نارسەنى ەسەپتەپ:
— بەكتاسوۆ، سەن ورتالىققا نەگە كوشپەيسىڭ؟ —دەدى. مەنىڭ الگى ءبىر مىنەزىمدى ءتىپتى ەلەڭ قىلماعانداي.
— گەنەرال قارسى... — ىرجالاقتاپ مەن ءۇشىن ساپار جاۋاپ بەردى.
— گەنەرالى كىم؟
— اپاسى...
— ا... — دەدى تۇسىنگەندەي. — سىزدەر ارلى-بەرلى ماشينامەن زىرلاپ، سەيىلدەمەسىن دەپ ۆاگون-مونشا الدىردىق. سونى ەرتەڭ تىركەي كەتىڭدەر، ماقۇل ما؟
— قوساعاسى، تراكتور بولماسا...
— تراكتور بولادى، سارسەن. كينو دا بارادى. گازەت-جۋرنال دا الا كەتەرسىزدەر... ايتپاقتايىن مەن سىزدەردى جاڭا بريگاديرلەرىڭمەن قۇتتىقماپپىن عوي.
— ول كىم؟ — دەستىك جارىسا. ەل ەسەبى راس بولماعاي ەدى.
— بازاربەك قوي. ەستىمەگەن ەكەنسىزدەر، ءا؟ — دەدى دە، — ال جاقسى تىنىعىڭدار... ەرتەڭ بريگادا باسىندا كەزدەسەرمىز...
— سارسەن شە؟ ونىڭ كۇناسى نە؟ — دەپ قالدى ساپار شىداماي.
— ا... سارسەن بە؟ ءجاي تراكتورشى بولا تۇرادى دا. جانار ماي، جاعار مايدى ۋاقىتىلى جەتكىزبەيدى. ءوزى قايدا بولسا سوندا جۇرەدى دەمەپ پە ەدىڭىزدەر. بريگاديرلىكتى الىپ جۇرە المادى عوي. جاقسى جۇمىس ىستەسە كەيىن قايتا قويامىز. باستىق قايدا قاشادى. مۇمكىن ديرەكتور بولار. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە... — ۇشەۋمىز اڭ-تاڭ تۇرىپ قالدىق.
سۇر كيتەلدى جالاڭ باس ادام كەتىپ بارادى. ءوزى قامىت اياق ەكەن — اۋ. يرەلەڭدەگەن ءجۇرىسى قانداي قىزىق. انە، ول دۇكەننىڭ كولەڭكە بەتىندە وتىرعان پەنسيونەر قارتتارمەن امانداسىپ جاتىر.
— ايتپادىم با؟! قۋ دەمەپ پە ەم؟ جەر سوقتىرعان جوق پا، شوشقالار — اۋ، — دەدى سارسەن جۇلىپ العانداي شار ەتە قالىپ.
— قايداعى جەر؟.. الدەقاشاننان بەلگىلى ەمەس پە ول؟! — دەپ ەدىم، سول ەكەن سارسەن ەندى ماعان تاپ بەردى:
ءا... بىلە جۇرە... جاسىرىپ، تابالاماق. تابالاماق بوپتى مىناۋ، ساپار، — دەدى.
— ءاي، سەن جىنداندىڭ با!.. قايداعى تابا! نە دەپ عابالايىم؟ دىردۋ-دۋمانىمىز كوبەيىپ كەتكەنىن بىلمەيمىسىڭ؟ بۇل سونىڭ ناتيجەسى... مىناۋ ساپار ەكەۋمىزدەن وزگە كىم سەنى ادام ساناپ ءجۇر!
— ءا، مەن ادام ەمەسپىن، ءا؟
— ءجا، شال... بولدى عوي ەندى، — دەپ ساپار ونىڭ يىعىنا قولىن سالدى. سارسەن سەلك ەتە ءتۇستى. «وسى شىن نەرۆىني-اۋ، ءا؟!» — مەنىڭ باعاناعى ايتپاق بولعانىم...
ءيا...
— قالاي قارايتىندارىندى قايدام. جاس ەت، تەنتەك سۋدان دا قۇر ەمەس ەدى ءۇي. بىزدىكىندە بولساق... ديدار بىلمەيدى عوي. شاقىرۋىمنىڭ سەبەبى بار... موتوسيكل العانمىن. سونى جۋعانىم بولسىن...
سارسەن ەكەۋمىز ءالى ءۇرپيىسىپ تۇرمىز. قىدىرىستاپ جامان ۇيرەنىپ قالدىق قوي؛ ارجاعىمىز جەك كورمەي، قايتا ەلپ ەتە تۇسكەندەيمىز. ءوز باسىم وسى ءبىر سەزىمنەن قاتتى شوشىنىپ؛ «اراققا بوي ۇيرەتىپ العان جوقپىن با ەكەم، ىشپەي جۇرسەم دە، كوڭىلىمنىڭ سەلت ەتە قالۋىن قاراشى. ءاي، مەيلى سوڭعى رەت ءبىر سىلتەپ كورەيىنشى» دەپ شيرىقتىم.
— ە، استىڭا ات مىنگەن ەكەنسىڭ. قۇتتى بولسىن!.. ونى جۋۋىڭ ابدەن دۇرىس! نە ءسوز بار؟!. كەتتىك ەندەشە. — سارسەننىڭ كەيدە ءوستىپ، داۋسىن كومەيدەن قىرىلداتا شىعارىپ بەس باتپان بولا قالاتىنى بار. ءقازىر دە سونىسىن ىستەپ گۇر-گۇر ەتىپ تۇر...
ون ءبىرىنشى تاراۋ
و، شىركىن... نەسىن سۇرايسىڭ، دوستىم. ىشتىك قوي ولەردەي. قولى اشىق جىگىت ەمەس پە؟! ساپار كونياك پەن تەنتەك سۋدى ۇيىپ-توگىپ سالدى. شايدان سوس ەت كەلدى... ونان كەيىن دە سىلتەدىك. نە تەنتەك سۋمەن، نە كونياكپەن بولايىق دەپ ەدىم؛ سارسەن كوندى مە؟!.. وسىنىڭ ءوزى جاقسى دەپ لەكىتىپ اكەتتى دەيسىڭ... ەندى قابىرعاعا سۇيەنىپ، ءموليىپ تۇرىسى اناۋ. كوزىن قاراشى... كوزىن. ولگەن تاۋىقتىڭ كوزىندەي اقشاڭداۋىن. جاتا تۇر دەسەڭ جاتپايدى. ەرەگەسەدى... ءۇي يەسى عوي، ساپار تىڭ. ەرەگەسپەيدى. سارسەندەي ەمەس، ول... وتە اۋقاتتى تۇرادى. التى بولمەدە اپاسى ەكەۋى عانا. قوناق بولمەسى كىرسە-شىققىسىز: اينالا كىلەم... ورىندىق، ستول... جەردە دە كىلەم... قوناق بولمەسىنە ستول قويماپتى. كىلەمنىڭ ۇستىنە داستارقاندى جايىپ جىبەرىپ، كوپشىكتى قولتىقتاپ، جانتايىپ جاتقاندى قالايتىن سياقتى. ونىسى ەندى مىقتىلىق ەمەس...
ءبىر-بىر شىلىمدى تۇتاتىپ الىپ، ساپاردىڭ قوناق ۇيىنە ەسىكتەس بولمەسىنە كەلدىك. ول ءوزى «كابينەتىم» دەيدى اينالا سىرەسكەن كىتاپ.
— ءاي، وسى كىتاپتىڭ ءبارىن وقىدىڭ با؟ جوق الدە كولدەنەڭگە كوز قىلعالى قويدىڭ با؟ — دەدىم ەنتىگە. Hەگە ەنتىگەم مەن؟ جۇگىرگەم جوق... كوردىڭ بە، تالتىرەكتەپ سارسەننىڭ دە قالماي جۇرگەنىن. بىلدىر-بىلدىر بىردەنە ايتادى ءوزى.
— وقىماعان كىتابىمدى جينامايمىن. جانە دە وڭ قىزىعىن، تارتىمدىسىن عانا ساتىپ الام.
— سەنىڭ قازىرگى اڭگىمەلەرىڭنەن ءبىر بروشيۋرا شىقسا ساپار الادى ەكەن دەپ دامەلەنبەي-اق قوي، شوشقا، — دەپ سارسەن ارادان كيىپ كەتتى.
— پا... مىنا سۇمەلەككە دەن جان ءبىتىپتى-اي. ءاي، جاڭا ديرەكتوردىڭ الدىندا اۋزىڭدى باقاداي اشىپ قالا بەرىپ ەدىڭ...
— ءجا، جىگىتتەر، بولدى... اپام استى قايتا ىسىتقان شىعار. جۇرىڭدەر ىستىق سورپا ىشەلىك. شارشاپ قالدىق قوي، — دەدى دە، ساپار ەكەۋمىزدى قولتىقتاپ الدى.
— ءاي، ساپار-اي، سەن... سەن بە؟! كەلشى بەتىڭنەن سۇيەيىن. و، ناقۇرىس...
— ءجا، شال... بولدى... بولدى...
سارسەن وعان قاراماي، بەتىنەن «شولپ» ەتكىزە ءسۇيىپ الدى.
— سەنىڭ وسپەي قالىپ جۇرگەنىن، دە... كوپ وقىعانىڭنىن كەسىرى عوي، شوشقا-اۋ... ءبىراق سەن اقىلدىسىڭ. ءيا... راس ايتام اقىلدىسىڭ...
داستارقان قايتا جايىلىپتى. Ac ءالى كەلە قويماعان ەكەن. ەكىنشى ەت قوي. جەيتىن دە جەرىمىز جوق ءوزى. كەڭىردەكتەن كەپ وتىرمىز. ساپار كابينەتىنە كىرىپ كەتىپ ءۇش شىنى اراق الىپ شىقتى.
— اپا!.. ەندى قاشان، اپا! — دەپ ول اۋىزعى ۇيگە قاراي ايقايلادى. قيت ەتسە شەشەسىنە اكىرەندەيدى. زەكىرەدى...
— ءاي، سەن اپاڭا داۋىس كوتەرە بەرمە. ءبىلدىڭ بە؟! Meن ءقازىر بارىپ كومەكتەسەم. ەرتىپ كەلەم.
— وتىر... وتىر دەيمىن. ىستەسىن، نە بىتىرەدى باسقا.
— اياق-تاباققا ارالاسىپ قالعان قۋ ەمەس پە. جىبەر مۇنى... لايقاتى سول، ناقۇرىستىڭ، — دەدى سارسەن باقايدان قاعىپ.
ساپار تۇرا بەرگەن مەنىڭ يىعىمنان باسىپ وتىرعىزىپ قويدى. سول ءسات شۇڭعىل اق تاباققا سالعان ەتتىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ، ورتا بويلى، اجارلى قاريا ەسىكتەن كورىن ءدى. قىر مۇرىندى، اقسارى... ساپارداي ەمەس بويشاڭ، ۇياڭ ءجۇزدى ادام. جۇگىرە وتىرا قاپ، ەتتى تۋراي باستادى. ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى: «قاراق... قاراق... الىڭدار، جانىم...» اراسىندا مەنىڭ اپام سياقتى: «قۇلىنىم-اۋ، سول ارام قاتقىر تەنتەك سۋدى قويىپ، سورپا ىشسەڭدەرشى»، — دەپ تە قويادى.
— سەن بۇل كەمپىردى بىلەسىڭ بە؟.. بىلەسىڭ بە، ءا؟.. — دەدىساپار ءتىلى كۇرمەلە. كوزىنىڭ استىنان سۇزە قارادى. قايتا-قايتا اپاسىنا سۇق ساۋساعىن شوشاڭداتىپ، قولىن سىلتەپ قالدى.شاشى جالبىراپ تومەن ءتۇسىپ كەتە بەرگەن باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ، كوتەرىپ الىپ وتىر. — ول مەنىڭ كىشكەنتاي... ءسابي كۇنىمدە ەكى رەت... ەكى رەت شالعا ءتيدى عوي. سەن تۇك تە بىلمەيسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟ ونان دا اناۋ الدىڭداعىنى مولدىرەتپەي ءىشىپ سال... سول كەزدەگى مەنىڭ كوز جاسىم بۇدان ىسسى، اششى... اششى ەدى عوي... الساڭشى، ديدار... مەن سەندەي ەشۋاقىتتا بولا المايمىن. سەن اڭقاۋسىڭ. كىسى اياعىشسىڭ. مەن اپاما ايقايلاعانعا سەنىڭ كوزىڭ دوڭگەلەنە قالىپتى. جو... جوق، سەن ونى اياما... ول سەنىڭ اپاڭداي ەمەس.....قيىنشىلىق ۋاقىت بولدى عوي دەيدى. وتىرىك... وتىرىك...
جاۋىرىنى ءبىر ۋىس بوپ شوگىپ بارا جاتقان انا جۇزىنەن قاسىرەت كورگەندەيمىن. ول سارسەن ەكەۋمىزگە جالىنىشپەن قارايدى. قارداي بوراعان جالادان قورعان ىزدەگەندەي بۇعا تۇسەدى. ساپار ۇستى-ۇستىنە توكپەكتەتىپ جاتىر. ەكى كوزىندە راقات ۇشقىنى بار. الاق-جۇلاق ەتەدى. انا ول سالعان جارانى اۋىرسىنا تىجىرىنا قالسا؛ بۇل وزىنە ەرەسەن كۇش بىتكەندەي شيىرشىق اتىپ، وزەۋرەي تۇسەدى. جانىم-اۋ، مىناۋ حايۋان ەكەن عوي. انا ءقادىرىن بىلمەيتىن نە دەگەن قاسيەتسىز ەدى. ويتكەن راحاتىڭ قۇرىسىن... انا جايلى بۇ دا بىرەۋلەرگە اقىل ايتادى-اۋ، ا؟! وسى قوردىعىنىڭ بارىنە شىداپ، «بالام» دەپ ەمىرەنىپ وتىرعانىن كورمەس بۇدان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!. كەشىرىمشىل كەڭ دۇنيە-اي!.. دۇنيە دەگەنىمىزدىڭ ءوزى انا ما ەدى». سارسەن جانباستاي جاتقان، ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى. توڭىرەگىنە سامارقاۋلانا قاراپ وتىر. شىلىم مەن مايلى تاعام نان سارعىش تارتقان كۇرەك ءتىسىن كورسەتە ءمان-ماعىناسىز ماعان ىرجيىپ قويدى. «بۇ دا سول... نەنى ىمدايدى؟.. ە، ريۋمكەگە سەن ەمەس اناۋ سۋ ستاكاندارعا كونياك قۇي دەپ وتىر ەكەن عوي...» ساپار يىعىمنان وزىنە قاراي جۇلقا تارتىپ قالدى:
— نەگە تىڭدامايسىڭ؟ تەرىس اينالاسىڭ؟ سەن، ديدار، اكەڭدى بىلەسىڭ. مەن بىلمەيىم... قانداي ول؟ سەن نە بولسا، سوعان ناناسىڭ... ول سەنىڭ سورلىلىعىڭ. ءبىلدىڭ بە؟..
— ءيا...
— قۇلىنىم-اۋ، شارشاپ قالدىڭ. سورپا ىشسەيشى. وتكەڭدى قوزعاپ قايتەسىڭ. قاتارىڭنان كەم قىلماي ءوسىردىم ءى ەمەس پە...
— كەتشى... كەتش... ءشى ءارى! — دەپ ساپار اپاسىنىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ كەپ جىبەردى.
— جەتتى!.. جەتتى عوي ەندى! — ونىڭ جاعاسىنان قالاي الا تۇسكەنىمدى سەزبەي قالدىم. قىلعىندىرا ۇستاپ، مىتىپ-مىتىپ جىبەردىم بە، قالاي... ىشقىنا... «قىرى قىرىل» ەتە بەردى.
— ءاي، ءولتىردىڭ شوشقا! — دەگەن سارسەننىڭ داۋسى قاتتى شىعىپ كەتتى. شوشىنا قويا بەردىم. ساپاردىڭ باسى جاستىققا سىلق ەتە ءتۇستى. اپاسى داۋىس ەتە ۇستىنە قۇلاعان؛ كوزىنەن مونشاقتاعان جاس بەتىنە ءتيدى مە، ساپار ءدىر ەتە قالىپ بارىپ، كوزىن اشتى. سارسەن ەكەۋمىز ەكى جاگمي دەمەپ تۇرعىزىپ وتىرعىزدىق. بەتىنە ورامال جەلپىدى. اپاسى جۇگىرىپ اۋىز ۇيدەن سۋ اكەلدى، ەرنىن، ماڭدايىن جۇمساق الاقانىمەن دىمداپ جاتىر: «قۇلىنىم-اۋ...بايقاساڭدار نەتتى. بايقاساڭ دارشى. جاسارىن جاساپ، اسارىن اساعان مەندەي اق سەلەۋ شاشتى، اۋزى وپىرىق قاريا ەمەسسىڭدەر. تىلەۋلەرىڭ الدارىندا. قولدارىڭدى قاعار ەشكىم جوق. مىنالارىڭ نە... ادىرە قالعىر اششى سۋدان وپا كورگەن كىم بار ەدى. قويساڭدارشى...» انا ۇنىنەن تۇسىنىكسىز قورقىنىش، ادام جانىنا ۇرەي ۇيالاتارلىقتاي سالقىن سۇستىلىق سەزىلەدى.
ساپار باسىن كوتەرىپ العان: «بۇ قالاي بولدى، جىگىتتەر؟» — دەگەندەي ءۇنسىز وتىر. مۇمكىن ول وسى اراق aتاۋلىعا ەرەگىسىپ: «سەنىمەن بولسىن ءىسىم. وڭاي جەڭبەك ەكەنسىڭ عوي»، — دەپ قالعان شىعار؛ ايتەۋىر قاباعى قاتۋ.
— ۋاقا ەمەس، جىگىتتەر. ديدار، كوڭىلىڭە ەشتەڭە الما. مەن ساعان رەنجىمەيمىن. وزىمنەن... قۇي، سارسەن، — ساپار مۇنى زورلانا ەزۋ تارتىپ ايتتى.
— مەن ىشپەيىم، — دەدىم.
— ويباي، ديدار-اۋ، داۋدەي سەن قايتقاندا، وزگەمىزگە نە جورىق. مىنا قاقتىعىسقان جاداۋعا قاراسايشى. ول ساپاردى مەڭزەدى. ازىلدەگەنى عوي. ءقازىر ونىڭ ورىنسىز ەكەنىن ويلامادى-اۋ. — اسىلى جاداۋ بىتكەن تەنتەك cyعا مىقتى ما دەيىم. — سارسەن ءبىر جاڭالىق اشقانداي توڭىرەگىنە ماسايراي قارادى. — كانە، قۇدىمىلداتىپ قويمادىڭ عوي. اناۋ سۇبەنى شانىشقىڭا ءىلىپ جىبەر ءشى...
اعاش اياقتاعى تۋرالعان ەتتىڭ مايلىسىن ساپار شانشىپ، «كانە» دەپ تۇر. سارسەن شاپپا جاردان سۋعا سەكىرۋگە جۇرەكسىنگەن ادامداي جاۋتانداپ قولىنداعى اراق تولى ستاكانعا ءبىر، ساپارعا ءبىر قارايدى.
— بول ەندى...
سارسەن قىلق ەتكىزدى. ولگەن تاۋىقتىڭ كوزىندەي جانارى مۇنار تارتىپ، اقشىل كىرپىگىنىڭ استى قىزىل جولاق بەلدەۋلەنىپ جۇرە بەردى. ساپار دا ودان قالىسا قويعان جوق. اۋزىنا ءنار سالماي، الگىندە سارسەننىڭ «مىقتى» دەگەنىن مالدانىپ جۇدىرىعىن يىسكەپ وتىر.
— كىمدى الما... بەرى وزىنشە اقىلدى. ەس اقىماق وسى
شىعار-اy دەپ ءسوز تارتىپ جاقىنداي ءتۇستىڭ بە؛ ال ەندى قۇتىلا المايسىڭ. اقىل ايتا جونەلەدى. قۇدايىم باسقا بەرمەسىن... ارى-بەرىدەن كەيىن ادام ەكەنىڭە شۇبالانىپ، كەشە عانا مايمىلدان جارالعاندىعىڭا دەن قوياسىڭ. بۇ نەسى،ءا؟ دەدى سارسەن تۇك تۇسىنبەگەنسىپ. — — ادامبىز عوي.
— ساپار، سەن جالپىلاما. ءدال ايتشى ماعان. نەگە ءبارىمىز اقىلدىمىز؟
ومىردە سولاي بولۋعا ءتيىس تە عوي. عىلىم دا، ادەبيەت تە ونەر دە ءبىر دانىشپانعا قاراپ قالسا دامىماس ەدى. راس وعان قوسار ۇلەس ءار ءتۇرلى. بىرەۋ مول قوسسا، ەكىنشىسى تارىنىڭ تۇيىرىندەيىن اكەلەدى. كوسموس راكەتالارى، اتوم كەمەسى دەگەنىمىز ميلليون ميدىڭ جيىنتىعى ەمەس پە؟ مىسالى ءبىر سەن اقىلدى ەكەنسىڭ دەلىك. نە ساپار سونداي..
ءبىزدىڭ ءبارىمىزسىز سەن نە بىتىرەر ەڭ، ايتشى؟ — دەدىم ەلىگە.
— ەندى ءتۇسىندىڭ بە، ساكە؟ انە، سولاي بولادى، — دەپ ساپار كوتەرىلىپ قالدى. — ديدار، پالۋان عانا ەمەس... ءجا... قويدىم.. ماقتاساڭ پالەگە ءوستىپ قالاسىڭ.
— مىقتى-اي شوشقاڭ. شىنىمدى ايتسام ماعان ءالى اق دانەڭە قونىپ وتىرعان جوق. — سارسەن تەرەڭ كۇرسىنىپ قويدى، — باس ەمەس، قاۋاق شوشقاڭ...
— سالقىن سۋ بار ما؟ قانىم كەۋىپ بارادى.
— قوي. ديدار، شىدا. ءقازىر دالاعا شىعامىز. اۋا جۇتىپ سەيىلدەپ قايتامىز. سولاي ەمەس پە، ساكە؟ انە، دۇرىس.. كانە، تاعى دا قۇيىپ جىبەرە عوي. قايتىپ كەپ كارتا وينايمىز. سالقىن سۋ ءىشىپ بالامىسىڭ؟! بول ەندى، تەلمىرتپەي ادامدى، — دەپ ساپار تاعى دا سارسەن ءدى قامشىلاپ جىبەردى.مەن دالاعا تۇرا جونەلدىم.
كوشە جاپ-جارىق، قوڭىر سالقىن. كوڭىلدى... ءار ءۇيدىڭ الدىندا قارانداعان بىرەۋلەر كورىنەدى. جۇرەگىمنىڭ ۇيتقىعانى باسىلعانداي. تىنىسىم كادىمگىدەي كەڭىپ قالدى. كورشىلەس ءۇيدىڭ الدىنداعى ساكىدە تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي ايەل جارىسا سەمەشكى شاعىپ وتىر. ەرىندەرى سۇيرەندەپ ءبىرىنىڭ قۇلاعىنا ءبىر اۋىزدارىن تاقاپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق قاراسىپ قالادى.
ۇيدەن داۋرىعىسا سارسەن مەن ساپار دا شىقتى.
— ە،ءالى ەرتە ەكەن عوي. كينو باستالعانشا قاشان، — دەپ سارسەن ماعان كەلىپ سۇيەندى. — جۇرەگىڭ قالاي؟.. ەھ...
مىنەز كورسەتىپ تۇر دە. و، شوشقا-ي! سەن بار عوي، ديدار بىلاي ىستە.... ساۋساعىڭدى كومەيلەتە اۋزىڭا تىعىپ جىبەر دە، زورلانا قۇس. بىلاي مىنە... وھح... — سارسەن لاقىلداتا كەپ قۇسىپ جىبەردى. ماعان ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن ءىس جۇزىندە كورسەتكەنى عوي،
— تۋف...ف... وسىلار يتشە ىشپەسە قايتەدى ەكەن. — ساپار ەكەۋمىز جالت قارادىق. ساكىدە وتىرعان ماناعى ايەلدەر. بىزدەن سەسكەندى مە بىلمەيىم. ءبىر ءسات تىم-تىرىس بولىسا قالدى دا، ىزىنشە اياقتارىن ۇشىنان باسىپ، ۇيلەرىنە قاراي جىلجي جونەلىستى...
كينوعا كىرگەنىمىز جوق. كوپ كىدىرمەي قايتتىق. بەيتا نىس جىگىتتەرمەن تىلگە كەلىسىپ قالدىق. سارسەن قورقاقتىق ىستەدى. ساپار كەرى تارتتى. شولپان مەن داريعا دا سوندا ءجۇر ەكەن. فيزكۋلتۋرا ءينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلگەن جىگىت شولپاننىڭ بولاشاق كۇيەۋى كورىنەدى. ەل جارىقتىق بەكەر ايتپايدى ەكەن دە. ە، ءتايىر-اي... جەل بولماسا ءشوپ باسى قوزعالا ما... مەيلى عوي. اڭگىمە وندا دا ەمەس. سوندا كىمدە؟ مەنى دە قورلاماق ەكەن دە. جو... جوق، داريعا مەنىڭ ساپار، سارسەنمەن بىرگە جۇرگەنىمدى كورىپ قاشقاقتايدى. سۇيەم دەگەنى وتىرىك بولعان. سارسەن مەن ساپار بەكەر جاماندامايدى ونى. «سەنبە وعان، التىن باسىڭدى قور ەتەدى»، — دەپ ەدى، قاتەلەسپەپتى. ول از ساعان... قارا تۇندە، سوناۋ دالاداعى «شايحانادا» كەزدەسەتىن توبەلەس قۇمار جىگىتتىڭ اۋزىن باقاداي ءبىر اشىردىم-اۋ. نە بولسا، ول بولسىن. جوق-اۋ، داريعانىڭ قاسىنان قىل ەلى قالماي جاربيىپ، تۇرىپ الادى.
— قالاي، داريعاش... كۇيەۋىڭ ولقى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ تاعى ءبىرىن ىلەستىرمەدىڭ بە، ا؟ ساۋلەم، بۇل تىپتەپ از عوي، — دەدىم ساقىلداي كۇلىپ. كادىمگى ساپاردىڭ كۇلكىسى. سىنىقتان وزگەنىڭ ءبارى جۇعادى دەگەن راس-اۋ، ا؟!
— ديداش... ديدار، سەن ماسسىڭ... نە دەپ تۇرسىڭ، ديدار، ەسىندى جي...
— جانىڭداعى جامان تايلاققا ايت ونى. سول ەسىن جي سىن... دوستىم، داريعا مەنەن كەتتى. ساعان جەتتى. قوبالجىما... ايەلگە جارىدىڭ... — تاعى دا سول ساپار كۇلكى.
— ديدار!.. ولتىرسەيشى ويتكەنشە!..
توبەلەسقۇمار ۇمتىلا بەرگەن شولپاننىڭ جانىنداعى كىشكەنتاي قارا قاعىپ جىبەردى. اناۋ ەتپەتىنەن ءتۇستى. قولىنداعى پىشاق جەرگە دىك ەتە شانشىلىپ قالدى.
داريعا ەكى بەتى بال-بۇل جانا قاسىما كەلدى. ۇستىندە كوگىلدىر، بۇرمە ەتەك كويلەك. شاشىن جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويعان. وسى ءقازىر ول قانداي سۇلۋ.
— دار... ري... — اتىن اتاعانىمشا بولمادى. شاپالاق جاعىما «شارت» ەتتى. ەكى بەتىم دۋىلداپ كەتتى. ايەل ءدىڭ ەركەكتى ۇرعانىن كىم كورگەن. جينالا قالعاندار تىم-تىرىس. ءۇن شىعارۋعا قورقىپ تۇرعانداي؛ داريعانىڭ ءوزى شوشىپ كەتكەندەي شەگىنشەكتەپ بارادى. انە، ول بۇرىلىپ جۇگىرە جونەلدى. ۇشەۋمىزدى كينوعا كەلگەن جىگىتتەر قورشاپ الدى... ماعان ءبارىبىر. مىناۋ توپقا قارسى قويىپ كەتەيىن دەسەم، ەكەۋى قولىمنان تارتىپ جىبەرمەيدى.
قوڭىراۋ سوعىلدى. ءقازىر كينو باستالادى. قورشاۋ بىرتىندەي ىدىراپ، ەكەۋ — ەكەۋ كەتىپ جاتىر. ءبارى دە سۇستى.
داريعانى سۇيمەيتىنىڭ وتىرىك ەكەن. شولپانعا قىرىنداۋشى ەدىڭ... ەركەمەن دە اۋرە بولاتىنسىڭ. ءيا، ءبارى جاستىعىڭنان... ونى ءتىپتى كوزىڭە دە ىلمەدىڭ عوي. سەن ءوزىڭدى-وزىڭ الداي المايتىن جىگىتسىڭ، ديدار. سەن بىلشىلداما... داريعانى سۇيەسىڭ... و دا سەن دەسە ولەدى. بىلەمىسىڭ سەن ونى؟ و، ناقۇرىس، — دەدى سارسەن ۇيگە كەپ، داستارقان جيەگىن قولىمەن باسا جانتايعان سوڭ. قولتىعىندا ەكى بىردەي جاستىق. شىلىمدى بۇرقىراتا، قۋلانعانسىپ، جىرتاقتاي قارايدى. ول وسى جاتقاندا ءوزىن ءبىر عالاماتتاي پسيحولوگ سەزىنەتىن ءتارىزدى.
— وتتاپسىڭ!..
— انە... جاستارعا اعالىق ءسوزىڭدى ايتساڭ بولدى.وتتاعان...
— ءجا، شال، — دەدى ساپار ونىڭ ءسوزىن بولە. — نە بولسا سونى كوڭىلىڭە الا بەرمە. قىزىنىپ وتىرعاندا ءوزىڭدى تەجەمە دە... ويىڭا نە كەلسە سونى سوق. و دا دەمالىس.
— جوقاۋ، مەن بوتەن نە ايتتىم؟ بۇ شوشقاعا...
— كانە، مىنانى ديدار الدىرىپ جىبەرسىن. سوعىستىرىپ تارتا بەرگەنشە توست كوتەرىپ، دەمالىس كەشىمىزدى ارلەندىرەيىك... ال، كانە! شال، ونان كەيىنگى ءسوز سەنىكى. ىڭقىلداپ تۇرما، دايىندال. ديدار، ال...
نە ايتام؟» مۇندايدا ويىڭا تۇك تۇسپەيدى عوي. ءارى داستارقان ۇستىندەگى باۋىرساق، قانت، اراق شىنىسى، اياققا سالعان سارى ماي، قۋىرداققا شەكتى تەڭسەلىپ تۇرسا؛ ءوزىڭ بالبىراپ، ولەڭ ايتقىڭ كەپ وتىرسا نە دەيسىڭ. ءتىپتى قارادان قاراپ ايقايلاعىڭ، سەكىرىپ بيلەگىڭ كەلسە شە؟! ىزىنشە جان دۇنيەم ەلجىرەپ، جىلاعىم كەلەدى. جاتا قاپ داريعادان كەشىرىم سۇراسام دەيمىن. وبال بولدى-اۋ. ماعان جاساعان قياناتى جوق. قاتارى مەن كينوعا بارعاندا نە تۇر؟ سارسەن: «جەڭىلتەك ايەل، وعان سەنبە»، — دەگەنگە دالادان قىجىلدايتىن كىممىن سونشا؟ ءيا؟ بۇل اراق... سونىڭ كەسىرى...
— وۋ، ديدار، بولسايشى. الدىرتپايمىسىڭ.
— الا بەرىڭدەر. مەنىڭ ىشەتىن جەرىم جوق، — دەدىم الدىمداعى اراق تولى ريۋمكانى كەيىن ىسىرىپ.
كوڭىلىم الەم-جالەم. «نەگە كەلدىم؟ بۇلاردا جۇمى سىم نە ەدى. داريعا، سەن دۇرىس ىستەدىڭ. مەندەي ادام ساعان جولداس بوپ، تۇك تە بىتىرمەيدى. ساقتاناسىڭ... بو يىڭدى اۋلاق سالاسىڭ. مەن ونىڭا رەنجىمەيمىن. سەنى نەگە رەنجىتتىم؟ نە كورىندى ماعان؟ قارا باسىپ نە بولدى سونشالىق...»
— وتتاپ... وتتاپسىڭ، ءا؟! سويدەدىڭ بە؟ ءيا، سويدەدىڭ!..سەن.. توقتا... داريعانى سەن سۇيەسىڭ، ءبىتتى شارۋا... ۇندەمە... اۋىزدان قاقپا. و دا سەنى سولاي ءيا، ءسۇي... ماحاببات ءبىتتى شارۋا. ول ادەمى مە؟ ادەمى... قىز با؟ جوق...
كەلىنشەك. ءبىراق، سەن وڭباعانسىڭ. اناۋ، ەرتۇرلىنى ىرباڭداتىپ قويدىڭ. قارىنداسىڭا ءسوز سالاتىن كورى نەدى. سەن ساق بول، — دەدى سارسەن قولىن سىلكىپ قالىپ. الدىنداعى ريۋمكەگە قۇيۋلى اراقتى توگىپ جىبەردى. ءتۇسىپ كەتكەن باسىن قايتا كوتەرىپ الدى. — مىناعان قۇيما دەدىم عوي. ول نە شاي قاسىقتاي... ءدارى ءىشىپ وتىرمىز با؟..
«قارىنداسىڭا ءسوز سالاتىن كورىنەدى؟ ەرتۇرلى ما مەنى باسىناتىن. ساق بول دەيدى، ءا؟ كورەرمىن ءالى... داريعاعا اناۋ كورشىلەس سوۆحوزدىڭ توبەلەسقۇمارى عاشىق سياق تى ما قالاي؟ اينالدىرىپ جۇرگەنىن بىلەم دەپ قالعان سارسەن. و نە وسەك؟ راس پا ەكەن؟..»
— ءاي، شال، نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ ويىنىڭ با؟ — دەدى ساپار ستاكانعا قۇيىلعان اراقتى ونىڭ الدىنا قويىپ جاتىپ.
— نە؟.. ە، داريعا ما؟ وللا بىللە راس...
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ە، بالالار-اي... ءبىزدىڭ ۇيدەگى قاتىننان ەستىدىم. سوۆحوزدىڭ ءبىر ايەلى ءبىلدى دەگەنشە بۇتكىل دۇنيە ءجۇزى ەستىدى دەي بەر. مۇنداي جاڭالىق جاتپايدى. ول ءوزى تابىسكەر، شارۋاقور جىگىت دەپ سوعادى. ەكى مارتە ۇيلەنىپتى. ءبارى ءساتسىز بە، قالاي. داريعا دا جۇتىنىپ تۇر عوي نەسىن سۇرايسىڭ. قۇدايىم ساقتاسىن سۇلۋى سۇلۋ، ايتاتىن نە بار.اتتەڭ، كەتتى داۋرەن. ايتپەسە مىنا جامان اعالارىڭ كوزدى ءبىر قىسىپ قالار ەدى. ءيا، ايتقاندايىن ول جىگىت بىلاي... ءارى جالعىز باستى دەي مە ءوزى. ايەلدەر ءبىر جاعى كۇيەۋدىڭ ارتىندا «تىركەمەسى» بولماعاندى قالايدى عوي. ديداردىڭ قانشا دەگەنمەن اپاسى، قارىنداسى بار ەمەس پە؟
— ءجا، شال... مىنانى الدىرىپ جىبەر. سونىسىن كارتا وينايمىز. ديدار، سەن نە... اۋىرىپ وتىرعان جوقپىسىڭ؟ — دەپ ساپار بەتىمە ءۇڭىلدى.
— ە، جوق... — ەشتەڭەدەن الاڭسىزدىعىمدى سەزدىرمەك بوپ ەزۋ تارتتىم.
— شالدىڭ ءسوزىن ەستىپ وتىرمىسىڭ؟ جاڭا قايتا-قايتا كۇرمەلىپ بىتكەن. كوردىڭ بە ەندى؟ ەسىپ بارادى، ا؟
— پالە عوي... — تاعى دا ءبىر جىن بۋا باستاعانداي؛ وزىمنەن-وزىم كەيىپ وتىرمىن. نەگە؟.. «بەكتاسوۆ... سەنى مىنا مىنەزىڭمەن ماشينا قالاي كوتەرىپ ءجۇر ەكەن؟» دەگەن ديرەكتوردىڭ ءجۇزى كەلەدى كوز الدىما. ەندى بىردە: «وسىلار يتشە ىشپەسە قايتەدى ەكەن؟» دەيدى ايەل ءۇنى قۇلاعىما. «ديداش... ديدار، سەن ماسسىڭ... نە دەپ تۇرسىڭ. ديدار، ەسىڭدى جي... ديدار!.. ولتىرسەيشى ويتكەنشە!..» مەن جىنداندىم. ءيا، جىندانىپ كەلەم. نەگە؟ نەگە تەك مەن جىندانۋعا ءتيىسپىن. مىناۋ ەكەۋى دە جىندانسىن... ءيا، مەن جالعىز... جوق...»
ديدار، الساڭشى-اي...
ىشپەيىم. بولدىم. تىنىشتىق بەرەمىسىڭدەر الدە جوق پا؟ — دەدىم بۋلىعا ايقايلاپ.
— قويدىق ويباي... زورلامايمىز. ءوزىڭ ءبىل. كانە، Cاكە.... و، كارى تارلانىم-اي، جورتاقتاۋىن. قامشى سالدىرمايدى-اۋ بايعۇسىڭ، — دەپ ساپار ماقتاپ جاتىر.
— ە، مەن كىم... ديدار دەيمىسىڭ. ولسەم... ولسەك ءبىز.. – ول ىقىلىق اتا توقتادى. — ديدار-اق كوپ جاساي قويسىن دەنساۋلىعىن كۇتەدى دە. بىزگە ونىڭ قاجەتى شامالى. اق سەمسەردەي جالت ەتىپ وتە شىعامىز. ءومىر سۇرەتىن دەردىڭ ادەتى عوي قورعالاقتاپ يباي... «و جەرىم، بۇ جەرىم» دەپ وتىراتىن. اماندىققا، ساۋلىققا كەتتىك...
ولار كينودان شىعىپ قىدىرىستاپ ءجۇر. ءبارى مەنى اقىماق سانايدى. ءىشىپ كەتتى دەيدى. اياعان بولادى، ءا؟.ەرتۇرلىنى ايتام. ساپاردىڭ اپاسى جاقسى ادام. مىناۋ دوڭىز ونىڭ ءقادىرىن بىلمەيدى. جوق، ول جامان كىسى. بالاسىنىڭ قورلاعانىنا شىداعان انا... ول جاقسى ەمەس... وسى ءقازىر ءىنىسى مەن اپاسىنىڭ جانىندا تاماق ءىشىپ وتىر. ەرتۇرلىجان دەيدى اپاسى وعان. مەنى ول اداسقان سانايدى. ءوزى شە؟.. مەن ۇرلىق ىستەدىم بە؟ ۇرىندىم با؟ بىرەۋدى ءجونسىز سوكتىم بە؟ جوق... جوق... بريگاداداعى جىگىتتەر مەنەن نەگە سەسكەنەدى؟ جۇرە سويلەسەدى... تراكتور مەن ماشينانىڭ ءتىلىن مەنەن جاقسى كىم بىلەدى؟ بازاربەك قارت كىم؟ سونسىن كىم؟.. مەن... مەن... نانباساڭ سۇرا مىنالاردان ەرتۇرلىنى جاستار سىيلايدى. وعان ەلىكتەيدى... ول ءتىپتى مەنىڭ قارىنداسىما كوز سالاتىن كورىنەدى. نە ىستەسەدە قاقى بار سياقتى. مەن سەنى ىرباڭداتپاسپىن، اراق ىشپەيتىن تاقۋا جىگىت... اكەڭنىڭ اتىن اتتاتتىرارمىن، تۇرا تۇر ءالى... مەيماناڭ اسىپ كەتكەن ەكەن ءتىپتى».
— ديدار... ديدار دەيىم؟
— نەمەنە؟
— قايدا باراسىڭ؟
— وندا سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن! وندا سەنىڭ... شارۋاڭ جوق دەيمىن. تۇسىنەمىسىڭ، حايۋان؟!
— جىبەر، سارسەن... تازا اۋا جۇتىپ قايتسىن، — دەيدى ساپار.
— ە، بار ەندەشە، شوشقا...
مىنە، مەنىڭ جۇيرىك قارا ايعىرىم. گاز — -51 دەگەن تۇلپارىم. كانە، تۇلپارىم، اكەتشى باتىرىڭدى. اكەتتى... شوشقا... شوشقا... شوشقا...» ماشينامنىڭ موتورى دا سارسەن بوپ ساندىراقتايدى. كورەمىسىڭ... حا... حا... حا... ءشىوشقا... شوشقا...» دەپ جاتىر...
ون ەكىنشى تاراۋ
ەرتۇرلى مەنى كۇتپەگەن سياقتى؛ ەسىكتى اشا بەرە، تاڭ دانا تۇرىپ قالدى. «ۇيگە كىر» دەۋدى دە ۇمىتقانداي.
— حال نەشىك، باۋىرىم؟ — دەدىم جايباراقات. ول مەنىڭ اۋزىمنان شىققان اراق يسىنەن تىجىرىنسا دا، ونى سىن سەزدىرمەگەنسىپ، بويىن جيىپ الا قويدى. ءبىر ىسكە باتىل، بەكەم بەل بۋىپ كەلسەم دە، وسى جەردە ەركىندى گىمنەن ايرىلا باستاعاندايمىن.
— حال جاقسى عوي. تەك وسىنى بىلمەككە كەلمەگەن بولار سىڭ. — كوردىڭ بە؟! ءوزى شوق تاستاپ جىبەرگەنىن. كوپ ساندالبايىڭنىڭ ءبىرى شىعار دەپ تۇر... «ولەر بالا مولاعا قاراي جۇگىرەر» دەگەن وسى انە. — ىشكە كىر... بوتەن-باسقا ادام جوق. ءوزىمىز... — ول ۇستىندەگى پيجامىنىڭ ءوڭىرىن تۇزەتكەنسىپ، تۇيمەلەپ جاتىر. وسى ءسات ەسىك اشقالى كەتكەن بالاسىنىڭ كىدىرگەنىنەن سەكەم دەنگەن انانىڭ تورگى بولمەدەن نارازى ءۇنى ەستىلدى.
— ۋا، ەرتۇرلىجان-اۋ، ەسىكتى جاپساڭشى. اڭىراپ كەتتى عوي.
— ءقازىر، اپا... ال، ءيا. وسىلاي تۇرامىز با؟
— سەن مىنا جەتى تۇندە وزدىگىڭنەن، سۇراۋسىز شىعا الاسىڭ با؟
— ءيا... قايدا؟!
— مەنىمەن بىرگە بولاسىڭ. ولمەيسىڭ...
ونىڭ ءجۇزى ءسال قۋقىل تارتا قالدى. تىنىسى جيىلەي ءتۇسىپ بارىپ باسىلدى. ادەمى قارا كوزىندە وتكىر ۇشقىن ويناپ ءوتتى.
— ولەم دەپ ءوزىم دە ويلامايمىن. — مىسقىلداي ەزۋ تارتتى. ەستىمەگەن جانداي ءۇنسىزبىن. و دا مۇنان ءارى قيقار جاۋاپ قاتقان جوق. — ۇيگە ەشتەڭە ايتپاي شىعايىن با؟
— بۇرىن نە، شىققان-كىرگەنىڭە ەسەپ بەرۋشى مە ەڭ؟
— مەزگىلسىز ۋاقىتتا قايدا باراسىڭ دەپ سۇراپ قالۋى مۇمكىن عوي دەگەنىم ەدى دە. ءا... مەيلى... سونىمەن ۇيگە كىرمەيسىڭ بە؟
— ءيا...
— ەرتۇرلىجان، ەسىكتى نەگە جاپپايسىڭ؟ اڭىراپ كەتتى عوي، — اپاسىنىڭ داۋسى تاعى ەستىلدى. بۇ جولى ءوزى ەسىكتى جاپپاق سياقتى. «اھ-لاپ، ۋھ-لەپ» تۇرىپ جاتقانى دا اڭدالادى.
— ءقازىر، اپا... بارار جەرىمىز الىس پا؟
— جۇمىسقا قالاي بارۋشى ەڭ، — دەدىم ونىڭ سۇراۋىن ەستىمەگەندەي. — مەن بىلگەننەن بەرى جۇمىسقا پيجاممەن شىققانىندى كورگەم جوق. سوڭعى كۇندەرى ءبىر جاڭا ءسان تاپپاساڭ...
ول تومەن قاراپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالىپ بارىپ، مەنىڭ تۋرا تۇمسىعىمنىڭ الدىنان «سارت» ەتكىزە ەسىكتى جاۋىپ جىبەردى. زىعىردانىم مۇنداي قايناماس... قاراي كور...
ەرتۇرلى ۇيدەن تەز شىقتى. ۇستىندە جۇقا، سۇر ۆەلۆەت. كۇن اسا سۋىق بولماعانمەن، ءتۇن اجەپتاۋىر سالقىندى. ۇندەگەن جوق. ماعان ءبارىبىر ەمەس پە. جالاڭ اياق نەگە جۇرمەيدى ءتىپتى. و، نەسى-اي...
تەك ەرتەڭگى جۇمىستان كەشىكپەيىك، — دەدى ول اۋىلدان ۇزاپ، ۇلكەن جولعا تۇسكەسىن. ۇندەمەدىم. «اقسايدىڭ» كوپىرىنە بۇرىلعاندا تاعى دا تىنىش وتىرماي قاقتىعىپ ءتيىستى. — دوستارىڭا اپارىپ مەنى ءبىراز تارتىپكە شاقىرماقسىڭ...
مىنە، كوپىرگە دە كەپ قالدىق. ماشينانى توقتاتىپ، جەرگە ءتۇستىم. ەرتۇرلى ءالى ءاجۋالاپ ءجۇر.
— باتىستىڭ ءبىر كينولارىندا وسىلايشا ەكى ادام ماشينامەن يەن دالاداعى كوپىرگە كەلەتىن. سىرلاساتىن... سودان ءبىرى ەكىنشىسىن اتىپ تاستاپ، شىم-شىتىرىق كۇيگە تۇسەتىن.
— جەتتى، ەرتۇرلى... سەن ايتقانداي مەن ساپار مەن سارسەننىڭ «قۇيىرشىعى» بولعانمەن... ءالى ءوز نامى سىمدى قورعارلىق كۇيدەمىن، — دەدىم جانىنا كەپ. ول ءمىزباقپاي ءتوسقالتاسىنان ءفيلترلى سيگارەت الىپ تۇتاتتى دا، ەكى سورىپ ءتۇتىنىن بەتىمە جىبەردى. مەن جاقتان شاپالاقپەن تارتىپ كەپ قالدىم. شىلىم ەزۋىنەن ۇشىپ كەتكەن؛ شوعى كۇمىس تەڭگەلىكتەي شاشىلىپ جاتىر.
— ە، ءوزىڭ جوندەۋگە الماق ەكەنسىڭ عوي. «مالاي» دەگەنىم نامىسىڭا ءتيدى مە، ءا؟
— ءما، مالايدىڭ قارىمى، ال!.. — وڭ قولىممەن شىق-شىتتان ءبىردى قويدىم. جالپ ەتە ءتۇستى. تالتىرەكتەپ ورنىنان قايتا تۇردى. اۋزى-باسى قارالا بوپ شىعا كەلدى. باسىنداعى كەپكاسى اناداي ۇشىپ كەتتى. ونىسىن كوتەرىپ العان جوق. ءۇستىن دە قاقپادى.
— مالاي بولماساڭ بۇيتپەس ەدىڭ. مەن سەنىمەن توبەلەس پەيىم.
— بولاشاق كۇيەۋ بالاسىڭ عوي. مۇمكىن سونان دا؟!
— جوق... سەن ونى بۇ جەرگە ارالاستىرما... سۇمپايى... سەن ونىڭ ساداعاسى كەت. ءيا، سۇيەم ءلايلانى...
— سۇيەم؟.. ءقازىر اناۋ مۇرنىندى بەت قىپ بەرەم. سونسىن سۇيەرسىڭ. — سول قولىممەن ىشتەن ءبىر نۇقىپ، ەڭ كەيە قالعاندا تۇمسىقتان سالدىم. ەرتۇرلى قولى ەربەندەي شالقالاي بارىپ، ۇشىپ ءتۇستى. قانداي يت جاندى ەدى... تاعى تۇرىپ كەلە جاتىر...
— ءيا... سۇيەم... ءبىلدىڭ بە؟! سۇيەم... مەن سەن ەمەسپىن عوي، سورلى ديدار!.. ۇرسايشى... قاتىنسىڭ؟.. ال، ۇر!.. تۇر قولىڭدى قاقپادىم... ۇر!..
دۇنيەدە زىعىردانىڭدى قايناتقان ادامىڭنىڭ قارسى لاسپاي وسىلاي تۇرىپ العانننان جامان نە بار. جىگە ءرىڭ قۇم بولادى ەكەن.
— ادالقانىندى مويىنداعىڭ كەلمەيدى. سەن بەلگىسىز قىستاقتارعا قۇراستىرمالى ەكى ءۇيدىڭ ەسىك، تەرەزەسىن اپاردىڭ. مەن ونى بىلەم...
— ديرەكتوردىڭ ۇلىقساتىمەن. مەن شوفەرمىن. تاسۋشى عانامىن.
— الداما، ديدار، ءوزىڭدى.
— ونى سەن تەكسەرمەيدى.. سارسەننىڭ قولىندا قاعاز بار.
— جالعان. وتىرىك قاعاز. سەنى الداپ ءجۇر. سەن وعان سەنە ءسىڭ... قۇيىرشىق...
— ءما، ساعان قۇيىرشىق ءۇشىن! — ەرتۇرلى شالقالاي ءتۇسىپ، بويىن جيىپ الدى.
— ۇر!.. تاعى دا! مەن سەنى ۇرماي-اق ساباپ تۇرمىن، يت!.. سەنىڭ ۇيىڭە ساپار مەن سارسەن شيفەردى تەكتەن-تەك ءتۇسىردى دەيمىسىڭ؟
— ول وزدەرىنىكى...
— ساندال... ول سوۆحوزدىكى. سەنىڭ ساتقىندىعىڭا بەرىلگەن اۋىز باستىرىق. ساپار مەن سارسەنگە بۇرىن قاتتى سەنەتىنسىڭ. ۇيىڭە تەگىن شيفەر ءتۇسىرىپ كەتكەلى سەزىكتەنەتىندى شىعاردىڭ. ايتسە دە ءالى ءبىر ولارعا قارسى كەلگەنىڭ جوق. ويتكەنى سول ءوزىڭ ويلاعانداي اۋىز باستىرىق» بوپ شىعاما دەپ قاۋىپتەنەسىڭ... ءيا، قورقاسىڭ. اراققا دەن قويىپ جۇرگەنىڭ دە سونان... مەن بىلمەيدى دەيسىڭ، ءا؟.. اۋىلعا سوڭعى سوققانىندا اپاڭمەن رەنجىسىپ: «نەگە الىپ قالدىڭ؟ قايدان بىلەسىڭ نەگە ۇرىندىرايىن دەپ جۇرگەنىن»، — دەپ تىلگە كەلگەنسىڭ... ونان ءارى مىنە سۇرقىڭ اۋىز جالاسىپ، مەنى سوققىعا جىعىپ تۇرعانىڭ...
— كىم ايتتى ساعان... اپاممەن تىلگە كەلگەنىمدى؟ نەمەنە سەنىڭ كورىپكەلىڭ بار ما ەدى؟ كىم دەيمىن-اي؟ ءلايلا ما؟ ايتامىسىڭ، جوق پا؟
— ايتپايىم... بار... تارت اراقتى. اۋىز جالاس. ەرتەڭ، ولار ساعان مىنانى يىسكەتىپ كەتسىن... — ول بارماعىن شىعارىپ، مۇرنىمنىڭ استىنا اكەلدى. جيرەنە قولىن قاعىپ جىبەردىم.
— و، سورلى! نەگە ۇرمايسىڭ. الدە اۋزىڭا قۇم قۇيىلدى ما؟ ءا، سولاي ما؟! سوقىر نەمە... تۇرا تۇر ءالى كورەسىڭدى كورەسىڭ...
— جەتتى... قۇدايىڭنان دا قورقار جايىم جوق.
— سارسەننەن قورقىپ كەلمەدىڭ بە؟ وتىرىك دەشى؟
— ۇسقىنىڭا بولايىن... سۇرىڭە قاراسايشى وناندا.
— سوزگە بۇرما، قورقاق نەمە... — ەرتۇرلى ءتوسقالتاسى نان سيگارەت شىعاردى. شىرپىنىڭ جارىعى كونتيىپ ءىسىپ كەتكەن ۇستىڭگى ەرنىن، مۇرنىن، كوك الا بولعان كەز الدىن شارپىپ، «لىپ» ەتىپ ءسونىپ قالدى. — تاعى دا ايتام... ەسكى دوسىم دەپ ايتام... اداسپا، ديدار! اداسپا!.. قوساق اراسىندا بوسقا ءولىپ كەتىپ جۇرمە.
— سەن قورقىتپا دەيمىن مەنى! الداعانعا سەنە بەرەتىن بالانى تاپقان ەكەنسىڭ. قورقاتىن دانەمە جوق. مەن ۇرى ەمەسپىن... ال سەن سياقتى سىرتتاي جىلتىراققا قارىنداسىمدى تالكەكتەتە المايمىن. ۇقتىڭ با؟ لايلىگە كەلۋىندى قويماساڭ اياعىڭدى سىندىرام...
— جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭە قاراپ تارازىلاما، ديدار.
— جەتتى... ەسكەرتتىم. ساق بول. — بۇرىلىپ جۇرە بەردىم. ەرتۇرلى كولەڭدەپ كوپىردىڭ جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇp. — سوۆحوزعا دەيىن ون ەكى شاقىرىم... ءجۇر... وسى تويعانىڭمەن ۇيىڭە جەتكىزىپ سالايىن، بالا...
— قۇيىرشىقتىڭ قاسىنا وتىرمايتىن ەدىم. جۇرە بەر...
«وڭباعاننىڭ... ءتىلىن تارتپاۋىن قاراشى. قال ەندەشە سولاي». قوڭىر سامال تەرەزەدەن سوعىپ تۇر. جۇيتكىپ كەلەم. ماشينانىڭ جارىعى جول ءۇستى قاراڭعىلىقتى سىپىرىپ، قوساياقتىڭ ءوزىن قاقپاقىلشا قاعىپ وينايدى. اق قۇيرىقتارى ءار جەردەن ءبىر قىلت ەتىپ، ەندى باسام-ay ءدىم ەندە جول جيەگىنە جالت بەرىپ، قارا كولەڭكە تۇڭعيىققا سۇڭگىپ كەتەدى. «قانداي جۇيرىك، شاپشاڭ ەدى. قايدان شىعا كەلەتىنىن اڭدامايسىڭ... انە... كور ءدىڭ بە؟ قىلانداۋىن... سامالاداي شامدارى جارقىراپ سوۆحوز دا كورىندى. بىردە وڭىمنان، بىردە سولىمنان شىعىپ، قارسى شاۋىپ كەلەدى.اناۋ شەتكى ۇيدە داريعا تۇراتىن كورىنەدى. بۇرىنعى جالعىز باستى ۆەتەريناردىكى عوي. قىزىل بۇرىشتى نانشا جەيدى دەيتىن ەل ونى. شامى ءسوندىرۋلى مە؟ جوق... ول كورشىلەس ءۇي. ءداريعانى كىندە شام بار. نە ىستەپ وتىر ەكەن؟ ماعان قاتتى رەنىشتى... بىلەم... ە، ءتايىرى-اي قايدا كەتەرمىن دەيسىڭ. تۋلاپ-تۋلاپ قوياسىڭ عوي ءالى-اق. شىنىندا... ەرتۇرلى ايتقانداي مەن ولاردىڭ قولشوقپارى ەمەسپىن بە؟ اناۋ ەركەگە، ءجۇسىپ قارتقا مەنى ىزعىشتىرىپ، ايداپ سالماي، داريعا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا وت تاستايدى. ەرتۇرلىنىڭ جازىعى نە؟ ول سۇيەتىندىگىن جاسىرعان جوق. قاسقايىپ قارسى كەلە الاتىنىن تانىتتى. ءيا، مەن ەمەس، ول ساباعان. تاعى دا تاياق جەدىم. سارسەن مەن ساپار دوستىعى وزگەشە... سىبايلاستار دوستىعى. توقتا مەنى، ەرتۇرلىعا ايداپ سالعاندا، داريعانى مەنەن شوشىندىرعاندا نە تاپتى؟ ىزاقورلانىپ ىشىگى كەت ءسىن، بىزدەرگە كىرىپتار بولسىن دەي مە؟ ساپار ۇيىندەگى ءار جيھاز، مۇلىكتە بىرەۋدىڭ ماڭداي تەرى، ادال ەڭبەگى بار-اۋ. سوعان مەندە ورتاقتاس بولعانىم دا. جو... جوق جالعان... كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسىنى نەگە ويلامادىم. ادال جانىن ارامداپ، جازىقسىز جازعىردىم-ay. ءيا، داريعا ەندى كەشىرمەيدى». ماشينانى ءۇيدىڭ سىرتىنا، مال قوراعا تۇمسىعىن تىرەي توقتاتتىم.
ساپارلار ۇيىقتاماپتى. ەسىكتى اقىرىن اشىپ ىشكە ەندىم. اۋىزعى بولمەدە جۇرگەن اپاي مەنى كورىپ، قۋانىپ قالدى. ىمداپ شاقىرىپ جاتىر.
— ديدارجان-اۋ، قايدان كەلدىڭ؟ سەنى ەكەۋى ىزدەپ كەپ وتىر. اراقتارى تاۋسىلىپ قالدى ما، بىلمەيىم، — دەدى سىبىرلاپ.
— ونىڭ قاجەتى نە؟ ىشۋدەي-اق ىشتىك قوي.
— مۇلدە تاۋسىلا قويعان جوق. باستالماعان ءبىر شىنى الدارىندا تۇر عوي... سوعان بولا ىزدەگەن شىعار دەپ ءوزىم ايتام.
— ا... مۇمكىن...
— بار... بارا عوي، ديدارجان. — بىردەن كىرىپ بارماي اياعىمدى مىسىقشا باسىپ، ەسىك اۋزىنا كەلدىم. وزدەرى دە ابدەن ماە بولعان شىعار مانادان ءىشىپ وتىرسا. دالادان كەلگەنىمدىكى مە، ءبىر ءتۇرلى ايىعىپ كەتكەندەيمىن.
— وتىڭدى بەرشى... — بۇل سارسەن. شىرپىنىڭ «شىرت» ەتىپ شاعىلعانى ەستىلدى. — ديدارىندى قوي، دەپ ەدىم بولدىڭ با... ول وڭباعان ءالى دۇرىس دانەڭە ءبىلىپ جۇرگەن جوق. انىق كوزى جەتسە، ءبارىن ءبۇلدىرۋى مۇمكىن. سوناۋ «سارىوزەككە» اپارىپ تاستاعان ءۇش كۋبا مەتر اعاشتان وزگەسى بەس ساۋساقتىڭ سالاسىنداي بەلگىلى وعان... اناۋ ەسىكتى جاپساڭ قايتەدى؟! — مەن تۇرعان ەسىكتى ايتادى. ءسال ىعىسا ءتۇستىم.
— اپامنان وزگە جان جوق. ايتا بەر... شىلىمنىڭ ءتۇتىنى شىقسىن دەپ وتىرمىن.
— سونى ايتام-اۋ... ونى بەيتانىس شوفەر جەتكىزىپ تاستا دى. ءبىز تىم ەركىنبىز. ءوز باسىم ديدارىڭا سەنبەيىم. ول ناقۇرىس ورتەيدى ءالى.
— ءاي، سەن «اقسايداعى» بەس قاپ سەمەنتتى كىمگە الدىرتايىن دەپ وتىرسىڭ ول بولماسا؟ ايتشى كىمگە؟
— سەن نە، ءقازىر كەلسە سول بارادى دەپ سەنەمىسىڭ؟ وۋ، شوشقا-اۋ...
— ءيا... و جاعىنان قام جەمە. ول مەنىڭ شارۋام. رەتىن تابام عوي. مىناۋ ديرەكتوردىڭ بۇيرىعى ەدى دەسەڭ ءبىتتى... جەلدەي ەسەدى. تاقي بولماسا ۇيىنە تۇسىرگەنى ءمىز... اناداعى شيفر، سونى كولدەنەڭ تارتامىز. داعدىرلاسپىز، باۋىرىم، دەيمىز!
«وح، يت-اي... قارا مىنالاردى». كوز الدىما جىلامسىراعان ءلايلا، «بەرمەيمىن ءشيفردى. اكەلىپ بەرگەندى لاقتىرىپ تاستار ءجايىم جوق» دەپ تۇرعان اپام كەلە قالدى. «اداستىڭ... اداسپا...» دەيدى، ولارمەن جارىسا ەرتۇرلى.
— وي، قۋ-اي!.. مەن ونى ويلاماپپىن. و، شوشقا-اي...
قۇداي بىلەدى تاۋىپ كەتتىڭ سەن. كانە، ەندى الۋعا بولا دى. ءاي، بۇ نەگە كەشىكتى، ءا؟ — دەگەن سارسەننىڭ جۋان داۋسى ءبارىن كومىپ كەتكەندەي بولدى. سىرتقى ەسىكتى اشىپ قايتا جاپتىم دا، بوتينكاممەن ەدەندى تارسىلدا تا شەشىنە باستادىم.
— كەلدى عوي.
— ءيا، سول.. ءاي، مىنا تاستاي قاراڭعى تۇندە قايدا جوعالىپ كەتتىڭ؟ داريعاعا ما؟ — دەسىپ جاتىر.
كۇلىمسىرەگەن بولدىم. ءۇنسىز شەشىنىپ، تورگە شىقتىم.
— ءتۇسىڭ قاشىپ وتىر عوي. بىردەڭە ءبۇلدىرىپ كەلگەن جوق پىسىڭ؟ — ساپار ۇرەيلى. بەتىمە قايمىعا، تايقاقسي قارايدى.
— قورىقپا...
— جوق، نەگە قورقايىن. ولتىرمەدىڭ بە؟
— كىمدى؟
— توبەلەسىپ كەلگەن سياقتىسىڭ. سونسىن ايتام دا.
— جوق...
— ە، بوپتى وندا. كانە، ماقتاپ جۇرەدى ەكەنسىڭ. ەندەشە مىنانى الىپ جىبەرەيىك!..
— ساپاش... ءاي، ساپاش، سەن ءوزى تۇك كورمەيدى ەكەنسىڭ عوي. مىناۋ يت بىرەۋدى اقشاممەن تالاس بالشىققا اۋناتىپ كەلگەن بە، قالاي؟ سەن توبەلەس دەيسىڭ، — دەپ سارسەن ديراقىلانا قارقىلداي كۇلدى. — قولىنا قارا... قولىنا...
مەن دە كۇلگەن بوپ ءجۇرىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ قولىمدى جۋىپ قايتتىم.
— ءوزى كىم-اي؟ و، ناقۇرىس... قۋتىڭداۋىن.
— ءجا، شال، بولدى ەندى. كانە، كەتتىك!..
جۇرەگىم قايتا-قايتا قوبالجىپ، بىر-ەكى لىقسىتىپ بارىپ باسىلدى. تىجىرىنا قينالىسپەن ءىشتىم.
— اھ... ساپاش-اۋ، مىناۋىڭ اقىرىپ تۇر، — دەپ سارسەن دە اياقتاعى توڭازىعان ەتكە باس قويىپ جاتىر. — ديدار مىقتى... ءۇش ريۋمكەگە دەيىن اۋزىنا ءنار المايدى. سوم بالعاداي جۇدىرىعىن يىسكەيدى، ءبىتتى شارۋا.
— ءاي، شال، كوزگە ماقتاما... ءبارىبىر ىشكىزبەيمىن.
— قاراشى... قاراشى ءسوزىن، ساپاش. ىشكىزبەيمىن دەيدى اي. شال دەيدى سەن سياقتى، اڭدايمىسىڭ؟..
— جىگىتتەر، ءبىراز وتىردىق. قانشا ىشسەك تە ساپاردىڭ اراعىنىن، مۇرتى قيساياتىن ءتۇرى جوق. ۇلىقسات ەتسەڭىزدەر تاڭ قىسقا... مەن اۋىلعا سوعىپ قايتايىن، — دەدىم ەكەۋىنە وتىنىشپەن الما-كەزەك قاراپ.
— ونىڭ دۇرىس قوي، ديدار... ءبىر ساعان تىرەلىپ تۇرعان شارۋا بار ەدى... — ساپار دا امالسىزدىق ءبىلدىرىپ، ءسال ءۇنسىز قالدى. جۇزىندە قيماستىقتىڭ، شاراسىزدىقتىڭ ءىزى. ويلانىپ وتىر.
— و نە؟
— ءوزىڭ بىلەتىن... ديرەكتوردىڭ بۇيرىعىمەن جەتكىزىلگەن «اقسايداعى» بەس قاپ سەمەنتتى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوراسىنا اكەلىپ تۇسىرە تۇرۋ كەرەك بوپ تۇر.
— نەگە؟ — دەدىم تاڭدانعانسىپ. ۇندەمەي قالسام ساپار سەكەمدەنۋى مۇمكىن عوي. ءارى بۇل جەردە قارسى سۇراق قويماۋىم ولاردى كۇدىكتەندىرۋى حاق. سارسەننىڭ كوزى جىلت ەتىپ، ءبىر ساتكە عانا ساپارمەن تىلدەسىپ وتكەندەي بولدى تايقىپ كەتتى. ونى مەن اڭداماعانسىپ جانىمنان شىلىم شىعاردىم. اسىقپاي تۇتاتىپ جاتىرمىن.
— ديرەكتوردىڭ دا ءبىر ويلاعانى بار دا. بەكتاس جەتكىزىپ تاستايدى عوي ءبىر كەلگەندە دەپ وتكەن سەنبىدە» ايتىپ ەدى. قۇداي ۇرعاندا سول جاڭا ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعان ءيا، ايتپاقتايىن... قاعاز سۇراپ ەدىم؛ بەس قاپ سەمەنت اكە لۋگە دە لۇقسات قاعاز كەرەك پە؟ ول نە دەگەن فورماليزم: دەپ ءوزىمدى ۇيالتتى.
— شىنىندا ەرسى ەكەن سىزدەردىكى. و شوشقالار-اي، دەدى سارسەن دۇرىلدەپ.
— ءبىر ەسەپتەن ديداردىكى دە دۇرىس... اۆتوينسپەكسيا ۇستاسا دالەل كەرەك قوي. سەنىڭ ءوللا-بىللاڭا سەنە مە پراۆاڭدى سىپىرىپ الادى... قايدام... ديرەكتور تاپسىرعان شارۋاسىن ورىنداعاندى ءتاۋىر كورەتىن ادام با دەيىم. مانا وزدەرىڭ دە بايقاعان شىعارسىزدار... ءيا، ايتپاقتايىن وسى ديرەكتور وتكەندە ءبىر تراكتوريستى سوگىپ تاستادى. بايعۇس بالا قىزارعاندا كىرەرگە جەر تاپپادى. ءوزى ەكىنشى بريگادادان-اۋ دەيىم. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى سونىمەن نە باستارىڭدى اۋىرتايىن، الگىگە ديرەكتور ورتالىققا كەلگەن بريگاديرى ارقىلى ءبىر ءىس تاپسىرادى. ءوزى دە شامالى شارۋا بولسا كەرەك. تەز ورىنداپ تاستاپ، سوۆحوزعا كەلگەندە ديرەكتورعا جىر عىپ ايتادى عوي. ال ديرەكتور تۋلاسىن... «نە؟ اتتاپ اياعىڭدى قيا باسقانىڭنىڭ بارىنە وردەن سۇرايمىسىڭ؟ كىم ءۇشىن ىستەپ ءجۇرسىڭ؟ سوۆحوز ءۇشىن... حالقىمىز ءۇشىن ەمەس پە؟» دەپ جەدى-اي دەيسىڭ...
— جاقسى... Meن كەتتىم. — ساپار ءسوزىن بولگەنىمدى جاقتىرماي قالدى. «قورىقپا... ديرەكتوردان سۇراپ، ۇرلىعىڭدى اشپايمىن. ءبارى دە بەلگىلى بولدى». — تەك انداعى ادامىڭ... قاراۋىل ما ەدى؟
— ءيا.
— سول بەرسە...
— بەرەدى. جيەنىڭ ايتتى دەسەڭ بولدى. سەنى كوردى دە عوي. — ساپار قايتا جايراڭداپ قالدى. — جولىڭ بولسىن، ديدار...
— ال، ازىرشە...
سارسەن كۇدىرەيىپ، سەنىمسىزدەۋ قاراپ تۇر.
جول ءۇستى ءارى-سارى ويدامىن. «ۇيدەگى شيفەردى ءقازىر بارىپ تيەيمىن دە، سوۆحوزدىن، قويماسىنا تاپسىرام. ءوزىم جوقتا سارسەن مەن ساپار اكەپ تاستاپتى. اپام اقشا بەرسە الماپتى. مەن دە وزدەرىندەي جىگىتپىن. انشە ءيىن دۇنيەنىڭ ماعان قاجەتى جوق. قايىرشى ەمەسپىن. مەنى ءويتىپ جولداستارىم قورلاماسىن دەپ ديرەكتورعا ارىز ەتەم. ار جاعىن وزدەرى تەكسەرە جاتار... وندا اناۋ ءۇيدىڭ بولشەكتەرى...سەمەنت قايدا قالادى. اۋرۋحانا... بالالار باقشاسىن سالۋعا كەتەرلىكتەي دۇنيە جاسىرىن قالماق پا؟ بىلە تۇرا ايتپاعانىم ۇرلىق ەمەس پە؟ بىلمەدىم دەسەم شە؟ ءبىراق مەن بىلەم عوي. كوزىم وعان جەتتى عوي. ەرتۇرلى سەزىگىمدى اشىپ بەرمەدى مە؟ ول ءالى سول جەردە مە ەكەن؟ He ىستەدىم مەن؟ كورقاقپىن... ءيا، باسىمدى... ءوزىمدى عانا اراشالاۋ؟ — مەن الەكپىن... «ۇلكەن جولدان شىعىپ، ەسكى ءسۇر لەۋمەن «اقساي». كوپىرىنە قاراي سالدىم ماشينانى. كەدىر-بۇدىر جازىق دالا. بەزگەگى ۇستاعانداي ماشينا دىرىلدەپ كەلەدى. جوق.... جەتتى ەندى... شاتاسۋىم جەتتى...» ەرتۇرلى مەنىڭ كەلگەنىمە تاڭدانبادى. ءقازىر بارىپ ساپار ايتقان قىستاقتاعى ادامنان بەس قاپ سەمەنتتى، ۇيگە سوعىپ شيفەردى تيەپ سوۆحوزعا اپارىپ قويماعا تۇسىرەتىنىمدى بىلدىرگەنىمدە دە ۇندەگەن جوق. بەتىمە سۇرلانا ۇزاق قاراپ تۇردى دا، كوزىمنىڭ وتىن جارق ەتكىزە شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. مەن قول قاتپادىم. تاعى دا ۇر دەدىم.
— وسى دا جەتەر. كەلگەنىڭنىڭ ءوزى ۇرىلعانىڭ. — ەرتۇر لى ماشيناعا بەت الدى. — ءجۇر... وڭباعان!..
سارى قاعاز قاپقا سالىنعان سەمەنتتى ساپاردىڭ كىسىسى وپ-وڭاي بەرە قويدى. ءوزى دە قۇتىلا الماي، قيپاقتاپ وتىر ەكەن. ماعان اقشا جىبەرەرمىن»، — دەپ ەدى. سىزدەر دەن ەشتەڭە دەمەدى مە؟ — دەدى.
— جوق... — ەرتۇرلى تىستەنە ايتتى.
اپام رەنجىپ قالدى. «مەن الدىما كەلگەن ىرىسىمدى تەپكەن ادام بولدىم ول ءۇشىن، ءلايلا قاتتى قۋاندى. ەرتۇرلىنى توڭىرەكتەي بەرەدى. ءجيى كۇرسىنىپ قويادى. ماعان الا كوزىمەن قارايدى. «قىز دەگەن انە سول...»
2
— قويمانىڭ كۇزەتشىسىن قايتتىق، ديدار؟ ول مىناۋىمىزدى ماڭىنا دا جۋىتپايدى عوي، — دەدى ەرتۇرلى اۋىل وتى كورىنىسىمەن.
— كوشەنىڭ قاق ورتاسىنا اۋدارا سالامىز دا.
— ءازىلىڭدى قويشى... نە دە بولسا كۇزەتشىنى ازعىرىپ، كوندىرمەي ءىس بىتپەيدى.
ماشينا ۇشىپ كەلە جاتقانداي. جىلدامدىق كورسەتكىشى دىرىلدەي جەتپىسكە جەتىپ، جولدىڭ بۇرىلىس-بۇرالاڭىندا سىرعىپ الپىسقا تۇسەدى. شىركىن، وقتاي ءتۇزۋ جول بولسا عوي. اڭىراتىپ ءبىر جونەلەتىن... «كۇزەتشىنى نەگە كوندىرەمىز؟ وعان دا جالىنۋ كەرەك پە؟»
— ديرەكتورعا سوقپايمىز با؟ — دەدىم ەرتۇرلىنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن بىلمەسەم دە.
— سوققانىمىز دۇرىس قوي، تەك ۋاقىتىمىز كوتەرسە.. ونى وياتىپ ءمان-جايدى ءتۇسىندىرۋ كەرەك...
— ءيا، كەشىگەمىز. تاڭ دا جاقىن.
— ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءالى «اقسايعا» سوعاتىنىمىز بار. ءسار سەندەردىڭ سەنى جوقتايتىن كەزى دە جاقىن. سۇمپايى نىڭ جاپىرايىپ وتىرىسىن. — ەرتۇرلى ۇلكەن قىزىل-كۇرەڭ تەمىر قاقپالى، اينالاسى تاس اۋلا قويمانىڭ الدىندا نار وركەشتەنە قوربيىپ وتىرعان كۇزەتشىنى مەڭزەدى. — ءبىر ايىر شىرىگەن شوپتەي سيقىن...
ماشينا فارىنىڭ جارىعى اۋىل شەتىندەگى سۇرعىلت قاقىرالاردى سيپاي سىرعىپ كەپ، جاڭاعى... ەرتۇرلى ايتقانداي كۇزەتشىگە تۇسكەن؛ الگى جىبىرلاپ، تىرىلە باستادى. قالىڭ كۇپىنىڭ اراسىنان باسىنان بۇرىن قىلتيىپ، اۋەلى قۇس مىلتىقتىڭ ۇشى كورىندى.
قويمانىڭ قاراۋىلى: «توقتا... ايتپەسە اتام»، — دەپ دىك-دىك ەتىپ تۇر. «ۇلىقسات قاعازىڭ قايدا؟ قۇرال-جابدىق قابىلدايتىن قويماشى جوق. ءوزى كەپ السىن. مەن كۇزەتشى عانامىن»، — دەيدى. ەرتۇرلى «سابىر ەت» دەپ، وڭاشالاي سويلەسىپ ەدى؛ ءتۇسىندى مە، جوق الدە قازىرگى ءجايىمىزدىڭ ەش وعاشتىعىن كورمەدى مە:
— بەرگى جاعىنا قويىڭدار. بۇرىننان بار ەسەپتەگى ءدۇ نيامەن ارالاسىپ كەتپەسىن، — دەپ قورباڭداپ ءجۇرىپ قويمانىڭ قاقپاسىن اشتى. مانادان سۇقاقتاتىپ «اتام... اتامداعان» قۇس اتارىن اۋلاعا سۇيەپ قويدى. وسى ءقازىر الا سالىپ، «كوتەر قولىندى» دەپ وزىنە تار پا باس سالساڭ دا بىلەر ەمەس. — ءاي، ءشوپىر، نەعىپ تۇرسىڭ. كىرسەڭشى...
ەكەۋلەپ شيفەردى، سەمەنتتى تەز تۇسىردىك. ەندى، مىنە، تەر باسقالى شىلىم شەگىپ تۇرمىز. تاڭ قاراڭعىسى دا جاقىن سياقتى؛ جەلكەم، سالقىندىق سەزىلەدى. ءالى «اقسايدىڭ» قىرلىعىنداعى قىستاۋعا سوعىپ قۇراستىرمالى ءۇيدىڭ تەرەزە، ەسىگىن، جاقتاۋلارىن، سەمەنتىن الىپ قايتۋ كەرەك. جارىق تۇسپەي جەتكىزبەسە بولمايدى. قىستاقتاعى ادام ماعان تەگىننەن-تەگىن بەرسە جاقسى. بەرمەسە شە؟ ەرتۇرلىنى ديرەكتورعا جىبەرىپ قايدا كەلۋلەرىن ايتىپ ءوزىم جالعىز كەتسەم بە؟! ونداعى ادام ارينە قۇتىلعانشا اسىق... دەگەنمەن دە، ساقتىقسىز قيىن شىعار. كونبەسە... جىعىپ، بايلاپ تاستارمىن. وعان دەيىن ەرتۇرلىلار دا جەتەر.
— ەرتۇرلى.
— ءيا؟..
— سەن ديرەكتورعا سوعىپ ىلەستىرە كەل. ءقازىر قال. Meن جالعىز جۇرە بەرەيىن... زاڭ ورنىنىڭ ءبىر ادامىن الا
كەلسەڭدەر ءتىپتى جاقسى. ماعان بەرمەگەندەي بولا ما. ىڭ-شىڭسىز اكەتۋگە ارينە تىرىسام عوي.
— دوستىم، ولاردان ەمەس سەنەن قاۋىپتەنەم. ساق بول، ديدار. قاتە ىستەپ جۇرمە، — دەدى ەرتۇرلى مەنىڭ وڭايلىقپەن قويماسىمدى بىلگەنسىن.
ول كەتىسىمەن ماشينانى وت الدىرىپ، قويمانىڭ اۋلاسىنان شىعاردىم.
— ءاي، ءشوپىر، سەن وسى اناۋ باكەن... مارقۇم بەكتاستىڭ
بالاسى ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ كۇزەتشى داۋرىقتى. «قاپ، مىنانىڭ جەتى تۇندە ساڭعىرلاۋىن-اي. مىلجىڭداسىپ تۇرماق-اۋ شاماسى، ا؟»
— ءيا، سولمىن. باسقا سۇراعىڭىز بار ما، اقساقال؟ اسىعىس ەدىم.
— ە، جوق... شىلىمىم تاۋسىلىپ قاپ، ءبىر تارتىمعا زارۇلەنىپ وتىرعانىم. وزىڭدە جوق پا ەدى، شىراق؟
— نەگە بولماسىن... بار. ءما، الىڭىز. — پاپيروسىمدى قورابىمەن ۇستاتا سالدىم؛ ءبىر تالداپ بەرىپ جاتايىن با.
— ءبارىن... ءبارىن الا بەرەيىن بە؟
— الا بەرىڭىز.
— ۇيدە شىلىمى تۇسپەگىر جەتەرلىك-اۋ. سول قۇرىماعىردى ۇمىتىپ كەتپەيمىن بە.
ماشينانى قىزدىرا ءتۇسىپ جۇرمەك بولعام، كۇزەتشى قارت جۇزىمە تاڭدانا قاراپ:
وۋ، بالام... بۇ نە اسىعىستىق اينالا؟ جاڭا...سىزدەردىڭ الدارىڭدا سارسەن مالعۇن تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ جىندانىپ ءجۇر ەدى. ماشينا ىزدەي مە؟ سەنى دە سۇرادى. «سەن قاقپاس نە كورۋشى ەڭ. سۇمىرەيىپ وتىرعاننان باسقا»، دەيدى. «ءا... نە دەدىڭ؟ ءو اكەڭدى...» دەپ ەدىم، زىتتى.
ايتپەگەندە مە؟! قۇداي بىلەدى... — قارت ءسوزىن تىڭداپ تۇرا بەرۋگە ەندى شىدامىم جەتپەدى. ءوزى دە ۇزىننان شۇباق، بىلەتىن ءتۇرى جوق. قىزىپ السا، ونان ءارى توقتاتۋدىڭ قيىندىققا تۇسەتىنىن بىلەم عوي. «ال جاقسى... مەن كەتتىم»، — دەپ تارتا جونەلدىم.
ۇلكەن جولعا تۇسكەنشە قارتتىڭ «سەنى دە سۇرادى» دەگەن «سۇراسىن قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى. «سۇراسىن. وندا تۇرعان نە بار. ىزدەگەن دە؟.. نەگە؟ ساپاردىكىنە ورالاتىن ۋاق بولدى. قايدا ءجۇر دەيدى عوي. سەكەم ءشىلىم-اي... مىناۋ نە؟ جول ۇستىندە قاراۋىتىن جاتقانى. ە، ماشينانىڭ ەسكى بالونى ەكەن عوي. وي، وسى «گاز-51 ماشيناسى-اي. قانداي جۇردەك، جەپ-جەڭىل ەڭ. توقتا... مەنى سۇراعانى نەسى؟ وندا قايتتىم؟..» مىنە، مىناۋ قىستاۋعا باراتىن سۇرلەۋ. بۇل ءبىر عالامات ىستىق ءتۇن بولدى-اۋ. تەرلەپ تە كەتتىم بە، قالاي؟!
قىستاۋدا جارىق جوق. ءار بۇرىشىنان سوياۋ-سوياۋ اعاشتىڭ ۇشى شىعىپ تۇر. ءوزىن بەينە ءبىر جيىرىلا قالعان كىرپى ەكەن دەرسىڭ. ينەنىڭ جاسۋىنداي تەرەزەسىن ايت دا. ىشىنەن ورتەنىپ جاتسا دا، ونىڭ جارىعى دالاعا ءتۇسۋى ەكىتالاي شىعار. شامدى ءسوندىرىپ، ىشتە مەنى كۇتىپ وتىرسا شە؟ كىم؟ سارسەن بە؟ مۇمكىن ساپار... ە، قوي شى سولاردى. باسىمدى قاتىرىپ نەم بار. كورىپ الدىم سارسەننەن كەلگەن كوردى...» ماشينانىڭ باسىن جولعا قاراتا بۇرا توقتاتتىم. وتىن سوندىرمەي قويدىم.
ءۇيدىڭ ەسىگىن قاعىپ ەدىم؛ ەشكىم ىشتەن دىبىس بەرمەدى «ەستىمەگەنى مە؟ ءبىر جاققا قىدىرىستاپ كەتپەسە يگى ەدى؟! تەرەزەنىڭ تۇسىنا كەلدىم. اياعىڭا جارماسىپ، شا بالانىڭ قالمايتىن ءبىر سارى قاندەنى بولاتىن. و دا كورىنبەيدى. قورا جاقتان كۇرت-كۇرت سيىردىڭ كۇيىس قايىرعانى، ءشوپتىڭ سىلدىرى ەستىلەدى. «قايداعى سيىر؟ سيىرى بار ما ەدى! تۇيە... ە، تۇيەسى ەكەن عوي». تەرەزەنى دۇسىرلەتە ۇستى-ۇستىنە قاققام، بىرەۋدىڭ ىشتەن اعاراڭداعان باسى كورىندى دە جوق بوپ كەتتى. سالدەن كەيىن تەرەزە شىنىسى بوزاڭ تارتتى. ىشتە شام جاعىلعانى عوي.
ءتىرى ارۋاقتاي اعاراڭداپ، ول ەسىك الدىندا ءتالتيىپ تۇر.
— ۋا، كىمسىڭ؟ بەيۋاقتا نەعىپ جۇرگەن جانسىڭ؟ — دەدى.
— سارسەن بريگادير جىبەرىپ ەدى... — الگى «ارۋاق» مۇنان كەيىن ءۇنسىز قالدى. «سىپ» بەرىپ ۇيگە كىرىپ كەتكەن. ىلە-شالا قايتا شىقتى دا، قۇلدىراڭداي ءۇيدىڭ جانىنداعى قوراعا تارتتى. سونان ول مەن سەمەنت پەن ەسىك، تەرەزە-جاقتاۋىن ماشيناعا سالىپ العانىمشا ءبىر اۋىز ءتىل قاتپادى. قارا كۇشكە مىقتى ەكەن. ەلۋ كيلوگرامدىق ەكى قاپتى ەكى قولتىعىنا قىسىپ جورتاقتاي جونەلدى. ءوزى دە قىپىقتاپ ازەر وتىرعان ەكەن دە. تەك جۇرەر جەردە:
— شىراق... اۋ، شىراق!.. سارسەن ماعان ەشتەڭە بەرىپ جىبەرمەدى مە؟ نەتىپ بىلاي... قۇر قويماسپىن دەگەن ەدى، — دەدى شىداماي.
— جوق. ەرتەڭ ءوزى كەلەدى. سوندا اكەلمەسە... ماعان ەشتەڭە ايتپادى عوي.
— ا... ە، مەيلى. نەتىپ بىلاي... ءبارىبىر دا. ءبىر كۇننىڭ ءارىسى نە، بەرىسى نە؟ نەتىپ بىلاي...ۇمىتىپ بارا ما دەگەنىم ەدى.
— ءيا، نەتىپ... — ىشىمنەن مىسقىلداي كۇلىپ ءجۇرىپ كەتتىم...
«اقسايدىڭ» كوپىرىنە دەيىن جول قىسقارتقالى ەسكى سۇرلەۋگە ءتۇستىم. بويىما قانات بىتكەندەي ۇشىرتىپ كەلەم. تەرەزەنى اشىپ تا تاستادىم. لاقىلداي سوققان تاڭعى سامال كوڭىل كىربىڭىن جۋىپ كەتكەندەي، ماڭداي تەرىم كەۋىپ، سەرگىپ قالدىم. «مەكتەپ بىتىرگەن جىلى ۇشقىش بولسام»، دەپ ارمانداماپ پا ەدىم. ءيا، ونان بەرى ەكى جىل ءوتتى. ءىزسىز ءوتتى...ويباي-اۋ، الداعى سايدا سۋ بار عوي. ونى ءقايتتىم؟ قايراڭ بولسا جاقسى... ايتپەسە باتىپ جاتسام... قوي تاۋەكەل ەتۋگە بولماس، كەيىن قايتۋ كەرەك. قاپ... تاڭ دا سىبىرلەپ قالدى. سوناۋ كورىنگەن قارا قوڭىزداي ماشينا دا مەن سياقتى اسىعىپ كەلەدى-اۋ، ا؟!»
ۇلكەن جولعا كەپ تۇسكەنىمدە، و دا ءبىر بۇيىردەن قوسىلدى.نومەرى ءبىزدىڭ سوۆحوزدىكى. شوفەرىن اڭداي المادىم. عاجاپ... الگى نە وزبايدى، نە قالمايدى.
كوز ۇشىندا بۇلانداي «اقسايدىڭ» كوپىرى دە كورىندى. دالا تۇنىمەن كوز ىلمەي، ەندى عانا تىنىستاپ، بۋسانىپ جاتقانداي. اق كىرەۋكەلەنىپ تۇر. ءار جەردە شىق جىلتىرايدى. اۋا ىلعالدى، ءبىر ءتۇرلى جابىسقاق اۋىر. «ءال گىندە شىمىر سياقتى ەمەس پە ەدى؟» ماشينا قورابىنىڭ سالدىر-سالدىر ەتە قالعانى كوڭىلىمدى تاعى دا ءبولىپ كەتتى. بۇ ءيتتىڭ بالاسى نەگە قالمايدى؟ كوپىردىڭ ۇستىنەن دە ءوستىپ قاتارلاسا وتپەك پە؟»
كابينا تەرەزەسىنەن باسىمدى سۇعىپ جىبەرىپ:
— ۋا، وتسەيشى! — دەدىم ايقايلاپ. الگى جاۋاپ قاتقان جوق. «دەنى دۇرىس ەمەس شىعار؟» جىلدامدىقتى كۇرت تومەندەتىپ جىبەرىپ ەدىم؛ مۇنى ول كۇتپەگەن ەكەن. قاتارلاسا قالدى. «ءوي، سارسەن عوي!» رۋلگە قونىپ العان. تاۋىق بالاپانىنا شۇيىلگەن قىرعي سياقتى. وتىرىسى سوكەت.
ءرۋلدى سىعىمداي تۇسكەن ساۋساقتارى دا ءبىر ءسات جىرتقىشتىڭ تىرناعى ەكەن دەرسىڭ.
ول تاعى دا كەيىنشەكتەي بەردى. «بۇنان قايىرىم كۇتۋگە بولماس... كوپىر دە جاقىنداپ قالىپتى. ۇشىپ كەلە جاتقانداي. «ا... ەندى تۇسىنىكتى... ول ماعان دا باياعى كوپىردەن ماشيناسىمەن اۋدارىلاتىن جىگىتتىڭ اياعىن قۇشتىرماق. بولا قويار ما ەكەن. ءبىر بۇيىردەن جاناي سوقپاق قوي. توقتا... جۇگىم جەڭىل. سوقسا اكەتەدى...»
ماشينامدى ۇشىرتا جونەدىم. سوندا دا قۇتىلا المادىم. وكشەلەپ كەلەدى. «نە ىستەۋ كەرەك؟.. ءيا، بۇل جولى دا ءىزى جوعالادى. مەن دە اراق ىشكەنمىن. ماستىقتان قۇلاعان بولام. جو... جوق... نە ىستەۋ كەرەك؟ ءيا... ءيا... سولاي... تەك سولاي قۇتىلۋعا بولادى. كوپىرگە جاقىنداعاندا جۇلىنا وتە شىعۋ كەرەك.
ادام ءولىپ بارا جاتقاندا بۇتكىل ءومىرى كوز الدىنان وتەدى دەگەن بار. ارينە، ونىڭ جولى ءارى. مەنىڭ قازىرگى كۇيىم... جو... جوق. كابينا تۇسىنان سوعا المايدى. كوكپارشىنىڭ اتى ۇستىندەگى ادام قالاي قاراي اۋسا دا، ارا سالماقتى ساقتايدى عوي. سول سياقتى شوفەردە ەركىنەن تىس جالت بەرىپ، ءوزى وتىرعان جاقتان سوقتىر مايدى. ول نە دە بولسا الدىڭعى دوڭگەلەكتى كوزدەيدى... كوپىر تالاي جاۋىزدىق پەن ماحابباتتىڭ وتكەلى بول عان، كۋاگەرى. ادام اقىلدى، دانا... ادام ۇلى!.. ومىردە وزىنە كىشكەنە عانا كوپىر سالىپ الىپ، ەش جەر تاپپاعانداي سونىڭ ۇستىندە زۇلىمدىعىن دا ىستەيدى-اۋ. كۇناكەر بولمايىنشى، ادام، سەن ونى جانىڭداعى كورشىڭمەن سىرلاس، مۇڭداستىق قاتىناس ءۇشىن سالدىڭ. ايتپەسە، دۇنيەدەگى ەڭ ابزال، ءتاتتى سەزىم كۇشىمەن، سەن، وتكەل تاستادىڭ. ونىڭ وتكەل دەيتىن وتكەل دە ەمەس. اكەڭنەن جاسىرىپ، نە كورشى ۇستاحانا قوراسىنان، سەن، سۋىرىپ اكەتكەن جالعىز-اق تاقتاي ەدى. و كەزدە ونىڭ كۇنى ەرتەڭ كوپىر بولارىن ارينە بىلگەڭ جوق... وسى مەن نە دەپ وتىرمىن... ديدار، باۋىرىم ساق بول... باس... الپىس از... جەتپىس... ارتىما قارامايمىن. ارەكەتىمدى ءبىلىپ قالۋى مۇمكىن. قاشقان ادام جالتاق. ونى دا بىلەدى... وھا!. ءۇزىلدىم... جەتپىس بەس... كوپىردىڭ شەتى دە...»
جەر سىلكىنگەندە عانا وسىلاي بولاتىن شىعار. شور شىپ ءتۇستىم دە رۋلدەن ايىرىلىپ قالدىم. كوزىمنىڭ وتى جارق ەتتى. «ۇردى-اۋ، ا؟ قۇلاپ بارام با؟.. جوق... تۇرۋىم كەرەك... رۋل قايدا؟.. مىنە... شىر اينالا بەرەدى عوي. نا بولدى؟ ۆالى... ۆالى سىنعان شىعار؟.. ءقازىر قۇلايىم... قۇلامايمىن... تورمىز... ۇستامايدى. سەكىرۋ كەرەك... جوق، ماشيناممەن بىرگە... بىرگە...» باسىم زەڭگىپ، ەكى شەكەم سولق-سولق ەتەدى. «نەگە قۇلادىم؟ قۇلامادىم... ايدالاعا لاعىپ بارام عوي. وتىن ءسوندىرۋ... ءسوندى». كوز الدىم داراۋىتىپ بارا دى. جىلىمشى بىردەڭە ەرنىمە ءتيدى. «بۇ نە؟ قان عوي... قايداعى قان؟ ماڭدايىم دىزىلداپ اشيدى.
اناۋ... شوعىرلانعاندار كىم؟ سارسەننىڭ دە ماشيناسى توقتاپتى عوي. ماعان داراي جۇگىرىپ كەلە مە؟ كىمدەر؟..»
ون ءۇشىنشى تاراۋ
ماڭدايىمدى كابينا جاقتاۋىنا قاتتى سوعىپ السام كەرەك. جارتى ساعات زار قاقساتتى. وڭ قولىم دا جارادات... ە، ولاردى قويشى... ءجاي جارا عوي. جان جاراسىن ايتسايشى؟ و دا جازىلار بىلەم.
ءىس انىعى شەشىلگەنگە دەيىن ءبىر جۇما تۇرمەدە جاتا تۇرۋىما تۋرا كەلدى. شولپان ەكى كەلىپ كەتتى. ەرتۇرلى، بازاربەك دارت تا بولدى. داريعا كورىنبەدى. كۇنىنە ەكى مەزگىل بىرەۋ تاماق اكەپ تۇردى. ءاتى-جونىن ايتپايدى. سول ما، كىم ءبىلسىن... تەكسەرۋ بىتكەسىن مەنى بوساتتى. اق تالدىم... «اقتالدى» دەگەن قانداي جاقسى ءسوز ەدى. «اقتالدى... اق.... ادال ديدار...»
سارسەن مەن ساپاردىڭ مەن بىلگەننەن وزگە... سۇمدىق ىستەرى اشىلدى. تراكتوردىڭ، ماشينانىڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرىنە شەكتى ۇرلاپ ساتقان ەكەن عوي. بەنزين مەن اۆتولدى بريگاداعا دەپ الىپ، الىس سوۆحوزداردىڭ شوفەرلەرى مەن جەكە مەنشىك ماشيناسى بارلارعا دا جىقپىرتقان كورىنەدى. ەندى مىنە ۇيدەمىن. ۇيدە اپام مەن ءلايلانىڭ قاسىندا وتىرمىن.
ويىما وتكەن كۇندەر... شىم-شىتىرىق تۇندەر تۇسەدى. بىرىنەن ۇيالسام، ەندى بىرىنەن كۇيىنەم. «ءبىز قارتتار وتكەن ءاربىر كۇنىمىزدى كەشكىسىن شاي ۇستىندە ويعا الىپ، تارازىعا ءيىپ وتىرامىز. بۇگىن قانداي جاقسىلىق جاسادىم. كىمدى قۋانتىپ، كىمدى رەنجىتتىم دەگەندەي ەسەپ-قيساپسىز بولمايدى. ادامبىز عوي... اياقتى شالىس باسۋىمىز حاق. سوندايدا وتكەن كۇننىڭ قاتەلىگىن تۇزەۋ جاقسىلىقتى، قۋانىشتى كوبەيتەدى» — دەپ بازاربەك قارتتىڭ ايتقانى بار. سو دا وسى ءقازىر ويعا ورالىپ، كەس-كەستەيدى الدىمنان. «جو...جوق، مەنىڭ ءالى دە ىستەرىم كوپ. جاقسىلىقتىڭ ازدىعىن دە سەزەم. ول بولاشاقتىڭ شارۋاسى عوي. ءبىر-اق قۋانىشىم بار ادالمىن. ارىم تازا...» داريعا ەسىمە تۇسكەندە وزەگىمدى وكىنىش ورتەپ، بويىمدى ءبىر ساعىنىش بيلەپ جۇرە بەردى. «ءيا، ول ماعان رەنىشتى. قاتتى كوڭىلىن قالدىردىم. جازىقسىز جازعىردىم-اۋ... بۇگىن قالاي دا كورۋىم كەرەك. جۇزدەسىپ، سويلەسپەي بولمايدى. بىردە داريعا «سەنى نەگە كۇتەم. كىمسىڭ سەن ماعان؟ كىمسىڭ، ا؟ ايتشى، ديدار، كىمسىڭ؟.. نەگە سەنى ساعىنام؟» — دەپ قالعاندى. نە ىستەدىم؟ نەگە رەنجىتتىم؟ جوق، ەشتەڭە ويلامايمىن... جەتتى...» بولمە ىشىندە سەندەلىپ ءجۇرمىن. جانقالتامنان شىلىم الىپ تۇتاتتىم دا، ءبىر سورىپ قايتا ءسوندىردىم. «ورتالىققا بارۋ كەرەك شى عار...»
بۇگىن كۇن اشىق. شۋاقتى. جاڭا ءۇيىمىزدىڭ ءىشى كەڭ، جارىق. تەرەزەسى ۇلكەن. جەلدەتكىشى بار. جۇپىنىلاۋ بولسا دا بولمەدەگى كەرەۋەت، جۇك-اياق، كەبەجەمىزگە دەيىن جيناقى، ءساندى جينالعان. اۋاسى دا تازا، كەڭ...
ءلايلانىڭ ۇيدە بولاتىن كۇنى سياقتى. جۇمىسقا شىق قان جوق.
— اق تاتە... — اپامنىڭ بولمەسىنەن اياعىن جۇگىرە باسىپ ءلايلا كىرىپ كەلدى. قولىندا ءبىر جاپىراق قاعاز. — Mانا مىنا قاعازدى... ءسىز ۇيىقتاپ جاتقاسىن وياتپاي، تۇرعانسىن بەر دەپ كەتكەن...
— كىم؟
— ەرتۇرلى...
— ە، سولاي دەسەيشى، — دەدىم. ءلايلا ابدىراپ قالعان؛ مەنىڭ كۇلىمدەي سىرت اينالعانىمدى اڭداپ، و دا ەركەلەي ەزy تارتتى. ىلە ءجۇزى بال-بۇل جانا بولمەدەن شىعا جونەلدى. «و تەنتەك قىز... اينالايىن...» كۇبىرلەي قالاي ايتىپ قالعانىمدى سەزبەدىم.
ءبىر شەتىندە مايدىڭ دوپ-دوڭگەلەك داعى بار سارى قاعازدىڭ قيىندىسى ەكەن. قارا قالاممەن سويداقتاتا جازىپتى. ءار قارپىنە ءبىر-بىر ات بايلاعانداي دەرسىڭ...
«ديدار، سالەماتسىڭ با؟! ءۇش جىگىت ءبىزدىڭ بريگادامى دان پىشەن تارتۋدامىز. قاتقىلداعى مال قىستاعىنا ماشينامەن تاسيمىز. ەكى كۇن بولدى. ديرەكتور... قوجاحمەتتى ايتام، سەنى دە بىزگە قوسام دەپ ەدى. كۇتەمىز. ەرتۇرلى ...
«كۇتەمىز...» ءبىر جۇما ماعان ءبىر جىلداي بولمادى ما سوۆحوزعا ءجۇرۋىم كەرەك. ءۇيدىڭ توبەسىن تاقتايلادىم. ازىرشە سو دا جارار. سىرلاپ جىبەرسەم، شيفەردان تۇك تە بولمايدى. اپام مەن ءلايلا قايدا؟ دالادا ءجۇر مە؟
بولمە-بولمەگە كىرىپ، ونى-مۇنىنى تۇرتپەكتەپ ارالاي ءجۇرمىن. ءلايلانىڭ بولمەسى ءسوندى. تەرەزەسى كۇنشۋاق بەتتە. تىپتەن جاپ-جارىق. اياقتى ءىس-ماشيناسى بار. ۇستىنە گۇلدى اق جاپقىش جاپقان. ءبىر كورمەگە شاعىن جازۋ ستولى سياقتى. قازاق قىزىنىڭ شاي قۇيىپ وتىرعان فارفوردان جاسالعان ءمۇسىنى، قىزىل-الا قاعاز گۇل، ءيىس ماي، ودەكولون دا سونىڭ ۇستىندە. ءبىر قابىرعادا جالعىز كىسىلىك نيكەل كروۆات. تۇسىندا اپام مەن كو كەمنىڭ پاسپورتقا تۇسكەن سۋرەتىنەن الىپ، قوسىپ ۇلكەيتىلگەن پورترەتى. كوكەم دە، اپام دا جالاڭ باس. ولار پاسپورتقا امالسىز كەلىسكەنى عوي .ايتپەسە، جالاڭ باس، وزدەرى ايتقانداي «تاقىرايىپ» ولسە دە تۇسەر مە. ءالى ەسىمدە... ءلايلا پورترەتتى الىپ، ساسكە تۇستە ەنتىگىپ جەتتى. كوكەم دە بار و كەزدە. موينىنا قىلدىرىقتاي قارا گالستۋك تاعىپ، سۋرەتشىنىڭ كاستيۋم كيگىزىپ قويعانىنا كوكەم رەنجىگەن جوق. اپام ءوزىنىڭ ەكى بەتىن نارتتاي بالبىراتىپ، جالاڭ باس... ءارى ول از دەگەندەي ەرنىن شيەدەي قىپ-قىزىل عىپ، كوكەمە قاراتىپ تەلمىرتىپ قويعانىن كورگەندەگى قاھارعا مىنگەنىن ايساڭشى:
— يششا!.. مىناۋ كىم؟
— ءسىز عوي، اپا...
— نە دەيدى؟ مىناۋ نە دەپ ساندالىپ تۇر. — ءلايلانىڭ ويىنى ەمەس، شىنى سول ەكەنىن كورگەنسىن ونان ءارى كەتتى: — جوعالت كوزىن... ويباي-اي، مىنانىڭ ىستەتىپ جۇرگەنىن-اي... قاس ماسقارا عىلدى-اۋ، ءا؟..
— ە، قىزىڭ سۇلۋلايىن دەدى دە سەنى.
— ۋا، قاراپ وتىر جايىڭا... — دەپ اپام، سىلق-سىلق كۇلىپ، جانىنداعى جاستىققا جانتايا كەتكەن كوكەمە دە ۇرسىپ جاتىر.
ارينە، ءلايلا سول بويدا سۋرەتتى قۇرتاتىن بوپ تۇرا جونەلدى. كوپ كەشىكپەي وتقا جاقتىم دەپ كەلگەن؛ cويتسە الداپتى عوي. كوكەمنىڭ قىرقىن وتكىزگەننىڭ ەرتەڭىنە شىعارىپ، شىنىلاتىپ ءىلدى. اپام سۋرەتكە تەلمىرە ۇزاق قاراي تۇرىپ قالدى. جۇزىندە قورعاسىنداي اۋىر وي تۇنباسى سالقىن ساعىنىش مۇڭى بار ەدى؛ ءسال دەن سوڭ جىلىعانداي بولدى؛ اۋىر كۇرسىندى. ءبىرتۇرلى قايتا تۇلەپ جاسارعان دا ءتارىزدى. بۇعان ءبىز ۇي-ىشىمىزبەن قۋاندىق. اپام سول كۇنى كۇنۇزاعىنا كۇلىمدەپ، كوڭىلدى ءجۇردى.
وسى سۋرەتتى كورگەن سايىن سول ءبىر ساسكەلىكتەگى جاي كوز الدىما كەلىپ، تۇرىپ الادى. «جانىم-اۋ، اپامدار قايدا؟قورا ماڭىندا ءالى؟ ەسكى قورانىڭ سىرتىن سىلاپ السامدەپ وتىرعان كەشە...» قولىمداعى ەرتۇرلى جازىپ كەتكەن قاعازدى ءبىر وقىپ، دالاعا شىقتىم.
كۇن كوز ۇيالتارداي شاقشيىپ تۇر ەكەن. اۋلانىڭ ورتاسىنداعى الاسا قازاندىقتا لاۋلاپ وت جانىپ جاتىر. ارىرەكتە ءلايلا بالشىق باسىپ ءجۇر. اپام از-از داپ سۋ قۇيىپ تۇر. ءلايلا مەنىڭ شىققانىمدى كورىپ، ماڭدايىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەكى-ۇش تال شاشىن بىلەگىنىڭ سىرتىمەن قايىرىپ قويدى. كوزىنىڭ استىنان كۇلىم سىرەي قارايدى. اپام دا بۇرىنعىداي ەمەس، قيمىلى شيراق؛ ۇلكەن تەمىر كۇرەكپەن شەلەككە سالىپ الىپ جاتىر.
— اپا...
— ديدارجان... قۇلىنىم، وياندىڭ با؟ — دەدى اپام باسىن كوتەرىپ — ۇيقىڭ قاندى ما؟
— ءيا، اپا... اكەل كۇرەكپەن بالشىقتى سوعىپ بەرەيىن...
— جارىعىم، قايتەسىڭ، ءۇستىندى لاستاپ. جۇمىسقا شاقىرتىپتى عوي.
— ەشتەڭە ەتپەيدى، aپa. كۇرەك ۇستاماعالى ءبىراز بولدى عوي، — دەدىم. — بالشىقتىڭ بارى وسى ما؟
— جەتەرلىك قوي... ۇيگە بيىلشا سىلاقتىڭ كەرەگى جوق.
— كانە، ءلايلا، شىق. سوعىپ تاستايىن... — ءلايلا قۋانا اتىپ شىقتى. ەسىل-دەرتى ءىس تىگۋ، كەستە تىگۋ عوي ونىڭ. سوعان بوسادىم-ay دەپ قۋانعان سياقتى. ايتسە دە اپام قۇتقارمادى:
— شاي قامىن ىستە، بوتام. تاتەڭ ءجۇرىپ كەتەدى عوي.
— قاپ ... فەرمادا كينو بولاتىن ەدى. كويلەگىمدى ۇتەكتەمەگەم.
— ماعان قاراما... مەن اعارعان ىشەم دە جۇرەم. شايدىڭ قاجەتى جوق، — دەدىم. ءلايلا جايناڭداي اپاما بۇرىلدى.
— اعاڭا تۇك جانىڭ اشىمايدى. الگى بيشىگە بارىپ ءجۇر... قول ۇستاسىپ جىگىتپەن بيلەگەن دەگەن نە سۇمدىق...
ءلايلا ماعان ەركەلەي كوزىن قىسىپ قويدى دا، جۇگىرىپ ۇيگە كەتتى. اپام باسىن شايقاپ، تۇڭىلە كۇرسىنىپ قويدى:
— بۇ قاشان ادام بولادى. ءالى بالا... ديدارجان-اۋ، كۇشكە سايماسايشى. كۇرەگىڭمەن ءتىلىپ-تىلىپ جىبەر دە...
ە،سولاي تاقتا-تاقتا كوتەر... سوق... ءارى جەڭىل، ءارى وڭاي... كۇشكە تۇسپەيدى. ساداعاسى كەتەيىن-اۋ مەن ال جاسقان اداستىرا جازداپپىن قارا باسىپ. ساقتاي گور، قۇداي... الگى ءجۇسىپ قارت... ەركەنىڭ اكەسىن ايتام دا... ونىڭ دا ءجۇرىسى جىمىسقى ەمەس پە ەدى. اي، تازالىق سەندە قايدان بولسىن-ay دەپ ويلايتىنمىن... ەستىدىڭ بە؟.. ۇستالىپتى. تەكسەرىپ جاتقان كورىنەدى... مىنا شەلەككە سالىپ جىبەرشى توبارسىتپاي ءۇيدىڭ بۇرىشىن سىلايىن، ديدارجان... ۋف
ءيى قانعان بالشىقتى سوعۋ وڭاي. تاقتا-تاقتا كەسىپ الىپ، اۋدارىپ تاستاي بەرەسىڭ. وعان دەيىن اششى تەر، تۇششى تەرىڭدى شىعارادى-اق. باسىمدى كوتەرىپ كۇرەك سابىنا سۇيەنىپ تۇرىپ تەرىمدى راحاتتانا ءسۇرتتىم. سالقىن سامال وزەن بەتتەن سوعىپ ءوتتى. تىنىسىم كەڭىپ، كوز الدىم شىراداي اشىلىپ، سەرگىپ كەتكەندەي ءمىن. «وي-حوي، سامال-اي! سوعا ءتۇس!.. سوعا ءتۇسشى!..» دەيمىن كوكىرەگىمدى كەرە قارسى توسىپ...
ون ءتورتىنشى تاراۋ
جاز ورتاسى اۋىپ، كۇز بەلگىسى بىلىنە باستاعاندا كو ءڭىلسىز، ءبىر جالقاۋ جاۋىن ەكى-ۇش كۇن تۇرىپ الاتىنى بار. جەر ميداي ەزىلىپ، ساپار شىققان ارينە جول ازا بىن كوپ تارتادى. توڭىرەك تۇنەرىپ، ءبىر اشىلمايدى. مۇندايدا ەل جاقسى. قاي ۇيگە كىرگىڭ كەلسە، ەسىگىن قاقپا؛ سالەم بەرىپ كىرىپ بار. قازاندىق الدىندا جاس وتىندى ۇرلەپ، بىقسىعان تۇتىنمەن قيىق كەزى سۋلانىپ بەيتانىس ايەل وتىرار. ول ساعان تومەننەن جوعارى «نە دەيدى»، دەگەندەي تاڭدانا قارار. سەن تابالدىرىقتا قيپاقتاپ تۇرىپ قالما. ويتسەڭ ءۇي يەسىن رەنجىتكەنىڭ... «شىراق، اياق ءۇستى كەتكەندەي وت الا كەلگەنىڭ جوق قوي. تىزە بۇكسەڭشى ەڭ بولماسا»، — دەپ قالسا. ۇيات. تورگە ورلەي بەر... ارينە، تابالدىرىققا اياق كيىمدى تاستاۋىڭ كەرەك. بالشىعىڭدى تور تۇرعاي ەسىكتىڭ دە سىيلاماي تىنىن بىلەسىڭ عوي.
تورگە كورپە توسەلىپ، جاستىق تا تاستالار. كول-كوسىر داستارقان دا جايىلار. ونىڭ ۇستىندەگى اق ءدام — ساعان دەگەن ۇلكەن پەيىل بەلگىسى. وزدەرىنىڭ اۋىزدارىنان جىرىپ، سەن كەلگەندەي بولساڭ بەرەرمىز دەپ ساقتاعانى. كوردىڭ بە، اناۋ قارا دومالاق بالالاردى. تويعان قوزى داي مونتيىپ وتىرعان. ءالسىن-الى ءسىزدىڭ الدىڭىزعا قويعان ءمامپاسيدىڭ سوناۋ قىزىل قاعازدىسىنا كوز تاستاي دى. اڭدايسىز با؟.. مىنە، سولارعا ەمىن-ەركىن بەرمەگەنى دە وسى داستارقاندا...
ە، مەن ەلىمدى سول ءۇشىن سۇيەم بە ەكەم!..
كەڭ دالا... دوڭگەلەنە شىر اينالىپ، كەيىندەي قالىپ جاتىر. «تۇندەگى جاۋىن جەردى ەزىپ-اق جىبەرىپتى- اۋ... ءۇشىنشى رەيس جاساي السام جارار ەدى». جاڭا دا ءۇش سالت اتتى ۇشىراسىپ قالعان. ەر-قۇيىسقاندارى ادەمى. استارىنداعى اتتارى دا جاراۋ. انە، توبەنىڭ استىنان تاعى شىعا كەلدى. ماشينانىڭ ءجۇرىسىن باياۋلاتتىم.
— ۋا، جول بولسىن!.. قايدا باراسىزدار، جىگىتتەر؟
— تويعا... شوپان تويىنا!..
— ا... جولدارىڭ بولسىن... — كۇلىمدەي قامشىلارىن بۇلعاپ بارادى.
Aت تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەستىلدى. كابينادان باسىمدى شىعارىپ قاراپ ەدىم؛ جاڭاعى وتكەن ەكەۋ. شاۋىپ كەلە ءدى. ايقايلاپ ءبىر نارسە دەيدى. ماشينامدى توقتاتتىم. ەكەۋدىڭ مۇرتتىسى قانشىرداي قاتقان جاراۋ تورى قاسقاسىن كولدەنەڭدەي بيلەتىپ كەپ، ۇرسىپ تۇر.
— وڭباعان!.. جالقاۋ نەمە... كوزىڭە قارامايمىسىڭ؟! ءوستىپ پىشەن تارتا ما ەكەن؟! كورەمىسىڭ...
باستىرىق اعاشتىڭ ءبىر باسى شەشىلىپ كەتىپ، ارقان شۇ باتىلىپ كەلەدى ەكەن. ءسال بولسا، ءشوپ اۋىپ قالعانداي. مىناۋ جازىق دالادا ەشتەڭە ەمەس. ساي ىشىندە اۋدارىلسا، امان بول... قالىڭ قۋرايدىڭ اراسىنان جيناپ، سونسىن تيەپ كور. ارى-بەرى وتكەن ماشينا، سەنى اينا لىپ كەتەدى. جول كەڭ عوي. ساي ىشىندە اۋىپ قالۋى... ونى باسقا بەرمەسىن. جىگىتتەردىڭ جاناشىرلىقپەن ۇرىسقانىن اۋىر الماعانىم دا سونان.
— ءقازىر اۋسا قايتەسىڭ. الدىندا «ات كومگەن» سايى. ءشوپتىڭ ىسىراپ بولا جازداعانىن. — مۇرتتى اتىنان ءتۇستى. شىلبىرىن قاسىنداعى جىگىتكە بەرە سالىپ، مەنىڭ جانىما كەلدى. ءالى كۇڭكىلدەيدى.
— ۇستىنە شىق... ارقاننىڭ ۇشىن بەرەيىن، — دەدى ول وزىمسىنە جاۋىرىنىمنان يتەرىپ. — وڭكيگەن تۇلعا سىن... ناق ءبىر پالۋان دەرسىڭ.
قارۋلى ەكەن. باستىرىقتىڭ باسىنان ارقاندى ءىلىپ بەرىپ ەدىم؛ شىرەنە تارتقاندا ماشينانى تولقىتىپ، ساقىر-سۇقىر ەتكىزىپ جىبەردى. مىقتى... راقمەت ايتىپ قالا باردىم.
«ات كومگەننەن» وتىسىمەن قارا جولعا كەپ ءتۇستىم. اتاقتى «اقسايدىڭ» تابيعي، تاقتايداي جولى. ءاسفالتىڭ نەن ءبىp كەمدىگى جوق. قانداي جاۋىننان كەيىن دە سايراپ جاتقانى. «اقسايدىڭ» جارىقتىق جولى جاقسى-اق قوي. لەكىتىپ ءوزى الا جونەلەدى. «تەك ماشينانىڭ باللونى تەسىك بولماسىن»، — دەيتىن جىگىتتەر ازىلدەي.
ماشينا ءجۇرىسىنىڭ اجارى كىرە باستاعانسىن-اق: ماڭدايشاداعى الاقانداي اينانى وزىمە قاراتا بۇرىپ قويدىم. وعان تۋ سىرتىمداعى اكسينيانىڭ سۋرەتى كەپ ءتۇستى. كابينانىڭ ءبىر قابىرعاسىنا اكسينيا رولىندەگى اكتريسا بىستريسكايانىڭ سۋرەتىن جۋرنالدان قيىپ الىپ، جاپسىرعان ەدىم. سول ەندى، مىنە، اينادا... كۇلىم دەپ تۇر...
— قالاي ويلايسىڭ، اكسينيا؟.. جاڭاعى جىگىتتەر تاماشا ەمەس پە، ا؟ — دەيمىن.
ول كۇلىمدەي ماقۇلدايدى. ۇندەمەيدى. سويلەمەگەنىنىڭ ءوزى جاقسى.
— ءيا، تاماشا ادامدار. سوندىقتان دا مەن ەلىمدى، حال قىمدى سۇيەم... داريعا ساعان قاتتى ۇقسايدى، اكسينيا. سەنىڭ ءسىڭلىڭ ەمەس پە؟ جوق دەيسىڭ، ءا؟.. داريعا دا سەن سياقتى. قاسى-كوزى قارا... ءسىز اپپاقسىز. ول قىزىل شىرايلى... داريعانىڭ ءجونى باسقا... ارينە، سىزدەي بولۋ قايدا وعان... كەشە مەن قوجاحمەتتە بولدىم. كىم دەيمىسىڭ؟ ول ءبىزدىڭ ديرەكتور... سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى.
كەشكىسىن كىرىپ ەدىم. كەڭسەدە جالعىز وتىر ەكەن. كوڭىلدى... سەمياسى استانادان كوشىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. ءقازىر جالعىز تۇرادى عوي. ۇيىنە شاقىردى. شاي ءىشىپ، اڭگىمەلەسەيىك دەدى. مەنىڭ ەرتەڭ ارمياعا جۇرەتىنىمدى ەستىگەندە: «ازاماتتىق بورىشىڭ عوي... ادال وتەپ قايت» — دەپ جاتىر... سەن بۇعان نەسىنە كۇلىمدەيسىڭ؟ ا... يە، شاقىرۋ قاعاز العانىمدى مەن ساعان مۇڭدى قيماستىقپەن ايتىپ وتىر ەكەم عوي. عافۋ ەت...
ەكەۋمىز كەڭسەدەن شىقتىق. ءتۇن قاراڭعى. كەلە جاتىرمىز. حوش دە...
— ديدار، شىنىمدى ايتسام، سەنى مەن ەندى عانا تانىعانداي بوپ ەدىم. جاسىرارىم جوق. بالالىقتان ىستەگەندەرىڭدى ويلاسام؛ «ءالى جاس قوي. جيىرماعا جاڭا عانا شىققان ەكەن»، — دەپ ءبىر ءتۇرلى قيمايمىن دا. بارعانىڭدى دا ءتاۋىر كورەم. ىسىلىپ... ءومىر كورەسىڭ. كوپ جايدى تۇسىنەتىن بولاسىڭ... تەك ابىرويلى قايت. سەن ءۇشىن قىزارماي، قۋاناتىن بولالىق، — دەدى ول ارقامنان قاعا. ءۇش اي بولدى جۇمىسقا شىققانىما. ال مەن سەنى كوپتەن تانيتىن سياقتىمىن. ءوزىڭ كوردىڭ، ءومىر — اراق ءىشىپ، كارتا ويناۋ عانا ەمەس. ادال ەڭبەگىڭنەن قاناعات الۋ، توڭىرەگىڭە قۋانىش اكەلۋ دەپ بىلەم مەن. دەنىڭ ساۋ، الدىندا ءبىر ماقسات بولسا... ۋا قىتتان كەيىن قالماسام دەيتىن ءوزىڭدى سۇيرەپ وتىراتىن ءبىر تالابىڭ بولسا... جو... جوق، ونداي ادامدى باقىت سىز دەپ ساناي المايمىن. مەن وسى سوۆحوزدا ەكى ادامدى تۇسىنە المايمىن. بىرەۋىن اياسام، ەكىنشىسىنە قۋانام... ءوزىڭ بىلەتىن ساپار، ينستيتۋت بىتىرمەسە دە بارىڭنەن ءبىلىمدى، ويلى جىگىت. راس پا؟
— ءيا...
— سارسەنگە ەرۋگە ونى نە دۋشار ەتتى؟ بىلەسىڭ بە؟
— جوق.
— مەن دە بىلمەيىم... انىق-قانىعىن. وبال-اق... قاتارى سىزدەر... كومسومول ۇيىمى جاۋاپتى. ءقازىر سپورت ماسەلەسى، كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. ءبىراق ول ءالى از عوي... سوۆحوزدا مۇنىڭ ءبارى بولۋى مۇمكىن. ونەرپازدارى دا، سپورتشىلارى دا جەتكىلىكتى-اق دەيىك. سوندا دا ساپارلار كەزدەسۋى حاق. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟..
— ديدار، بەرمەن ءجۇر... — قوجاحمەت مەنى جەڭىمنەن تارتىپ كۇبىرلەي قالدى. اڭداسام... الدىمىزدا... ءۇش ءتورت قادام جەردەگى تەرەك تۇبىندە ەكەۋ قاراڭداپ تۇر ەكەن.
— اپام جىبەرمەيدى عوي...
— نەگە؟
— جىگىتپەن قول ۇستاسىپ ولەڭ ايتقان دەگەن نە سۇمدىق. بەتسىز، كورسەتپە وندايىڭدى دەيدى. كەشەگى رەپەتيسيا دا بولعانىمدى جەڭەشەم ايتىپ قويىپتى.
— جانىم-اۋ، بۇل پەسا... قوزى مەن بايان عوي.
— ءيا، ساعان وڭاي... ايتىپ كور اناما.
— نەسى بار ايتسا. ايت...
— ديدار، بەرى ءجۇر دەيمىن، — دەپ قوجاحمەت سىبىرلاي، سۇيرەلەپ كەتتى. — تىڭداپ تۇرعانىڭدى كورسە ۇيات قوي. ۇيالتپا... ءجۇر... ءجۇر...
ءار قارايعاننان ىعىسا-ىعىسا ءبىز اۋىلدىڭ سىرتىنا شىقتىق. ءۇنسىز كەلە جاتىرمىز. قوجاحمەت جاڭاعى ەكى جاستىڭ اڭگىمەسىنە ويلانىپ قالعانداي.
— ساپار سياقتىلاردى ونداي جولدان قۇتقارىپ الۋ ءۇشىن كوزدەن تاسا قىلماۋ كەرەك. كوپشىلىك بوپ قولعا السا قايدا بارادى تۇزەلمەي. سارسەندەردىڭ تىرناعىنا ىلىكپەيتىن-اق جىگىت ەمەس پە.
— قۋاناتىن ادامىڭىز كىم؟
— ە، ونى ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي. سىزدەردە اسپازشى بولاتىن. مەدسەسترا كەلىنشەك.
— داريعا ما؟
— ءيا... وتە تالاپتى ادام. مىنەزى جەڭىل دەيتىن. ەل قاتەلەسىپتى... ەلدىڭ ايتقانى شىن دا بوپ شىعۋى عاجاپ ەمەس ەدى عوي.
— بىرەۋدىڭ سەبى تيمەگەندە دەيسىز ءا؟
— ءيا... وعان تاڭدانباڭىز، ديدار. شولپاننىڭ ناعىز كىسىلىك، دوستىق كومەگىنىڭ ناتيجەسى. ادامنىڭ كوڭىلىنە وزىنە دەسەن سەنىم رۋحىن سەپپەي، ونان بىردەڭە شىعادى دەۋگە بولمايدى. داريعا جاقسى مەدسەسترا عانا ەمەس... ءقازىر ول باتىل، ومىردەن بەلگىلى ءوز ورنىن تاۋىپ، تالاپ ەتىپ وتىرعان جان. كەلەسى جىلى مۇمكىندىك بولسا كۋرسقا جىبەرەمىز. مەن وعان قۋانام... ايتپاقتايىن، سەن ەستىپ پە ەڭ؟ ءبىز بيىلدان باستاپ پىشەندى بىردەن قىستاۋ باسىنا مايالاۋدى قولعا الدىق. بۇل سەنىڭ ۇسى نىسىڭ عوي. وتە جاقسى... بۇتكىل سوۆحوز تۇرعىندارى نىڭ كوكەيىندە جۇرگەن جاي ەمەس پە. سوعان تەك باتىل كىرىسىپ، سەندەي تالاپ ەتكەن جان جوق. ەل يەسى، جەر يەسى سەندەرسىڭدەر. ءوز حالقىڭنىڭ، ەلىڭنىڭ بولاشاعىنا كەلگەندە باتىل، ىسكەر، ادال ەڭبەك ەتy — تاپتىرماس قاسيەت. مەن سىزدەرگە... جاستارعا قاتتى رازىمىن، ديدار. بۇرىن نەعىپ اڭعارماي كەلگەنىمدى بىلمەيىم... سىزدەر قالانىڭ كەي جاسىنداي ەمەس انا تىلدەرىڭدى سۇيەسىزدەر ەكەن. جوق... مەن سىزدەردى سۇيەم. رازىمىم كانە، بىزدىكىنە دە كەلدىك. كىر... تورلەتە بەر.
— قاكە، راقمەت... مەن سىزگە بۇگىن كەلگەندەگى شارۋام.
— ايت، ايت، ديدار. قولىمنان كەلگەندى ايامايىم سەنەن، — دەدى ول بەتىمە ۇڭىلە ءتۇسىپ.
— ەرتەڭ ءبىر كۇن بوسپىن. بۇرسۇگىنى جۇرەمىز... ۇلىقسات ەتسەڭىز ەرتەڭ ءوز ماشيناممەن پىشەنگە شىعار ەدىم.سوڭعى رەت...
— نەگە سوڭعى رەت. ءالى كەلەسىڭ عوي.
— — قاكە، ۇلىقسات ەتىڭىز. ۇيدە وتىرا المايىم. اپام جىلاپ-سىقتايدى...
— جاقسى، ديدارجان... — قوجاحمەتتىڭ داۋسى كوڭىلىمە جىلى ءتيىپ، قاتتى تولقىتىپ جىبەردى. «ديدارجان... دەيدى. ادامعا جىلى ءسوز، ادال پەيىلدەن ارتىق ەشتەڭە جوق اۋ وسى.
مىنە، سۇيىكتى اكسينيا... قوجاحمەت دەگەن ادام سىزبەن تىلدەسۋگە... سوڭى رەيسكە وسىلاي ۇلىقسات ەتتى. Heگە كۇ لىمدەيسىز... ەح، بالا... بالا... دەيتىن سياقتىسىز عوي ءتىپتى داريعاعا ءۇش-تورت باردىم. سويلەسپەيدى... مەنەن مۇلدە تۇڭىلگەن شىعار، ا؟.. جو... جوق، مەن ونى ۇمىتا المايمىن ءقازىر داريعاسىز ءومىر ەش قىزىقسىزدىعىن ءتۇسىندىم. ىشتەي ونىمەن سىرلاسىپ وتىرامىن. «ءومىر ونسىز قىزىقسىز دەيمىسىڭ؟ سەن مەنىڭ سۇيەتىنىمە ءشۇبالانبا، اكسينيا. راس. ول مەنى كۇتپەي جۇرمەسە. كۇلەسىڭ عوي. نە مەن اقىماقتىڭ ءسوزىن ايتىپ وتىرمىن با؟ ايەلگە سەنۋ قيىن عوي. ەركەككە شە؟ بولادى... ءيا، سەن ماعان كۇلەسىڭ. ماحابباتقا سەن دەيمىسىڭ؟ ول ءبىزدىڭ ارامىزدا بولىپ پا ەدى؟ قالاي ويلايسىڭ، اكسينيا؟ كەيىن ايتام دەيمىسىڭ؟ مەن ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتەم عوي... ە، انە قىستاۋ دا كورىندى. ەرتۇرلىنىڭ ماشيناسىن ءتۇسىرىپ، ءۇيىپ جاتىر...
ون بەسىنشى تاراۋ
سوۆحوزدان اپام مەن ءلايلاعا ەرە بازاربەك قارت پەن ەرتۇرلى كەلدى. ەرتەڭگىسىن ۇيگە شولپان كۇيەۋىمەن، قوجاحمەت كىرىپ شىققان. ەندى، مىنە، ءبىز قالا دا... ۆوكزال باسىندامىز. كۇن كەشەگىدەي اشىق ەمەس، الابۇلت. جەلكەم... ءبىزدىڭ سوۆحوزدىڭ وزىنەن ون جىگىتپىز. قالا دان دا بار. ۆوكزال باسى ىعى-جىعى حالىق. قورجىن ارقالاعان قارتتار دا وسى جەردە. الىس كولحوز، سوۆحوزدان كەلگەن سياقتى. جالتاقتاپ قالا ادامدارىنا سەنىمسىزدەۋ قارايدى. ولاردان گورى جەل قاعىپ توتىققان مەن ءتارىزدى بەيتانىس جىگىتتەردى ءبىر تابان جاقىن تارتادى.
ماڭىنا كەلسەڭ بولدى:
— قاي بالاسىڭ؟ اكەڭ كىم؟ — دەپ قالادى. — اينالايىن، مەن دە وزىڭدەي بالام وسىندا. بىر-بىرىڭە تۋماداي جاقىن باس كوز بولىندار.
— ارينە، اتا... دوستاسىپ كەتەمىز عوي.
— سويتىڭدەر، قاراقتارىم...
بازاربەك قارت اپام مەن ءلايلانىڭ قاسىندا. ول كىسى سىرا دا ىشپەيدى عوي. اڭگىمەلەسىپ، اپامنىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ ءجۇر. مەنىڭ جاي اسكەري ويىنعا كەتىپ بارا جاتقانىمدى، ءۇش جىلدا ازاماتتىق بورىشىمدى وتەپ، «ەڭگەزەردەي جىگىت» بوپ قايتاتىنىمدى تۇسىندىرەم دەپ-اق شارشاعان شىعار... ويتكەنى اپام تىڭداپ-تىڭداپ الادى دا، جىلايدى.جالپى اپام ءبارىن بىلەدى. تۇسىنەدى. ال جىلايدى... ەرتۇرلى ەكەۋمىز ءبىر اياق قالا سىراسىن ءىشىپ الىپ، شىعارىپ سالۋشىلاردى ارالاپ ءجۇرمىز. داريعا جوق...
تاڭەرتەڭ ەرتۇرلى سوققان ەكەن. ۇندەمەي قالدى دەپ ەدى كەلمەيىن دەگەن عوي.
— ديدار، ءجۇر بي بيلەيىك، — دەدى ەرتۇرلى. دوڭگەلەنە تۇرعان توپتىڭ ورتاسىندا سارى شاشتى، تالدىرماش قىز ۇرشىقتاي ۇيىرىلە بيلەپ ءجۇر ەكەن. كوزى ويناقشي اياعىمەن ۇستى-ۇستىنە جەر تەپكىلەيدى. شاشىن تىقىرلاي مەن سياقتى الدىرعان جىگىت گارموندى قۇتىرتا وينايدى. سارى شاشتى قىز اينالا تۇرعانداردى جاعالاي كەپ، ەرتۇرلىنىڭ الدىنا بيلەدى. ورتاعا شىق دەپ ىم قاعادى.
— ءشىىقسايشى، ەرتۇرلى... مەن اناداي بيلەي المايمىن عوي.
— جىگىت، شىق...
— بۇلدانباي شىقساڭشى، — دەسىپ كەتتى وزگە جىگىتتەر دە.
ەرتۇرلى اسەم بيلەدى. پالە ەكەن. پاروۆوز ءۇش قايتارا بوزداپ، قوڭىراۋ سوعىلدى. كوماندير ۆزۆودالار: «وتىرىڭدار» دەپ جاتىر. قۇشاقتاسۋ...ءسۇيىسۋ... جىلاعان-سىقتاعاندار دا وسىندا. جۇگىرىپ اپاما جەتتىم. بازاربەك قارت پەن ەرتۇرلىمەن قوشتاسىپ، قارىنداسىمنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدىم.
— اق تاتە، اپام ەكەۋمىز قالدىق...دەي بەرگەن ءلايلشتايدى جۇباتا ارقاسىنان قاعىپ:
— ولاي دەمەشى، ءلايلاشتاي. جالعىز ەمەسسىزدەر عوي. جىگىتتەر...مىنا ەرتۇرلى بار، — دەدىم.
اپام باۋىرىنا قىسا، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جانىما ءار كەز ىستىق اپامنىڭ كوكىرەك ءيىسى وزەگىمدى سۋىرىپ بارا جاتتى. تىستەنىپ ...كوزىمە جاس الماي تۇرمىن. جۇرەك سوعىسىن دا ەستىگەندەيمىن.
— اپا... جىلاماشى. دەمالىس الىپ كەلىپ تۇرام عوي. ەرتۇرلى، جىلاتپاشى اپامدى...
پوەزد اقىرىن جىلجىپ جۇرە بەردى. و دا مىناۋ ەلدەن، جەردەن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا كەتىپ بارا جاتقان پەرزەنتتەردى جۇلا جونەلمەيىن دەگەندەي ەدى. Miنe، ۆوكزال شەتىندەگى گازەت كيوسكىسى دە ارتتا قالىپ بارادى. الدىڭعى جاقتان بىرەۋ اعاراڭدايدى. «جانىم-اۋ، اناۋ كىم؟.. توپتان بولەك... «جەدەل كومەك» ماشيناەىنىڭ جانىندا جالعىز تۇر عوي. اق كويلەكتى ايەل... قولىندا ورامال. مىناۋ... داريعا عوي». مىنە، ونىڭ تۇسىنان ءبىزدىڭ ۆاگونىمىز ءوتىپ بارادى. ءبىر ساتتە داريعانىڭ قاراقات كوزىنەن، ءسال اشىلا قالعان القىزىل ەرنىنەن: «كۇتەيىن بە، سەنى ديدار»، دەگەن ءسوز شىعا قالسا، مىناۋ پوەزد جەتكىزبەي كەتەتىندەي ك ءرىندى ماعان. القىنا:
— كۇت... كۇت مەنى!.. — دەپ ەرىكسىز ايقايلاپ جىبەردىم. و دا سەلت ەتىپ، شوشىنا، انتەك ۇمسىنا ءتۇستى. ورامالىن بۇلعاپ، و دا ايقايلاعان بولعان، مەن ەستىمەدىم.
— كۇتەم سەنى، ديدار...
— كۇتەم سەنى، ديدار، — دەيدى.
— ايتىندار... كۇتەم سەنى، ديدار! — دەيدى، — دەپ سوڭعى ۆاگوندەگى جىگىتتەر جاعالاتا جەتكىزىپ جاتىر... — كۇتەم سەنى، ديدار!..
You Might Also Like
-
قالاداعى جالعىز ۇلىنىڭ ۇيىنە سەيسەنباي قارتتىڭ كەلگەنىنە بۇگىن بەسىنشى اي.
